Адабиётшунос олим Шуҳрат Сирожиддиновнинг “Алишер Навоий. Манбаларнинг қиёсий-типологик, текстологик таҳлили” номли китоби бизга буюк шоирнинг шахсини кенгроқ тасаввур қилишга имкон беради. Китобни мутолаа қила туриб, Навоий шахсининг маҳобатини ҳис этасиз. Бунинг учун муаллиф қанча қўлёзмалару, қанча манбалар ичида яшаган. Ўрта асрларнинг қанча ноаён ҳудудларига руҳан кириб чиққан. Навоий ва унинг замондошлари билан қадим Хуросон ва Моворауннаҳр манзилларида маънан бирга яшаб кўрган. Шунча манбаларни ўрганиб чиқишга, сўнг уларни қиёсий типологик, айниқса, текстологик таҳлил қилишга қанча куч, қанча чидам, қанча вақт керак бўлар экан, деб ўйланиб қолдим.
Эшқобил Шукур
НАВОИЙ ШАХСИНИ АНГЛАШ
(Шуҳрат Сирожиддиновнинг “Алишер Навоий. Манбаларнинг қиёсий-типологик, текстологик таҳлили” номли китобини ўқиб)
Иқбол мутиу бахт ёвар бўлди,
Хуршед раҳию сипеҳр чокар бўлди.
Олам элидин кимга муқаррар бўлди,
Бу мартабаким манга муяссар бўлди.
Алишер Навоий(“Вақфия”дан)
лишер Навоий шахсини аниқ тасаввур қилиш миллат руҳини тасаввур қилиш билан баробардир. Чунки, кейинги салкам олти юз йиллик тарих давомида Навоий миллатнинг тимсоли ва виждонига айланиб бўлди. Шахсни унинг тражимаи ҳоли – ҳаётий ва ижодий йўли тўлиқ намоён қилади. Таржимаи ҳол унинг тарихидир.
Адабиётшунос олим Шуҳрат Сирожиддиновнинг “Алишер Навоий. Манбаларнинг қиёсий-типологик, текстологик таҳлили” номли китоби бизга буюк шоирнинг шахсини кенгроқ тасаввур қилишга имкон беради. Китобни мутолаа қила туриб, Навоий шахсининг маҳобатини ҳис этасиз. Бунинг учун муаллиф қанча қўлёзмалару, қанча манбалар ичида яшаган. Ўрта асрларнинг қанча ноаён ҳудудларига руҳан кириб чиққан. Навоий ва унинг замондошлари билан қадим Хуросон ва Моворауннаҳр манзилларида маънан бирга яшаб кўрган. Шунча манбаларни ўрганиб чиқишга, сўнг уларни қиёсий типологик, айниқса, текстологик таҳлил қилишга қанча куч, қанча чидам, қанча вақт керак бўлар экан, деб ўйланиб қолдим. “Масалан, — деб ёзади муаллиф, — “Ҳабиб ус-сияр”да Ғиёсиддин Кичкинанинг лақаби Ганжкина (ёки Канжкина, Канжакина), Кижакина (ёки Кижакния) тарзида учраши хаттотлар томонидан нуқталар қўйилмай кетгани оқибатида юз берганига ишонч ҳосил этгунимча, “Ҳабиб ус-сияр”нинг ўнлаб қўлёзма ва босма нусхаларини кўриб чиқишга тўғри келди”.
Китобда Алишер Навоийнинг таржимаи ҳоли билан боғлиқ манбалардаги аксарият тарихлар жамланган. Фойдаланилган барча манбалардаги маълумотлар ниҳоятда эҳтиёткорлик ва зукколик ила таҳлил этилган. Китобни бадиий асардай мароқ билан ўқийсиз, гўё унда бадиият билан илмият тенг никоҳга киришгандай… Шунинг учун ҳам бу китобни академик ўқиса ҳам, оддийгина деҳқон ўқиса ҳам баҳрамандлик ҳис этаверади.
