Хуршид Даврон лирикаси ўзбек шеъриятининг ўзига хос саҳифаларидан бирини ташкил этади. Бу ўзига хосликни характерлайдиган жиҳатлар кўп, албатта. Бу сирада алоҳида образларга (бола, от, тун, дарахт, қуш каби), алоҳида мавзуларга (болалик, уруш, тарих, санъат, пейзаж каби) кўп мурожаат қилиш; бадиий тасвир тизимининг ўзига хослиги; аксарият шеърларда замоннинг аниқлиги; бадиий тасвирнинг ёрқинлиги кабиларни санаш мумкин.

Нодира Афоқова
ШАХС

Мен Хуршид ДАВРОНни таниганимда мактаб ўқувчиси эдим. Оппоқ эди у пайтларда дунё. Шеърдаги Сўзларнинг тириклигидан, Сўз суратларидаги тирик ранглардан ҳайратларга тушганман. Бу шеърларда ўзимни, қалбимга яқин дунёни кўрганим учун уларни севиб қолганман.

Кейин бу шеърларда қизи сиёҳдонини бўшатиб қўядиган кўр тарихчига дуч келдим. Жон-жаҳди билан бақирадиган соқовни эшитдим. Ювиб, қуритиш учун дорга илиб қўйилган Сўзларни томоша қилдим. Бу шеърларни ёвузликка қарши ўтлиғ исёни учун севиб қолганман.

Бўғзим гулларнинг куйига тўлган бир фаслда бу шеърлар менинг қалбимни куйлади… Мен уларни севиб қолдим.

Мен узоқдан туриб шоирни – Хуршид ДАВРОНни танидим.

Хуршид ДАВРОН кутубхонасида мук тушдим. Ўқидим: жаҳон адабиёти, миллий адабиёт, тарих, ҳуқуқ, дин, маърифат, ҳақиқат… Муҳаббат, озодлик, инсон ҳақи, юксалиш… Инсонни Инсонлик аршига кўтарадиган жамийки нарсалар. Унда ўқиш мумкин бўлган жамийки гўзал нарсалар бор эди. Бутун бир уюшмалар жамлолмайдиган гўзалликлар, драмалар, тариқатлар унда жамланган эди. Мен узоқдан туриб шахсни – Хуршид ДАВРОНни танидим.

Унда қарри шоиру олимларни ҳам, ёшларини ҳам; марказдаги донгдорларни ҳам, чекка-чеккаларда ўзича ёзиб юрганларни ҳам; ёзганлари ҳар кун чиқиб турганларни ҳам, бир сатри дунё юзини кўриши орзусида юрганларни ҳам – ҳаммани ўқидим. Ўзимнинг ёзганларимни ҳам ўқидим. Мен узоқдан туриб маърифат жонкуярини – Хуршид ДАВРОНни танидим.

Мен қай манзилга бош уришни билмаган бир тўда ёш-ялангни ўз атрофида бирлаштирган беминнат устозни – Хуршид ДАВРОНни ҳам узоқдан туриб танидим. Ижодкор шахс учун бениҳоя қимматли бўлган лаҳзалари, соатларини миллий маърифатни бир бутун ҳолда кўтариш йўлида, инсонлар қалбига муҳрланган яхшилик уруғларидан боғ яратиш йўлида сарфлаётган катта қалб соҳибини – Хуршид ДАВРОНни ҳам узоқдан туриб танидим.

Ва… умримнинг шундай манзилига етиб келдимки, ҳаётдан тондим. Тирикликни инкор қилдим. Юрагим ўз эшикларини ташқи дунёга ёпди. Тақдирга аччиқ қилиб адабиётдан юз ўгирдим… Худди шу кунларда “Хуршид Даврон кутубхонаси”да ўз ёзганларимни кўриб қолдим. Кейин фейсбук саҳифасига қўйганим – Константин Паустовскийдан қилган таржимам шу кутубхонага жойлаштирилди. Халқ шоири, халқ дардида ёнган шоир, бутун халқ билган инсон, дунё таниган шахс, ташвишлари ошиб-тошиб ётган Хуршид Даврондан электрон хат олдим. Унда “Хуршид ДАВРОН кутубхонаси”га ўзимга маъқул нарсаларни юбориб туришим мумкинлиги айтилган эди. Мен бу хатда акамнинг мададини, дўстнинг тафтини, тақдирнинг муждасини туйдим. Мен ҳаётга қайтдим. Шунда дилбар шоирни, ёзганлари амалига уйғун нодир шахсни, олижаноб инсонни, беминнат устозни, маърифат жонкуярини, дарёдай яратувчи қалбни – Хуршид ДАВРОНни яқиндан туриб танидим. Ва бу инсонни биринчи марта 2015 йилнинг 11 ноябрида Миллий кутубхонадаги учрашувда узоқдан туриб кўрдим. Яқиндан кўрдим…

Ижоди фаолиятига уйғун бўлган адибларгина шахсдирлар, асл санъаткордирлар. Сўзнинг кучи амал билан. Амалсиз Сўзнинг чиройли мушакдан фарқи йўқ. Ҳазрат Алишер Навоий, Мирзо Бобур, Абдурауф Фитрат, Абдулла Қодирий, Абдулҳамид Чўлпон… Бу тугал рўйхат эмас, албатта. Мана шу сафда, ҳеч шубҳасиз, замондошимиз Хуршид ДАВРОНнинг ҳам қонуний ўрни бор. Бу асло муболаға эмас…

Қадрли устоз! Бир киши сақлаб қолинган ўз ҳаёти учун иккинчи бир инсондан қанча қарздор бўлса – Сиздан шунча қарздорман. Бир киши сақлаб қолинган ўз ҳаёти учун иккинчи бир инсондан қанча миннатдор бўлса – Сиздан шунча миннатдорман.

Таваллуд кунингиз муборак! Оилангиз бахтига, шогирдлар бахтига, миллат бахтига ҳамиша соғу саломат бўлинг! Ижодий парвозингиз юксак, бундан-да юксак бўлсин! Қилган жамийки эзгу ишларингиз ўзингизга, оилангизга яхшилик бўлиб қайтсин! Хайрли ишларингиз мукофотини икки дунёда ҳам берсин!

Бу кўнглимдан кечганларнинг мингдан бири, холос…

ШОИР
Халқ шоири Хуршид ДАВРОНга

Қип-қизил қуёшдай
Қонаган юрак
Бўғзига тиқилар, чиқар отилиб,
Тонгдай отар шоир хўрлик тунида,
Жигар ранг қонлардан оқ нурлар эшиб.
Ёғдудан яралгандир асл шоирлар.
Шамолдай эсар у
Бўғилган жонлар
Қақшаса бир ютум ҳавога зор-зор.
Бир ютум нафасдай,
Бир тоза нафас.
Кўз ёшларни артар,
Супурар шўрин,
Ҳаводан яралган асл шоирлар.
Нохуш бир башорат,
Қўрқинч, алағда
Тушларни айтарлар титраб жонлари,
Пичирлаб айтарлар.
Ёлвориб, умидвор.
Узоқ-узоқларга олиб кетар у,
Беминнат дарёдай.
Куюк дарёдай.
Куйга айлантирар,
Гулга айлантирар,
Дурга айлантирар тушларингизни.
Сувдан яралгандир асл шоирлар.
Боғлар улғаяжак қучоқларида,
Тоғлар улғаяжак қучоқларида,
Маъданлар етилар қаватма-қават.
Ҳар бир заррасида ҳаёт ва қудрат,
Заминдай тўшалар,
Тупроқдан яралган асл шоирлар.

