Баҳс, мунозара ва холис танқид қадим- қадим даврлардан буён илм-фан ривожи учун хизмат қилиб келган. Ҳозир ҳам шундай. Умуман, илмнинг тақдири ва олимлик камолини ўзаро фикр алмашув ҳамда том маънодаги танқидий муносабатсиз тасаввур этиш мумкин эмас. Баҳс кимнинг кимлигини кўрсатувчи бир кўзгу, баҳс ва мунозарада “қозонда бори” “чўмич”га чиқади. Шунинг учун ҳам юксак савиядаги баҳс, беғараз танқид ёшларни фикрлашга, ўзига ишончнинг ортишига рағбатлантиради.
Иброҳим ҲАҚҚУЛ
Филология фанлари доктори
БАҲСМИ ЁКИ…
Баҳс, мунозара ва холис танқид қадим-қадим даврлардан буён илм-фан ривожи учун хизмат қилиб келган. Ҳозир ҳам шундай. Умуман, илмнинг тақдири ва олимлик камолини ўзаро фикр алмашув ҳамда том маънодаги танқидий муносабатсиз тасаввур этиш мумкин эмас. Баҳс кимнинг кимлигини кўрсатувчи бир кўзгу, баҳс ва мунозарада “қозонда бори” “чўмич”га чиқади. Шунинг учун ҳам юксак савиядаги баҳс, беғараз танқид ёшларни фикрлашга, ўзига ишончнинг ортишига рағбатлантиради.
Маълумки, назмбозлик, ўртамиёналик ва тақлид дунё шеърияти тарихидаги умумий, лекин бехосият ҳодиса. Жаҳонда қанча адабиёт бўлса, уларнинг айтарли ҳаммаси талантсизлик, косиблик хуружидан жабр тортган. Улкан истеъдод соҳиблари, адабиётга куйиниш ҳисси билан яшаган фидойи ижодкорлар бу офат ва бедодликка қарши жиддий курашишган, аммо эришилган натижа кўнгилдагидай бўлмаган. Чунки ҳақиқий талантлар сони қанча кам бўлса, талантсиз ва ўртамиёначилар сафи ўшанча кенг бўлган. Биз хоразмлик улуғ шоир Муҳаммад Ризо Огаҳийга бағишланган бир мақоламизда, у яшаган давр адабий муҳитида ҳам қофиябозлик анча кенг қулоч ёзганини таъкидлаб, ўз адабиётидаги бундай ҳодисага Ғарб санъаткорининг муносабатини англатиш маъносида бир иқтибос келтирган эдик. Тошкент шаҳар Мирзо Улуғбек туманлараро судининг “2012 йил 15 ноябрдаги ҳал қилувчи қарори”га кўра босилган Н. Жумахўжанинг “Илмдаги аниқлик — кашфиётлар омили” номли мақоласида мана бу гаплар ёзилган: “Келтирилган кўчирмаларнинг манбасини кўрсатмаслик И.Ҳаққуловга одат бўлиб қолган. Бу илмийликка хилоф. Унинг кўчирмаларида баъзан шундай тасодифий гаплар учрайдики, уларнинг асл манбаи бормикин ўзи ё муаллифнинг ўзи тўқиб ишлатиб юборяптимикин деган шубҳага борасан, киши. Текшириб ишонч ҳосил қилай десанг ҳавола йўқ. Балки, шунинг учун манбани яширар муаллиф? Масалан, мақоланинг журнал ва газета вариантларида “Ғарблик улкан бир шоир”дан мана бундай ажабтовур кўчирма келтирилади: “Дунё адабиёти намуналарини мен иккига ажратаман: рухсат ила рухсатсиз ёзилган асарлар… Аввалдан ҳеч таъқиқланмаган мавзуларда ёзадиганларнинг мен юзига тупуриб, бошига таёқ билан ургим келади…” Қизиқ-ку! Ким экан бу ғарблик улкан шоир? Аниқроқ айтишнинг иложи борми? Улкан шоир ҳам шундай бачкана фикр юритадими? Бу номаълум кимсанинг ҳамма гапи тўғри бўлаверадими? Наҳотки, унинг таснифи маъқул бўлса? Ушбу жанобнинг майлига қарасангиз, бутун ўзбек адабиёти намояндаларининг “юзига тупуриб”, “бошига таёқ билан” урар экан-да-а?” (1)
Шубҳа-гумон ҳақиқатда ёмон. Бадгумонлик кишини имондан ажратишига иштибоҳ қилиб бўлмайди. Ахир, И.Ҳаққулов бировнинг номидан ҳеч вақт бирор нима тўқимаганидек, найранг ва қаллоблик юзасидан манбани ҳам яширмаган. Мадомики, танқид ва танбеҳга ишонч туғилган экан, уни дангал ошкор этиб исботлаш ҳам шартдир.
Дарвоқе, ғарблик ўша улкан шоир ким? Тахмин қилингандек ёки у йўқ кишими? Шеърият қозонида қайнаб, шоирлик шону шарафини ҳар нарсадан баланд кўрмаган қайси телба ўшандай сўзларни айта олади?
Совет давлатининг дастлабки йиллариданоқ, адабиёт сиёсатлаштирилиб, шеърият тақдири ҳам марксча-ленинча мафкура қўлига ўтгач адабий жараёнда бир хиллик, такроргўйлик чидаб бўлмас офатга айланган. Ҳақиқий талант борки, бунга қарши бош кўтарган. Улуғ рус шоири Сергей Есениннинг:
Ўргатилган қушмас,
Шоирман ахир
Қандайдир Демъянлар тенги эмасман,
деган сўзлари шу исённинг бир ифодасидир! Биз “Ғарблик улкан бир шоир” деганимиз қалам соҳиби шеъриятнинг тозалиги ва дахлсизлиги йўлида бошини кундага қўйган Осип Мандельштам эди.
Шахсан И. Сталиннинг назоратида бўлган, аммо эътиқоддан чекинишдан кўра ўлимни афзал кўра билган бу шоирнинг ҳаёти ва ижодиёти совет давлати қулаши арафасидан бошлаб, ҳанузгача алоҳида қизиқиш билан тадқиқ этиб келинмоқда. Адабиётшунос Б.Сарновнинг “Сталин и писатели” (книга первая.Москва,2008) китобининг алоҳида бир фасли Мандельштамга бағишланган. Ва унда унинг мана бу сўзлари келтирилган: “Все произведения мировой литературы я делю на разрешенные и написанные без разрешения. Первые-это мразь, вторые-ворованные воздух. Писателям, которые пишут заранее разрешенные вещи, я хочу плевать в лицо, хочу бить их полкой по голове и всех посодить за стол в Дом Герцина поставив перед каждым стакан полицейского чаю… Этим писателям я запретил бы вступать брак и имет детей…”(“Сталин и писатели”,стр.369).