Кўплаб тарихий рисолаларда бирор шахснинг таърифу тавсифини маромига етказиб ёзиш бизда удум бўлган. Бунинг ғоятда эътиборли жиҳатлари ҳам бор. Масалан, зикр этилаётган кишига эҳтиром маъносида, асар ёзиш маданияти, ўзаро ҳурмат ва улуғлаш маъносида бу зарур бўлган бўлиши керак. Шунинг учун уларда муболағаю мадҳ, маҳобату таърифга кенг ўрин берилган. Гап шундаки, ровийимиз Шуҳрат Сирожиддинов бундай ҳолатларда ҳам асло чалғимаган. Нозик ифодалару, муболағаю маҳобатни ҳам ўз ўрнида тўғри қабул қилиб, хулосага келганда фақат илмга, мантиққа, тарихий ҳақиқатга асосланган.
Алишер Навоийнинг ҳаётида мураккаб вазиятлар, катта бурилишлар кўп бўлган. Муаллиф уларнинг ҳеч бирини назардан четда қолдирмайди. У бундай ҳолатларни шарҳлар экан, ҳам қатор манбалардаги маълумотларни, ҳам Навоийнинг ўзи айтиб кетган мулоҳазаларни, ҳатто шеърлардаги таржимаи ҳолга тақаладиган мисраларни бир-бирига қиёслаб, эринмасдан таҳлил қилади. Масалан, 1469 йилда Ҳусайн Бойқаро Алишер Навоийни Самарқанддан чақиртириб олиши ёхуд кейинчалик шоирга бетобликнинг юзланиши, шоирнинг Астрободга ҳоким бўлиши, Навоий ва Султон Ҳусайн ўртасида совуқчилик пайдо бўлиши каби қадам ба қадам таҳлил этилган кўплаб ҳол ва ҳодисалар бунга мисол бўлади.
Китобда Навоий шахси атрофидаги турли узунқулоқ гаплару уйдирмаларнинг ҳам оқи оққа, қораси қорага ажратиб берилган. Чунки, муаллиф бу жараёнда битта-иккита манба билан эмас, балки ўнлаб, юзлаб манбалар билан тиллашган, баҳслашган. “Амир Алишернинг тарихчиси Хондамирнинг жиянининг жиянининг жиянидан эшитишимча, эмишким, андоқким…” каби лағмондай чўзилиб, қозондан чиқиб кетган гаплар ҳам баъзи манбаларда талайгина топилади. Муаллиф бу каби юракдан юраккамас, чўнтакдан чўнтакка ўтиб юрган гапларга ҳам аниқ муносабатини билдириб, даҳо шоирнинг таржимаи ҳолига тупуклаб ёпиштирилган бундай маълумотларни Ансорий остонасини супурувчининг супургиси билан четга супуриб қўяди.
Китобнинг боблар ва мавзуларга бўлиниши ҳам юксак фаросат ва жиддий мулоҳазалар билан амалга оширилган. Ҳар бир бобдаги мавзу қизиқ кечмишлар, мулоҳазалар, тафсилотлар ва таҳлилларга бой. Дейлик, ўқувчи китобни тўсатдан қўлига олиб, дуч келган жойидан, масалан, биринчи бобдаги ўн биринчи мавзу (“Яқинлари ва суҳбатдошлари”)ни алоҳида ажратиб ўқиса ҳам, бу мавзу уни ундан олдинги бўлимлар ва кейинги бўлимларга етаклаб кетиши аниқ. Чунки сиз бундан олдин нима бўлган-у, ундан кейин нима бўлганига қизиқиб қоласиз. Яъни китобда ажратиб кўрсатилган ҳар бир мавзу бу китобга кириш учун эшик вазифасини ўтайверади. Бу гўё қадимги архитектурадаги кўп эшикли қўрғон лойиҳасидан улги олгандай туюлади.