20 январ, 2015 йил

Нодира АФОҚОВА, Санобар АКРАМОВА
ХУРШИД ДАВРОН ШЕЪРИЯТИДА
ИЖОДКОР ШАХСНИНГ ИЖТИМОИЙ
ПОЗИЦИЯСИ МУАММОСИ

Маълумки, ХХ асрнинг 60-йилларидан ўзбек шеъриятида бадиий тафаккурнинг янгиланиши кузатилади. Бу янгиланиш Абдулла Орипов, Эркин Воҳидов, Рауф Парфи, сўнгроқ эса Шавкат Раҳмон, Хуршид Даврон, Усмон Азим сингари шоирларнинг номлари билан боғлиқ бўлиб, кўпроқ офаринбозлик майдонига, сиёсий мадҳияга айланиб бораётган миллий лирикада реализмнинг кучайиши, “соф лирика”га юз буриш, бадиий тасвирда мумтоз анъаналардан самарали фойдаланиш кабилар билан характерланади. Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Даврон лирикаси ўзбек шеъриятининг ўзига хос саҳифаларидан бирини ташкил этади. Бу ўзига хосликни характерлайдиган жиҳатлар кўп, албатта. Бу сирада алоҳида образларга (бола, от, тун, дарахт, қуш каби), алоҳида мавзуларга (болалик, уруш, тарих, санъат, пейзаж каби) кўп мурожаат қилиш; бадиий тасвир тизимининг ўзига хослиги; аксарият шеърларда замоннинг аниқлиги; бадиий тасвирнинг ёрқинлиги кабиларни санаш мумкин. Шоир ижоди миллий адабиётнинг маълум бир даврдаги тараққиёт хусусиятларини ўзида намоён эта олади; айни пайтда у миллий шеъриятимиз ҳар қандай босқичда ҳам ранг-баранг изланишлардан иборат бўлганлигининг бир мисолидир.

Хуршид Даврон ХХ асрнинг 70-80-йилларида ўз сафдошлари қаторида туриб халқ онгида миллатнинг илғор зиёлилари таъсири остида аста-секин тирилиб келаётган, аммо ҳали етарлича англанмаган истиқлол соғинчини бадиий ифода этди. Бу истиқлол соғинчи миллий шеъриятда Сўзга муносабатнинг ўзгариши, бадиий адабиётнинг халқни уйғотишдаги аҳамиятини чуқур англаб етиш шаклида воқеланди. Шу нуқтаи назардан қараганда Хуршид Даврон ижодида ҳам айнан ўша йилларда шеърият, Сўз ҳақидаги шеърлар кўпайганлигини кўрамиз.

Шеърият – бу қийин иш эмас,
Етар топсанг қофия: “ёз”, “соз”.
Шеърда баъзан ҳаводек зарур
“Эрк” сўзига қофия “қасос” , —
(“Шеърият – бу қийин иш эмас…”)

деб ёзади шоир бир шеърида.

Бадиий адабиёт намуналарига биргина ўзбек шеърияти мисолида ҳам яхлит ҳолда қаралса, бадиий сўз тараққиёти ҳар бир босқичининг ўзига хос образлар тизими, деталлари, тафсиллари борлигини кўриш мумкин. “Эрк” сўзини “қасос” сўзига қофия қилиш билан боғлиқ бадиий тафсил айнан 1979 йилда ёзилган шеър матнида мавжуд бўлиши ҳам ана шу қонуният билан изоҳланади. Шоир оҳангдош бўлмаган сўзларни қофия қилишни ижоднинг сув ва ҳаводай зарур талаби даражасига чиқармоқда. Ахир, “эрк” ва “қасос” сўзларининг оҳангдош эмаслиги оддий ўқувчига ҳам аён-ку! Нотабиийдай туюлган бу ҳолат рамзий маънода бадиий ижоддаги якрангликни рад этишни, янгиланиш иштиёқини; ижтимоий ҳаётда эса истибдод исканжасида эзилган миллат қалбининг чуқур қаватларидан қўзғола бошлаган қасос туфайли эрк масаласи кун тартибига чиққанлигини ифода этади. “Қўрқоқ бўлсанг – қўрқоқ бўлар шеър!” деган программани эълон этади шоир давом этиб. Кейинги бадиий тафсиллар шеърнинг бу ижтимоий руҳини очиқроқ ифода этади:

Тўмарисдек аёл қўлларин
Чаноқ тиғи тиларкан кеч куз
Қоғоздаги шеърим йўллари
Юрагимда қон қолдирган из.

Пахта яккаҳокимлиги билан боғлиқ бундай бадиий тафсиллар Хуршид Давроннинг бошқа шеърларида ҳам кўп учрайди ва бу табиийдир. Шу биргина тафсилда шоирнинг ўзи яшаётган муҳит равиш-рафторидан норизолиги, аъзолари ўз ўрнини топмаган жамиятга “қасос”и яширинган. Айнан Тўмарис образининг эсланиши ҳам тасодиф эмас. Ватан мустақиллигини асраб қолишдан иборат хатарли вазият бир пайтлар аёл қўлларига қилич тутқазган бўлса, шеър муаллифи яшаётган муҳит аёлнинг гўзаллигини дағалликка, ҳаётини режаю мажбуриятларнинг қурбонига, ўзини даланинг доимий фуқаросига айлантирди. Шоирнинг қалби ана шу номувофиқликдан изтиробда, шундан унинг шеърий сатрлари юрак қонининг излари бўлиб туғилади. Шундан у “Сўз – қушдир…” деб номланган яна бир бошқа шеърида “ўз қонингдан ичиргин қушга” дейди. Ижодкор шахснинг жамиятдаги, миллат ҳаётидаги ўрни муаммоси “Энг кучли бақириқ…” шеърида ҳам рамзий тарзда ифода этилган:

Энг кучли бақириқ –
Соқовнинг бақириғи.
Ў, қандай куч билан бақирар
Қабртошлар…

Энг кучли сукунат – на кўз сукути,
на соқов сукути, на тош сукути,
Энг даҳшатли сукунат –
Шоир жим юрса…