Ўлмас шоирнинг кейинги сўзларига эътибор қаратилганда ким билади яна қандай айбнома тўқиларди дейсиз? Лекин айб топишга қасд қилинса, барибир топилар экан. Олис ўтмиш даврларда тасаввуф калимаси тилга олинганда ота-боболаримиз, энг аввало, ишқ, маърифат ва ҳақиқат сабоқларини ўйлашган. Ахлоқ гўзаллиги, қалб тасфияси, руҳий балоғатга алоҳида эътибор ‒ мутасаввифликка уларни қизиқтирган бош сабаб ана шу эди.
Тасаввуф адабиёти – Кўнгил адабиёти, мусаффо Завқ ва Сир адабиёти. Энг олий гўзалликларни у юрак ва руҳ ойнасида кўришга илҳомлантиради. Бироқ бу адабиётни билиш, айниқса унинг шеърий жанрлардаги намуналарини тушунишнинг ўзига хос талаб ва қийинчиликлари ҳам бўлган. Шулардан биринчиси, “қуш тили” деб таърифланган тасаввуф тилининг маъно “эшик”ларини очиш эди. Чунки ундаги айтарли ҳар бир сўз, истилоҳ ва рамзлар оммадан сир сақланадиган янги ёки қўшимча мазмун-моҳиятлар билан бойитилгандир. Совет давлати тасаввуф таълимоти сингари, унинг заминида туғилган адабиётни ўрганишни ҳам таъқиқлагани туфайли ирфоний шеърият матнларини тадқиқ ва талқин қилиш ишлари бугунгача тўғри йўлга тушгани йўқ. Далил ва исботи билан бу тўғрида биз такрор-такрор гапирганмиз. “Қаро кўзум келу…” (бир байт таҳлили) номли мақолада Н. Жумахўжанинг мазкур ғазалга тегишли қуйидаги мулоҳазалари мантиқдан эмаслиги айтилган:
“Суфий учун ўз нигоҳида, қарочиғида илоҳий нур жилваланиши, оламни шу муборак нур орқали кўриши олий бахт, ҳақ васлига муяссарликдир. Сўфийнинг илоҳий маъшуқни “кўзум қаросида мардум киби ватан қилғил” дея чорлаши асл моя билан бирлашиш, қовушиш, уни ўзига сингдириб, ўзи унга сингиб кетиши-ваҳдати вужуд истагидир”.
Ҳеч вақт, ҳеч бир сўфий “тажриба”сида бунақа “бирлашиш, қовушиш” бўлмаган ва уни тасдиқлайдиган ҳатто бирор жумла ҳам сайри сулукка доир адабиётларда қайд этилмаган. Шу ҳақиқатга ишончни далиллаш мақсадида биз Имом Ғаззолий, Маҳмуд Шабустарий, Абу Наср Саррож китобларига мурожаат қилгандик. Қарангки, олдин манба кўрсатилмаган деган айбловини Н. Жумахўжа “101-маънони биласизми?” (2) номли мақоласида энди ўзгача тарзда илгари суради:
“И.Ҳаққулов кейинги йилларда мақола ва китобларида узлуксиз келтираётган иқтибослар аслига қанчалик тўғри, бу асарлар қайси тилда яратилган, ўзбек тилига ким ўгирган, тўғри таржима қилинганми-йўқми, бу қоронғи. Кўп ҳолларда И.Ҳаққулов ўзи келтираётган кўчирмаларнинг аниқ манзилини кўрсатмайди. Шунинг учун уларга ҳозирча тўлиқ ишониб, суяниб бўлмайди. Масалан, И.Ҳаққулов Имом Ғаззолийнинг “Мишкот ул-анвор” (“Нурлар қандили”) асаридан кўзнинг қусурларидан деб келтирилган: “бошқани кўриши, аммо ўзини кўрмаслиги, ўзига яқинни ҳам, узоқни ҳам кўришга қодир эмаслиги, кўз парда ортини кўра билмаслиги, кўз ашёнинг ташқарисини, яъни фақат уст томонини кўра олиши, кўз борлиқларнинг ҳаммасини эмас, айримларинигина кўришга қодирлиги, товушлар, ҳидлар, лаззатлар, хуллас, идрок туйғулари кўз учун бутунлай бегоналиги” иқтибоси шубҳали… Бизнингча, Имом Ғаззолий бундай ёзмаган бўлса керак”.
Кўчирма олинган китобнинг номи ҳам, муаллифи ҳам қайд этилган бўлса, яна нима керак? Зарурият сезилгач, аслиятми, таржимами, бошқасими – униси ўпоқ, буниси сўпоқ деб ўтирмасдан бари топилиб назардан ўтказилади ва қатъий фикр айтилади. Илмнинг талаби шу. Интернет орқали исталган китобни бир пасда қўлга киритилишини ҳозир ким билмайди дейсиз?
Бу дунёда хато ва камчиликсиз бир иш қилиш жуда қийин. Мавжуд хато ё нуқсон холис кўрсатилса, албатта бундан ҳеч оғринмаслик керак. Тўғри нарса ғалатга чиқарилсачи? Жим туриш ақлдан бўлмайди. Ва энг донишмандона сукут ҳам илмнинг зиёнига хизмат қилади.
Маълумки, Алишер Навоийнинг “Қоши ёсинму дейин…” деб бошланадиган ғазали элимиз орасида жуда машҳур. Бунинг бир сабаби матндаги фавқулодда равонлик ва гўзаллик бўлса, иккинчиси, зўр хонандалар томонидан унинг қўшиқ шаклида куйланишидир. Н. Жумахўжанинг ёзишича, ушбу ғазал мақтасидаги бир сўз “Наводир уш-шабоб” девонининг Ҳамид Сулаймон нашрида ва Н.Маллаевнинг “Алишер Навоий. Лирика” китобдагина тўғри ёзилган. Қолган нашрлардачи?
“Навоий “Мукаммал асарлар тўплами” ҳамда “Тўла асарлар тўплами”да “эп” сўзи “қилмоқ феълининг буйруқ шакли “қил” маъносидаги “эт”га айлантириб юборилган… Хўш, Навоий сўзларини беихтиёр ёки ўзбошимчалик билан ўзгартиришга ҳаққимиз борми?” (3)
Албатта, ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ. Агар биров чиндан ҳам “эп” сўзини ўзбошимчалик билан “эт”га айлантириб юборган бўлса, уни ҳар қандай сўз билан танқид қилса, камдир.
Келтирилган далил бўйича ҳукм чиқариладиган бўлса, биринчи айбдор Фозила Сулаймонова, иккинчиси, Иброҳим Ҳаққуловдир. Ҳақиқатда ҳам шундайми?