Навоийнинг Астрободга “сургун” қилиниши, Султон Ҳусайн ва Навоий ўртасидаги зиддиятлар ва бошқа шу каби қалтис тарихлар ҳақида энди ўйлаб ва билиб хулоса чиқаришимизга тўғри келади. Муаллиф “Астробод сургуни” масаласида ҳам ўзгача қарашларни илгари суради.У Астрободга ҳокимлик ҳамиша султоннинг энг яқин одамларига муяссар бўлганини, қолаверса, бу пайтда шоирнинг Астрободга ҳоким бўлиши сиёсий вазият учун, мамлакат тақдири учун жуда муҳим бўлганини таъкидлайди Бу ҳақда ўтган аср навоийшуносларининг кўпчилиги “Бартольднинг фикрлаш қолипи, умумсовет адабиёти илмига хос бўлган “ғоявий кураш” принципларидан чиқолмаган”ликларини куйиниб ёзади. Албатта кейинги юз йилликда навоийшуносликда Бартольд қарашлари ҳукмронлик қилгани сир эмас. Яна шуни алоҳида таъкидлашни истардикки, шундай мураккаб бир даврда Навоийни ўрганиш борасида Бартольднинг катта хизматларини ҳеч ким инкор этмайди. Лекин, Навоий шахсини тўлақонли тасаввур қилишда ўтган даврда ясалган қолиплар ўлчами энди ўлчам бўлолмаслиги аниқ. Ўтган давр ва мустабид тузум, совет мафкураси босими сабаб, “Бартольд монополияси” Навоийнинг шахси ва таржимаи ҳоли масаласида англашилмовчиликлар келтириб чиқаргани энди аниқ кўриниб қолаяпти. Бу эса навоийшуносликда янгича фикрлаш, ўзгача таҳлил ва талқинга заруририят пайдо бўлганини кўрсатади. Шуҳрат Сирожиддинов бу ҳақда: “Афсуски, баъзи яқинда нашр этилган тадқиқотларда ҳали ҳам эскича фикрлаш ҳукмронлик қилмоқда.” – деб ёзади.
Муаллиф Навоий ҳаётидаги ҳар бир воқеани ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва маънавий ҳаёт билан боғлаб таҳлил қилади. Масалан, шоирнинг биргина муҳрдорлик вазифасидан истеъфо бериши (ўрнига Шайхим Суҳайлийни тавсия этиши) воқеасини олайлик. Шу жараённинг ўзи жиддий таҳлил этилган, текширилган. Бунга муаллифнинг анча вақт ва куч сарфлагани шундоқ кўриниб турибди. Шу ўринда ҳам у навоийшуносликдаги шу пайтгача мавжуд бўлган ушбу воқеа билан боғлиқ қарашлардан ўзгача мулоҳазаларни илгари суради. “Ҳа, шундай экан-да, ҳамма шундай деган-ку” деб қўя қолмайди. Кимдир айтиши ҳам мумкин, “”Хўш, Навоий муҳрдорлик вазифасида қолди нима-ю, кетди нима? Навоий қайда-ю, муҳрдорлик қайда?” деб. Гап шундаки худди шу вазият ҳам Навоий шахсидаги муҳим жиҳатларни тасдиқлайдиган ҳужжатдир. Буни китобни мутолаа қилиш жараёнида аниқ билиб оласиз.
Навоийнинг: “Қўюб бедорлиғ фарзона бўлғил, Илик ур ишгаву мардона бўлғил” деган байти ҳар кимга ҳар лаҳзада ҳаётий шиор бўлса арзийдиган байтдир. Шуҳрат Сирожиддинов бу китобида Навоийнинг бундай ҳикмат байтларини шоирнинг таржимаи ҳоли билан боғлаб таҳлил этади. Шоир айтган ҳикматлар унинг ўз ҳаёти билан чамбарчас боғлиқ эканлигига амин бўласиз. Баъзан “Шоирнинг шахси бошқа-ю, ижоди бошқа. Унинг ижодини ўрганингда, шахси билан ишингиз бўлмасин” дейдиганлар ҳам топилади. Бу мутлақо нотўғри гап! Шоирнинг шахси қандай бўлса шеъри ҳам шундай бўлади. Модомики, шахснинг шахслиги унинг қалби, руҳи, тафаккури, қарашлари ва туйғуларининг жамланмасидан иборат экан, шеър ҳам фақат шу ҳодисаларнинг мевасидир. Андрей Вознесенский “Шеър ҳодиса бўлиши керак” деганда шуларни назарда тутган бўлса ажабмас.