Шоир яшаб турган давр, жамият уни ижодкор шахснинг жамиятдаги, нафақат жамият – бутун инсоният олдидаги вазифаси, масъулияти ҳақида ўйлашга мажбур этади. Ёзувчи – ҳар бир даврнинг виждони, халқнинг энг илғор кишиси, миллатнинг басират кўзи ва унинг уйғотувчисидир. Бас, шундай экан, унинг сукут сақлашга ҳаққи йўқ. Шоир жим қолдими, у жамиятнинг тараққиёти бўлмайди, у миллат хору забунлик қисматига маҳкум этилади. Шоир жим қолдими, демак – даврнинг виждони ўлган, миллатнинг кўзи кўр, истиқбол йўли тугагандир. Қисқагина шеър учун танланган жамийки образлар, деталлар ана шу ғояни ифодалашга йўналтирилган. Бу образ ва деталларнинг барчаси “сукунат” образи атрофида айланади: соқов, қабртош, кўз сукути, тош… Зоҳиран сукунатга зиддай бўлиб туюлган “бақириқ” ҳам аслида сукунатнинг шериги, ўшанинг кўриниши. Чунки соқовнинг бақириғи нимани ифодалайди? Ҳеч нимани. У ҳар қанча кучли бўлмасин англаб бўлмайдиган бир товуш, холос. Шу тариқа Хуршид Даврон етти мисрадан иборат шеърда ижтимоий карахтлик ҳукм сураётган жамиятнинг бадиий манзарасини яратади.
Хуршид Давроннинг яна бир шеърида ўқиймиз:

Қафасдаги ғамгин қушни
Озод этмоқ – шеър битмоқ.
Болаликда кўрган тушни
Эсламоқ ҳам – шеър битмоқ.

Ғазабингни яширолмай
Мисли сиртлон, мисли шер,
Тишларингни ёвга санчсанг –
Бу энг қутлуғ, улуғ шеър.

Қамоқдаги маҳбус кўзи
Қирқ йилдан сўнг эмса нур,
Дилдаги ўт – шеърнинг сўзи,
Қирқ йиллик нур – шеър эрур.
(“Қафасдаги ғамгин қушни…”)

Ҳаёт – катта уммон, бадиий адабиёт учун тугамас материал манбаидир. Устига-устак, тасвир объекти асосан қалбнинг нозик кечинмалари бўлган шеърият учун дунёда гўзал нарса-ҳодисалар, эҳтиросли ҳолатлар оз эмас. Аммо нега муаллиф қафасдаги қуш, инсонни сиртлону шерга айлантирадиган ғазаб, ёвга тиш санчмоқ, қамоқдаги маҳбусдан сўз очади? Табиийки, бундай образларни замон майдонга чиқарди, умрининг сўнгги йилларини яшаётган мустабид жамият (шеър 1979 йилда ёзилган) шеърни ҳам кураш қуролларидан бирига айлантирди.

Хуршид Давроннинг 70-80-йилларда турли шоирларга бағишлаб ёзган шеърларида ҳам шоирнинг ижтимоий позицияси акс этади, уларда миллий озодлик, исёнкорлик, ижтимоий фаоллик, истиқбол дарди мотивлари устивор. У жаҳон адабиётининг қонида ҳурриятпарастлик, курашчанлик, исёнкорлик жўш урган вакилларини ўз лирик қаҳрамонлари қилиб олади. “Чон Чхол нинг икки шеъри”, “Мигель Эрнандес сўзи”, “Қодирийни ўқиб”, “Усмон Носир” каби шеърлар, латиш шоирлари Марис Чаклайс, Й.Змайдан қилинган эркин таржималар ана шундан далолат беради. “Чон Чхолнинг икки шеъри”да Хуршид Даврон қадимги корейс шеъриятининг асосий услуби – чуқур рамзийликка мурожаат этади:

Майли, гарчи битта оқ кўйлагим бор, —
Мен уни яхшилаб ювиб оламан.

Қуёшнинг тиғида қуритиб якбор,
Дазмоллаб тонг пайти кийиб оламан.

Топ-тоза матонинг остидан бирдан
Кўтарилар қанот мисоли елкам.

Шеър муаллифи айтмоқчи, ижодкор шахснинг ягона бисоти, у айтадиган Сўзга енгилмас қудрат бағишлайдиган, ғанимларини зир титратадиган биргина бойлиги бор. У ҳам бўлса – Виждон (оқ кўйлак). Бу оқ кўйлакнинг кучи яхшилаб ювилганлиги (тозалиги), қуёш(ҳақиқат)нинг тиғида қуритилганлиги, тонг пайти(уйғониш маҳали)да кийилганлигида. Шу кўйлакни кийсанг, елкангдан қанот ўсиб чиқади – Сен одамлар ҳеч қачон кўтарилолмайдиган юксакликларга кўтариласан; шунда инсонлик жамиятининг тубан қонунларига қарши исён қилмоқ мумкин бўлади, шунда йўлинг Осмон билан туташади…

“Мигель Эрнандес сўзи (“Кўзлар” достонидан лавҳа)” шеърида эса яна бир курашчи шоир ҳақида сўз боради. Хуршид Даврон “Чон Чхолнинг икки шеъри”да қадимги корейс назми услуби – чуқур рамзийликни қўллаган бўлса,  “Мигель Эрнандес сўзи” испан шеъриятига хос бўлган сарбастда ёзилган.

Мигель Эрнандес – Испания озодлиги учун немис фашизмига қарши курашган адиб. “Ой билгичи”, “Ўчмас шуъла”, “Халқ шамоли” сингари шеърий тўпламлар, “Ўлим руҳонийси” шеърий драмаси ҳамда бир неча пьесалар муаллифи. Эрнандес атиги 32 йил яшаб (1910-1942), фашистлар турмасида дунёдан кўз юмган, аслида эса шоир вафот этганда унинг кўзлари юмилмай қолган – ана шу ҳаётий “оксиморон” Хуршид Давронга ижодкор шахснинг олий идеаллари, бурчи ва ўз халқи, инсоният олдидаги масъулияти ҳақида дарду изтиробга тўла шеър яратиш имконини берган. Кураш руҳи шеърнинг биринчи мисраларидаёқ риторик такрор усулида ифода этилган – аслида мана шу такрор шеърнинг лейтмотивини ташкил қилади:

Қандай юмай, киприкларим қиличга айланса,
Ватан?
Қандай юмай, киприкларим қиличга айланса,
Қандай юмай?

Биламизки, киприк кўп ҳолларда (анъанага кўра) ташбеҳ ёки ўхшатиш йўли билан найзага, ўққа қиёсланади. Бунда кўпроқ ташқи шаклга асосланилади. Аммо Хуршид Даврон анъанадан салгина чекиниб, аммо киприкнинг қатл қуроли сифатидаги моҳиятини сақлаган ҳолда, қиличга ташбеҳ қилади. Бундай муқояса ташқи шаклга эмас, вазифага асослангандир. Бу истиора ҳуррият ва истиқбол йўлида ўз жонини ачинмай қурбон қилган исёнкор адиб образини кўз олдимизда фавқулодда аниқ жонлантиради.

Бутун шеър давомида ҳаётий тафсил – Эрнандес кўзининг ўлимдан сўнг юмилмаганлигига урғу берилади. Юмилмай қолган кўз деталидан фойдаланиб Хуршид Даврон дастлаб испан юртининг дилбар манзараларини, сўнг эса бу заминда юз бераётган мудҳиш зулм-зўравонлик, даҳшатли қирғин баротлар, ғайриинсоний қилмишлар манзарасини кенг тасвир этади – шоир танлаган ажойиб усулга кўра буларни Эрнандес очиқ қолган кўзлари билан шоён кўради:

Ана, қара, қара, бир бола пода ортидан сивизға
Чалиб бормоқда… кўзларида баҳор ва ўн бешга
Кирган қизалоқ… Қандай юмай, қара, яшил
Ўтлар қуршаган сўқмоқ бўйлаб адирга тушиб
Бормоқда, почалари ҳўл бўлиб кетган…
Сўқмоқ четида ўсган майсалардан шабнам дурлар каби
Тўкилаётир…
………………………….
Мадрид кўксидан яраланган бўлса, қон оқса; булбулни
Тинглаган қулоқлардан қон оқса, болаларга ширин
Кулча пиширган қўлларидан қон оқса, “Яшасин Испания!”
Деб бақирган оғзидан қон оқса, қандай юмай кўзимни?
Қандай?!

Шеърда бошдан-оёқ бадиий тасвирнинг тазод усули устиворлик қилади. Аммо бу тазодийлик юқоридаги парчада кузатилгани каби кўзга яққол ташланиб турмайди. Оламдан кўз юмиш ва кўзнинг юмилмаслиги, дунёни тарк этиш ва дунё ҳодисаларини кўриб туриш, жисмоний ўлим ва руҳий барҳаётлик, шоир кўзларининг ҳамма ҳам кўрабилмайдиган нарса-ҳодисаларни кўра олиши… – шеър бадиий тўқимаси қаватларига сингдирилган бу зидликларни идрок этиш; шоир шулар воситасида бизни ҳаёт ва ўлим, умрнинг мазмуни, олий инсоний идеаллар ҳақида ўйлашга ундаётганини англаш учун ҳам аслида қалбнинг очиқ кўзлари керак.

Хуршид Даврон ижодкорни халқ орзу-идеалларининг ифодачиси, шу орзу-идеаллар йўлидаги курашнинг олд сафларида бораётган курашчи, бу орзу-идеаллар ер билан яксон бўлганда эса халқнинг ўзидан кўпроқ фарёд чеккувчи, Ватан ва инсоният олдидаги хизматлари ўлимидан сўнг ҳам давом этадиган бир шахс деб билади:

Она халқим, сен очликдан, қулликдан,
Муҳаббатдан, нафратдан тўккан кўз
Ёшларингни бир ўзим тўксам,
Оқиб тушиб қорачиғим, юмиларми кўзларим?
…………………..
Қандай юмай кўзларимни, агар ўлдирилган
Қасоскорнинг ўқланган милтиғи отилмай бир
Четда ётса,
Тепкисини босишга чақалоқнинг ҳам кучи етади…

Ҳақиқий ижодкор шахс зулму зўравонлик, хўрлик ва адолатсизлик, инсоний ҳақ-ҳуқуқларнинг топталишига қарши тенглик, адолат, инсонпарварлик каби олий идеалларни байроқ қилиб кўтарган ва шу идеалларнинг ҳаётдаги ғалабаси учун фидойи курашчидир. Бу фикрни жаҳон адабиётининг жуда кўп улуғлари ҳаёт ва ижод йўли мисолида исботлаш мумкин, албатта. Мақоламиз сўнггидаги чекиниш ана шундай мисолларнинг бири бўлиб, юқорида таҳлил этилган шеърларни чуқур тушунишга кўмаклашади.

1881 йилда бир гуруҳ кишилар рус подшоси Александр II га суиқасд қилишда айбланиб ўлимга ҳукм этилади. Шоҳнинг ўлими ҳамда революционерлар устидан чиқарилган шафқатсиз ҳукм ҳақидаги хабардан мутаассир бўлган Лев Толстой маҳкумларни афв ва озод этишни сўраб Александр IIIга мактуб ёзади. Жумладан, мактубда шундай дейилади: “Инқилобчилар – булар ким? Булар – жорий тартиблардан нафратланадиган, уларни номувофиқ деб ҳисоблайдиган, айни пайтда келажак учун бугунгисидан беҳроқ бўлган тартибларни тақдим этадиган кишилардир. Қатл ва маҳв этиш билан уларга қарши курашиб бўлмайди. Уларнинг сони эмас, балки фикрлари муҳимдир… Бундайларга қарши турмоқ учун уларникидан баландроқ бўлган ва уларникини ҳам ўз ичига қамраган идеалларни майдонга қўймоқ керак бўлади”. Муқаддас Синоднинг хатни шоҳга етказиши лозим бўлган обер-прокурори К.Победоносцевга ёзган мактубида Толстой “шоҳнинг қалбига қандайдир таъсир кўрсатиши мумкин бўлган бу гапларни подшоҳга ҳеч ким айтмаса, инчунин, қилишим мумкин бўлгани ҳолда бу ишни мен қилмасам, ўзим ва Худо олдида қаттиқ гуноҳкор бўламан” деб таъкидлайди.

Ана шундай жасоратли хатти-ҳаракатлари, халқ оммасига кучли таъсир қудратидан қўрққан Русия ҳукумати 1908 йилда адиб туғилган куннинг 80 йиллиги муносабати билан Толстой-санъаткорнинг юбилейини нишонлаш мумкинлиги, аммо жамоат арбоби бўлган Толстойга бағишланган тўплам ва манифестацияларга йўл қўйиб бўлмаслиги тўғрисида кўрсатма беради. Бундай кўрсатма ва Толстойнинг расмий тантаналарни рад этишига қарамасдан, Россиянинг илғор фикрли аҳолиси бу санани кенг нишонлайди. Александр Блок юбилей муносабати билан мақола ёзиб, Толстойни “Россия осмонидаги офтоб” деб атайди. У ёзади: “28 август, доимий таъбир билан айтганда, “умуман, осойишта ўтди”. “Умуман, осойишта” дегани – мудҳиш ва машъум сукутда деганидир…

Ҳамма нарса Россиянинг бошқа тантанали кунларида бўлгани каби одатдагича, таниш. Худди бошқа шундай айём кунларида бўлгани каби Ватаннинг мудҳиш ўтмиши ёдга тушаверади. Кимнинг ўлик қўллари Дантес ва Мартиновнинг пистолетларини бошқарган эди? Сўниб бораётган Гоголнинг қонини сўриш учун ким майдонга чиққан эди? Белинский ва Добролюбов сирли ва зуд жизғинак қилгувчи қандай гулханда куйган эдилар? Достоевскийни Семенов майдонига ва “ўлик уй”га ким элтган эди?” (Александр Блок о литературе. – Москва, Художесвенная литература, 1989. – С.191-192.) Аламларга тўла бу эҳтиросли сатрларда А.Блок рус халқининг зулмдан озод истиқболини аччиқ соғинган, шу йўлда курашган ва жон фидо этган адибларни эслайди…

Аслини олганда, буюк шахс даражасига кўтарила олган бундай фидойи адиблар номини ҳар қандай халқ тарихи солномаларидан топиш мумкин. Замондошимиз, Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Даврон ижодкор шахсдан изчил равишда талаб этган ва айни пайтда ўзи ҳам қатъий тура олган ижтимоий позициянинг моҳияти ана шундан иборат.

2006 йил

Xurshid Davron lirikasi o’zbek she’riyatining o’ziga xos sahifalaridan birini tashkil etadi. Bu o’ziga xoslikni xarakterlaydigan jihatlar ko’p, albatta. Bu sirada alohida obrazlarga (bola, ot, tun, daraxt, qush kabi), alohida mavzularga (bolalik, urush, tarix, san’at, peyzaj kabi) ko’p murojaat qilish; badiiy tasvir tizimining o’ziga xosligi; aksariyat she’rlarda zamonning aniqligi; badiiy tasvirning yorqinligi kabilarni sanash mumkin.

Nodira Afoqova
SHAXS

Men Xurshid DAVRONni taniganimda maktab o’quvchisi edim. Oppoq edi u paytlarda dunyo. She’rdagi So’zlarning tirikligidan, So’z suratlaridagi tirik ranglardan hayratlarga tushganman. Bu she’rlarda o’zimni, qalbimga yaqin dunyoni ko’rganim uchun ularni sevib qolganman.

Keyin bu she’rlarda qizi siyohdonini bo’shatib qo’yadigan ko’r tarixchiga duch keldim. Jon-jahdi bilan baqiradigan soqovni eshitdim. Yuvib, quritish uchun dorga ilib qo’yilgan So’zlarni tomosha qildim. Bu she’rlarni yovuzlikka qarshi o’tlig’ isyoni uchun sevib qolganman.

Bo’g’zim gullarning kuyiga to’lgan bir faslda bu she’rlar mening qalbimni kuyladi… Men ularni sevib qoldim.

Men uzoqdan turib shoirni – Xurshid DAVRONni tanidim.

Xurshid DAVRON kutubxonasida muk tushdim. O’qidim: jahon adabiyoti, milliy adabiyot, tarix, huquq, din, ma’rifat, haqiqat… Muhabbat, ozodlik, inson haqi, yuksalish… Insonni Insonlik arshiga ko’taradigan jamiyki narsalar. Unda o’qish mumkin bo’lgan jamiyki go’zal narsalar bor edi. Butun bir uyushmalar jamlolmaydigan go’zalliklar, dramalar, tariqatlar unda jamlangan edi. Men uzoqdan turib shaxsni – Xurshid DAVRONni tanidim.

Unda qarri shoiru olimlarni ham, yoshlarini ham; markazdagi dongdorlarni ham, chekka-chekkalarda o’zicha yozib yurganlarni ham; yozganlari har kun chiqib turganlarni ham, bir satri dunyo yuzini ko’rishi orzusida yurganlarni ham – hammani o’qidim. O’zimning yozganlarimni ham o’qidim. Men uzoqdan turib ma’rifat jonkuyarini – Xurshid DAVRONni tanidim.

Men qay manzilga bosh urishni bilmagan bir to’da yosh-yalangni o’z atrofida birlashtirgan beminnat ustozni – Xurshid DAVRONni ham uzoqdan turib tanidim. Ijodkor shaxs uchun benihoya qimmatli bo’lgan lahzalari, soatlarini milliy ma’rifatni bir butun holda ko’tarish yo’lida, insonlar qalbiga muhrlangan yaxshilik urug’laridan bog’ yaratish yo’lida sarflayotgan katta qalb sohibini – Xurshid DAVRONni ham uzoqdan turib tanidim.

Va… umrimning shunday manziliga yetib keldimki, hayotdan tondim. Tiriklikni inkor qildim. Yuragim o’z eshiklarini tashqi dunyoga yopdi. Taqdirga achchiq qilib adabiyotdan yuz o’girdim… Xuddi shu kunlarda “Xurshid Davron kutubxonasi”da o’z yozganlarimni ko’rib qoldim. Keyin feysbuk sahifasiga qo’yganim – Konstantin Paustovskiydan qilgan tarjimam shu kutubxonaga joylashtirildi. Xalq shoiri, xalq dardida yongan shoir, butun xalq bilgan inson, dunyo tanigan shaxs, tashvishlari oshib-toshib yotgan Xurshid Davrondan elektron xat oldim. Unda “Xurshid DAVRON kutubxonasi”ga o’zimga ma’qul narsalarni yuborib turishim mumkinligi aytilgan edi. Men bu xatda akamning madadini, do’stning taftini, taqdirning mujdasini tuydim. Men hayotga qaytdim. Shunda dilbar shoirni, yozganlari amaliga uyg’un nodir shaxsni, olijanob insonni, beminnat ustozni, ma’rifat jonkuyarini, daryoday yaratuvchi qalbni – Xurshid DAVRONni yaqindan turib tanidim. Va bu insonni birinchi marta 2015 yilning 11 noyabrida Milliy kutubxonadagi uchrashuvda uzoqdan turib ko’rdim. Yaqindan ko’rdim…

Ijodi faoliyatiga uyg’un bo’lgan adiblargina shaxsdirlar, asl san’atkordirlar. So’zning kuchi amal bilan. Amalsiz So’zning chiroyli mushakdan farqi yo’q. Hazrat Alisher Navoiy, Mirzo Bobur, Abdurauf Fitrat, Abdulla Qodiriy, Abdulhamid Cho’lpon… Bu tugal ro’yxat emas, albatta. Mana shu safda, hech shubhasiz, zamondoshimiz Xurshid DAVRONning ham qonuniy o’rni bor. Bu aslo mubolag’a emas…

Qadrli ustoz! Bir kishi saqlab qolingan o’z hayoti uchun ikkinchi bir insondan qancha qarzdor bo’lsa – Sizdan shuncha qarzdorman. Bir kishi saqlab qolingan o’z hayoti uchun ikkinchi bir insondan qancha minnatdor bo’lsa – Sizdan shuncha minnatdorman.

Tavallud kuningiz muborak! Oilangiz baxtiga, shogirdlar baxtiga, millat baxtiga hamisha sog’u salomat bo’ling! Ijodiy parvozingiz yuksak, bundan-da yuksak bo’lsin! Qilgan jamiyki ezgu ishlaringiz o’zingizga, oilangizga yaxshilik bo’lib qaytsin! Xayrli ishlaringiz mukofotini ikki dunyoda ham bersin!

Bu ko’nglimdan kechganlarning mingdan biri, xolos…

SHOIR
Xalq shoiri Xurshid DAVRONga

Qip-qizil quyoshday
Qonagan yurak
Bo’g’ziga tiqilar, chiqar otilib,
Tongday otar shoir xo’rlik tunida,
Jigar rang qonlardan oq nurlar eshib.
Yog’dudan yaralgandir asl shoirlar.
Shamolday esar u
Bo’g’ilgan jonlar
Qaqshasa bir yutum havoga zor-zor.
Bir yutum nafasday,
Bir toza nafas.
Ko’z yoshlarni artar,
Supurar sho’rin,
Havodan yaralgan asl shoirlar.
Noxush bir bashorat,
Qo’rqinch, alag’da
Tushlarni aytarlar titrab jonlari,
Pichirlab aytarlar.
Yolvorib, umidvor.
Uzoq-uzoqlarga olib ketar u,
Beminnat daryoday.
Kuyuk daryoday.
Kuyga aylantirar,
Gulga aylantirar,
Durga aylantirar tushlaringizni.
Suvdan yaralgandir asl shoirlar.
Bog’lar ulg’ayajak quchoqlarida,
Tog’lar ulg’ayajak quchoqlarida,
Ma’danlar yetilar qavatma-qavat.
Har bir zarrasida hayot va qudrat,
Zaminday to’shalar,
Tuproqdan yaralgan asl shoirlar.

20 yanvar, 2015 yil

Nodira AFOQOVA, Sanobar AKRAMOVA
XURSHID DAVRON SHE’RIYATIDA
IJODKOR SHAXSNING IJTIMOIY
POZITSIYASI MUAMMOSI

Ma’lumki, XX asrning 60-yillaridan o’zbek she’riyatida badiiy tafakkurning yangilanishi kuzatiladi. Bu yangilanish Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Rauf Parfi, so’ngroq esa Shavkat Rahmon, Xurshid Davron, Usmon Azim singari shoirlarning nomlari bilan bog’liq bo’lib, ko’proq ofarinbozlik maydoniga, siyosiy madhiyaga aylanib borayotgan milliy lirikada realizmning kuchayishi, “sof lirika”ga yuz burish, badiiy tasvirda mumtoz an’analardan samarali foydalanish kabilar bilan xarakterlanadi. O’zbekiston xalq shoiri Xurshid Davron lirikasi o’zbek she’riyatining o’ziga xos sahifalaridan birini tashkil etadi. Bu o’ziga xoslikni xarakterlaydigan jihatlar ko’p, albatta. Bu sirada alohida obrazlarga (bola, ot, tun, daraxt, qush kabi), alohida mavzularga (bolalik, urush, tarix, san’at, peyzaj kabi) ko’p murojaat qilish; badiiy tasvir tizimining o’ziga xosligi; aksariyat she’rlarda zamonning aniqligi; badiiy tasvirning yorqinligi kabilarni sanash mumkin. Shoir ijodi milliy adabiyotning ma’lum bir davrdagi taraqqiyot xususiyatlarini o’zida namoyon eta oladi; ayni paytda u milliy she’riyatimiz har qanday bosqichda ham rang-barang izlanishlardan iborat bo’lganligining bir misolidir.

Xurshid Davron XX asrning 70-80-yillarida o’z safdoshlari qatorida turib xalq ongida millatning ilg’or ziyolilari ta’siri ostida asta-sekin tirilib kelayotgan, ammo hali yetarlicha anglanmagan istiqlol sog’inchini badiiy ifoda etdi. Bu istiqlol sog’inchi milliy she’riyatda So’zga munosabatning o’zgarishi, badiiy adabiyotning xalqni uyg’otishdagi ahamiyatini chuqur anglab yetish shaklida voqelandi. Shu nuqtai nazardan qaraganda Xurshid Davron ijodida ham aynan o’sha yillarda she’riyat, So’z haqidagi she’rlar ko’payganligini ko’ramiz.

She’riyat – bu qiyin ish emas,
Yetar topsang qofiya: “yoz”, “soz”.
She’rda ba’zan havodek zarur
“Erk” so’ziga qofiya “qasos” , —
(“She’riyat – bu qiyin ish emas…”)

deb yozadi shoir bir she’rida.

Badiiy adabiyot namunalariga birgina o’zbek she’riyati misolida ham yaxlit holda qaralsa, badiiy so’z taraqqiyoti har bir bosqichining o’ziga xos obrazlar tizimi, detallari, tafsillari borligini ko’rish mumkin. “Erk” so’zini “qasos” so’ziga qofiya qilish bilan bog’liq badiiy tafsil aynan 1979 yilda yozilgan she’r matnida mavjud bo’lishi ham ana shu qonuniyat bilan izohlanadi. Shoir ohangdosh bo’lmagan so’zlarni qofiya qilishni ijodning suv va havoday zarur talabi darajasiga chiqarmoqda. Axir, “erk” va “qasos” so’zlarining ohangdosh emasligi oddiy o’quvchiga ham ayon-ku! Notabiiyday tuyulgan bu holat ramziy ma’noda badiiy ijoddagi yakranglikni rad etishni, yangilanish ishtiyoqini; ijtimoiy hayotda esa istibdod iskanjasida ezilgan millat qalbining chuqur qavatlaridan qo’zg’ola boshlagan qasos tufayli erk masalasi kun tartibiga chiqqanligini ifoda etadi. “Qo’rqoq bo’lsang – qo’rqoq bo’lar she’r!” degan programmani e’lon etadi shoir davom etib. Keyingi badiiy tafsillar she’rning bu ijtimoiy ruhini ochiqroq ifoda etadi:

To’marisdek ayol qo’llarin
Chanoq tig’i tilarkan kech kuz
Qog’ozdagi she’rim yo’llari
Yuragimda qon qoldirgan iz.

Paxta yakkahokimligi bilan bog’liq bunday badiiy tafsillar Xurshid Davronning boshqa she’rlarida ham ko’p uchraydi va bu tabiiydir. Shu birgina tafsilda shoirning o’zi yashayotgan muhit ravish-raftoridan norizoligi, a’zolari o’z o’rnini topmagan jamiyatga “qasos”i yashiringan. Aynan To’maris obrazining eslanishi ham tasodif emas. Vatan mustaqilligini asrab qolishdan iborat xatarli vaziyat bir paytlar ayol qo’llariga qilich tutqazgan bo’lsa, she’r muallifi yashayotgan muhit ayolning go’zalligini dag’allikka, hayotini rejayu majburiyatlarning qurboniga, o’zini dalaning doimiy fuqarosiga aylantirdi. Shoirning qalbi ana shu nomuvofiqlikdan iztirobda, shundan uning she’riy satrlari yurak qonining izlari bo’lib tug’iladi. Shundan u “So’z – qushdir…” deb nomlangan yana bir boshqa she’rida “o’z qoningdan ichirgin qushga” deydi. Ijodkor shaxsning jamiyatdagi, millat hayotidagi o’rni muammosi “Eng kuchli baqiriq…” she’rida ham ramziy tarzda ifoda etilgan:

Eng kuchli baqiriq –
Soqovning baqirig’i.
O’, qanday kuch bilan baqirar
Qabrtoshlar…

Eng kuchli sukunat – na ko’z sukuti,
na soqov sukuti, na tosh sukuti,
Eng dahshatli sukunat –
Shoir jim yursa…

Shoir yashab turgan davr, jamiyat uni ijodkor shaxsning jamiyatdagi, nafaqat jamiyat – butun insoniyat oldidagi vazifasi, mas’uliyati haqida o’ylashga majbur etadi. Yozuvchi – har bir davrning vijdoni, xalqning eng ilg’or kishisi, millatning basirat ko’zi va uning uyg’otuvchisidir. Bas, shunday ekan, uning sukut saqlashga haqqi yo’q. Shoir jim qoldimi, u jamiyatning taraqqiyoti bo’lmaydi, u millat xoru zabunlik qismatiga mahkum etiladi. Shoir jim qoldimi, demak – davrning vijdoni o’lgan, millatning ko’zi ko’r, istiqbol yo’li tugagandir. Qisqagina she’r uchun tanlangan jamiyki obrazlar, detallar ana shu g’oyani ifodalashga yo’naltirilgan. Bu obraz va detallarning barchasi “sukunat” obrazi atrofida aylanadi: soqov, qabrtosh, ko’z sukuti, tosh… Zohiran sukunatga zidday bo’lib tuyulgan “baqiriq” ham aslida sukunatning sherigi, o’shaning ko’rinishi. Chunki soqovning baqirig’i nimani ifodalaydi? Hech nimani. U har qancha kuchli bo’lmasin anglab bo’lmaydigan bir tovush, xolos. Shu tariqa Xurshid Davron yetti misradan iborat she’rda ijtimoiy karaxtlik hukm surayotgan jamiyatning badiiy manzarasini yaratadi.
Xurshid Davronning yana bir she’rida o’qiymiz:

Qafasdagi g’amgin qushni
Ozod etmoq – she’r bitmoq.
Bolalikda ko’rgan tushni
Eslamoq ham – she’r bitmoq.

G’azabingni yashirolmay
Misli sirtlon, misli sher,
Tishlaringni yovga sanchsang –
Bu eng qutlug’, ulug’ she’r.

Qamoqdagi mahbus ko’zi
Qirq yildan so’ng emsa nur,
Dildagi o’t – she’rning so’zi,
Qirq yillik nur – she’r erur.
(“Qafasdagi g’amgin qushni…”)

Hayot – katta ummon, badiiy adabiyot uchun tugamas material manbaidir. Ustiga-ustak, tasvir ob’ekti asosan qalbning nozik kechinmalari bo’lgan she’riyat uchun dunyoda go’zal narsa-hodisalar, ehtirosli holatlar oz emas. Ammo nega muallif qafasdagi qush, insonni sirtlonu sherga aylantiradigan g’azab, yovga tish sanchmoq, qamoqdagi mahbusdan so’z ochadi? Tabiiyki, bunday obrazlarni zamon maydonga chiqardi, umrining so’nggi yillarini yashayotgan mustabid jamiyat (she’r 1979 yilda yozilgan) she’rni ham kurash qurollaridan biriga aylantirdi.

Xurshid Davronning 70-80-yillarda turli shoirlarga bag’ishlab yozgan she’rlarida ham shoirning ijtimoiy pozitsiyasi aks etadi, ularda milliy ozodlik, isyonkorlik, ijtimoiy faollik, istiqbol dardi motivlari ustivor. U jahon adabiyotining qonida hurriyatparastlik, kurashchanlik, isyonkorlik jo’sh urgan vakillarini o’z lirik qahramonlari qilib oladi. “Chon Chxol ning ikki she’ri”, “Migel` Ernandes so’zi”, “Qodiriyni o’qib”, “Usmon Nosir” kabi she’rlar, latish shoirlari Maris Chaklays, Y.Zmaydan qilingan erkin tarjimalar ana shundan dalolat beradi. “Chon Chxolning ikki she’ri”da Xurshid Davron qadimgi koreys she’riyatining asosiy uslubi – chuqur ramziylikka murojaat etadi:

Mayli, garchi bitta oq ko’ylagim bor, —
Men uni yaxshilab yuvib olaman.

Quyoshning tig’ida quritib yakbor,
Dazmollab tong payti kiyib olaman.

Top-toza matoning ostidan birdan
Ko’tarilar qanot misoli yelkam.

She’r muallifi aytmoqchi, ijodkor shaxsning yagona bisoti, u aytadigan So’zga yengilmas qudrat bag’ishlaydigan, g’animlarini zir titratadigan birgina boyligi bor. U ham bo’lsa – Vijdon (oq ko’ylak). Bu oq ko’ylakning kuchi yaxshilab yuvilganligi (tozaligi), quyosh(haqiqat)ning tig’ida quritilganligi, tong payti(uyg’onish mahali)da kiyilganligida. Shu ko’ylakni kiysang, yelkangdan qanot o’sib chiqadi – Sen odamlar hech qachon ko’tarilolmaydigan yuksakliklarga ko’tarilasan; shunda insonlik jamiyatining tuban qonunlariga qarshi isyon qilmoq mumkin bo’ladi, shunda yo’ling Osmon bilan tutashadi…

“Migel` Ernandes so’zi (“Ko’zlar” dostonidan lavha)” she’rida esa yana bir kurashchi shoir haqida so’z boradi. Xurshid Davron “Chon Chxolning ikki she’ri”da qadimgi koreys nazmi uslubi – chuqur ramziylikni qo’llagan bo’lsa, “Migel` Ernandes so’zi” ispan she’riyatiga xos bo’lgan sarbastda yozilgan.

Migel` Ernandes – Ispaniya ozodligi uchun nemis fashizmiga qarshi kurashgan adib. “Oy bilgichi”, “O’chmas shu’la”, “Xalq shamoli” singari she’riy to’plamlar, “O’lim ruhoniysi” she’riy dramasi hamda bir necha p`esalar muallifi. Ernandes atigi 32 yil yashab (1910-1942), fashistlar turmasida dunyodan ko’z yumgan, aslida esa shoir vafot etganda uning ko’zlari yumilmay qolgan – ana shu hayotiy “oksimoron” Xurshid Davronga ijodkor shaxsning oliy ideallari, burchi va o’z xalqi, insoniyat oldidagi mas’uliyati haqida dardu iztirobga to’la she’r yaratish imkonini bergan. Kurash ruhi she’rning birinchi misralaridayoq ritorik takror usulida ifoda etilgan – aslida mana shu takror she’rning leytmotivini tashkil qiladi:

Qanday yumay, kipriklarim qilichga aylansa,
Vatan?
Qanday yumay, kipriklarim qilichga aylansa,
Qanday yumay?

Bilamizki, kiprik ko’p hollarda (an’anaga ko’ra) tashbeh yoki o’xshatish yo’li bilan nayzaga, o’qqa qiyoslanadi. Bunda ko’proq tashqi shaklga asoslaniladi. Ammo Xurshid Davron an’anadan salgina chekinib, ammo kiprikning qatl quroli sifatidagi mohiyatini saqlagan holda, qilichga tashbeh qiladi. Bunday muqoyasa tashqi shaklga emas, vazifaga asoslangandir. Bu istiora hurriyat va istiqbol yo’lida o’z jonini achinmay qurbon qilgan isyonkor adib obrazini ko’z oldimizda favqulodda aniq jonlantiradi.

Butun she’r davomida hayotiy tafsil – Ernandes ko’zining o’limdan so’ng yumilmaganligiga urg’u beriladi. Yumilmay qolgan ko’z detalidan foydalanib Xurshid Davron dastlab ispan yurtining dilbar manzaralarini, so’ng esa bu zaminda yuz berayotgan mudhish zulm-zo’ravonlik, dahshatli qirg’in barotlar, g’ayriinsoniy qilmishlar manzarasini keng tasvir etadi – shoir tanlagan ajoyib usulga ko’ra bularni Ernandes ochiq qolgan ko’zlari bilan shoyon ko’radi:

Ana, qara, qara, bir bola poda ortidan sivizg’a
Chalib bormoqda… ko’zlarida bahor va o’n beshga
Kirgan qizaloq… Qanday yumay, qara, yashil
O’tlar qurshagan so’qmoq bo’ylab adirga tushib
Bormoqda, pochalari ho’l bo’lib ketgan…
So’qmoq chetida o’sgan maysalardan shabnam durlar kabi
To’kilayotir…
………………………….
Madrid ko’ksidan yaralangan bo’lsa, qon oqsa; bulbulni
Tinglagan quloqlardan qon oqsa, bolalarga shirin
Kulcha pishirgan qo’llaridan qon oqsa, “Yashasin Ispaniya!”
Deb baqirgan og’zidan qon oqsa, qanday yumay ko’zimni?
Qanday?!

She’rda boshdan-oyoq badiiy tasvirning tazod usuli ustivorlik qiladi. Ammo bu tazodiylik yuqoridagi parchada kuzatilgani kabi ko’zga yaqqol tashlanib turmaydi. Olamdan ko’z yumish va ko’zning yumilmasligi, dunyoni tark etish va dunyo hodisalarini ko’rib turish, jismoniy o’lim va ruhiy barhayotlik, shoir ko’zlarining hamma ham ko’rabilmaydigan narsa-hodisalarni ko’ra olishi… – she’r badiiy to’qimasi qavatlariga singdirilgan bu zidliklarni idrok etish; shoir shular vositasida bizni hayot va o’lim, umrning mazmuni, oliy insoniy ideallar haqida o’ylashga undayotganini anglash uchun ham aslida qalbning ochiq ko’zlari kerak.

Xurshid Davron ijodkorni xalq orzu-ideallarining ifodachisi, shu orzu-ideallar yo’lidagi kurashning old saflarida borayotgan kurashchi, bu orzu-ideallar yer bilan yakson bo’lganda esa xalqning o’zidan ko’proq faryod chekkuvchi, Vatan va insoniyat oldidagi xizmatlari o’limidan so’ng ham davom etadigan bir shaxs deb biladi:

Ona xalqim, sen ochlikdan, qullikdan,
Muhabbatdan, nafratdan to’kkan ko’z
Yoshlaringni bir o’zim to’ksam,
Oqib tushib qorachig’im, yumilarmi ko’zlarim?
…………………..
Qanday yumay ko’zlarimni, agar o’ldirilgan
Qasoskorning o’qlangan miltig’i otilmay bir
Chetda yotsa,
Tepkisini bosishga chaqaloqning ham kuchi yetadi…

Haqiqiy ijodkor shaxs zulmu zo’ravonlik, xo’rlik va adolatsizlik, insoniy haq-huquqlarning toptalishiga qarshi tenglik, adolat, insonparvarlik kabi oliy ideallarni bayroq qilib ko’targan va shu ideallarning hayotdagi g’alabasi uchun fidoyi kurashchidir. Bu fikrni jahon adabiyotining juda ko’p ulug’lari hayot va ijod yo’li misolida isbotlash mumkin, albatta. Maqolamiz so’nggidagi chekinish ana shunday misollarning biri bo’lib, yuqorida tahlil etilgan she’rlarni chuqur tushunishga ko’maklashadi.

1881 yilda bir guruh kishilar rus podshosi Aleksandr II ga suiqasd qilishda ayblanib o’limga hukm etiladi. Shohning o’limi hamda revolyutsionerlar ustidan chiqarilgan shafqatsiz hukm haqidagi xabardan mutaassir bo’lgan Lev Tolstoy mahkumlarni afv va ozod etishni so’rab Aleksandr IIIga maktub yozadi. Jumladan, maktubda shunday deyiladi: “Inqilobchilar – bular kim? Bular – joriy tartiblardan nafratlanadigan, ularni nomuvofiq deb hisoblaydigan, ayni paytda kelajak uchun bugungisidan behroq bo’lgan tartiblarni taqdim etadigan kishilardir. Qatl va mahv etish bilan ularga qarshi kurashib bo’lmaydi. Ularning soni emas, balki fikrlari muhimdir… Bundaylarga qarshi turmoq uchun ularnikidan balandroq bo’lgan va ularnikini ham o’z ichiga qamragan ideallarni maydonga qo’ymoq kerak bo’ladi”. Muqaddas Sinodning xatni shohga yetkazishi lozim bo’lgan ober-prokurori K.Pobedonostsevga yozgan maktubida Tolstoy “shohning qalbiga qandaydir ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan bu gaplarni podshohga hech kim aytmasa, inchunin, qilishim mumkin bo’lgani holda bu ishni men qilmasam, o’zim va Xudo oldida qattiq gunohkor bo’laman” deb ta’kidlaydi.

Ana shunday jasoratli xatti-harakatlari, xalq ommasiga kuchli ta’sir qudratidan qo’rqqan Rusiya hukumati 1908 yilda adib tug’ilgan kunning 80 yilligi munosabati bilan Tolstoy-san’atkorning yubileyini nishonlash mumkinligi, ammo jamoat arbobi bo’lgan Tolstoyga bag’ishlangan to’plam va manifestatsiyalarga yo’l qo’yib bo’lmasligi to’g’risida ko’rsatma beradi. Bunday ko’rsatma va Tolstoyning rasmiy tantanalarni rad etishiga qaramasdan, Rossiyaning ilg’or fikrli aholisi bu sanani keng nishonlaydi. Aleksandr Blok yubiley munosabati bilan maqola yozib, Tolstoyni “Rossiya osmonidagi oftob” deb ataydi. U yozadi: “28 avgust, doimiy ta’bir bilan aytganda, “umuman, osoyishta o’tdi”. “Umuman, osoyishta” degani – mudhish va mash’um sukutda deganidir…

Hamma narsa Rossiyaning boshqa tantanali kunlarida bo’lgani kabi odatdagicha, tanish. Xuddi boshqa shunday ayyom kunlarida bo’lgani kabi Vatanning mudhish o’tmishi yodga tushaveradi. Kimning o’lik qo’llari Dantes va Martinovning pistoletlarini boshqargan edi? So’nib borayotgan Gogolning qonini so’rish uchun kim maydonga chiqqan edi? Belinskiy va Dobrolyubov sirli va zud jizg’inak qilguvchi qanday gulxanda kuygan edilar? Dostoevskiyni Semenov maydoniga va “o’lik uy”ga kim eltgan edi?” (Aleksandr Blok o literature. – Moskva, Xudojesvennaya literatura, 1989. – S.191-192.) Alamlarga to’la bu ehtirosli satrlarda A.Blok rus xalqining zulmdan ozod istiqbolini achchiq sog’ingan, shu yo’lda kurashgan va jon fido etgan adiblarni eslaydi…

Aslini olganda, buyuk shaxs darajasiga ko’tarila olgan bunday fidoyi adiblar nomini har qanday xalq tarixi solnomalaridan topish mumkin. Zamondoshimiz, O’zbekiston xalq shoiri Xurshid Davron ijodkor shaxsdan izchil ravishda talab etgan va ayni paytda o’zi ham qat’iy tura olgan ijtimoiy pozitsiyaning mohiyati ana shundan iborat.

2006 yil