Мақолада таъкидланишига кўра, “Навоий асарлари луғати”да ҳам, “Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати”да ҳам изоҳланмаган “эп” сўзи “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да (5-жилд, 42-бет) қуйидаги маъноларда батафсил изоҳланган экан: “эп билмоқ; ўзига маъқул, муносиб билмоқ”, “эп келмоқ: маъқул бўлмоқ, тўғри келмоқ”, “эп кўрмоқ: маъқул кўрмоқ”, “эпга келмоқ: дуруст, маъқул ҳолатга келмоқ, яхши бўлмоқ”, “эпга олмоқ (ёки солмоқ): мақбул, дуруст ҳолга келтирмоқ”, “эпи(дан) келмоқ: уддасидан чиқмоқ; машқини олмоқ; ўрганмоқ; эплай оладиган бўлмоқ”, “эпини қилмоқ: йўл топа олмоқ, иложини қилмоқ…”
Шунингдек, ушбу сўзнинг халқ жонли тилида яна қизиқроқ маънода қўлланилишига доир мисоллар келтирилган. Аммо мисол ва далиллардан ҳеч бири Навоий “эт” (“васфини эт”) эмас, балки “эп” (“васфини эп”) деб ёзганига кишини инонтирмайди. Чунки ишончга ундайдиган ҳатто битта ҳам қўшимча шеърий мисол йўқ. “Эт” деб ёзилиши тўғрилигини тасдиқлайдигин далиллар эса етиб ортади.
Биринчидан, Алишер Навоий асарлари ўн беш жилдлигида Ҳамид Сулаймон ўзи тайёрлагани “Наводир уш-шабоб”да ғазал мақтасини:
Эй Навоий, дема қошу кўзининг васфини эт,
Қоши ёсинму дейин, кўзи қаросинму дейин? (4)
тарзида нашр эттирган. Шунингдек, ушбу девонни “Мукаммал асарлар тўплами”да қайта нашрга тайёрлаган таниқли олима Фозила Сулаймонова ҳам “хато”ни такрорлаган:
Эй Навоий, дема қошу кўзининг васфини эт,
Қоши ёсинму дейин, кўзи қаросинму дейин? (5)
Навоий “Тўла асарлар тўплами”дан ўрин олган “Наводир уш-шабоб” девонини Ҳамид Сулаймоннинг илмий-танқидий матни асосида биз нашрга тайёрлаганда (6), рости гап, “эт” сўзининг ўрнини бошқа бир калима эгаллаши мумкинлигини хаёлга ҳам келтирмаганмиз. Мадомики, шубҳа туғилган экан, буни фақат қўлёзмага суяниб ва сўзнинг поэтик матн таркибидаги фаолиятига қараб ҳал қилиш лозим бўлади.
Бадиий ижод тажрибасидан маълумки, сўзнинг маъно-мазмуни ва асл борлиғи шеърда аксини топса, шеърнинг туб моҳияти, гўзаллик жозибаси билан бирга шоир маҳорати ҳам Сўзда намоён бўлади. Чунки ўз ўрнини тополмаган ёки уқувсизлик билан қўлланилган биргина сўз ҳам шеър ҳуснини бузиб,сўзни ҳис қилишда шоирда бир ноқислик борлигидан далолат беради.
Асарда сўзни жойида ишлатиш оддий ва осон иш эмас, албатта. Бу – сўзга жон бағишлаш, тирик сўзнинг бошқа шундай сўзлар билан ҳамнафас ва ҳамкорлигини таъминлай билиш дегани бўлади. Ҳақиқий санъаткор яратган матндаги сўзларга фикрий ва ҳиссий боғланиш шартлари бўйича ёндашилмаса англаш ва таҳлилда ҳеч кутилмаган хато ҳамда чалкашликлар содир бўлади. Бизнингча, таниқли Ғарб олими Г.Г.Гадамернинг “Матнни англаш – сўзда ифодаланадиган анъанани сўз шаклида тушунмоқ демак” (7) деган фикри масалага чуқур қарашга ундаши билан ҳам эътиборлидир.
“Хазойин ул-маоний”нинг Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтида сақланаётган қўлёзмасида ҳам “эп” эмас “эт” ёзиғлик турибди. (8)
Матн аслиятини назарга илмаслик эса табиийки турли-туман кераксиз танқид ва тахминий айбловларга йўл очади.
Хато саналган сўз муносабати билан илгари сурилган энди навбатдаги айбномага тўхталсак.
Инсонни тарбиялаб, камол топтиришда мактаб ҳаёти ва таълими алоҳида аҳамият касб этишини кўпчилик яхши англайди. Шунинг учун у ёки бу дарслик, қўлланма ва ўқувчиларга мўлжаллаб тузилган мажмуаларда учрайдиган хато, нуқсон ҳамда ноаниқликлар баъзан ҳеч кутилмаган салбий оқибатларга сабаб бўлишини инкор қилиш қийин. Лекин айни пайтда неча юз минглаб ўқитувчи ва ўқувчилар ўқийдиган китобларнинг камчиликлари тўғрисида сўзлаганда, ҳиссиётни жиловлаб уларни пухта текшириш, “етти ўлчаб бир кесиш” талабига ҳам риоя қилиниши лозим.
Умумий ўрта таълим мактабларининг 8-синфи учун адабиёт дарслик мажмуаси уч муаллиф – С. Олим, С. Аҳмедов, Р. Қўчқоров томонидан тузилган. Унга «Қоши ёсинму дейин…» ғазали ҳам киритилган. Н. Жумахўжа мақоласида дарслик – мажмуада ҳам ўша «эп» сўзи ўзбошимчалик билан ўзгартирилганлиги таъкидланган. Натижада «дарслик-мажмуанинг 2010 йилги 2-нашрида чалкашлик янада чуқурлашган. Бир хато иккинчи хатонинг келиб чиқишига туртки бўлган. Бунда аслиятда бўлмаган «эт» сўзи айт маъносида тушунилган ва гўёки тузатиш мақсадида «айтмоқ» феълини ифодалашда Тошкент шевасидаги «эт» сўзи аралашиб қолган гумон қилиниб, «эп» сўзи «айт» сўзига алмаштирилган.” (9)
Матн аслиятини бузиш ҳақиқатда хунук оқибатларга олиб боради. Аммо айни ўринда дарслик-мажмуа тузувчисини айблаш ёки қоралашга асос йўқ. Чунки баҳс юритилаётган ғазал «Хазойин ул-маоний»га баъзи ўзгартириш ва таҳрирлар билан киритилганини «Наводир уш-шабоб»нинг айрим қўлёзмалари аниқ кўрсатиб турибди. Унинг бир қўлёзма нусхасида тўртинчи байт:
Зулфи долинму дейин, лаъли каломинму дейин,
Бирининг қайди яна бирнинг адосинму дейин,
ўрни бешинчи байт билан алмашган:
Турфа холинму дейин, қадди ниҳолинму дейин,
Мовий кўнглак уза гулранг қабосинму дейин?