Алишер Навоий ва унинг атрофидагиларнинг ўзаро муносабатлари қандай бўлишларидан қатъий назар, дейлик ким ким биландир самимий, ким биландир қалтис, ким биландир душманлик ҳолида бўлишлари каби муносабатларнинг ҳам ўз тарихий ўрни бор. Китобда бу масалалар ҳам синчковлик билан таҳлил қилинган. Чунки бу муносабатлар хоҳлаймизми, йўқми, ўша давр руҳини очади, халқ ва салтанат ҳолатидаги муҳим манзараларни чизиб беради. Масалан, Навоий саройдан бироз четлаб, ижодий ишлари билан машғул пайтлари сарой мулозими Мирҳожи Пирнинг шоирга беписанд ва хақаротомуз муносабат кўрсатиб, унинг юрагига ғулғула солишлари, ташвишланган Навоий унинг изидан йигирма қадамча эргашиб бориши каби ҳолатлар таҳлилини ўқиётганингизда кўнглингиз қаттиқ оғрийди. Абдураҳмон Жомий, Ҳасан Ардашер каби фозиллар билан муносабатлари таҳлилида Ўрта Асрларнинг маънавий руҳини ҳис этиб, кўнглингиз улғаяди. Шоирнинг Султон Ҳусайн билан гоҳ сокин, гоҳ долғали муносабатлари тарихидаги собитлик ва силкинишларни кузата туриб, икки нодир қалб кечинмалари мамлакат ва адабиёт кечинмалари билан туташиб кетганига гувоҳ бўласиз.
Мутолаа жараёнида бу воқеалар бундан беш юз йил муқаддам эмас, гўё беш-ўн кун аввал содир бўлгандай қаттиқ таъсирландим. Шунда Навоий Шахси атрофидаги бу тарихлар ҳаммамизнинг, бутун бир миллатнинг тарихи ҳам эканини ҳис этдим. Бу тарихлар ҳар биримизнинг ичимизда яшаётганини англагандай бўлдим.
Алишер Навоийнинг Шахсини тўлиқ тасаввур қилиш биз учун жуда муҳим. Бунга эришиш учун эса, ҳар биримиз тафаккур даласида тер тўкиб кўришимиз керак. Навоий Шахсини англаш ҳар кимнинг ўзлигини англашига ёрдам беради. Чунки Навоийда бизнинг руҳимиз ва қалбимизга зарур бўлган ҳамма нарса бор.
Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетаси
Eshqobil Shukur
NAVOIY SHAXSINI ANGLASH
(Shuhrat Sirojiddinovning “Alisher Navoiy. Manbalarning qiyosiy-tipologik, tekstologik
tahlili” nomli kitobini o’qib)
Iqbol mutiu baxt yovar bo’ldi,
Xurshed rahiyu sipehr chokar bo’ldi.
Olam elidin kimga muqarrar bo’ldi,
Bu martabakim manga muyassar bo’ldi.
Alisher Navoiy(“Vaqfiya”dan)
lisher Navoiy shaxsini aniq tasavvur qilish millat ruhini tasavvur qilish bilan barobardir. Chunki, keyingi salkam olti yuz yillik tarix davomida Navoiy millatning timsoli va vijdoniga aylanib bo’ldi. Shaxsni uning trajimai holi – hayotiy va ijodiy yo’li to’liq namoyon qiladi. Tarjimai hol uning tarixidir.
