Alisher Navoiy. Farhod va Shirin. Audiokitob & Dilnavoz Yusupova. Dostonning timsollar olami

575   Улуғ бобомиз таваллудининг 575 йиллиги нишонланаётгани муносабати билан 50-йилларда Муқимий номли театрда саҳналаштирилган “Фарҳод ва Ширин” мусиқий драмаси (Комил Яшин либреттоси, Ю.Ражабий ва Г.Мушель мусиқаси) асосида ўзбекистон радиосида тайёрланган радиоспектаклни ва навоийшунос олима Дилнавоз Юсупованинг «Ўзбек мумтоз адабиёти тарихи (Алишер Навоий даври)» ўқув қўлланмасида достон ҳақидаги маълумотларни тақдим этамиз («Фарҳод ва Ширин» радиоспектакли билан мана бу саҳифада танишинг).

Радиоспектаклнинг аудио нусхасини юклаб олинг — Radiospektaklning audio nusxasini yuklab oling 1-qism  2-qism

09Дилнавоз Юсупова
«ФАРҲОД ВА ШИРИН» ДОСТОНИНИНГ
ТИМСОЛЛАР ОЛАМИ

067

05Алишер Навоий “Хамса”сидаги иккинчи достон “Фарҳод ва Ширин” деб аталиб, 1484 йилда ёзиб тугалланган. Навоийгача бу мавзу «Хусрав ва Ширин» шаклида машҳур эди. Афсонанинг бош қаҳрамони Хусрав Парвез аслида тарихий шахс бўлиб, милодий 590 йилда тахтга чиқиб, 628 йилда ўз ўғли Шеруянинг буйруғи билан ўлдирилган Эрон шоҳидир. Унинг оромий ёки арман қизи Ширинга бўлган муҳаббати кўпгина тарихий асарларда қайд этилган. Хусусан, Алишер Навоийнинг ўзи ҳам “Тарихи мулуки Ажам” асарининг сосонийлар тарихига бағишланган қисмида Хусрав Парвез ҳақида маълумот беради. Бадиий адабиётда Хусрав ва Ширин муҳаббати ҳақида биринчи бўлиб Фирдавсий ўзининг «Шоҳнома» достонида ёзиб қолдиради, Низомий эса уни алоҳида ишқий-саргузашт достон ҳолига келтиради. Низомийнинг «Хусрав ва Ширин» достони 1340 йилда Қутб Хоразмий томонидан туркий тилга таржима қилинган.

Алишер Навоий бу мавзудаги достони учун аввалги достонларда иккинчи даражали тимсол тарзида талқин қилинган Фарҳодни бош қаҳрамон қилиб олади. Аслида Фарҳоднинг бош қаҳрамон қилиб олиниши адабиётда илк бор ХIV асрда Озарбайжонда яшаб фаолият юритган Ориф Ардабилийнинг “Фарҳоднома” (1369) номли форс-тожик тилида ёзилган достони билан бошланади. Лекин унда тасвирланган воқеалар Навоий достонидан бутунлай фарқ қилади. Навоий “Фарҳод ва Ширин” достонида бу мавзуда қалам тебратган ижодкорлар сифатида Низомий, Деҳлавий, Ашраф Мароғийларни эслаб ўтар экан, яна бир номаълум ижодкорга ҳам ишора қилиб ўтади:

Яна бўлғон экан бу нома марқум,
Вале роқим эмастур яхши маълум.

Адабиётшуносликда ушбу номаълум ижодкор айнан Ориф Ардабилий бўлиши мумкин деган фикр мавжуд.

Навоийнинг “Фарҳод ва Ширин” достони 54 боб, 5782 байтдан иборат. Шундан муқаддима 11 бобни ўз ичига олади. Достон анъанавий ҳамд – Аллоҳнинг мақтови билан бошланади. Достонда иккита ҳамд мавжуд. Биринчи ҳамдда Алишер Навоий яратувчининг қудратини таърифлаб, унинг иродаси билан қаламга олмоқчи бўлган ғоявий нияти ҳақида сўз юритар экан, биринчи мисрани арабча калима билан бошлайди:

Биҳамдик фатҳ абвоб ул маоний,
Насиб эт кўнглума фатҳ ўлмак они.

Яъни: Маънолар эшикларининг очилиши сенинг мақтовинг билан ва кўнглумга уларни забт этишни насиб қил.

Кейинги байтларда Навоий маънолар хазинаси қулфига қўлининг калит бўлишини, шу восита билан барча умидларига етишишни тилайди, ана шу маънолар хазинасидан олам аҳлини баҳраманд қилишни умид қилади.

Иккинчи ҳамдда шоир ёзишга киришаётгани “Фарҳод ва Ширин” достонининг умумий талқини, ундаги қаҳрамонларнинг мухтасар тавсифини беради, “дард боғи” деб таърифланган ишқ билан алоқадор барча ҳаяжон ва изтироблар ҳақида ёзади. Шоир Холиқ мақтовига киришар экан, энг аввало, у инсон кўнглини ишқ гулшани, бу гулшанда эса ишқни хазинага айлантирганлигини мадҳ этади:

Ки инсон кўнглин этти гулшани ишқ,
Бу гулшаннинг ҳаримин махзани ишқ.

А.Рустамовнинг “Навоийнинг бадиий маҳорати” китобида ёзилишича, Навоий қазони Фарҳодга, осмонни Фарҳодга алоқадор Бесутун тоғига, ақлни Чин хоқонининг вазири Мулкорога ва донишманд Суқротга, тунни Хусрав Парвезнинг оти Шабдезга, қадарни Фарҳоднинг дўсти Шопурга, ажални отасини ўлдирган Парвезнинг ўғли Шеруяга, замонни Парвезнинг созандаси Нигисога ўхшатган ҳолда “ширин”, “тилисм” сўзларини, Бесутун, Хусрав ва унинг ашулачиси Борбад номларини тилга олиб, муқаддимани достоннинг мундарижасига уйғунлаштирган. Шу билан бирга бу ўхшатишлар замирида шоир достон мундарижасида қаҳрамон ва тимсоллар фаолияти қайси кўламда кечиши, улар достонда қандай роль ўйнаши билан ҳам китобхонни таништиради.

Муножот (3-боб)да Алишер Навоий инсоннинг йўқликдаги ҳолати, дунёга келиши, гўдаклиги, ҳаёти тўғрисида баён қилади. “Лавҳи маҳфуз” (кишиларнинг яхши ва ёмон амаллари, тақдири азалдан битиб қўйилган тахта) ҳақида фикр юритар экан, инсон азалий қисмат ижрочиси экан, бунга уни гуноҳкор қилишни қандай изоҳлаш мумкин деган фикрларни айтади:

Ва гар ул лавҳ уза бўлса муҳаррар,
Азал тақсимидин бўлди муқаррар.

Не дерсен бас бу жамъи бенавоға,
Гуноҳе қилмайин қолғон балоға?

Кейинги байтлардаёқ Навоий бу фикрларни беҳуда даъво деб ҳисоблаб, ружуъ санъати воситасида бу даъвони инкор қилади ва Аллоҳдан унга марҳамат қилишини сўрайди:

Жунундин сўзга бир дам бўлмай огоҳ,
Гар ортуқ сўз дедим, астағфируллоҳ.

Илоҳий, боқмағил мажнунлуғумға,
Карамдин чора қил маҳзунлуғумға.

Достоннинг тўртинчи боби Муҳаммад пайғамбар (с.а.в) мадҳига бағишланган. Боб пайғамбарнинг муборак чеҳраси тавсифи билан бошланиб, унинг ўқиш ва ёзиш билан шуғулланмаганлиги ажойиб бадиий санъатлар воситасида баён қилиб берилади. Хусусан, қалам пайғамбар унга майл кўрсатмаганидан, яъни уни қўлида тутмаганлигидан кейин ёқасини чок қилиб, кўз ёшларини тўкиб, афғон қилганлиги, унинг қўлини ўпайин деб қанча оғзини очмасин, унинг орзуси амалга ошмаганлиги ҳусни таълил санъати асосида келтирилганлигини кўрамиз:

Неча чоки гирибон қилди хома,
Тўкуб ашкини афғон қилди хома.

Очиб оғзин қилай деб дастбўси,
Муяссар бўлмайин бу орзуси.

Бобда “инсонлар пайғамбар белгилаб берган шариат қоидалари асосида яшасаларгина, ҳақиқий саодатга эришадилар” деган ғоя илгари сурилади.

5-боб меърож туни таърифига бағишланган бўлиб, пайғамбарнинг Буроқ оти ёрдамида Аллоҳ ҳузурига йўл олиши тасвири берилади. Бунда пайғамбарнинг 12 бурж ва 7 сайёраларни ошиб ўтиб, Ломаконга кўтарилганлиги, “қоба қавсайн” (икки ёй оралиғи) даражасида Аллоҳга яқинлашгани ва фоний бўлганлиги ҳақидаги фикрлар баён қилинади.

Анга бу сурма бўлғоч қурратул айн,
Насиб ўлди мақоми “қоба қавсайн”.

Ўзин гум айлабон, лекин топиб ҳақ,
Кўринмай кимса ҳақдин айру мутлақ.

Достоннинг 6-боби қалам таърифи ҳамда улуғ салафлар Низомий ва Деҳлавийлар мадҳини ўз ичига олади. Навоий дастлаб қаламга таъриф берар экан, уни Хусрав Парвезнинг тез учар қора оти Шабдезга, қаламни тутувчи бармоқларни шу от устидаги чавандозга, бармоқ бўғинларини чавандознинг белбоғига, тирноқларни эса унинг юзига ўхшатади:

Қаламким, раҳнаварди тезтакдур,
Азалдин манзили фавқул фалакдур.

Магар ваҳм адҳамидур тез рафтор,
Не адҳам, жардаи Шабдез рафтор.

Чиқиб устига бармоқ шаҳсувори,
Бўғун белбоғию тирноқ узори.

Ҳазрат Навоий Низомийни хазинадорга, унинг маъноларга тўла асарларини хазиналарга ўхшатиб таърифлайди. Хусрав Деҳлавийни у яшаган Ҳиндистон билан боғлиқ ҳолда ҳинду, тўти, булбул, қақнус, мушк ҳидли булутга ўхшатади. “Хамса” ёзиш анъанасини кураш майдонига ўхшатиб, ўзининг бугунги кунда ниҳоятда машҳур байтларини ёзади:

Эмас осон бу майдон ичра турмоқ,
Низомий панжасиға панжа урмоқ.

Тутайким қилди ўз чангини ранжа,
Неким урди анинг чангига панжа.

Керак шер оллида ҳам шери жанги
Агар шер ўлмаса, бори паланги.

Айнан шу бобдан бошлаб 2-3 байтли соқийномалар бериб борилади. Кўпинча бу соқийномаларда шоир кейинги бобда қаламга олинадиган воқеа ёки масалаларга ишора қилинади:

Кел эй соқийки, тушмиш жонима жўш,
Кетур бу икки ёди бирла бир қўш.

Алар ишқида нўш айлаб ики жом,
Тутай Жомий майи мадҳин саранжом.

7-боб “ҳазрати шайху-л-исломий мавлоно Нуриддин Абдураҳмон Жомий” мадҳидадир. Алишер Навоий Низомий ва Деҳлавийни иккита филга ўхшатгани ҳолда, Жомийни юз филга ўхшатади. Сўз ўйини воситасида уни ХI-ХII асрларда яшаган машҳур сўфий Зиндапили Жомийга қиёслайди, “фано тимсоли”, “жаҳони бегарон” (чексиз жаҳон), “олами кубро” (улуғ олам) деб атайди. Боб Жомий қўлидан бир жом ичиш умиди билан якунланади:

Кетургил, соқий ул жоми киромий
Ки, тутсун риндлар сархайли Жомий.

Чу пири дайр май қилди ҳавола,
Ичармен гар эрур гардун пиёла.

Навбатдаги боб достоннинг ёзилиш сабаби ҳақида. Бу бобда шоир достонни яратиш орзуси пайдо бўлгач, бепоён дурру гавҳарлар денгизига чўмганлигини, яъни кўп мутолаа қилганлигини, тинмай ўйлаганлигини айтади. Достонни ёзишга ундаган сабаблардан бири ўзининг муҳаббати, бу ишқнинг алам ва изтироблари эканглигини айтиб, у туфайли ўзига етишган азобу уқубатларни баён қилади. Шунда унга ғойибдан нидо келиб, ҳотиф (ғойибдан оқ фотиҳа берувчи) уни янги бир асарни ёзишга илҳомлантирганини, кейин Жомийнинг олдига борганида у ҳам шоирни дуо қилиб, бу ишда унга оқ йўл тилаганини ёзади.

9-боб асар режасини тузиб олгани, турли афсоналар, тарихий манбаларни кўриб чиққани, шу мавзуда ёзилган достонларда йўл қўйилган хатоларни тузатиб, ўз ғояларини қай тарзда ифода этмоқни ният қилгани баёнидадир. Бунда Навоий ёзилажак асари янги бўлиши лозимлигини, аввал шу мавзуда яратилган достонларни такрорламаслик кераклигини таъкидлайди:

Ани назм этки, тарҳинг тоза бўлғай,
Улусқа майли беандоза бўлғай.

Йўқ эрса назм қилғонни халойиқ,
Мукаррар айламак сендин не лойиқ.

Хуш эрмас эл сўнгинча рахш сурмак,
Йўликим, эл югурмиштур югурмак.

Достоннинг 10-боби Султон Ҳусайн Бойқаро таърифига бағишланган. Навоий уни султонлар ичида Шоҳ Ғозий, ғазот майдонида Али ибн Абу Толиб, шариат ривожида пайғамбар сингаридир деб улуғлайди ва уни адолатли, саховатли ҳукмдор сифатида мадҳ қилади.

11-боб шаҳзода Бадиуззамон Баҳодир мадҳига бағишланган. Навоий уни “Бадиу-д-даҳру Дорои замон” деб атаб, унинг исмини китобот (ҳарф) санъати асосида шарҳлаб ўтади. Шаҳзоданинг исми 10 ҳарфдан иборат бўлиб, Навоий унинг ҳар бир ҳарфига алоҳида маъно юклайди:
“ﺏ” – “бе” эҳсонда бирлик, ягоналикнинг далилидир, “ﺪ” – “дол” давлатдан нишона бўлиб, дину диёнат ундан иқбол топади. “ﻯ” – “йо” ҳарфи йумн (бахт, омад)дан дарак бериб, унинг қадами билан замона тинчийди. Тўртинчи ҳарф “ﻉ” – “айн” бўлиб, адолатдан олингандир. “ﺍ” – “алиф” ҳарфи ўз шакли билан унинг тўғрилиги, ростгўйлигини билдиради. “ﻝ” – “лом” ҳарфи лутфдан воқиф этиб, латофат гулшанидан баҳраманд этади. “ﺯ” – “зе” ҳарфи абжад ҳисобига кўра 7 рақамини англатади, бу Аллоҳ унга 7 иқлимни насиб айлашига ишорадир. “ﻢ” – “мим” ҳарфи миллат кироми, мусулмонлик низоми ундан эканлигини англатади. “ﺍ” – “алиф” ҳарфи Аллоҳ унинг ёри эканлигига далолат бўлса, сўнгги ҳарф “ﻦ”– “нун” наср (мадад) Аллоҳдандир деган маънони билдиради.

Навоий юқорида достонни яратишдан мақсад “ишқ, яъни илоҳий ишқ дардини куйлаш” эканлигини айтиб ўтган эди:

Бу рангин саҳфа билким, дард боғи,
Аён ҳар лоласида ишқ доғи.

Бундан маълум бўладики, достондан бош мақсад илоҳий ишқ дардига мубтало бўлган солик (тариқат йўлига кирган ошиқ)нинг саргузаштларини тасвирлашдан иборатдир.

Достоннинг асосий қисми 12-бобдан бошланади. Воқеалар Чин хоқонининг фарзандсизлиги ва унинг изтироблари тасвири билан ибтидо топади. Ниҳоят унинг илтижолари қабул бўлиб, Тангри унга бир ўғил инъом этади. Навоий гўдакнинг туғилишидан тортиб улғайишигача бўлган ҳар бир жараённи алоҳида тасвирлайди, ҳатто гўдакка қўйилган исмга ҳам алоҳида маъно юклайди:

Анга фарзона Фарҳод исм қўйди,
Ҳуруфи маъхазин беш қисм қўйди.

Фироқу рашку ҳажру оҳ ила дард,
Бирор ҳарф ибтидодин айлабон фард.

Фарҳод болалигидан фавқулодда хислатлари билан атрофдагиларни ҳайратга солади. Ўн яшарлигида:

Жаҳонда қолмади ул етмаган илм,
Билиб таҳқиқини касб этмаган илм

даражасига эришади. Асарда Фарҳод ҳам чексиз жисмоний қудрат, беназир истеъдод эгаси, ҳам юксак фазилатлар соҳиби сифатида тасвирланади.

Фарҳод ёши улғайгани сари ҳазин ва хастадил бўлиб бўлиб боради. Хоқон Фарҳоднинг кўнглини очиш, ҳазин кайфиятини кўтариш учун йилнинг тўрт фаслига мослаб тўрт қаср қурдиради. Шу аснода Фарҳод Қорандан тош йўниш, Бонийдан меъморлик, Монийдан наққошлик сирларини ўрганади. Лекин у эгаллаган билимлар, ўрганган ҳунарлар зоҳирий (дунёвий) билимлар бўлиб, илоҳий сиру асрорни очишга кифоя қилмайди. Энди у пири комил таълимини олиши керак эди.

Фарҳоддаги ҳазинликнинг тарқамаганини кўрган хоқон унга тахтни таклиф қилади ва шу билан гўёки ўғлининг дардига даво топмоқчи бўлади. Аслида эса Фарҳоддаги бу ҳолат заминий, дунёвий бўлмай, илоҳий ишқнинг нишонаси эди. Шу ўринда Навоий илоҳий ишқ дардида ёнган инсон билан бундай саодатдан маҳрум фоний дунё кишилари орасидаги фарқни кўрсатиб беради. Фарҳод отасининг тахтни эгаллаш ҳақидаги таклифини салтанат ишларини ўрганиш, тажриба орттиришга ижозат сўраш билан ортга суради ва хоқон хазинасидаги беҳисоб бойликлар билан таниша бошлайди. Натижада яширин парда ортидаги хонада сақланаётган сирли сандиқ ва ундаги тилсимли кўзгуни кўриб қолади. Фарҳод ушбу кўзгунинг сеҳрини очолмай, Юнонистон сафарига, Суқрот ҳузурига отланади.

Суқротнинг ҳузурига бориш йўлини унга Суҳайло исмли ҳаким (донишманд) ўргатади. Н.Комиловнинг “Тасаввуф” номли китобида ёзилишича, Суҳайло Фарҳоднинг тариқат йўлидаги биринчи пири. У Фарҳод енгиб ўтиши керак бўлган тўсиқлар: аждарҳо ва девдан хабар беради. Тасаввуфда аждарҳо – нафс тимсоли, дев – салтанат тимсоли ҳисобланади. Суҳайло Фарҳодга аждарҳони енгиш учун самандарнинг ёғини беради. Самандар – олов ичида яшайдиган жонивор. У – ишқ рамзи. Фарҳод баданига самандар ёғини сурганда, аждарҳонинг ўти унга кор қилмайди, яъни ишқ оташи нафс ўтини сўндиради. Шунингдек, Фарҳодга кейинги манзилларда учрайдиган шер ва темир пайкарнинг ҳам рамзий маъноси бор. Шер – ғазаб тимсоли, илоҳий ишқ йўлига кираётган соликда эса ғазаб бўлмаслиги керак. Темир пайкар – рўё, ёлғон дунё рамзи. Солик дунё мўъжизаларига чалғимаслиги, уларга кўнгил қўймаслиги керак. Фарҳод темир пайкарни ҳам енгиб, ниҳоят Суқрот даргоҳига кириб боради.

Аслида Суқрот тимсолининг асар таркибига киритилиши тасодифий бўлмай, бош мақсадни очиб бериш йўлидаги муҳим воситадир. Н.Комиловнинг ёзишича, Суқрот пири комил тимсоли бўлиб, усиз Фарҳоднинг ўз мақсадига эришиши мумкин эмас эди. Навоий Суқротни қуёш каби порлоқ сиймо, жисми пок руҳ каби, шахси ақлнинг ҳайкали деб таърифлайди. У камолот чўққисини эгаллаган комил инсон, ўзи бир жойда ўтирса ҳам, руҳи бутун дунёни кезиб чиқади. Жамшид жоми, Искандар кўзгуси ҳам унинг кўнгил кўзгуси олдида хира. У Фарҳод билан яккама-якка суҳбатлашиб, уни ўз фарзандидай эъзозлайди. Чунки бу йигит сиймосида у ўз сулук (йўл)ининг давомини кўрган эди. У Фарҳодга шундай дейди:

Муни билким, жаҳон фонийдур асру,
Ҳақиқат аҳли зиндонийдур асру.

Агар топса Сикандар мулки зотинг,
Гар ўлса Нуҳ умрича ҳаётинг.

Бу байтда Навоий Суқрот тилидан тасаввуфнинг муҳим ғоясини баён этади. Яъни бу дунё ўткинчи, фонийдур, шу сабабли унга кўнгил боғлаш тўғри эмас.

Чу маҳбуби ҳақиқий улдурур ул,
Анинг васли сори қатъ айламак йўл…

Бу йўл ичраки беҳад дарду ғамдур,
Узоқ тортар, вале икки қадамдур.

Ким ул икки қадамнинг қатъи минг йил,
Киши урса қадам мумкин эмас бил.

Бири ўзлукни қилмоқ бўлди фоний,
Яна бир доғи топмоқ бўлди они

Ҳаққа етишиш йўли икки қадам масофадек гап, лекин бу икки қадамни босиб ўтиш учун минг йиллик машаққат сарфланиши керак. Бу икки қадамнинг бири ўзликдан воз кечиш, иккинчиси ўзликни топиш, яъни ўзликдан воз кечмай туриб, чин илоҳий ўзликни топиш мумкин эмас.

Инсон ўзликдан қутулмай, Илоҳга етолмас экан, демак, уни тезлаштирувчи чора – восита керак. Достонда мажозий ишқ тонг ёруғига, ҳақиқий ишқ қуёшга ўхшатилади:

Бу ўзлукдин қутулмоқ чорасози,
Нима йўқ, ўйлаким ишқи мажозий…

Мажозий ишқ бўлди субҳи анвар,
Ҳақиқий ишқ анга хуршиди ховар.

Фарҳод шу тариқа Суқрот ҳузурига борар йўлда тариқат мақомларини босиб ўтади, пири комил суҳбатидан баҳраманд бўлиб, илоҳий ишқнинг моҳиятини англай бошлайди. Чин мамлакатига қайтиб бориб, кўзгуда энди нафақат Ширинни, балки ўзини ва ўзи келгусида бошдан кечириши керак бўлган воқеаларни кўра бошлайди. Чунки кўзгу бу ўринда комил инсон Суқротнинг қалбидир.

Достонда илоҳий ишқдан бебаҳра фоний дунё кишиларидан бири Хусравдир. Муаллиф бу икки қаҳрамоннинг мунозарасини тасвирлар экан, икки хил ишқ – авом ишқи ва илоҳий ишқ ўртасидаги тафовутни кўрсатиб беради. Жами 25 байтдан иборат бу мунозарада деярли ҳар бир байтда муайян бадиий санъатнинг етакчилик қилишини кузатиш мумкин. Хусусан,

Дедиким: ишқ ўтидин де фасона!
Деди: куймай киши топмас нишона.

байтида “ўт” ва “куймоқ” сўзлари асосида таносуб санъати ясалганлигини кўрсак, кейинги байтда “а” унлисининг такрорланиши асосида вужудга келган ассонанс бадиий воситасини қўлланилганлигини кўрамиз.

Дедиким: куймагингни айла маълум,
Деди: андин эрур жоҳ аҳли маҳрум…

Хусрав савол-жавобда ҳам, жисмоний ҳаракатларда ҳам Фарҳодни енга олмайди, чунки дунёвий куч илоҳий қудратни енгиши мумкин эмас эди. Шунда у маккорлик йўлига ўтади: ёсуман кампир воситасида Фарҳоднинг ўлимига эришади.
Навоий тилидан Фарҳоднинг ўлими муносабати билан айтилган

Вужудин ўртаб ул сўзу гудози
Ҳақиқатқа бадал бўлди мажози

деган иқрорини Аллоҳ жамолига етишган ишқ аҳли ҳақидаги маънавий хулоса дейиш мумкин. Қуйидаги мисраларда шоир фикрини янада кучайтирганлигини, Фарҳод тимсолида илгари сурилган қарашларини ойдинлаштирганини кўриш мумкин:

Бақо шаҳрида султонлиққа етти,
Ҳақиқат мулкида хонлиққа етти.

Достон хотимаси икки боб (53-54) дан иборат бўлиб, 53-боб Султон Ҳусайн Бойқаронинг ўғли шаҳзода Абулфаворис Шоҳғариб Мирзо мадҳи ва унга бағишланган бир неча насиҳатни ўз ичига олади. Навоий Шоҳғариб Мирзога камолотга эришиш йўллари ҳақида гапирар экан, шаҳзодага Искандар Зулқарнайн, Мирзо Улуғбек каби ҳукмдорларни ибрат қилиб кўрсатади. Энг муҳим илмлар сифатида фиқҳ, ҳадис ва тафсирни эгаллаш зарурлигини уқтиради, шунингдек тиббиёт ва ҳикмат илмини ҳам ўрганишни тавсия этади:

Шаҳ улдурким шиори илми диндур,
Нединким илми дин илм ул-яқиндур…

Бу дин илмики хомам қилди таҳрир,
Эрур фиқҳу ҳадису сўнгра тафсир…

Валекин тиббу ҳикмат ҳам эрур хўб
Ки, сиҳҳатдур киши жисмида матлуб.

Якуний бобда Навоий Фарҳод тимсолини ўз замонасидаги барча шаҳзодаларга ибрат ҳамда ўрнак қилиб кўрсатади.

Фарҳод ва Ширин» ишқий саргузашт достонлар учун мўлжалланган ҳазажи мусаддаси маҳзуф вазни (рукнлари ва тақтиъи: мафоийлун мафоийлун фаувлун V– – – V– – – V– –) да ёзилган

Ulug’ bobomiz tavalludining 575 yilligi nishonlanayotgani munosabati bilan 50-yillarda Muqimiy nomli teatrda sahnalashtirilgan “Farhod va Shirin” musiqiy dramasi (Komil Yashin librettosi, YU.Rajabiy va G.Mushel` musiqasi) asosida o’zbekiston radiosida tayyorlangan radiospektaklni va navoiyshunos olima Dilnavoz Yusupovaning «O’zbek mumtoz adabiyoti tarixi (Alisher Navoiy davri)» o’quv qo’llanmasida doston haqidagi ma’lumotlarni taqdim etamiz («Farhod va Shirin» radiospektakli bilan mana bu sahifada tanishing).

Dilnavoz Yusupova
«FARHOD VA SHIRIN» DOSTONINING
TIMSOLLAR OLAMI

067

05Alisher Navoiy “Xamsa”sidagi ikkinchi doston “Farhod va Shirin” deb atalib, 1484 yilda yozib tugallangan. Navoiygacha bu mavzu «Xusrav va Shirin» shaklida mashhur edi. Afsonaning bosh qahramoni Xusrav Parvez aslida tarixiy shaxs bo’lib, milodiy 590 yilda taxtga chiqib, 628 yilda o’z o’g’li Sheruyaning buyrug’i bilan o’ldirilgan Eron shohidir. Uning oromiy yoki arman qizi Shiringa bo’lgan muhabbati ko’pgina tarixiy asarlarda qayd etilgan. Xususan, Alisher Navoiyning o’zi ham “Tarixi muluki Ajam” asarining sosoniylar tarixiga bag’ishlangan qismida Xusrav Parvez haqida ma’lumot beradi. Badiiy adabiyotda Xusrav va Shirin muhabbati haqida birinchi bo’lib Firdavsiy o’zining «Shohnoma» dostonida yozib qoldiradi, Nizomiy esa uni alohida ishqiy-sarguzasht doston holiga keltiradi. Nizomiyning «Xusrav va Shirin» dostoni 1340 yilda Qutb Xorazmiy tomonidan turkiy tilga tarjima qilingan.

Alisher Navoiy bu mavzudagi dostoni uchun avvalgi dostonlarda ikkinchi darajali timsol tarzida talqin qilingan Farhodni bosh qahramon qilib oladi. Aslida Farhodning bosh qahramon qilib olinishi adabiyotda ilk bor XIV asrda Ozarbayjonda yashab faoliyat yuritgan Orif Ardabiliyning “Farhodnoma” (1369) nomli fors-tojik tilida yozilgan dostoni bilan boshlanadi. Lekin unda tasvirlangan voqealar Navoiy dostonidan butunlay farq qiladi. Navoiy “Farhod va Shirin” dostonida bu mavzuda qalam tebratgan ijodkorlar sifatida Nizomiy, Dehlaviy, Ashraf Marog’iylarni eslab o’tar ekan, yana bir noma’lum ijodkorga ham ishora qilib o’tadi:

Yana bo’lg’on ekan bu noma marqum,
Vale roqim emastur yaxshi ma’lum.

Adabiyotshunoslikda ushbu noma’lum ijodkor aynan Orif Ardabiliy bo’lishi mumkin degan fikr mavjud.

Navoiyning “Farhod va Shirin” dostoni 54 bob, 5782 baytdan iborat. Shundan muqaddima 11 bobni o’z ichiga oladi. Doston an’anaviy hamd – Allohning maqtovi bilan boshlanadi. Dostonda ikkita hamd mavjud. Birinchi hamdda Alisher Navoiy yaratuvchining qudratini ta’riflab, uning irodasi bilan qalamga olmoqchi bo’lgan g’oyaviy niyati haqida so’z yuritar ekan, birinchi misrani arabcha kalima bilan boshlaydi:

Bihamdik fath abvob ul maoniy,
Nasib et ko’ngluma fath o’lmak oni.

Ya’ni: Ma’nolar eshiklarining ochilishi sening maqtoving bilan va ko’nglumga ularni zabt etishni nasib qil.

Keyingi baytlarda Navoiy ma’nolar xazinasi qulfiga qo’lining kalit bo’lishini, shu vosita bilan barcha umidlariga yetishishni tilaydi, ana shu ma’nolar xazinasidan olam ahlini bahramand qilishni umid qiladi.

Ikkinchi hamdda shoir yozishga kirishayotgani “Farhod va Shirin” dostonining umumiy talqini, undagi qahramonlarning muxtasar tavsifini beradi, “dard bog’i” deb ta’riflangan ishq bilan aloqador barcha hayajon va iztiroblar haqida yozadi. Shoir Xoliq maqtoviga kirishar ekan, eng avvalo, u inson ko’nglini ishq gulshani, bu gulshanda esa ishqni xazinaga aylantirganligini madh etadi:

Ki inson ko’nglin etti gulshani ishq,
Bu gulshanning harimin maxzani ishq.

A.Rustamovning “Navoiyning badiiy mahorati” kitobida yozilishicha, Navoiy qazoni Farhodga, osmonni Farhodga aloqador Besutun tog’iga, aqlni Chin xoqonining vaziri Mulkoroga va donishmand Suqrotga, tunni Xusrav Parvezning oti Shabdezga, qadarni Farhodning do’sti Shopurga, ajalni otasini o’ldirgan Parvezning o’g’li Sheruyaga, zamonni Parvezning sozandasi Nigisoga o’xshatgan holda “shirin”, “tilism” so’zlarini, Besutun, Xusrav va uning ashulachisi Borbad nomlarini tilga olib, muqaddimani dostonning mundarijasiga uyg’unlashtirgan. Shu bilan birga bu o’xshatishlar zamirida shoir doston mundarijasida qahramon va timsollar faoliyati qaysi ko’lamda kechishi, ular dostonda qanday rol` o’ynashi bilan ham kitobxonni tanishtiradi.

Munojot (3-bob)da Alisher Navoiy insonning yo’qlikdagi holati, dunyoga kelishi, go’dakligi, hayoti to’g’risida bayon qiladi. “Lavhi mahfuz” (kishilarning yaxshi va yomon amallari, taqdiri azaldan bitib qo’yilgan taxta) haqida fikr yuritar ekan, inson azaliy qismat ijrochisi ekan, bunga uni gunohkor qilishni qanday izohlash mumkin degan fikrlarni aytadi:

Va gar ul lavh uza bo’lsa muharrar,
Azal taqsimidin bo’ldi muqarrar.

Ne dersen bas bu jam’i benavog’a,
Gunohe qilmayin qolg’on balog’a?

Keyingi baytlardayoq Navoiy bu fikrlarni behuda da’vo deb hisoblab, ruju’ san’ati vositasida bu da’voni inkor qiladi va Allohdan unga marhamat qilishini so’raydi:

Junundin so’zga bir dam bo’lmay ogoh,
Gar ortuq so’z dedim, astag’firulloh.

Ilohiy, boqmag’il majnunlug’umg’a,
Karamdin chora qil mahzunlug’umg’a.

Dostonning to’rtinchi bobi Muhammad payg’ambar (s.a.v) madhiga bag’ishlangan. Bob payg’ambarning muborak chehrasi tavsifi bilan boshlanib, uning o’qish va yozish bilan shug’ullanmaganligi
ajoyib badiiy san’atlar vositasida bayon qilib beriladi. Xususan, qalam payg’ambar unga mayl ko’rsatmaganidan, ya’ni uni qo’lida tutmaganligidan keyin yoqasini chok qilib, ko’z yoshlarini to’kib, afg’on qilganligi, uning qo’lini o’payin deb qancha og’zini ochmasin, uning orzusi amalga oshmaganligi husni ta’lil san’ati asosida keltirilganligini ko’ramiz:

Necha choki giribon qildi xoma,
To’kub ashkini afg’on qildi xoma.

Ochib og’zin qilay deb dastbo’si,
Muyassar bo’lmayin bu orzusi.

Bobda “insonlar payg’ambar belgilab bergan shariat qoidalari asosida yashasalargina, haqiqiy saodatga erishadilar” degan g’oya ilgari suriladi.

5-bob me’roj tuni ta’rifiga bag’ishlangan bo’lib, payg’ambarning Buroq oti yordamida Alloh huzuriga yo’l olishi tasviri beriladi. Bunda payg’ambarning 12 burj va 7 sayyoralarni oshib o’tib, Lomakonga ko’tarilganligi, “qoba qavsayn” (ikki yoy oralig’i) darajasida Allohga yaqinlashgani va foniy bo’lganligi haqidagi fikrlar bayon qilinadi.

Anga bu surma bo’lg’och qurratul ayn,
Nasib o’ldi maqomi “qoba qavsayn”.

O’zin gum aylabon, lekin topib haq,
Ko’rinmay kimsa haqdin ayru mutlaq.

Dostonning 6-bobi qalam ta’rifi hamda ulug’ salaflar Nizomiy va Dehlaviylar madhini o’z ichiga oladi. Navoiy dastlab qalamga ta’rif berar ekan, uni Xusrav Parvezning tez uchar qora oti Shabdezga, qalamni tutuvchi barmoqlarni shu ot ustidagi chavandozga, barmoq bo’g’inlarini chavandozning belbog’iga, tirnoqlarni esa uning yuziga o’xshatadi:

Qalamkim, rahnavardi teztakdur,
Azaldin manzili favqul falakdur.

Magar vahm adhamidur tez raftor,
Ne adham, jardai Shabdez raftor.

Chiqib ustiga barmoq shahsuvori,
Bo’g’un belbog’iyu tirnoq uzori.

Hazrat Navoiy Nizomiyni xazinadorga, uning ma’nolarga to’la asarlarini xazinalarga o’xshatib ta’riflaydi. Xusrav Dehlaviyni u yashagan Hindiston bilan bog’liq holda hindu, to’ti, bulbul, qaqnus, mushk hidli bulutga o’xshatadi. “Xamsa” yozish an’anasini kurash maydoniga o’xshatib, o’zining bugungi kunda nihoyatda mashhur baytlarini yozadi:

Emas oson bu maydon ichra turmoq,
Nizomiy panjasig’a panja urmoq.

Tutaykim qildi o’z changini ranja,
Nekim urdi aning changiga panja.

Kerak sher ollida ham sheri jangi
Agar sher o’lmasa, bori palangi.

Aynan shu bobdan boshlab 2-3 baytli soqiynomalar berib boriladi. Ko’pincha bu soqiynomalarda shoir keyingi bobda qalamga olinadigan voqea yoki masalalarga ishora qilinadi:

Kel ey soqiyki, tushmish jonima jo’sh,
Ketur bu ikki yodi birla bir qo’sh.

Alar ishqida no’sh aylab iki jom,
Tutay Jomiy mayi madhin saranjom.

7-bob “hazrati shayxu-l-islomiy mavlono Nuriddin Abdurahmon Jomiy” madhidadir. Alisher Navoiy Nizomiy va Dehlaviyni ikkita filga o’xshatgani holda, Jomiyni yuz filga o’xshatadi. So’z o’yini vositasida uni XI-XII asrlarda yashagan mashhur so’fiy Zindapili Jomiyga qiyoslaydi, “fano timsoli”, “jahoni begaron” (cheksiz jahon), “olami kubro” (ulug’ olam) deb ataydi. Bob Jomiy qo’lidan bir jom ichish umidi bilan yakunlanadi:

Keturgil, soqiy ul jomi kiromiy
Ki, tutsun rindlar sarxayli Jomiy.

Chu piri dayr may qildi havola,
Icharmen gar erur gardun piyola.

Navbatdagi bob dostonning yozilish sababi haqida. Bu bobda shoir dostonni yaratish orzusi paydo bo’lgach, bepoyon durru gavharlar dengiziga cho’mganligini, ya’ni ko’p mutolaa qilganligini, tinmay o’ylaganligini aytadi. Dostonni yozishga undagan sabablardan biri o’zining muhabbati, bu ishqning alam va iztiroblari ekangligini aytib, u tufayli o’ziga yetishgan azobu uqubatlarni bayon qiladi. Shunda unga g’oyibdan nido kelib, hotif (g’oyibdan oq fotiha beruvchi) uni yangi bir asarni yozishga ilhomlantirganini, keyin Jomiyning oldiga borganida u ham shoirni duo qilib, bu ishda unga oq yo’l tilaganini yozadi.

9-bob asar rejasini tuzib olgani, turli afsonalar, tarixiy manbalarni ko’rib chiqqani, shu mavzuda yozilgan dostonlarda yo’l qo’yilgan xatolarni tuzatib, o’z g’oyalarini qay tarzda ifoda etmoqni niyat qilgani bayonidadir. Bunda Navoiy yozilajak asari yangi bo’lishi lozimligini, avval shu mavzuda yaratilgan dostonlarni takrorlamaslik kerakligini ta’kidlaydi:

Ani nazm etki, tarhing toza bo’lg’ay,
Ulusqa mayli beandoza bo’lg’ay.

Yo’q ersa nazm qilg’onni xaloyiq,
Mukarrar aylamak sendin ne loyiq.

Xush ermas el so’ngincha raxsh surmak,
Yo’likim, el yugurmishtur yugurmak.

Dostonning 10-bobi Sulton Husayn Boyqaro ta’rifiga bag’ishlangan. Navoiy uni sultonlar ichida Shoh G’oziy, g’azot maydonida Ali ibn Abu Tolib, shariat rivojida payg’ambar singaridir deb ulug’laydi va uni adolatli, saxovatli hukmdor sifatida madh qiladi.

11-bob shahzoda Badiuzzamon Bahodir madhiga bag’ishlangan. Navoiy uni “Badiu-d-dahru Doroi zamon” deb atab, uning ismini kitobot (harf) san’ati asosida sharhlab o’tadi. Shahzodaning ismi 10 harfdan iborat bo’lib, Navoiy uning har bir harfiga alohida ma’no yuklaydi:
“?” – “be” ehsonda birlik, yagonalikning dalilidir, “?” – “dol” davlatdan nishona bo’lib, dinu diyonat undan iqbol topadi. “?” – “yo” harfi yumn (baxt, omad)dan darak berib, uning qadami bilan zamona tinchiydi. To’rtinchi harf “?” – “ayn” bo’lib, adolatdan olingandir. “?” – “alif” harfi o’z shakli bilan uning to’g’riligi, rostgo’yligini bildiradi. “?” – “lom” harfi lutfdan voqif etib, latofat gulshanidan bahramand etadi. “?” – “ze” harfi abjad hisobiga ko’ra 7 raqamini anglatadi, bu Alloh unga 7 iqlimni nasib aylashiga ishoradir. “?” – “mim” harfi millat kiromi, musulmonlik nizomi undan ekanligini anglatadi. “?” – “alif” harfi Alloh uning yori ekanligiga dalolat bo’lsa, so’nggi harf “?”– “nun” nasr (madad) Allohdandir degan ma’noni bildiradi.

Navoiy yuqorida dostonni yaratishdan maqsad “ishq, ya’ni ilohiy ishq dardini kuylash” ekanligini aytib o’tgan edi:

Bu rangin sahfa bilkim, dard bog’i,
Ayon har lolasida ishq dog’i.

Bundan ma’lum bo’ladiki, dostondan bosh maqsad ilohiy ishq dardiga mubtalo bo’lgan solik (tariqat yo’liga kirgan oshiq)ning sarguzashtlarini tasvirlashdan iboratdir.

Dostonning asosiy qismi 12-bobdan boshlanadi. Voqealar Chin xoqonining farzandsizligi va uning iztiroblari tasviri bilan ibtido topadi. Nihoyat uning iltijolari qabul bo’lib, Tangri unga bir o’g’il in’om etadi. Navoiy go’dakning tug’ilishidan tortib ulg’ayishigacha bo’lgan har bir jarayonni alohida tasvirlaydi, hatto go’dakka qo’yilgan ismga ham alohida ma’no yuklaydi:

Anga farzona Farhod ism qo’ydi,
Hurufi ma’xazin besh qism qo’ydi.

Firoqu rashku hajru oh ila dard,
Biror harf ibtidodin aylabon fard.

Farhod bolaligidan favqulodda xislatlari bilan atrofdagilarni hayratga soladi. O’n yasharligida:

Jahonda qolmadi ul yetmagan ilm,
Bilib tahqiqini kasb etmagan ilm

darajasiga erishadi. Asarda Farhod ham cheksiz jismoniy qudrat, benazir iste’dod egasi, ham yuksak fazilatlar sohibi sifatida tasvirlanadi.

Farhod yoshi ulg’aygani sari hazin va xastadil bo’lib bo’lib boradi. Xoqon Farhodning ko’nglini ochish, hazin kayfiyatini ko’tarish uchun yilning to’rt fasliga moslab to’rt qasr qurdiradi. Shu asnoda Farhod Qorandan tosh yo’nish, Boniydan me’morlik, Moniydan naqqoshlik sirlarini o’rganadi. Lekin u egallagan bilimlar, o’rgangan hunarlar zohiriy (dunyoviy) bilimlar bo’lib, ilohiy siru asrorni ochishga kifoya qilmaydi. Endi u piri komil ta’limini olishi kerak edi.

Farhoddagi hazinlikning tarqamaganini ko’rgan xoqon unga taxtni taklif qiladi va shu bilan go’yoki o’g’lining dardiga davo topmoqchi bo’ladi. Aslida esa Farhoddagi bu holat zaminiy, dunyoviy bo’lmay, ilohiy ishqning nishonasi edi. Shu o’rinda Navoiy ilohiy ishq dardida yongan inson bilan bunday saodatdan mahrum foniy dunyo kishilari orasidagi farqni ko’rsatib beradi. Farhod otasining taxtni egallash haqidagi taklifini saltanat ishlarini o’rganish, tajriba orttirishga ijozat so’rash bilan ortga suradi va xoqon xazinasidagi behisob boyliklar bilan tanisha boshlaydi. Natijada yashirin parda ortidagi xonada saqlanayotgan sirli sandiq va undagi tilsimli ko’zguni ko’rib qoladi. Farhod ushbu ko’zguning sehrini ocholmay, Yunoniston safariga, Suqrot huzuriga otlanadi.

Suqrotning huzuriga borish yo’lini unga Suhaylo ismli hakim (donishmand) o’rgatadi. N.Komilovning “Tasavvuf” nomli kitobida yozilishicha, Suhaylo Farhodning tariqat yo’lidagi birinchi piri. U Farhod yengib o’tishi kerak bo’lgan to’siqlar: ajdarho va devdan xabar beradi. Tasavvufda ajdarho – nafs timsoli, dev – saltanat timsoli hisoblanadi. Suhaylo Farhodga ajdarhoni yengish uchun samandarning yog’ini beradi. Samandar – olov ichida yashaydigan jonivor. U – ishq ramzi. Farhod badaniga samandar yog’ini surganda, ajdarhoning o’ti unga kor qilmaydi, ya’ni ishq otashi nafs o’tini so’ndiradi. Shuningdek, Farhodga keyingi manzillarda uchraydigan sher va temir paykarning ham ramziy ma’nosi bor. Sher – g’azab timsoli, ilohiy ishq yo’liga kirayotgan solikda esa g’azab bo’lmasligi kerak. Temir paykar – ro’yo, yolg’on dunyo ramzi. Solik dunyo mo»jizalariga chalg’imasligi, ularga ko’ngil qo’ymasligi kerak. Farhod temir paykarni ham yengib, nihoyat Suqrot dargohiga kirib boradi.

Aslida Suqrot timsolining asar tarkibiga kiritilishi tasodifiy bo’lmay, bosh maqsadni ochib berish yo’lidagi muhim vositadir. N.Komilovning yozishicha, Suqrot piri komil timsoli bo’lib, usiz Farhodning o’z maqsadiga erishishi mumkin emas edi. Navoiy Suqrotni quyosh kabi porloq siymo, jismi pok ruh kabi, shaxsi aqlning haykali deb ta’riflaydi. U kamolot cho’qqisini egallagan komil inson, o’zi bir joyda o’tirsa ham, ruhi butun dunyoni kezib chiqadi. Jamshid jomi, Iskandar ko’zgusi ham uning ko’ngil ko’zgusi oldida xira. U Farhod bilan yakkama-yakka suhbatlashib, uni o’z farzandiday e’zozlaydi. Chunki bu yigit siymosida u o’z suluk (yo’l)ining davomini ko’rgan edi. U Farhodga shunday deydi:

Muni bilkim, jahon foniydur asru,
Haqiqat ahli zindoniydur asru.

Agar topsa Sikandar mulki zoting,
Gar o’lsa Nuh umricha hayoting.

Bu baytda Navoiy Suqrot tilidan tasavvufning muhim g’oyasini bayon etadi. Ya’ni bu dunyo o’tkinchi, foniydur, shu sababli unga ko’ngil bog’lash to’g’ri emas.

Chu mahbubi haqiqiy uldurur ul,
Aning vasli sori qat’ aylamak yo’l…

Bu yo’l ichraki behad dardu g’amdur,
Uzoq tortar, vale ikki qadamdur.

Kim ul ikki qadamning qat’i ming yil,
Kishi ursa qadam mumkin emas bil.

Biri o’zlukni qilmoq bo’ldi foniy,
Yana bir dog’i topmoq bo’ldi oni

Haqqa yetishish yo’li ikki qadam masofadek gap, lekin bu ikki qadamni bosib o’tish uchun ming yillik mashaqqat sarflanishi kerak. Bu ikki qadamning biri o’zlikdan voz kechish, ikkinchisi o’zlikni topish, ya’ni o’zlikdan voz kechmay turib, chin ilohiy o’zlikni topish mumkin emas.

Inson o’zlikdan qutulmay, Ilohga yetolmas ekan, demak, uni tezlashtiruvchi chora – vosita kerak. Dostonda majoziy ishq tong yorug’iga, haqiqiy ishq quyoshga o’xshatiladi:

Bu o’zlukdin qutulmoq chorasozi,
Nima yo’q, o’ylakim ishqi majoziy…

Majoziy ishq bo’ldi subhi anvar,
Haqiqiy ishq anga xurshidi xovar.

Farhod shu tariqa Suqrot huzuriga borar yo’lda tariqat maqomlarini bosib o’tadi, piri komil suhbatidan bahramand bo’lib, ilohiy ishqning mohiyatini anglay boshlaydi. Chin mamlakatiga qaytib borib, ko’zguda endi nafaqat Shirinni, balki o’zini va o’zi kelgusida boshdan kechirishi kerak bo’lgan voqealarni ko’ra boshlaydi. Chunki ko’zgu bu o’rinda komil inson Suqrotning qalbidir.

Dostonda ilohiy ishqdan bebahra foniy dunyo kishilaridan biri Xusravdir. Muallif bu ikki qahramonning munozarasini tasvirlar ekan, ikki xil ishq – avom ishqi va ilohiy ishq o’rtasidagi tafovutni ko’rsatib beradi. Jami 25 baytdan iborat bu munozarada deyarli har bir baytda muayyan badiiy san’atning yetakchilik qilishini kuzatish mumkin. Xususan,

Dedikim: ishq o’tidin de fasona!
Dedi: kuymay kishi topmas nishona.

baytida “o’t” va “kuymoq” so’zlari asosida tanosub san’ati yasalganligini ko’rsak, keyingi baytda “a” unlisining takrorlanishi asosida vujudga kelgan assonans badiiy vositasini qo’llanilganligini ko’ramiz.

Dedikim: kuymagingni ayla ma’lum,
Dedi: andin erur joh ahli mahrum…

Xusrav savol-javobda ham, jismoniy harakatlarda ham Farhodni yenga olmaydi, chunki dunyoviy kuch ilohiy qudratni yengishi mumkin emas edi. Shunda u makkorlik yo’liga o’tadi: yosuman kampir vositasida Farhodning o’limiga erishadi.
Navoiy tilidan Farhodning o’limi munosabati bilan aytilgan

Vujudin o’rtab ul so’zu gudozi
Haqiqatqa badal bo’ldi majozi

degan iqrorini Alloh jamoliga yetishgan ishq ahli haqidagi ma’naviy xulosa deyish mumkin. Quyidagi misralarda shoir fikrini yanada kuchaytirganligini, Farhod timsolida ilgari surilgan qarashlarini oydinlashtirganini ko’rish mumkin:

Baqo shahrida sultonliqqa yetti,
Haqiqat mulkida xonliqqa yetti.

Doston xotimasi ikki bob (53-54) dan iborat bo’lib, 53-bob Sulton Husayn Boyqaroning o’g’li shahzoda Abulfavoris Shohg’arib Mirzo madhi va unga bag’ishlangan bir necha nasihatni o’z ichiga oladi. Navoiy Shohg’arib Mirzoga kamolotga erishish yo’llari haqida gapirar ekan, shahzodaga Iskandar Zulqarnayn, Mirzo Ulug’bek kabi hukmdorlarni ibrat qilib ko’rsatadi. Eng muhim ilmlar sifatida fiqh, hadis va tafsirni egallash zarurligini uqtiradi, shuningdek tibbiyot va hikmat ilmini ham o’rganishni tavsiya etadi:

Shah uldurkim shiori ilmi dindur,
Nedinkim ilmi din ilm ul-yaqindur…

Bu din ilmiki xomam qildi tahrir,
Erur fiqhu hadisu so’ngra tafsir…

Valekin tibbu hikmat ham erur xo’b
Ki, sihhatdur kishi jismida matlub.

Yakuniy bobda Navoiy Farhod timsolini o’z zamonasidagi barcha shahzodalarga ibrat hamda o’rnak qilib ko’rsatadi.

Farhod va Shirin» ishqiy sarguzasht dostonlar uchun mo’ljallangan hazaji musaddasi mahzuf vazni (ruknlari va taqti’i: mafoiylun mafoiylun fauvlun V– – – V– – – V– –) da yozilgan

034

(Tashriflar: umumiy 50 880, bugungi 6)

15 izoh

Izoh qoldiring