Энг охирги икки мисра эса мана бу тарзда ёзилган:
Эй Навоий, кўзи бирла қошининг васфин дегил,
Қоши ёсинму дейин, кўзи қоросинму дейин? (10)
«Эп» сўзи араб алифбосида ҳам, кириллчада ҳам «эт» деб ўқилмайди. Бироқ арабийда ёзилган «эт» ( )ни «айт» деб ўқиш мумкин. Гап шундаки, ушбу ғазал илк маротаба «Наводир уш-шабоб» девонига эмас, балки «Наводир ун-ниҳояга» киритилган. Шу девонни 1485 йилда машҳур Абдулжамил котиб томонидан Ҳиротда кўчирилган нусха асосида нашрга тайёрлаган навоийшунос олима М. Раҳматуллаева «эт»ни «айт» деб ўқиган:
Эй Навоий, дема қошу кўзининг васфини айт,
Қоши ёсинму дейин, кўзи қоросинму дейин? (11)
«Эй Навоий, дема қошу кўзининг васфин дегил» сатрига асосланиб таъкидлайдиган бўлсак, «Хазойин ул-маоний»нинг 1959 йилда чоп этилган нашрида ғалат кетган «эп» калимаси қолган барча нашрларда худди қўлёзмалардаги сингари «эт» деб ёзилган. Буни «Хазойин ул-маоний»нинг энг сўнгги нашрида ҳам кўриш мумкин. (12) Айтилган фикр-мулоҳазаларга асосланиб танқидий мақоладаги «эп» сўзи – калит сўз ва тиъбир жоиз бўлса, шоир маҳорат билан битирган ғазал кошонасини шу калит сўз билан қулфлаган. Яъни ғазал мазмунига якун ясаган» каби фикрлар ўзини асло оқламайди дейишга ҳақлимиз. «Эп» калимасининг байт мазмунига сингишмаганлигини Навоий шеъриятидаги бошқа бирор байтда унга дуч келинмаслиги ҳам тасдиқлайди, деб ўйлаймиз.
Майли, бошқа бир сўз эмас, ғазалда айнан «эп» ишлатилган бўлсин дейлик. Шоир «Эй Навоий, дема қошу кўзининг васфин дегил» мисрасини таҳрир қилиб «қош» сўзини «кўз»дан олдинга ўтказганда «дегил»ни ҳам «эп»га ўзгартирарди. Аммо охирги таҳрир бундай бўлган:
Эй Навоий, дема қошу кўзининг васфин эт…
Навоий шеърларидаги сўз, ибора ёки тимсолларнинг шакли ва мазмуни хусусида ҳеч вақт бир ёки икки луғатга суяниб узил-кесил хулосани ўртага ташламаслик керак. Чунки бизнинг луғатларда учрамайдиган қадимий сўзлар, бошқа халқлар олимлари томонидан тузилган луғатларга киритилиб изоҳланган бўлиши мумкин, албатта.
Номи кўрсатилган кейинги мақоласида ўзбек тилида чиққан бирор бир луғатда «қалғай» сўзи йўқлиги айтиб, Н. Жумахўжа яна шундай тавсия беради. «Аммо, Навоий тилидаги сўзларнинг маъносини аниқлашда фақат луғатлар эмас, балки она халқимиз тили ҳам муҳим манбадир. Мен мазкур мисра (13) мазмуни устида бош қотирар эканман, беихтиёр онамнинг тилларидан «қалғай рўмол» сўзини бир неча бор эшитганим ёдимга тушди. Ўйлаб қарасам, «қалағай саҳифа» билан «қалғай рўмол» тушунчалари ўртасида мантиқий яқинлик, маънавий монандлик бордек туюлди…» 14
Ҳеч шубҳасиз, халқнинг жонли тили беҳад бой ва беқиёс манба. Илмнинг турли соҳа вакиллари ундан ўзларича ва ўз мақсадлари бўйича фойдаланишади. Демак, тилчи, адабиётшунос кўрмаганни фольклоршунос, тарихчи ёхуд этнограф кўриши муқаррар. «Қалағай» калимасининг изоҳи бу гапнинг бир исботидир. Шевалар луғатида ўқиймиз: «Қалағай – 1. Тўқ қизил. 2. Рўмолнинг бир тури». (15)
Бундан ташқари ушбу сўз тожик тилида ҳам кенг ишлатилган. «Тожик адабий тилининг имло луғати»да у: «Қалғай. Қалғайбоф. Қалғайсоз. Қалғайсози» дея қайд этилган (Душанбе, 1974, саҳ. 999). «Баҳрул ажам»да эса қалаға, ҳар барги қизил ва ниҳоятда нафис либос сифатида шарҳланган: «Қалаға – либоски ҳар баргаш алвону бағоят латиф оянда мебошад» (саҳ. 252).
Хуллас, мумтоз адабиётга даҳлдор мавзулардан баҳс юритганда кўп ўрганиб, жиддий тадқиқ қилиш, мулоҳаза ва муҳокамада эринмаслик шошқалоқлик ҳамда хатолардан тийилишнинг бош гароводир. Зеро, классик адабиёт матнлари ўргатишдан олдин ҳамиша тўғри ва чуқур ўрганишни, ҳеч бир таҳлил ё талқинда анфусий қаноатга бирилмасликни талаб этади.
———————-
1. Ўзбек тили ва адабиёти. 2012, 6-сон, 101-102-бетлар.
2. Ўзбек тили ва адабиёти. 2013, 1-сон, 118-119-бетлар.
3. Навоий асарларидаги айрим сўзларнинг маънолари ва матний хусусиятлари. Ўзбек тили ва адабиёти. 2014, 1-сон. 16-бет.
4. Алишер Навоий. Асарлар. Ўн беш жилдлик. 2-жилд. Наводир уш-шабоб. Тошкент. 1963. 278-бет
5. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 4-жилд. Хазойин ул-маоний. Наводир уш-шабоб. Тошкент, 1989, 350-бет
6. Алишер Навоий. Тўла асарлар тўплами. Хазойин ул-маоний. 2-жилд. Наводир уш-шабоб. Тошкент, 2011
7. Современные зарубежные литературоведческие концепции (герменевтика, рецептивная эстетика) Москва. 1983, стр. 17.
8. Қаранг: ЎзРФА ШИ. Хазойин ул-маоний. Қўзёзма №5663 35в варақ.
9. Кўрсатилган мақола, 17-бет.
10. ЎзР ФА ШИ. Наводир уш-шабоб. Қўлёзма 12360 инвентарь рақамли. 192в варақ.
11. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 2-жилд. Хазойин ул-маоний. Наводир ун-ниҳоя. Тошкент. 1987, 397-бет.
12. Алишер Навоий. 2-жилд. Хазойин ул-маоний. Наводир уш-шабоб. 483-ғазал. Тошкент. 2011.
13. А. Ҳайитметовнинг “Навоий лирикаси” китобидан келтирилган мисра назарда тутилаётир – И.Ҳ.