Adabiyotshunos olim Shuhrat Sirojiddinovning “Alisher Navoiy. Manbalarning qiyosiy-tipologik, tekstologik tahlili” nomli kitobi bizga buyuk shoirning shaxsini kengroq tasavvur qilishga imkon beradi. Kitobni mutolaa qila turib, Navoiy shaxsining mahobatini his etasiz. Buning uchun muallif qancha qo’lyozmalaru, qancha manbalar ichida yashagan. O’rta asrlarning qancha noayon hududlariga ruhan kirib chiqqan. Navoiy va uning zamondoshlari bilan qadim Xuroson va Movoraunnahr manzillarida ma’nan birga yashab ko’rgan. Shuncha manbalarni o’rganib chiqishga, so’ng ularni qiyosiy tipologik, ayniqsa, tekstologik tahlil qilishga qancha kuch, qancha chidam, qancha vaqt kerak bo’lar ekan, deb o’ylanib qoldim. “Masalan, — deb yozadi muallif, — “Habib us-siyar”da G’iyosiddin Kichkinaning laqabi Ganjkina (yoki Kanjkina, Kanjakina), Kijakina (yoki Kijakniya) tarzida uchrashi xattotlar tomonidan nuqtalar qo’yilmay ketgani oqibatida yuz berganiga ishonch hosil etgunimcha, “Habib us-siyar”ning o’nlab qo’lyozma va bosma nusxalarini ko’rib chiqishga to’g’ri keldi”.
Kitobda Alisher Navoiyning tarjimai holi bilan bog’liq manbalardagi aksariyat tarixlar jamlangan. Foydalanilgan barcha manbalardagi ma’lumotlar nihoyatda ehtiyotkorlik va zukkolik ila tahlil etilgan. Kitobni badiiy asarday maroq bilan o’qiysiz, go’yo unda badiiyat bilan ilmiyat teng nikohga kirishganday… Shuning uchun ham bu kitobni akademik o’qisa ham, oddiygina dehqon o’qisa ham bahramandlik his etaveradi.
Ko’plab tarixiy risolalarda biror shaxsning ta’rifu tavsifini maromiga yetkazib yozish bizda udum bo’lgan. Buning g’oyatda e’tiborli jihatlari ham bor. Masalan, zikr etilayotgan kishiga ehtirom ma’nosida, asar yozish madaniyati, o’zaro hurmat va ulug’lash ma’nosida bu zarur bo’lgan bo’lishi kerak. Shuning uchun ularda mubolag’ayu madh, mahobatu ta’rifga keng o’rin berilgan. Gap shundaki, roviyimiz Shuhrat Sirojiddinov bunday holatlarda ham aslo chalg’imagan. Nozik ifodalaru, mubolag’ayu mahobatni ham o’z o’rnida to’g’ri qabul qilib, xulosaga kelganda faqat ilmga, mantiqqa, tarixiy haqiqatga asoslangan.
Alisher Navoiyning hayotida murakkab vaziyatlar, katta burilishlar ko’p bo’lgan. Muallif ularning hech birini nazardan chetda qoldirmaydi. U bunday holatlarni sharhlar ekan, ham qator manbalardagi ma’lumotlarni, ham Navoiyning o’zi aytib ketgan mulohazalarni, hatto she’rlardagi tarjimai holga taqaladigan misralarni bir-biriga qiyoslab, erinmasdan tahlil qiladi. Masalan, 1469 yilda Husayn Boyqaro Alisher Navoiyni Samarqanddan chaqirtirib olishi yoxud keyinchalik shoirga betoblikning yuzlanishi, shoirning Astrobodga hokim bo’lishi, Navoiy va Sulton Husayn o’rtasida sovuqchilik paydo bo’lishi kabi qadam ba qadam tahlil etilgan ko’plab hol va hodisalar bunga misol bo’ladi.
Kitobda Navoiy shaxsi atrofidagi turli uzunquloq gaplaru uydirmalarning ham oqi oqqa, qorasi qoraga ajratib berilgan. Chunki, muallif bu jarayonda bitta-ikkita manba bilan emas, balki o’nlab, yuzlab manbalar bilan tillashgan, bahslashgan. “Amir Alisherning tarixchisi Xondamirning jiyanining jiyanining jiyanidan eshitishimcha, emishkim, andoqkim…” kabi lag’monday cho’zilib, qozondan chiqib ketgan gaplar ham ba’zi manbalarda talaygina topiladi. Muallif bu kabi yurakdan yurakkamas, cho’ntakdan cho’ntakka o’tib yurgan gaplarga ham aniq munosabatini bildirib, daho shoirning tarjimai holiga tupuklab yopishtirilgan bunday ma’lumotlarni Ansoriy ostonasini supuruvchining supurgisi bilan chetga supurib qo’yadi.