14. Ўша мақола, 17-бет.
15 Ўзбек халқ шевалари луғати. Тошкент, 1971, 155-бет.
Ibrohim HAQQUL
Filologiya fanlari doktori
BAHSMI YOKI…
Bahs, munozara va xolis tanqid qadim- qadim davrlardan buyon ilm-fan rivoji uchun xizmat qilib kelgan. Hozir ham shunday. Umuman, ilmning taqdiri va olimlik kamolini o’zaro fikr almashuv hamda tom ma’nodagi tanqidiy munosabatsiz tasavvur etish mumkin emas. Bahs kimning kimligini ko’rsatuvchi bir ko’zgu, bahs va munozarada “qozonda bori” “cho’mich”ga chiqadi. Shuning uchun ham yuksak saviyadagi bahs, beg’araz tanqid yoshlarni fikrlashga, o’ziga ishonchning ortishiga rag’batlantiradi.
Ma’lumki, nazmbozlik, o’rtamiyonalik va taqlid dunyo she’riyati tarixidagi umumiy, lekin bexosiyat hodisa. Jahonda qancha adabiyot bo’lsa, ularning aytarli hammasi talantsizlik, kosiblik xurujidan jabr tortgan. Ulkan iste’dod sohiblari, adabiyotga kuyinish hissi bilan yashagan fidoyi ijodkorlar bu ofat va bedodlikka qarshi jiddiy kurashishgan, ammo erishilgan natija ko’ngildagiday bo’lmagan. Chunki haqiqiy talantlar soni qancha kam bo’lsa, talantsiz va o’rtamiyonachilar safi o’shancha keng bo’lgan. Biz xorazmlik ulug’ shoir Muhammad Rizo Ogahiyga bag’ishlangan bir maqolamizda, u yashagan davr adabiy muhitida ham qofiyabozlik ancha keng quloch yozganini ta’kidlab, o’z adabiyotidagi bunday hodisaga G’arb san’atkorining munosabatini anglatish ma’nosida bir iqtibos keltirgan edik. Toshkent shahar Mirzo Ulug’bek tumanlararo sudining “2012 yil 15 noyabrdagi hal qiluvchi qarori”ga ko’ra bosilgan N. Jumaxo’janing “Ilmdagi aniqlik — kashfiyotlar omili” nomli maqolasida mana bu gaplar yozilgan: “Keltirilgan ko’chirmalarning manbasini ko’rsatmaslik I.Haqqulovga odat bo’lib qolgan. Bu ilmiylikka xilof. Uning ko’chirmalarida ba’zan shunday tasodifiy gaplar uchraydiki, ularning asl manbai bormikin o’zi yo muallifning o’zi to’qib ishlatib yuboryaptimikin degan shubhaga borasan, kishi. Tekshirib ishonch hosil qilay desang havola yo’q. Balki, shuning uchun manbani yashirar muallif? Masalan, maqolaning jurnal va gazeta variantlarida “G’arblik ulkan bir shoir”dan mana bunday ajabtovur ko’chirma keltiriladi: “Dunyo adabiyoti namunalarini men ikkiga ajrataman: ruxsat ila ruxsatsiz yozilgan asarlar… Avvaldan hech ta’qiqlanmagan mavzularda yozadiganlarning men yuziga tupurib, boshiga tayoq bilan urgim keladi…” Qiziq-ku! Kim ekan bu g’arblik ulkan shoir? Aniqroq aytishning iloji bormi? Ulkan shoir ham shunday bachkana fikr yuritadimi? Bu noma’lum kimsaning hamma gapi to’g’ri bo’laveradimi? Nahotki, uning tasnifi ma’qul bo’lsa? Ushbu janobning mayliga qarasangiz, butun o’zbek adabiyoti namoyandalarining “yuziga tupurib”, “boshiga tayoq bilan” urar ekan-da-a?” (1)
Shubha-gumon haqiqatda yomon. Badgumonlik kishini imondan ajratishiga ishtiboh qilib bo’lmaydi. Axir, I.Haqqulov birovning nomidan hech vaqt biror nima to’qimaganidek, nayrang va qalloblik yuzasidan manbani ham yashirmagan. Madomiki, tanqid va tanbehga ishonch tug’ilgan ekan, uni dangal oshkor etib isbotlash ham shartdir.
Darvoqe, g’arblik o’sha ulkan shoir kim? Taxmin qilingandek yoki u yo’q kishimi? She’riyat qozonida qaynab, shoirlik shonu sharafini har narsadan baland ko’rmagan qaysi telba o’shanday so’zlarni ayta oladi?
Sovet davlatining dastlabki yillaridanoq, adabiyot siyosatlashtirilib, she’riyat taqdiri ham markscha-lenincha mafkura qo’liga o’tgach adabiy jarayonda bir xillik, takrorgo’ylik chidab bo’lmas ofatga aylangan. Haqiqiy talant borki, bunga qarshi bosh ko’targan. Ulug’ rus shoiri Sergey Yeseninning:
O’rgatilgan qushmas,
Shoirman axir
Qandaydir Dem’yanlar tengi emasman,
degan so’zlari shu isyonning bir ifodasidir! Biz “G’arblik ulkan bir shoir” deganimiz qalam sohibi she’riyatning tozaligi va daxlsizligi yo’lida boshini kundaga qo’ygan Osip Mandel`shtam edi.
Shaxsan I. Stalinning nazoratida bo’lgan, ammo e’tiqoddan chekinishdan ko’ra o’limni afzal ko’ra bilgan bu shoirning hayoti va ijodiyoti sovet davlati qulashi arafasidan boshlab, hanuzgacha alohida qiziqish bilan tadqiq etib kelinmoqda. Adabiyotshunos B.Sarnovning “Stalin i pisateli” (kniga pervaya.Moskva,2008) kitobining alohida bir fasli Mandel`shtamga bag’ishlangan. Va unda uning mana bu so’zlari keltirilgan: “Vse proizvedeniya mirovoy literaturi ya delyu na razreshennie i napisannie bez razresheniya. Pervie-eto mraz`, vtorie-vorovannie vozdux. Pisatelyam, kotorie pishut zaranee razreshennie veshi, ya xochu plevat` v litso, xochu bit` ix polkoy po golove i vsex posodit` za stol v Dom Gertsina postaviv pered kajdim stakan politseyskogo chayu… Etim pisatelyam ya zapretil bi vstupat` brak i imet detey…”(“Stalin i pisateli”,str.369).
O’lmas shoirning keyingi so’zlariga e’tibor qaratilganda kim biladi yana qanday aybnoma to’qilardi deysiz? Lekin ayb topishga qasd qilinsa, baribir topilar ekan. Olis o’tmish davrlarda tasavvuf kalimasi tilga olinganda ota-bobolarimiz, eng avvalo, ishq, ma’rifat va haqiqat saboqlarini o’ylashgan. Axloq go’zalligi, qalb tasfiyasi, ruhiy balog’atga alohida e’tibor ? mutasavviflikka ularni qiziqtirgan bosh sabab ana shu edi.
Tasavvuf adabiyoti – Ko’ngil adabiyoti, musaffo Zavq va Sir adabiyoti. Eng oliy go’zalliklarni u yurak va ruh oynasida ko’rishga ilhomlantiradi. Biroq bu adabiyotni bilish, ayniqsa uning she’riy janrlardagi namunalarini tushunishning o’ziga xos talab va qiyinchiliklari ham bo’lgan. Shulardan birinchisi, “qush tili” deb ta’riflangan tasavvuf tilining ma’no “eshik”larini ochish edi. Chunki undagi aytarli har bir so’z, istiloh va ramzlar ommadan sir saqlanadigan yangi yoki qo’shimcha mazmun-mohiyatlar bilan boyitilgandir. Sovet davlati tasavvuf ta’limoti singari, uning zaminida tug’ilgan adabiyotni o’rganishni ham ta’qiqlagani tufayli irfoniy she’riyat matnlarini tadqiq va talqin qilish ishlari bugungacha to’g’ri yo’lga tushgani yo’q. Dalil va isboti bilan bu to’g’rida biz takror-takror gapirganmiz. “Qaro ko’zum kelu…” (bir bayt tahlili) nomli maqolada N. Jumaxo’janing mazkur g’azalga tegishli quyidagi mulohazalari mantiqdan emasligi aytilgan:
“Sufiy uchun o’z nigohida, qarochig’ida ilohiy nur jilvalanishi, olamni shu muborak nur orqali ko’rishi oliy baxt, haq vasliga muyassarlikdir. So’fiyning ilohiy ma’shuqni “ko’zum qarosida mardum kibi vatan qilg’il” deya chorlashi asl moya bilan birlashish, qovushish, uni o’ziga singdirib, o’zi unga singib ketishi-vahdati vujud istagidir”.
Hech vaqt, hech bir so’fiy “tajriba”sida bunaqa “birlashish, qovushish” bo’lmagan va uni tasdiqlaydigan hatto biror jumla ham sayri sulukka doir adabiyotlarda qayd etilmagan. Shu haqiqatga ishonchni dalillash maqsadida biz Imom G’azzoliy, Mahmud Shabustariy, Abu Nasr Sarroj kitoblariga murojaat qilgandik. Qarangki, oldin manba ko’rsatilmagan degan ayblovini N. Jumaxo’ja “101-ma’noni bilasizmi?” (2) nomli maqolasida endi o’zgacha tarzda ilgari suradi:
“I.Haqqulov keyingi yillarda maqola va kitoblarida uzluksiz keltirayotgan iqtiboslar asliga qanchalik to’g’ri, bu asarlar qaysi tilda yaratilgan, o’zbek tiliga kim o’girgan, to’g’ri tarjima qilinganmi-yo’qmi, bu qorong’i. Ko’p hollarda I.Haqqulov o’zi keltirayotgan ko’chirmalarning aniq manzilini ko’rsatmaydi. Shuning uchun ularga hozircha to’liq ishonib, suyanib bo’lmaydi. Masalan, I.Haqqulov Imom G’azzoliyning “Mishkot ul-anvor” (“Nurlar qandili”) asaridan ko’zning qusurlaridan deb keltirilgan: “boshqani ko’rishi, ammo o’zini ko’rmasligi, o’ziga yaqinni ham, uzoqni ham ko’rishga qodir emasligi, ko’z parda ortini ko’ra bilmasligi, ko’z ashyoning tashqarisini, ya’ni faqat ust tomonini ko’ra olishi, ko’z borliqlarning hammasini emas, ayrimlarinigina ko’rishga qodirligi, tovushlar, hidlar, lazzatlar, xullas, idrok tuyg’ulari ko’z uchun butunlay begonaligi” iqtibosi shubhali… Bizningcha, Imom G’azzoliy bunday yozmagan bo’lsa kerak”.
Ko’chirma olingan kitobning nomi ham, muallifi ham qayd etilgan bo’lsa, yana nima kerak? Zaruriyat sezilgach, asliyatmi, tarjimami, boshqasimi – unisi o’poq, bunisi so’poq deb o’tirmasdan bari topilib nazardan o’tkaziladi va qat’iy fikr aytiladi. Ilmning talabi shu. Internet orqali istalgan kitobni bir pasda qo’lga kiritilishini hozir kim bilmaydi deysiz?
Bu dunyoda xato va kamchiliksiz bir ish qilish juda qiyin. Mavjud xato yo nuqson xolis ko’rsatilsa, albatta bundan hech og’rinmaslik kerak. To’g’ri narsa g’alatga chiqarilsachi? Jim turish aqldan bo’lmaydi. Va eng donishmandona sukut ham ilmning ziyoniga xizmat qiladi.
Ma’lumki, Alisher Navoiyning “Qoshi yosinmu deyin…” deb boshlanadigan g’azali elimiz orasida juda mashhur. Buning bir sababi matndagi favqulodda ravonlik va go’zallik bo’lsa, ikkinchisi, zo’r xonandalar tomonidan uning qo’shiq shaklida kuylanishidir. N. Jumaxo’janing yozishicha, ushbu g’azal maqtasidagi bir so’z “Navodir ush-shabob” devonining Hamid Sulaymon nashrida va N.Mallaevning “Alisher Navoiy. Lirika” kitobdagina to’g’ri yozilgan. Qolgan nashrlardachi?
“Navoiy “Mukammal asarlar to’plami” hamda “To’la asarlar to’plami”da “ep” so’zi “qilmoq fe’lining buyruq shakli “qil” ma’nosidagi “et”ga aylantirib yuborilgan… Xo’sh, Navoiy so’zlarini beixtiyor yoki o’zboshimchalik bilan o’zgartirishga haqqimiz bormi?” (3)
Albatta, hech kimning haqqi yo’q. Agar birov chindan ham “ep” so’zini o’zboshimchalik bilan “et”ga aylantirib yuborgan bo’lsa, uni har qanday so’z bilan tanqid qilsa, kamdir.
Keltirilgan dalil bo’yicha hukm chiqariladigan bo’lsa, birinchi aybdor Fozila Sulaymonova, ikkinchisi, Ibrohim Haqqulovdir. Haqiqatda ham shundaymi?