Kitobning boblar va mavzularga bo’linishi ham yuksak farosat va jiddiy mulohazalar bilan amalga oshirilgan. Har bir bobdagi mavzu qiziq kechmishlar, mulohazalar, tafsilotlar va tahlillarga boy. Deylik, o’quvchi kitobni to’satdan qo’liga olib, duch kelgan joyidan, masalan, birinchi bobdagi o’n birinchi mavzu (“Yaqinlari va suhbatdoshlari”)ni alohida ajratib o’qisa ham, bu mavzu uni undan oldingi bo’limlar va keyingi bo’limlarga yetaklab ketishi aniq. Chunki siz bundan oldin nima bo’lgan-u, undan keyin nima bo’lganiga qiziqib qolasiz. Ya’ni kitobda ajratib ko’rsatilgan har bir mavzu bu kitobga kirish uchun eshik vazifasini o’tayveradi. Bu go’yo qadimgi arxitekturadagi ko’p eshikli qo’rg’on loyihasidan ulgi olganday tuyuladi.
Navoiyning Astrobodga “surgun” qilinishi, Sulton Husayn va Navoiy o’rtasidagi ziddiyatlar va boshqa shu kabi qaltis tarixlar haqida endi o’ylab va bilib xulosa chiqarishimizga to’g’ri keladi. Muallif “Astrobod surguni” masalasida ham o’zgacha qarashlarni ilgari suradi.U Astrobodga hokimlik hamisha sultonning eng yaqin odamlariga muyassar bo’lganini, qolaversa, bu paytda shoirning Astrobodga hokim bo’lishi siyosiy vaziyat uchun, mamlakat taqdiri uchun juda muhim bo’lganini ta’kidlaydi Bu haqda o’tgan asr navoiyshunoslarining ko’pchiligi “Bartol`dning fikrlash qolipi, umumsovet adabiyoti ilmiga xos bo’lgan “g’oyaviy kurash” printsiplaridan chiqolmagan”liklarini kuyinib yozadi. Albatta keyingi yuz yillikda navoiyshunoslikda Bartol`d qarashlari hukmronlik qilgani sir emas. Yana shuni alohida ta’kidlashni istardikki, shunday murakkab bir davrda Navoiyni o’rganish borasida Bartol`dning katta xizmatlarini hech kim inkor etmaydi. Lekin, Navoiy shaxsini to’laqonli tasavvur qilishda o’tgan davrda yasalgan qoliplar o’lchami endi o’lcham bo’lolmasligi aniq. O’tgan davr va mustabid tuzum, sovet mafkurasi bosimi sabab, “Bartol`d monopoliyasi” Navoiyning shaxsi va tarjimai holi masalasida anglashilmovchiliklar keltirib chiqargani endi aniq ko’rinib qolayapti. Bu esa navoiyshunoslikda yangicha fikrlash, o’zgacha tahlil va talqinga zaruririyat paydo bo’lganini ko’rsatadi. Shuhrat Sirojiddinov bu haqda: “Afsuski, ba’zi yaqinda nashr etilgan tadqiqotlarda hali ham eskicha fikrlash hukmronlik qilmoqda.” – deb yozadi.
Muallif Navoiy hayotidagi har bir voqeani ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy hayot bilan bog’lab tahlil qiladi. Masalan, shoirning birgina muhrdorlik vazifasidan iste’fo berishi (o’rniga Shayxim Suhayliyni tavsiya etishi) voqeasini olaylik. Shu jarayonning o’zi jiddiy tahlil etilgan, tekshirilgan. Bunga muallifning ancha vaqt va kuch sarflagani shundoq ko’rinib turibdi. Shu o’rinda ham u navoiyshunoslikdagi shu paytgacha mavjud bo’lgan ushbu voqea bilan bog’liq qarashlardan o’zgacha mulohazalarni ilgari suradi. “Ha, shunday ekan-da, hamma shunday degan-ku” deb qo’ya qolmaydi. Kimdir aytishi ham mumkin, “”Xo’sh, Navoiy muhrdorlik vazifasida qoldi nima-yu, ketdi nima? Navoiy qayda-yu, muhrdorlik qayda?” deb. Gap shundaki xuddi shu vaziyat ham Navoiy shaxsidagi muhim jihatlarni tasdiqlaydigan hujjatdir. Buni kitobni mutolaa qilish jarayonida aniq bilib olasiz.