Maqolada ta’kidlanishiga ko’ra, “Navoiy asarlari lug’ati”da ham, “Navoiy asarlari tilining izohli lug’ati”da ham izohlanmagan “ep” so’zi “O’zbek tilining izohli lug’ati”da (5-jild, 42-bet) quyidagi ma’nolarda batafsil izohlangan ekan: “ep bilmoq; o’ziga ma’qul, munosib bilmoq”, “ep kelmoq: ma’qul bo’lmoq, to’g’ri kelmoq”, “ep ko’rmoq: ma’qul ko’rmoq”, “epga kelmoq: durust, ma’qul holatga kelmoq, yaxshi bo’lmoq”, “epga olmoq (yoki solmoq): maqbul, durust holga keltirmoq”, “epi(dan) kelmoq: uddasidan chiqmoq; mashqini olmoq; o’rganmoq; eplay oladigan bo’lmoq”, “epini qilmoq: yo’l topa olmoq, ilojini qilmoq…”
Shuningdek, ushbu so’zning xalq jonli tilida yana qiziqroq ma’noda qo’llanilishiga doir misollar keltirilgan. Ammo misol va dalillardan hech biri Navoiy “et” (“vasfini et”) emas, balki “ep” (“vasfini ep”) deb yozganiga kishini inontirmaydi. Chunki ishonchga undaydigan hatto bitta ham qo’shimcha she’riy misol yo’q. “Et” deb yozilishi to’g’riligini tasdiqlaydigin dalillar esa yetib ortadi.
Birinchidan, Alisher Navoiy asarlari o’n besh jildligida Hamid Sulaymon o’zi tayyorlagani “Navodir ush-shabob”da g’azal maqtasini:
Ey Navoiy, dema qoshu ko’zining vasfini et,
Qoshi yosinmu deyin, ko’zi qarosinmu deyin? (4)
tarzida nashr ettirgan. Shuningdek, ushbu devonni “Mukammal asarlar to’plami”da qayta nashrga tayyorlagan taniqli olima Fozila Sulaymonova ham “xato”ni takrorlagan:
Ey Navoiy, dema qoshu ko’zining vasfini et,
Qoshi yosinmu deyin, ko’zi qarosinmu deyin? (5)
Navoiy “To’la asarlar to’plami”dan o’rin olgan “Navodir ush-shabob” devonini Hamid Sulaymonning ilmiy-tanqidiy matni asosida biz nashrga tayyorlaganda (6), rosti gap, “et” so’zining o’rnini boshqa bir kalima egallashi mumkinligini xayolga ham keltirmaganmiz. Madomiki, shubha tug’ilgan ekan, buni faqat qo’lyozmaga suyanib va so’zning poetik matn tarkibidagi faoliyatiga qarab hal qilish lozim bo’ladi.
Badiiy ijod tajribasidan ma’lumki, so’zning ma’no-mazmuni va asl borlig’i she’rda aksini topsa, she’rning tub mohiyati, go’zallik jozibasi bilan birga shoir mahorati ham So’zda namoyon bo’ladi. Chunki o’z o’rnini topolmagan yoki uquvsizlik bilan qo’llanilgan birgina so’z ham she’r husnini buzib,so’zni his qilishda shoirda bir noqislik borligidan dalolat beradi.
Asarda so’zni joyida ishlatish oddiy va oson ish emas, albatta. Bu – so’zga jon bag’ishlash, tirik so’zning boshqa shunday so’zlar bilan hamnafas va hamkorligini ta’minlay bilish degani bo’ladi. Haqiqiy san’atkor yaratgan matndagi so’zlarga fikriy va hissiy bog’lanish shartlari bo’yicha yondashilmasa anglash va tahlilda hech kutilmagan xato hamda chalkashliklar sodir bo’ladi. Bizningcha, taniqli G’arb olimi G.G.Gadamerning “Matnni anglash – so’zda ifodalanadigan an’anani so’z shaklida tushunmoq demak” (7) degan fikri masalaga chuqur qarashga undashi bilan ham e’tiborlidir.
“Xazoyin ul-maoniy”ning Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanayotgan qo’lyozmasida ham “ep” emas “et” yozig’lik turibdi. (8)
Matn asliyatini nazarga ilmaslik esa tabiiyki turli-tuman keraksiz tanqid va taxminiy ayblovlarga yo’l ochadi.
Xato sanalgan so’z munosabati bilan ilgari surilgan endi navbatdagi aybnomaga to’xtalsak.
Insonni tarbiyalab, kamol toptirishda maktab hayoti va ta’limi alohida ahamiyat kasb etishini ko’pchilik yaxshi anglaydi. Shuning uchun u yoki bu darslik, qo’llanma va o’quvchilarga mo’ljallab tuzilgan majmualarda uchraydigan xato, nuqson hamda noaniqliklar ba’zan hech kutilmagan salbiy oqibatlarga sabab bo’lishini inkor qilish qiyin. Lekin ayni paytda necha yuz minglab o’qituvchi va o’quvchilar o’qiydigan kitoblarning kamchiliklari to’g’risida so’zlaganda, hissiyotni jilovlab ularni puxta tekshirish, “etti o’lchab bir kesish” talabiga ham rioya qilinishi lozim.
Umumiy o’rta ta’lim maktablarining 8-sinfi uchun adabiyot darslik majmuasi uch muallif – S. Olim, S. Ahmedov, R. Qo’chqorov tomonidan tuzilgan. Unga «Qoshi yosinmu deyin…» g’azali ham kiritilgan. N. Jumaxo’ja maqolasida darslik – majmuada ham o’sha «ep» so’zi o’zboshimchalik bilan o’zgartirilganligi ta’kidlangan. Natijada «darslik-majmuaning 2010 yilgi 2-nashrida chalkashlik yanada chuqurlashgan. Bir xato ikkinchi xatoning kelib chiqishiga turtki bo’lgan. Bunda asliyatda bo’lmagan «et» so’zi ayt ma’nosida tushunilgan va go’yoki tuzatish maqsadida «aytmoq» fe’lini ifodalashda Toshkent shevasidagi «et» so’zi aralashib qolgan gumon qilinib, «ep» so’zi «ayt» so’ziga almashtirilgan.” (9)
Matn asliyatini buzish haqiqatda xunuk oqibatlarga olib boradi. Ammo ayni o’rinda darslik-majmua tuzuvchisini ayblash yoki qoralashga asos yo’q. Chunki bahs yuritilayotgan g’azal «Xazoyin ul-maoniy»ga ba’zi o’zgartirish va tahrirlar bilan kiritilganini «Navodir ush-shabob»ning ayrim qo’lyozmalari aniq ko’rsatib turibdi. Uning bir qo’lyozma nusxasida to’rtinchi bayt:
Zulfi dolinmu deyin, la’li kalominmu deyin,
Birining qaydi yana birning adosinmu deyin,
o’rni beshinchi bayt bilan almashgan:
Turfa xolinmu deyin, qaddi niholinmu deyin,
Moviy ko’nglak uza gulrang qabosinmu deyin?
Eng oxirgi ikki misra esa mana bu tarzda yozilgan:
Ey Navoiy, ko’zi birla qoshining vasfin degil,
Qoshi yosinmu deyin, ko’zi qorosinmu deyin? (10)
«Ep» so’zi arab alifbosida ham, kirillchada ham «et» deb o’qilmaydi. Biroq arabiyda yozilgan «et» ni «ayt» deb o’qish mumkin. Gap shundaki, ushbu g’azal ilk marotaba «Navodir ush-shabob» devoniga emas, balki «Navodir un-nihoyaga» kiritilgan. Shu devonni 1485 yilda mashhur Abduljamil kotib tomonidan Hirotda ko’chirilgan nusxa asosida nashrga tayyorlagan navoiyshunos olima M. Rahmatullaeva «et»ni «ayt» deb o’qigan:
Ey Navoiy, dema qoshu ko’zining vasfini ayt,
Qoshi yosinmu deyin, ko’zi qorosinmu deyin? (11)
«Ey Navoiy, dema qoshu ko’zining vasfin degil» satriga asoslanib ta’kidlaydigan bo’lsak, «Xazoyin ul-maoniy»ning 1959 yilda chop etilgan nashrida g’alat ketgan «ep» kalimasi qolgan barcha nashrlarda xuddi qo’lyozmalardagi singari «et» deb yozilgan. Buni «Xazoyin ul-maoniy»ning eng so’nggi nashrida ham ko’rish mumkin. (12) Aytilgan fikr-mulohazalarga asoslanib tanqidiy maqoladagi «ep» so’zi – kalit so’z va ti’bir joiz bo’lsa, shoir mahorat bilan bitirgan g’azal koshonasini shu kalit so’z bilan qulflagan. Ya’ni g’azal mazmuniga yakun yasagan» kabi fikrlar o’zini aslo oqlamaydi deyishga haqlimiz. «Ep» kalimasining bayt mazmuniga singishmaganligini Navoiy she’riyatidagi boshqa biror baytda unga duch kelinmasligi ham tasdiqlaydi, deb o’ylaymiz.
Mayli, boshqa bir so’z emas, g’azalda aynan «ep» ishlatilgan bo’lsin deylik. Shoir «Ey Navoiy, dema qoshu ko’zining vasfin degil» misrasini tahrir qilib «qosh» so’zini «ko’z»dan oldinga o’tkazganda «degil»ni ham «ep»ga o’zgartirardi. Ammo oxirgi tahrir bunday bo’lgan:
Ey Navoiy, dema qoshu ko’zining vasfin et…
Navoiy she’rlaridagi so’z, ibora yoki timsollarning shakli va mazmuni xususida hech vaqt bir yoki ikki lug’atga suyanib uzil-kesil xulosani o’rtaga tashlamaslik kerak. Chunki bizning lug’atlarda uchramaydigan qadimiy so’zlar, boshqa xalqlar olimlari tomonidan tuzilgan lug’atlarga kiritilib izohlangan bo’lishi mumkin, albatta.
Nomi ko’rsatilgan keyingi maqolasida o’zbek tilida chiqqan biror bir lug’atda «qalg’ay» so’zi yo’qligi aytib, N. Jumaxo’ja yana shunday tavsiya beradi. «Ammo, Navoiy tilidagi so’zlarning ma’nosini aniqlashda faqat lug’atlar emas, balki ona xalqimiz tili ham muhim manbadir. Men mazkur misra (13) mazmuni ustida bosh qotirar ekanman, beixtiyor onamning tillaridan «qalg’ay ro’mol» so’zini bir necha bor eshitganim yodimga tushdi. O’ylab qarasam, «qalag’ay sahifa» bilan «qalg’ay ro’mol» tushunchalari o’rtasida mantiqiy yaqinlik, ma’naviy monandlik bordek tuyuldi…» 14
Hech shubhasiz, xalqning jonli tili behad boy va beqiyos manba. Ilmning turli soha vakillari undan o’zlaricha va o’z maqsadlari bo’yicha foydalanishadi. Demak, tilchi, adabiyotshunos ko’rmaganni fol`klorshunos, tarixchi yoxud etnograf ko’rishi muqarrar. «Qalag’ay» kalimasining izohi bu gapning bir isbotidir. Shevalar lug’atida o’qiymiz: «Qalag’ay – 1. To’q qizil. 2. Ro’molning bir turi». (15)
Bundan tashqari ushbu so’z tojik tilida ham keng ishlatilgan. «Tojik adabiy tilining imlo lug’ati»da u: «Qalg’ay. Qalg’aybof. Qalg’aysoz. Qalg’aysozi» deya qayd etilgan (Dushanbe, 1974, sah. 999). «Bahrul ajam»da esa qalag’a, har bargi qizil va nihoyatda nafis libos sifatida sharhlangan: «Qalag’a – liboski har bargash alvonu bag’oyat latif oyanda meboshad» (sah. 252).
Xullas, mumtoz adabiyotga dahldor mavzulardan bahs yuritganda ko’p o’rganib, jiddiy tadqiq qilish, mulohaza va muhokamada erinmaslik shoshqaloqlik hamda xatolardan tiyilishning bosh garovodir. Zero, klassik adabiyot matnlari o’rgatishdan oldin hamisha to’g’ri va chuqur o’rganishni, hech bir tahlil yo talqinda anfusiy qanoatga birilmaslikni talab etadi.
———————-
1. O’zbek tili va adabiyoti. 2012, 6-son, 101-102-betlar.
2. O’zbek tili va adabiyoti. 2013, 1-son, 118-119-betlar.
3. Navoiy asarlaridagi ayrim so’zlarning ma’nolari va matniy xususiyatlari. O’zbek tili va adabiyoti. 2014, 1-son. 16-bet.
4. Alisher Navoiy. Asarlar. O’n besh jildlik. 2-jild. Navodir ush-shabob. Toshkent. 1963. 278-bet
5. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to’plami. 4-jild. Xazoyin ul-maoniy. Navodir ush-shabob. Toshkent, 1989, 350-bet
6. Alisher Navoiy. To’la asarlar to’plami. Xazoyin ul-maoniy. 2-jild. Navodir ush-shabob. Toshkent, 2011
7. Sovremennie zarubejnie literaturovedcheskie kontseptsii (germenevtika, retseptivnaya estetika) Moskva. 1983, str. 17.
8. Qarang: O’zRFA SHI. Xazoyin ul-maoniy. Qo’zyozma №5663 35v varaq.
9. Ko’rsatilgan maqola, 17-bet.
10. O’zR FA SHI. Navodir ush-shabob. Qo’lyozma 12360 inventar` raqamli. 192v varaq.
11. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to’plami. 2-jild. Xazoyin ul-maoniy. Navodir un-nihoya. Toshkent. 1987, 397-bet.
12. Alisher Navoiy. 2-jild. Xazoyin ul-maoniy. Navodir ush-shabob. 483-g’azal. Toshkent. 2011.
13. A. Hayitmetovning “Navoiy lirikasi” kitobidan keltirilgan misra nazarda tutilayotir – I.H.
14. O’sha maqola, 17-bet.
15 O’zbek xalq shevalari lug’ati. Toshkent, 1971, 155-bet.