Navoiyning: “Qo’yub bedorlig’ farzona bo’lg’il, Ilik ur ishgavu mardona bo’lg’il” degan bayti har kimga har lahzada hayotiy shior bo’lsa arziydigan baytdir. Shuhrat Sirojiddinov bu kitobida Navoiyning bunday hikmat baytlarini shoirning tarjimai holi bilan bog’lab tahlil etadi. Shoir aytgan hikmatlar uning o’z hayoti bilan chambarchas bog’liq ekanligiga amin bo’lasiz. Ba’zan “Shoirning shaxsi boshqa-yu, ijodi boshqa. Uning ijodini o’rganingda, shaxsi bilan ishingiz bo’lmasin” deydiganlar ham topiladi. Bu mutlaqo noto’g’ri gap! Shoirning shaxsi qanday bo’lsa she’ri ham shunday bo’ladi. Modomiki, shaxsning shaxsligi uning qalbi, ruhi, tafakkuri, qarashlari va tuyg’ularining jamlanmasidan iborat ekan, she’r ham faqat shu hodisalarning mevasidir. Andrey Voznesenskiy “She’r hodisa bo’lishi kerak” deganda shularni nazarda tutgan bo’lsa ajabmas.
Alisher Navoiy va uning atrofidagilarning o’zaro munosabatlari qanday bo’lishlaridan qat’iy nazar, deylik kim kim bilandir samimiy, kim bilandir qaltis, kim bilandir dushmanlik holida bo’lishlari kabi munosabatlarning ham o’z tarixiy o’rni bor. Kitobda bu masalalar ham sinchkovlik bilan tahlil qilingan. Chunki bu munosabatlar xohlaymizmi, yo’qmi, o’sha davr ruhini ochadi, xalq va saltanat holatidagi muhim manzaralarni chizib beradi. Masalan, Navoiy saroydan biroz chetlab, ijodiy ishlari bilan mashg’ul paytlari saroy mulozimi Mirhoji Pirning shoirga bepisand va xaqarotomuz munosabat ko’rsatib, uning yuragiga g’ulg’ula solishlari, tashvishlangan Navoiy uning izidan yigirma qadamcha ergashib borishi kabi holatlar tahlilini o’qiyotganingizda ko’nglingiz qattiq og’riydi. Abdurahmon Jomiy, Hasan Ardasher kabi fozillar bilan munosabatlari tahlilida O’rta Asrlarning ma’naviy ruhini his etib, ko’nglingiz ulg’ayadi. Shoirning Sulton Husayn bilan goh sokin, goh dolg’ali munosabatlari tarixidagi sobitlik va silkinishlarni kuzata turib, ikki nodir qalb kechinmalari mamlakat va adabiyot kechinmalari bilan tutashib ketganiga guvoh bo’lasiz.
Mutolaa jarayonida bu voqealar bundan besh yuz yil muqaddam emas, go’yo besh-o’n kun avval sodir bo’lganday qattiq ta’sirlandim. Shunda Navoiy Shaxsi atrofidagi bu tarixlar hammamizning, butun bir millatning tarixi ham ekanini his etdim. Bu tarixlar har birimizning ichimizda yashayotganini anglaganday bo’ldim.
Alisher Navoiyning Shaxsini to’liq tasavvur qilish biz uchun juda muhim. Bunga erishish uchun esa, har birimiz tafakkur dalasida ter to’kib ko’rishimiz kerak. Navoiy Shaxsini anglash har kimning o’zligini anglashiga yordam beradi. Chunki Navoiyda bizning ruhimiz va qalbimizga zarur bo’lgan hamma narsa bor.
Manba: «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasi
