Vadud Mahmud. Alisher Navoiy haqida uch maqola.

Ashampoo_Snap_2017.10.27_14h06m27s_003_.pngСаҳифа Вадуд Маҳмуд таваллудининг 120 йиллигига бағишланади

  Вадуд Маҳмуд мақоласидаги маълумотлар ҳозирги кун олими ёки китобхонига оддий бўлиб кўриниши мумкин, аммо «Навоий ким эди?» сингари саволлар кўндаланг турган 20-йиллар шароити учун улар ниҳоятда муҳим эди…

ВАДУД МАҲМУД
АЛИШЕР НАВОИЙ ҲАҚИДА УЧ МАҚОЛА
07

НАВОИЙГАЧА ТУРК АДАБИЁТИ

Alisher-Navoi-uzbekskiy-poet.jpg Адабиёт тафтишига бошлағонда ёзма адабиёт ва эл (оғзаки) адабиёти каби бир тасниф юритишга тўғри келадир. Лекин ёзма ва эл адабиёти орасини айирмоқ ва буларни жомеъ ва монеъ таъриф қилмоқ қийиндир, ҳатто мумкин эмасдир.
Ёзма адабиётнинг бир хусусияти ёзмалиғи, иккинчи, асар эгасининг маълум бўлишидир.

Эл адабиётининг хусусиятида шу сифатларнинг бўлмаслиги ва оғиздан оғизға кўчиб юришидир.

Энди таҳлил қилайлиқ:

Биринчи: бир вақтлар ёзма ўлароқ тасбит этилган бир адабий асар йўқолди дейлик ва сўнгра унинг парчалари оғиздан оғизға кўчуб юрди ва асар эгасининг оти ҳам унутилди дейлик.

Иккинчи: оғиздан оғизға кўчуб асрларча юрғон достон, мақоллар ёзилиб, бир мажмуа ҳолига кетирилди дейлик (қандайки бугун ҳар ерда қилинадир).

Бу икковини қандай қилиб ажратиш керак ва қайсисини қайсисиға киргизиш керак?
Воқеан, эл адабиётининг энг мумтоз хусусияти асар эгасининг эл экани даъво қилинадир.
Ҳолбуки, биз текшириб қарасақ, бу даъво асоссиз бўлуб чиқадир.

Ҳеч бир достон, мақол, топишмоқ, ашула йўқки, йигирма киши ўйлашиб тўқуғон бўлсун ёки басталаган бўлсун. Ҳар бир достон, мақол, топишмоқ, ашула асосан бир киши томонидан чиқариладир. Ва сўнгра умумийлашиб кетадир.

Туркистоннинг сўнг шоирларидан Муқимий, Фурқат, Ҳазиний парчаларидан шундайлари борки, агар аллақайси қаронғу токчалардан, чуруб, қорариб кетган баёзлардан кўруб эгаларини билган бўлмасақ, уларни эл адабиётидан ҳеч вақт ажрата олмас эдик.

Бу тасниф шу даражада бўш бўлса ҳам, ишимизни енгиллатиб, бизга ёрдам бературғон бўлғон учун қабул қиламиз ва адабиётни икига айирамиз: ёзма адабиёт ва эл адабиёти.

Ёзма адабиёт

Туркларнинг ёзув билан танишлиқлари кўб эскидир. Туркларнинг милоддан бурун қурғон буюк императўрликларида юратурғон буйруқ, ёрлиқлар табиий ўлароқ туркча ёзув билан бўлар эди.
Бу ёзулар тўғрисида ҳоло ҳам илм оламида сарих 1 маълумот йўқдир.

Хитой воқеъномаларида тарихга маълум эски турк жамияти бўлғон «хул»ларнинг 2 ёзувлари борлиғи зикр этилса ҳам, унинг қандай ёзув экани номаълумдир. Радлўф бу ёзувнинг Ўрхун ёзуви бўлушини ўйлайдир. Хитой воқеъномалари 545 инчи йил воқеаларини ёзғонда ҳам туркларнинг ёзувлари борлиғи ва уни сунги учи билан ёзғонларини айтадирлар (Татар адабиёти тарихи, с.27).

Тури Южан уйғурларнинг милоддан икки аср илгари хат билишларини ва бешинчи аср милодийда порлоқ бир адабиётга молик бўлғонликдарини сўйлайдир (Миллий татаббулар мажмуаси, ж. 2, сон 4).

Турклар ўз ҳаёти тарихияларида турли-турли ёзувлар ишлатиб ўтганлар. Хитой таъсири остида бўлғон вақтларида тарихий тошлардан билинадирки, Хитой ёзувини ҳам ишлатганлар. Гул Такин тошининг бир ёғи хитойча ва бир ёғи ўрхунча ёзилғондир.

Бу ўрхун ёзувидан бошқа бир вақтлар моний алифбоси ишлатганлари маълум.

——————————-
1 Сарих маълумот — бирор маълумот.
2 «Хул» — хун маъносида.

V асри милодийда Бизанш императўрлиғи теваракидан ҳайдалғон настури роҳиблари Сурия алифбосини олиб келганлар ва сўнгра бу ёзув уйғур ёзувига асос ўлароқ ишлатилган.

Будда динининг таъсири кучайган чоқларда Тибат алифбосини ҳам ишлатганлар. Бу 5-6 турли ёзувдан энг илгари қайсиси ишлатилганини ажратиш қийин.

Ҳозир энг эскиси ўрхун ёзувлари дейиладир. Бу туркларнинг ўзларига махсус ёзувдир. Турклар ҳар ҳолда бирдан-бир ёзув ихтиро қилатурғон ва ишлататурғон бир ҳолда бўлмағон бўлсалар керак ва ўрхун ёзувида турли алифболарнинг таъсири борлиғи ҳам буни кўрсатадир.

Юқорида айтканимиз каби ўрхун ёзуви билан баробар хитой ёзувида назарда тутилса ва хитойларнинг эски маданиятли халқ эканликлари ва бунинг устига Хитой таъсирининг жуда ортиқ экани ўйланса, туркларнинг ҳарҳолда ўз махсус ёзувлари бўлмағон вақтларда хитой алифбосини ишлатканларини ўйлашга йўл берилган бўлур.

Ҳарҳолда — қандай бўлса ҳам — туркларнинг кўб эски замондан бери ёзув билган бўлишлари аниқдир.

Ўрхун битиктошларининг тил ва услуби оддий сўзга ўхшамасдан, ҳатто баъзи ерларида муқаффо иборалар ва мавзун фард ва қитъалари борлиғи унинг ишланган адабий тил билан ёзилғонини кўрсатадир.

Туркларнинг шомон динида бўлғон вактларида ҳам ёзилғон дуономалари бўлғонидек, моний динида бўлғон чоқларида «Хуос туонифат» унвонли ибодатхоналарда ўқулатурғон тавба дуолари бўлғон.

Бу дуо ёзилғон бир нусха тарихи маълум бўлғон «Тунғ» даври Чин китобларининг  қоғозлариға ўхшағонидан шу даврда ёзилғон дейиладир. Бу нарса моний алифбоси ила ёзилғондир. Бунинг уйғур ҳарфи ила ёзилғонини Радлўф топиб бостирғондир (Петербурғ Академи мажмуаси, 1909 — Авғустус, Турк юрди, йил 1, сон 3).

Тури Южан ўз мақоласида (Татаббулар мажмуаси, жилд 2, сон 4) «7-нчидан 14-нчи асргача чўзулган бир замонни турк тили асарларининг энг эски даври атаб, энг биринчи турк асари ўлароқ «Қудотқу билиг»ни (462 ҳижрий), иккинчи ўлароқ «Юсуф-Зулайҳо»ни (630 ҳижрий), учинчи ўлароқ Рабғузийнинг «Қисас ул-анбиё»сини (710 ҳижрий) санайдир.

Бу даврга бўлушда битиктошларининг ва моний дуо ёзмасининг кирмаганини бир китоб шаклида бўлмоғонидан ва «Девони ҳикмат»нинг эса эски ёзма нусхасининг йўқлиғи эҳтимолидан ўйламоқ мумкиндир.

Локин бу даврнинг асарларига қўшмоқ мумкин бўлғон — «Китоби Қўрқут» (5-6 асри ҳижрий). «Ҳибат-ул-ҳақойиқ» (6—7 асри ҳижрий) ва «Девони луғоти турк» каби асарларнида санасак эски турк ёзма адабиёти жадвалини кўрсатган бўлурмиз.

Булардан бошқа (754 да) Хоразмий отли бир шоир томонидан чиғатойча ўлароқ Сарой шаҳрида ёзилғон «Муҳаббатнома» (милодий 14-нчи асрда Қутб тахаллусли бир шоирнинг «Хусрав — Ширин» манзумаси ва 777-нчи ҳижрийда Ҳисом Котибнинг бош ҳикояси) ва 800-да ёзилғон — уйғурча асли у ёнда бўлғон — «Тузукоти Темур», 846-да ёзилғон «Меърожнома» ва 863-да ёзилғон «Бахтиёрнома» турк эски адабиёти асарларига киратурғон ва сиқалардандир.

Мана бу кўрсатилган асарлар турк адабиётининг то милод бошидан бери ёзма асарларга эга бўлғонини ва табиий ўлароқ бундай асарларнинг ёлғиз бизга маълум бўлғонлари билан қолмағонини ўйлашга ҳақ берадир.

Бу асарлар, умуман, турк тили билан ёзилғондирлар. Локин асрларига ва даврларига қараб турли-турли аталғонлар.

Турк тили бир вақтлар мўғул тили деб ҳам юритилган (Ҳисом Котибнинг Султон одли машҳур кесикбош ҳикоясининг мўғулчадан, яъни чиғатойчадан туркчая, яъни усмонличая чевирмаси), сўнгра уйғур тили, ҳоқония туркчаси ёки қашғар тили, ўғуз лаҳжаси, чиғатой тили, усмонлича, озорича каби чўқ отлар тақилғон. Асосан, чиғатойча уйғурчанинг муайян адабий ҳолға кирган бир бошқа шаклидир.

Фақат уйғур ҳарфи билан ёзилғони учун кўб чиғатой тили ҳавзасига киратурғон асарларни ажратишлар бўлғон. Ўрхун ҳарфи билан ёзилғон асарларнинг тили уйғурчадан фарқсиз бўлса ҳам, айри фараз қилинғон. Ҳолбуки, Ўрхунда уйғур ёзувининг қайсиси илгари бошланғонлиғини айришни қийин ҳолға қўятурғон эски асарлар қўлга киргандир ва бу икки ёзувнинг кўб вақтлар бирга юрутулғони маълумдир.

Асли «Настурий роҳиблари» томонидан келтурилғон уйғур ҳарфининг 8-нчи асрдан илгари мавжуд бўлиши мумкин бўлғони муҳокамасига таянибгина «Ўрхун езуви» эски дейиладир. Бунинг устига уйғур алифбоси тузулушига ҳам сомий, ҳам орий, ҳам хитой ҳарфларининг таъсири борлиғи кўз олдига келтирилса, бу шубҳанинг яна ортиш эҳтимоли бордир.

Нима бўлса бўлсун, қандай ҳарф билан ёзилғон бўлмасун юқоридағи асарлар турк ёзма адабиёти такомули тарихи тўғрисвда муайян бир фикр бера олатурғон даражада қийматдордирлар.

Эл адабиёти

Кўчма халқларда эл адабиёти бой бўладир.

Туркларнинг (типичный) ҳаётлари кўчмалик бўлғонидан бой бир эл адабиётига моликдирлар.
Бу адабиётнинг бойлиғи тўғрисида бизга энг кўб маълумот бературғон китоб «Девони луғоти турк»дир. Бунда эски турк достонларидан энг гўзал парчалар бордир. Ҳатто шундай чиройлик жойлари борки, ёзма адабиётни уелтиришгача борадир.

Эл адабиётининг эскидан ёзилғонлари орасида 211 нчи хижрийда форсчадан арабчага таржима этилғон «Ўғузнома» аталғон миллий достон борким, асосан туркчадан ўзгартирилгандир. Бу достоннинг муҳим бир қисми бўлғон «Дада Қўрқут» ёки «Китоби Қурқут» каби Сайид Баттол Ғози достонида эл адабиётидандир. Бу «Ўғузнома»нинг исломиятдан бурун тасбит этилганликига ҳукм этиш мумкиндир. Чунки 211 ҳижрийда форсчадан арабчага таржима қилинғон бу достоннинг форсчага таржима қилинғони билан арабчаланиши орасида ҳарҳолда анчағина вақт ўтуш эҳтимоли бўлғони каби форсча таржимаси ҳам учунда аввалан туркча ўлароқ ёзилғон (тасбит этилган) бўлиши лозимдир (Эллик мутасаввуфлар …).

Булардан бошқа эл адабиётига оид яна бир қанча ёзилғон ва ёзилмағон асарлар майдондадир.

АЛИШЕР НАВОИЙ

Ҳижрий 5 аср ила 10 аср орасидағи беш юз йиллиқ бу давр Хуросон ва Мовароуннаҳрда ислом маданиятининг гуллаган мавсуми эди. Бешинчи аср(лар) арабнинг янги руҳий ортиши билан Эроннинг ер юзида мумтоз мавқе тутғон давридир. У вақтлар рубъи маскуннинг энг файзли қитьаси ва маълум дунёнинг оғизларда достон бўлатурғон қисми Ироқ ва Хуросон эди. Ўрта Осиёнинг янги тарихида энг бой ва шавкатли давлатлар шу даврнинг маҳсулидирлар.

Мамлакат обод, халқ эсонлиқ ичида эди. Чунки рубъи маскуннинг бойлиғи шу ўртаға йиғилғон эди.

Бу воқеаларда Ироқ, Хуросон ва Балхнинг марказий шаҳарлари Бағдод, Ҳирот, Нишопур, Балх дунё тижорасининг йўллари устида эдилар. Ҳиндининг қамишлари, Чиннинг санъаткорона ишланғон ва тўқилғон асбоб ва кийимликлари, Миср ва Шомнинг помбиқ, ипак қоғозлари, Эроннинг қимматбаҳо тошлари, хулласи, дунёнинг бир томонидан иккинчи томониға ҳар нарса бу йўллардан ўтар эди. Мана шу замонларда эдиким, ислом маданиятининг етиштирғон ҳаким ва адиблари дунёда ягоналик туғини кўтарган эдилар.

Ҳаким Саноий, Мавлоно Жалолиддин Румий, Фаридиддин Аттор, Абу Али ибн Сино, Форобий, Хайём каби энг буюк ва машҳур кишилар шу асрнинг етиштирган кишилари орасидадир. Бу ўрта аср маданиятининг иккинчи бир варағи бўлғон 8, 9, 10 аср турк даҳосининг асрий маданияти ўзлаштириб очилғон ва юксалган бир давридир.

Воқеан, юқорида отларини санағонларимиз орасида ҳам турклар бор, лекин бу кейинги давр турк даҳосининг ўз мамлакатида, ўз муҳитида ва ўз муассасалари учун ишлатиши билан айриладир.

У даврда Темур, Йилдирим, Бобир каби буюк қўмондонлар, Аҳмад Яссавий, Навоий, Султон Ҳусайн, Фузулий каби шоирлар, Улуғбек, Қушчи каби ҳайъатшунос ҳакимлар етишдилар.

Таржимайи ҳоли ва тарбияси

Ўрта Осиёнинг шу «олтун даври»нинг 844 ҳижрийсида эдиким, бу кун турк адабиётининг отаси саналатурғон Алишербек Ҳиротда дунёга келди.

Алишернинг отаси Ганжинаи (Ғиёсиддин) Баҳодир Темур болаларининг хизматларида юратурғон маъмурлардан бири эди ва ҳижо вазни билан шеърлар айтганидан шоирлиқ ила машҳур бўлмиш эди ва шунинг учун Кичик бахши дебда атар эдилар.

Ганжинаи Баҳодир ўзи ҳам илм ва фазл одами бўлгонликидан Алишернинг тарбиясига кичик ёшдан аҳамият берди. Алишер аввал Ҳиротда бошланғич мактабда ўқиди ва ўзининг йигитлик ва фаолият йилларида энг яқин дўсти бўлғон Ҳусайн ҳам шу мактабда ўқур эди.

Алишер олти ёшда экан, оиласи Шоҳруҳнинг вафотидан сўнг Машҳадга кўчди (850 ҳижрий).

Бу шаҳарда Алишернинг ёшлигига қарамай, Султон Абулқосим Бобирнинг ёнида отасининг ўрнига тайин этдилар.

Алишернинг фазл ва камолга бўлғон майлини кўргон Абулқосим Бобир унинг форсий ва туркий қалам тажрибаларини ташвиқ этар ва доимо навозишларда бўлинар эди. Бу орада Ҳирийнинг эски вазири Мавлоно Ҳумойи муаммода ягона эрди. Алишерға раҳбарлик этди. Ва у замонлардан бошлаб икки тилда муҳимгина асарлар ёза бошлағонидан зуллисонайн (икки тил эгаси) лақабини олди.

Алишер 17 ёшда экан, (Абулқосим) Бобир ўлгандан сўнг диний ва илоҳий илмлар билан шуғулланмак истади. Шу вақтларда эдиким, Хуросоннинг машҳур шоирларидан Шайх Камол Турбатий билан танишди ва истифода этди.

Шу вақтларда яна бир Ҳиротга келиб, Султон Абу Саиднинг хизматига кирган бўлса ҳам хурсанд бўлмасдан Мовароуннаҳрга жўнади. Алишер Мовароуннаҳрнинг маркази бўлғон Самарқандга келиб, Абуллайснинг болаларидан ва шаҳарнинг буюкларидан Хожа Жалолиддин Фазлуллоҳ Абуллайснинг мадрасасига қўнди. Бу Хожа усули фиқҳца шундай моҳир — уста эмишким, ҳамма сирларни уни (Ибн Ҳожиб) билан бир ўтар эканлар («Мажолис ун-нафоис»).

Алишер икки йилча бу фозили муҳтарамнинг ёнида турди, яна шу вақтларда шоир Мавлоно Юсуф Бадиҳий Андижоний билан танишди. Самарқандда илм билан машғул бўлди. Султон Абу Саид ўлгандан кейин Ҳусайн Бойқаро тахтга ўлтирғоч, Алишерни Самарқанддан Ҳиротға чақирди.

Бу вақтларда Султон Ҳусайн ёнида бўлғонидан идора ва ҳукумат ишлари билан машғул бўлди.
875 ҳижрийда исён этган Муҳаммад Ёдгор устига Султон Ҳусайн ила бирга юриш қилиб, уни ўз қўли билан тутиб, ҳукмдорига тақдим қилди.

Бунда бошқа идора ва ҳукумат ишларига кўб ярарлиғлар кўрсатганидан 876 да муҳрдори хоқоний белгиланди. Яна шу йилнинг ўзида амирлик рутбасини олди.

Алишер ҳар қанча подшоҳ томонидан очиқ юз ва илтифот кўрса ҳам доимо ҳукумат ва идора ишларидан безғин эди ва такрор-такрор ишдан бўшатилишини сўрар эди. Алишер идора ишлариға ҳар қанча ярарлиқ кўрсатса ҳам, унда фазл ва камолга майл ниҳоят даражада эди.

Унинг энг буюк ғуссаси севгисининг иккига бўлиниши эди. Бири энг яқин дўсти бўлғон Ҳусайн Бойқаронинг юзидан ўтолмасдан унинг буюрғон ишлари ила машғул бўлиш, ҳолбуким маданият, илм ва санъатга ортиқча берилган бир киши бўлғонидан ҳукумат ишлари унга кўб монеъ бўлур эди.

Алишер истар Машҳадда, истар Самарқанд ва Ҳиротда бир томондан замонининг энг буюк идора кишилари, зодагонлари орасида бўлса, иккинчи томондан Мовароуннаҳрда биринчи мавқе қозанатурғон олимлар, шайхлар, адиблар ва санъаткорлар орасида эди, улардан кўб фойдаланди.

У асрда мутасаввуфлар энг буюк ўрин тутар эдилар.

Алишер Самарқандда турғон муддатда Хожа Жалолиддин Фазлуллоҳ Абуллайсдан, Мавлоно Жомийдан ва бошқа у ерда ниҳоят даражада кўб бўлғон мутасаввуф олимлардан таъсирланди.

Юқорида кўрсатишимизча, бир томондан муҳит, бир томондан муосир буюк кишилар унга тасаввуф талқин қиларди. Бу юқорида кўрсатғонларимиздан Мавлоно Жомий бир томондан диний-илоҳий раҳбарликда бўлса, иккинчи томондан асрнинг энг буюк адиб, шоирлари ила бирга унга адабиёт ва суфат талқин қилар эди.

Машҳадда турғонда Бобирнинг вазири Мавлоно Ҳумойи, шоири машҳури хуросони Шайх Камол Турбатий, Самарқандда Мавлоно Юсуф Бадиҳий Андижоний ва сўнгра Ҳиротда ўнларча шоир, адиб, санъаткор ила бирга бўлди.

Мутасаввуфлиги

Мана шу муҳит ва шу тарбияда яшағон ва ўқуғон Алишер табиий ўлароқ тасаввуф манзумаи фикриясига берилди. Энг кўб тарқалғон ва энг қучли намояндалари бўлғон бир фалсафа тасаввуф эди.

Навоий тасаввуфнинг руҳониятчилигига шунча берилган эдиким, ҳар асарининг ҳар ерида бунинг таъсири кўриладир.

Чиғатой шеърининг устозларидан бири бўлғон Лутфий тўғрисида ҳар вақт сўз очилса, Навоий у билан кўришганини ва унинг Навоий тўғрисида илтифоткорона қарағонини ва шунинг учун доимо унинг руҳониятининг ёрдамида бўлишини таманно қилар эди.

Энг буюк сўфийлардан Сайид Аҳмад Ардашернинг яқин мусоҳибларидан ва бу киши ҳақида жуда самимий эди — доимо «бугун умрида бу зот каби мукаммал бир шахсиятга учрамаганини» такрор қилар эди.

Мавлавий Жомий эса Навоийнинг пири эди. Бу кишига муҳаббати шу қадарким, ҳар асарида ҳеч бўлмаса, бир-икки саҳифа бу зотнинг тавсифига ҳаср қилғондир.

Жомий ҳам ўзининг «Баҳористон»ида Навоий тўғрисида айрим бир фасл айириб, унинг мадҳ, саносида шунча муболаға қиладирким, у асрда унча буюк одамдан ҳеч ким бу илтифотни кўрган эмасдир.

Мавлавий Жомий воситасида нақшбандға интисоб этди. Бу манзумайи фикрия таъсири билан Навоий 38 ёшда, 881 ҳижрийда касб-камолга машғул бўлди.

Илмий, адабий шахсияти

Кўрдикким, Навоий отасининг қўлида экан, илмий, адабий бир муҳитда эди. Отаси бир шоир ва эски анъанавий бир шоир бўлиш сифати билан ҳам асрий ва тарбиявий адабий таъсир ижро этди. Шунинг учунда Навоий энг кичик ёшдан шеър айта бошлади.

Алишер 14-15 ёшда экан, форс ва туркий шеърларини Абулқосим кўрди ва уни ташвиқ қилар эди ва Абулқосим Бобирнинг вазири Мавлоно Муаммоий қўл остида ёзғон туркча, форсча асарлари муҳимғина мавқе олғонидан шу вақтдан бошлаб уни зуллисонайн атай бошладилар.

Навоий ўз ҳаётида энг кўб ёзғон кишилардандир. Мавлавий Жомий ҳаёт экан, Навоийнинг ўн минглаб кўб ғазал ёзгонин ва «Хамса»сининггина ўттиз минг байт эканин зикр этадир.

Навоий форсий билан ҳам анча машғул бўлди. «Хамса»сини қандайким Низомийға жавобан ёзғон бўлса, мушоира майдонида бўлғон ва Хусрав томонидан ёзилғон «Баҳр ул-аброр» деган қасидаға жавоб айтди.

Навоийнинг «Туҳфат ул-афкор»и Хусравнинг «Баҳр ул-аброр»идан кўб ҳам қолишмайдир ва бундан кўб қимматли фикрлар юритгандир.

Масалан, унинг матлаи шудир:

Оташин лаълики тожи Хусравонро зивар аст,
Ахгари баҳри хаёли хом пухтан сар аст.

Таржимаси:

У оловга ўхшағон лаълки, подшоҳларнинг тожларининг зийнатидир, биласизми нима учун?
У бошда хом хаёллар пиширмаккагина ярайтурғон бир учқундир.

Навоий бир мужиддир

Юқоридаги бўлимларда Навоийнинг муҳити ва асрининг буюкларини айтдик. Табиий, сўз боришидан маълумким, бу муҳит ҳар қанча турк аралаш бўлса ҳам, эрон-форс муҳитидир ва бу шахслар ҳар нақадар турклар бўлса-да, форс унсурлар кўпчиликдир ва табиий, турк аралаш бир форс маданий соҳасидир.

Навоийнинг асли муҳим шахсияти на мутасаввуфлиги, на шоирлиги, на тарих ёзғонидир. Унинг мумтозлиги шундай қайнағон ва юзларча йилдан бери сингиб кетган форсликнинг марказида турклар муассасаларини қуришидир.

Навоийнинг форсға ва форс маданиятиға бир душманлиғи йўқдир, у тўғридан-тўғри миллатчи ва туркликни севатурғон бир шахсиятдир.

Навоий ўз асарларида форсчанинг нозик, оҳангдор бўлғонини ва у билан шеър айтиш қулай ва хуш келатурғонлигини айтадир. Лекин «модомики, биз айри ирқмиз ва айри бир тил эгасимиз, нима учун ўз элимиз тушунатурғон қилиб ўз тилимиз билан ёзмайлик?» дейдир.

Форс тили ишлатиш билан нозиклашган экан, нечун турк тили шундай бўлмасун. Форсда бу қадар гўзал асарлар бор экан ва буларни бизнинг турк англамас экан, нечун у маҳрум бўлсун ва бу асарлардан истифода қила олмайтурғон бир вазиятда қолсун?!

«Турк тили ҳар қанча қўпол ва оғир бўлса ҳам ўзимизники бўлғони учун яхши кўринадир».

Тузилди бу тизмак бори сарсари,
Яна туркий алфоз ила бир сари…

Қошингда сенинг гарчи кўб вазни бор,
Чу бор ўз сўзинг йўқ анга эътибор.

Ки сўз зодаи табъу фарзанд эрур,
Чу фарзанд эрур, жонға пайванд эрур.

Неча зодаи табъ эрур нописанд,
Кишининг ўз оллида бор аржуманд.

Неча бум фарзанди манхусдор,
Ўз оллида хуш жилва товусдор.

Кениб шаҳи йўқ гарчи хашакча,
Қаландар қадар суру челакча.

Мана бу муҳокама натижасида у қўлиға қалам олди ва форснинг энг машҳур асарлариға қарши турк классик асарлари(ни) вужудга келтирди.

Мана, Навоийнинг бизга муҳим бир хизмати ва уни бу кун турк адабиёти отаси аталишининг амалий ўзаги шундадир.

Алишербек бундан беш юз йил илгари қарши исён қилди ва ўзининг «Муҳокамат ул- луғатайн» отли асарида туркчанинг форсийдан ҳеч вақт қолишмаслигини, балким ундан қат-қат ортуқ ва бой эканини исбот этди.

«Модомики, Навоий шу фикрдадир, нима учун форсийча бир девон бир неча қасида ва бир неча асарлар ёзди?» деган эътироз бўлиши мумкиндир.

Бир киши ўз фикрини қабул қилдирмоқ учун энг олдин ўзининг мухотабларича бир савиядан бўлиши керакдир. Алишер ҳам шу йўлни тутди. Бошлаб уларнинг ўз йўлларида шеьрлар, асарлар ёзди, камолини кўрсатди ва сўнгра ўзининг сирини очди ва дардини сочди.

Навоийнинг Султон Ҳусайн ва ундан кейинғи даврға қилғон хизмати ва қилдирғон таъсири кучли ва кўбдир. У доимо илм, фазл эгаларини тарбият қилар, уларга вазифалар белгилар ва асарлар ёздирар эди.

Навоийға бағишланиб жуда кўб асарлар ёзилғондир.

Султон Ҳусайн асари тўғрисида бошқа асарларга қарағонда бизда кўб манба ва маъхазлар бор. Буларнинг энг биринчиси Навоий (да)дир.

«Равзат ус-сафо». «Ҳабиб ус-сияр», Восифий каби тарих ва ҳикоячи мунағғирафлар, Жомий, Мавлоно Ҳусайн каби ахлоқий, диний асарлар ёзатурғон муаллифлар ва бундан бошқа ўнларча дево(н)чи, тазкирачи ва турли йўлда ёзғувчи адиб ва шоирларнинг барчалари Алишернинг мусоҳиблари ва унинг ҳимояти остида яшағон фазл эгалари дерлар.

Бу олим ва адиблар ва бошқа унинг санъаткор мусоқиблари ҳам бор эди. Унинг суҳбатида асрининг энг буюк мусиқашунослари, ҳофизлари, мусаввирлари иштирок этдилар.

Ҳатто Навоийнинг мусиқа оламида ҳам машҳур экани ва бир неча наволар басталағани маълумдир.

Рассомликда ҳам Навоий анча хизмат қилди. Кўб расмлар чизғони ривоят этиладир. Бу майдонда бир неча шогирдлар етиштирғонлиги Мовароуннаҳр санъаткорлиги дунёсида муҳим ўрин тутадир.

Навоийнинг ўттиздан ортиқ асари борлиги ривоят қилинадир.

Қўлимизда бўлғонлари: «Чор девон», «Хамса»си, «Тарихи Ажам», «Мажолис ун-нафоис», «Муҳокамат ул-луғатайн», форсий бир девони.

Вафоти 906 ҳижрий зулҳижжа ёки шаъбон ойидадир. Қабри Ҳиротда, ўзи солғон жоменинг саҳнидадир. Умри олтмиш иккидир.

Илова:

Бу кичкина мақола журналимизнинг Навоий юбилейига иштироки учун ёзилди. Бунда кўб ҳоллар ва воқеалар қисқа, баъзан ҳатто бир сатрда ўтилди. Ўзбекистон Маориф комиссарлиги илмий шўроси номидан яқин фурсатда Навоийнинг беш юз йиллиги муносабати билан қилинатурғон юбилейда жуда кенг бир режа тузилди.

Илмий шўронинг кейинги мажлисида шу яқин икки-уч ой орасида Навоий учун бир  «айсилиш» мажлиси қилишға ва бунгача Навоийнинг таржимаи ҳоли ва фаолиятиға оид бир мажмуа ва Навоий асарларидан терма, яна бир мажмуа ва энг сўнгида унинг расмини катта, кичик ҳажмда тарқатишга қарор қилинди.

Шунинг учун, модом, махсус бир мажмуа чиқариладир, яна ундан тафсилот бериш ортуқча билинди. Келгуси текширишларнинг матнигина тақдим қилинадир.

НАВОИЙ УЧУН
Навоий туғилғониға 500 йил тўлиши муносабати билан

Навоийни танимағон бир ўзбек бўлмаса керак. Эскиларимиз ва эски мактабларимиз ғазаллари билан, янгиларимиз ва янги мактабларимиз суратлари ва шахсияти билан танишдирлар.

Навоий 844 ҳижрийда туғилиб, 906 да дунёдан ўткан буюк турк адибидир. Унинг ўттиздан ортиқ асарлари бор. Машҳурлари: Тўрт девони—ғазаллари, беш маснавийси, «Муҳокамат ул- луғатайн», «Мажолис ун-нафоис», «Лисон ут-тайр», «Тарихи ажам», «Мезон ул-авзон», «Адвори мусиқа», «Маҳбуб ул-қулуб», «Ақоиди манзума», «Рисолаи муаммо», «Вақфия», «Муншаот», «Хамсат ул-мутаҳаййирин», «Насойим ул-муҳаббат»дир.

Навоий турк тилини тиргизган ва чиғатой адабиёти деган бир адабий мактабнинг бу кунгача яшамоғиға сабаб бўлғон бир кишидир. Шунинг учун уни танимоқ, уни тақдир этмоқ бутун турклар учун бир вазифадир. Мана шу ҳолни назарга олиб, бу кун турк дунёсининг ҳар ерида — Туркияда, Озарбойжонда ва бизда (Ўзбекистонда) уни эслаб йиллик тўйини ўтказмак истайдирлар.

Балки 1926 йил феврал ойининг бошида бўладурғон «Туркистон қурултойи» турк дунёсининг буюк шоири ва тил мутахассиси Навоийнинг 500 йиллигига тўғри келиб қолғонидан Бакуда катта бир тантана берилса керак. Турк олимларидан Кўпрулузода Фуод ва Чўбонзода ўртоқлар бу тўғрида фикрларини ёзиб ўтдилар. Ўзбекистонда ҳам бу юбилей феврал сўнгларида, март бошларида ўтказилса керак; бунинг учун катта ҳозирлик кўрилмоқдадир. Бошлаб, унинг тўрт асари айнича босиладир, мукаммал таржимаи ҳоли ва унга бағишлаб бир мажмуа чиқариладир. Шу ишларнинг ҳозирликларини кўрмак учун маориф комиссари ўртоқ Ризоев раислиги билан бир комиссия тузилган ва ўттиз минг сўмлик бир исмета топширилғондир.

Агар марказ ижроқўми ва комиссарлар шўроси бу пулни тахсис қилсалар, комиссиянинг плани тезда амалга оша оладир.

Манба: Вадуд Маҳмуд. Танланган асарлар. Тошкент, 2007

143-143.jpgSAHIFA VADUD MAHMUD TAVALLUDINING 120 YILLIGIGA BAG‘ISHLANADI

Vadud Mahmud maqolasidagi ma’lumotlar hozirgi kun olimi yoki kitobxoniga oddiy bo‘lib ko‘rinishi mumkin, ammo «Navoiy kim edi?» singari savollar ko‘ndalang turgan 20-yillar sharoiti uchun ular nihoyatda muhim edi…

VADUD MAHMUD
ALISHЕR NAVOIY HAQIDA UCH MAQOLA
07

NAVOIYGACHA TURK ADABIYOTI

92-92.jpgAdabiyot taftishiga boshlag‘onda yozma adabiyot va el (og‘zaki) adabiyoti kabi bir tasnif yuritishga to‘g‘ri keladir. Lekin yozma va el adabiyoti orasini ayirmoq va bularni jome’ va mone’ ta’rif qilmoq qiyindir, hatto mumkin emasdir.
Yozma adabiyotning bir xususiyati yozmalig‘i, ikkinchi, asar egasining ma’lum bo‘lishidir.

El adabiyotining xususiyatida shu sifatlarning bo‘lmasligi va og‘izdan og‘izg‘a ko‘chib yurishidir.

Endi tahlil qilayliq:

Birinchi: bir vaqtlar yozma o‘laroq tasbit etilgan bir adabiy asar yo‘qoldi deylik va so‘ngra uning parchalari og‘izdan og‘izg‘a ko‘chub yurdi va asar egasining oti ham unutildi deylik.

Ikkinchi: og‘izdan og‘izg‘a ko‘chub asrlarcha yurg‘on doston, maqollar yozilib, bir majmua holiga ketirildi deylik (qandayki bugun har yerda qilinadir).

Bu ikkovini qanday qilib ajratish kerak va qaysisini qaysisig‘a kirgizish kerak?
Voqean, el adabiyotining eng mumtoz xususiyati asar egasining el ekani da’vo qilinadir.
Holbuki, biz tekshirib qarasaq, bu da’vo asossiz bo‘lub chiqadir.

Hech bir doston, maqol, topishmoq, ashula yo‘qki, yigirma kishi o‘ylashib to‘qug‘on bo‘lsun yoki bastalagan bo‘lsun. Har bir doston, maqol, topishmoq, ashula asosan bir kishi tomonidan chiqariladir. Va so‘ngra umumiylashib ketadir.

Turkistonning so‘ng shoirlaridan Muqimiy, Furqat, Haziniy parchalaridan shundaylari borki, agar allaqaysi qarong‘u tokchalardan, churub, qorarib ketgan bayozlardan ko‘rub egalarini bilgan bo‘lmasaq, ularni el adabiyotidan hech vaqt ajrata olmas edik.

Bu tasnif shu darajada bo‘sh bo‘lsa ham, ishimizni yengillatib, bizga yordam beraturg‘on bo‘lg‘on uchun qabul qilamiz va adabiyotni ikiga ayiramiz: yozma adabiyot va el adabiyoti.

Yozma adabiyot

Turklarning yozuv bilan tanishliqlari ko‘b eskidir. Turklarning miloddan burun qurg‘on buyuk imperato‘rliklarida yuraturg‘on buyruq, yorliqlar tabiiy o‘laroq turkcha yozuv bilan bo‘lar edi.
Bu yozular to‘g‘risida holo ham ilm olamida sarix 1 ma’lumot yo‘qdir.

Xitoy voqe’nomalarida tarixga ma’lum eski turk jamiyati bo‘lg‘on «xul»larning 2 yozuvlari borlig‘i zikr etilsa ham, uning qanday yozuv ekani noma’lumdir. Radlo‘f bu yozuvning O‘rxun yozuvi bo‘lushini o‘ylaydir. Xitoy voqe’nomalari 545 inchi yil voqealarini yozg‘onda ham turklarning yozuvlari borlig‘i va uni sungi uchi bilan yozg‘onlarini aytadirlar (Tatar adabiyoti tarixi, s.27).

Turi Yujan uyg‘urlarning miloddan ikki asr ilgari xat bilishlarini va beshinchi asr milodiyda porloq bir adabiyotga molik bo‘lg‘onlikdarini so‘ylaydir (Milliy tatabbular majmuasi, j. 2, son 4).

Turklar o‘z hayoti tarixiyalarida turli-turli yozuvlar ishlatib o‘tganlar. Xitoy ta’siri ostida bo‘lg‘on vaqtlarida tarixiy toshlardan bilinadirki, Xitoy yozuvini ham ishlatganlar. Gul Takin toshining bir yog‘i xitoycha va bir yog‘i o‘rxuncha yozilg‘ondir.

Bu o‘rxun yozuvidan boshqa bir vaqtlar moniy alifbosi ishlatganlari ma’lum.

——————————-
1 Sarix ma’lumot — biror ma’lumot.
2 «Xul» — xun ma’nosida.

V asri milodiyda Bizansh imperato‘rlig‘i tevarakidan haydalg‘on nasturi rohiblari Suriya alifbosini olib kelganlar va so‘ngra bu yozuv uyg‘ur yozuviga asos o‘laroq ishlatilgan.

Budda dinining ta’siri kuchaygan choqlarda Tibat alifbosini ham ishlatganlar. Bu 5-6 turli yozuvdan eng ilgari qaysisi ishlatilganini ajratish qiyin.

Hozir eng eskisi o‘rxun yozuvlari deyiladir. Bu turklarning o‘zlariga maxsus yozuvdir. Turklar har holda birdan-bir yozuv ixtiro qilaturg‘on va ishlataturg‘on bir holda bo‘lmag‘on bo‘lsalar kerak va o‘rxun yozuvida turli alifbolarning ta’siri borlig‘i ham buni ko‘rsatadir.

Yuqorida aytkanimiz kabi o‘rxun yozuvi bilan barobar xitoy yozuvida nazarda tutilsa va xitoylarning eski madaniyatli xalq ekanliklari va buning ustiga Xitoy ta’sirining juda ortiq ekani o‘ylansa, turklarning harholda o‘z maxsus yozuvlari bo‘lmag‘on vaqtlarda xitoy alifbosini ishlatkanlarini o‘ylashga yo‘l berilgan bo‘lur.

Harholda — qanday bo‘lsa ham — turklarning ko‘b eski zamondan beri yozuv bilgan bo‘lishlari aniqdir.

O‘rxun bitiktoshlarining til va uslubi oddiy so‘zga o‘xshamasdan, hatto ba’zi yerlarida muqaffo iboralar va mavzun fard va qit’alari borlig‘i uning ishlangan adabiy til bilan yozilg‘onini ko‘rsatadir.

Turklarning shomon dinida bo‘lg‘on vaktlarida ham yozilg‘on duonomalari bo‘lg‘onidek, moniy dinida bo‘lg‘on choqlarida «Xuos tuonifat» unvonli ibodatxonalarda o‘qulaturg‘on tavba duolari bo‘lg‘on.

Bu duo yozilg‘on bir nusxa tarixi ma’lum bo‘lg‘on «Tung‘» davri Chin kitoblarining qog‘ozlarig‘a o‘xshag‘onidan shu davrda yozilg‘on deyiladir. Bu narsa moniy alifbosi ila yozilg‘ondir. Buning uyg‘ur harfi ila yozilg‘onini Radlo‘f topib bostirg‘ondir (Peterburg‘ Akademi majmuasi, 1909 — Avg‘ustus, Turk yurdi, yil 1, son 3).

Turi Yujan o‘z maqolasida (Tatabbular majmuasi, jild 2, son 4) «7-nchidan 14-nchi asrgacha cho‘zulgan bir zamonni turk tili asarlarining eng eski davri atab, eng birinchi turk asari o‘laroq «Qudotqu bilig»ni (462 hijriy), ikkinchi o‘laroq «Yusuf-Zulayho»ni (630 hijriy), uchinchi o‘laroq Rabg‘uziyning «Qisas ul-anbiyo»sini (710 hijriy) sanaydir.

Bu davrga bo‘lushda bitiktoshlarining va moniy duo yozmasining kirmaganini bir kitob shaklida bo‘lmog‘onidan va «Devoni hikmat»ning esa eski yozma nusxasining yo‘qlig‘i ehtimolidan o‘ylamoq mumkindir.

Lokin bu davrning asarlariga qo‘shmoq mumkin bo‘lg‘on — «Kitobi Qo‘rqut» (5-6 asri hijriy). «Hibat-ul-haqoyiq» (6—7 asri hijriy) va «Devoni lug‘oti turk» kabi asarlarnida sanasak eski turk yozma adabiyoti jadvalini ko‘rsatgan bo‘lurmiz.

Bulardan boshqa (754 da) Xorazmiy otli bir shoir tomonidan chig‘atoycha o‘laroq Saroy shahrida yozilg‘on «Muhabbatnoma» (milodiy 14-nchi asrda Qutb taxallusli bir shoirning «Xusrav — Shirin» manzumasi va 777-nchi hijriyda Hisom Kotibning bosh hikoyasi) va 800-da yozilg‘on — uyg‘urcha asli u yonda bo‘lg‘on — «Tuzukoti Temur», 846-da yozilg‘on «Me’rojnoma» va 863-da yozilg‘on «Baxtiyornoma» turk eski adabiyoti asarlariga kiraturg‘on va siqalardandir.

Mana bu ko‘rsatilgan asarlar turk adabiyotining to milod boshidan beri yozma asarlarga ega bo‘lg‘onini va tabiiy o‘laroq bunday asarlarning yolg‘iz bizga ma’lum bo‘lg‘onlari bilan qolmag‘onini o‘ylashga haq beradir.

Bu asarlar, umuman, turk tili bilan yozilg‘ondirlar. Lokin asrlariga va davrlariga qarab turli-turli atalg‘onlar.

Turk tili bir vaqtlar mo‘g‘ul tili deb ham yuritilgan (Hisom Kotibning Sulton odli mashhur kesikbosh hikoyasining mo‘g‘ulchadan, ya’ni chig‘atoychadan turkchaya, ya’ni usmonlichaya chevirmasi), so‘ngra uyg‘ur tili, hoqoniya turkchasi yoki qashg‘ar tili, o‘g‘uz lahjasi, chig‘atoy tili, usmonlicha, ozoricha kabi cho‘q otlar taqilg‘on. Asosan, chig‘atoycha uyg‘urchaning muayyan adabiy holg‘a kirgan bir boshqa shaklidir.

Faqat uyg‘ur harfi bilan yozilg‘oni uchun ko‘b chig‘atoy tili havzasiga kiraturg‘on asarlarni ajratishlar bo‘lg‘on. O‘rxun harfi bilan yozilg‘on asarlarning tili uyg‘urchadan farqsiz bo‘lsa ham, ayri faraz qiling‘on. Holbuki, O‘rxunda uyg‘ur yozuvining qaysisi ilgari boshlang‘onlig‘ini ayrishni qiyin holg‘a qo‘yaturg‘on eski asarlar qo‘lga kirgandir va bu ikki yozuvning ko‘b vaqtlar birga yurutulg‘oni ma’lumdir.

Asli «Nasturiy rohiblari» tomonidan kelturilg‘on uyg‘ur harfining 8-nchi asrdan ilgari mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lg‘oni muhokamasiga tayanibgina «O‘rxun yezuvi» eski deyiladir. Buning ustiga uyg‘ur alifbosi tuzulushiga ham somiy, ham oriy, ham xitoy harflarining ta’siri borlig‘i ko‘z oldiga keltirilsa, bu shubhaning yana ortish ehtimoli bordir.

Nima bo‘lsa bo‘lsun, qanday harf bilan yozilg‘on bo‘lmasun yuqoridag‘i asarlar turk yozma adabiyoti takomuli tarixi to‘g‘risvda muayyan bir fikr bera olaturg‘on darajada qiymatdordirlar.

El adabiyoti

Ko‘chma xalqlarda el adabiyoti boy bo‘ladir.

Turklarning (tipichnыy) hayotlari ko‘chmalik bo‘lg‘onidan boy bir el adabiyotiga molikdirlar.

Bu adabiyotning boylig‘i to‘g‘risida bizga eng ko‘b ma’lumot beraturg‘on kitob «Devoni lug‘oti turk»dir. Bunda eski turk dostonlaridan eng go‘zal parchalar bordir. Hatto shunday chiroylik joylari borki, yozma adabiyotni uyeltirishgacha boradir.

El adabiyotining eskidan yozilg‘onlari orasida 211 nchi xijriyda forschadan arabchaga tarjima etilg‘on «O‘g‘uznoma» atalg‘on milliy doston borkim, asosan turkchadan o‘zgartirilgandir. Bu dostonning muhim bir qismi bo‘lg‘on «Dada Qo‘rqut» yoki «Kitobi Qurqut» kabi Sayid Battol G‘ozi dostonida el adabiyotidandir. Bu «O‘g‘uznoma»ning islomiyatdan burun tasbit etilganlikiga hukm etish mumkindir. Chunki 211 hijriyda forschadan arabchaga tarjima qiling‘on bu dostonning forschaga tarjima qiling‘oni bilan arabchalanishi orasida harholda anchag‘ina vaqt o‘tush ehtimoli bo‘lg‘oni kabi forscha tarjimasi ham uchunda avvalan turkcha o‘laroq yozilg‘on (tasbit etilgan) bo‘lishi lozimdir (Ellik mutasavvuflar …).

Bulardan boshqa el adabiyotiga oid yana bir qancha yozilg‘on va yozilmag‘on asarlar maydondadir.

ALISHЕR NAVOIY

Hijriy 5 asr ila 10 asr orasidag‘i besh yuz yilliq bu davr Xuroson va Movarounnahrda islom madaniyatining gullagan mavsumi edi. Beshinchi asr(lar) arabning yangi ruhiy ortishi bilan Eronning yer yuzida mumtoz mavqe tutg‘on davridir. U vaqtlar rub’i maskunning eng fayzli qitasi va ma’lum dunyoning og‘izlarda doston bo‘laturg‘on qismi Iroq va Xuroson edi. O‘rta Osiyoning yangi tarixida eng boy va shavkatli davlatlar shu davrning mahsulidirlar.

Mamlakat obod, xalq esonliq ichida edi. Chunki rub’i maskunning boylig‘i shu o‘rtag‘a yig‘ilg‘on edi.

Bu voqealarda Iroq, Xuroson va Balxning markaziy shaharlari Bag‘dod, Hirot, Nishopur, Balx dunyo tijorasining yo‘llari ustida edilar. Hindining qamishlari, Chinning san’atkorona ishlang‘on va to‘qilg‘on asbob va kiyimliklari, Misr va Shomning pombiq, ipak qog‘ozlari, Eronning qimmatbaho toshlari, xullasi, dunyoning bir tomonidan ikkinchi tomonig‘a har narsa bu yo‘llardan o‘tar edi. Mana shu zamonlarda edikim, islom madaniyatining yetishtirg‘on hakim va adiblari dunyoda yagonalik tug‘ini ko‘targan edilar.

Hakim Sanoiy, Mavlono Jaloliddin Rumiy, Farididdin Attor, Abu Ali ibn Sino, Forobiy, Xayyom kabi eng buyuk va mashhur kishilar shu asrning yetishtirgan kishilari orasidadir. Bu o‘rta asr madaniyatining ikkinchi bir varag‘i bo‘lg‘on 8, 9, 10 asr turk dahosining asriy madaniyati o‘zlashtirib ochilg‘on va yuksalgan bir davridir.

Voqean, yuqorida otlarini sanag‘onlarimiz orasida ham turklar bor, lekin bu keyingi davr turk dahosining o‘z mamlakatida, o‘z muhitida va o‘z muassasalari uchun ishlatishi bilan ayriladir.

U davrda Temur, Yildirim, Bobir kabi buyuk qo‘mondonlar, Ahmad Yassaviy, Navoiy, Sulton Husayn, Fuzuliy kabi shoirlar, Ulug‘bek, Qushchi kabi hay’atshunos hakimlar yetishdilar.

Tarjimayi holi va tarbiyasi

O‘rta Osiyoning shu «oltun davri»ning 844 hijriysida edikim, bu kun turk adabiyotining otasi sanalaturg‘on Alisherbek Hirotda dunyoga keldi.

Alisherning otasi Ganjinai (G‘iyosiddin) Bahodir Temur bolalarining xizmatlarida yuraturg‘on ma’murlardan biri edi va hijo vazni bilan she’rlar aytganidan shoirliq ila mashhur bo‘lmish edi va shuning uchun Kichik baxshi debda atar edilar.

Ganjinai Bahodir o‘zi ham ilm va fazl odami bo‘lgonlikidan Alisherning tarbiyasiga kichik yoshdan ahamiyat berdi. Alisher avval Hirotda boshlang‘ich maktabda o‘qidi va o‘zining yigitlik va faoliyat yillarida eng yaqin do‘sti bo‘lg‘on Husayn ham shu maktabda o‘qur edi.

Alisher olti yoshda ekan, oilasi Shohruhning vafotidan so‘ng Mashhadga ko‘chdi (850 hijriy).

Bu shaharda Alisherning yoshligiga qaramay, Sulton Abulqosim Bobirning yonida otasining o‘rniga tayin etdilar.

Alisherning fazl va kamolga bo‘lg‘on maylini ko‘rgon Abulqosim Bobir uning forsiy va turkiy qalam tajribalarini tashviq etar va doimo navozishlarda bo‘linar edi. Bu orada Hiriyning eski vaziri Mavlono Humoyi muammoda yagona erdi. Alisherg‘a rahbarlik etdi. Va u zamonlardan boshlab ikki tilda muhimgina asarlar yoza boshlag‘onidan zullisonayn (ikki til egasi) laqabini oldi.

Alisher 17 yoshda ekan, (Abulqosim) Bobir o‘lgandan so‘ng diniy va ilohiy ilmlar bilan shug‘ullanmak istadi. Shu vaqtlarda edikim, Xurosonning mashhur shoirlaridan Shayx Kamol Turbatiy bilan tanishdi va istifoda etdi.

Shu vaqtlarda yana bir Hirotga kelib, Sulton Abu Saidning xizmatiga kirgan bo‘lsa ham xursand bo‘lmasdan Movarounnahrga jo‘nadi. Alisher Movarounnahrning markazi bo‘lg‘on Samarqandga kelib, Abullaysning bolalaridan va shaharning buyuklaridan Xoja Jaloliddin Fazlulloh Abullaysning madrasasiga qo‘ndi. Bu Xoja usuli fiqhsa shunday mohir — usta emishkim, hamma sirlarni uni (Ibn Hojib) bilan bir o‘tar ekanlar («Majolis un-nafois»).

Alisher ikki yilcha bu fozili muhtaramning yonida turdi, yana shu vaqtlarda shoir Mavlono Yusuf Badihiy Andijoniy bilan tanishdi. Samarqandda ilm bilan mashg‘ul bo‘ldi. Sulton Abu Said o‘lgandan keyin Husayn Boyqaro taxtga o‘ltirg‘och, Alisherni Samarqanddan Hirotg‘a chaqirdi.

Bu vaqtlarda Sulton Husayn yonida bo‘lg‘onidan idora va hukumat ishlari bilan mashg‘ul bo‘ldi.
875 hijriyda isyon etgan Muhammad Yodgor ustiga Sulton Husayn ila birga yurish qilib, uni o‘z qo‘li bilan tutib, hukmdoriga taqdim qildi.

Bunda boshqa idora va hukumat ishlariga ko‘b yararlig‘lar ko‘rsatganidan 876 da muhrdori xoqoniy belgilandi. Yana shu yilning o‘zida amirlik rutbasini oldi.

Alisher har qancha podshoh tomonidan ochiq yuz va iltifot ko‘rsa ham doimo hukumat va idora ishlaridan bezg‘in edi va takror-takror ishdan bo‘shatilishini so‘rar edi. Alisher idora ishlarig‘a har qancha yararliq ko‘rsatsa ham, unda fazl va kamolga mayl nihoyat darajada edi.

Uning eng buyuk g‘ussasi sevgisining ikkiga bo‘linishi edi. Biri eng yaqin do‘sti bo‘lg‘on Husayn Boyqaroning yuzidan o‘tolmasdan uning buyurg‘on ishlari ila mashg‘ul bo‘lish, holbukim madaniyat, ilm va san’atga ortiqcha berilgan bir kishi bo‘lg‘onidan hukumat ishlari unga ko‘b mone’ bo‘lur edi.

Alisher istar Mashhadda, istar Samarqand va Hirotda bir tomondan zamonining eng buyuk idora kishilari, zodagonlari orasida bo‘lsa, ikkinchi tomondan Movarounnahrda birinchi mavqe qozanaturg‘on olimlar, shayxlar, adiblar va san’atkorlar orasida edi, ulardan ko‘b foydalandi.

U asrda mutasavvuflar eng buyuk o‘rin tutar edilar.

Alisher Samarqandda turg‘on muddatda Xoja Jaloliddin Fazlulloh Abullaysdan, Mavlono Jomiydan va boshqa u yerda nihoyat darajada ko‘b bo‘lg‘on mutasavvuf olimlardan ta’sirlandi.

Yuqorida ko‘rsatishimizcha, bir tomondan muhit, bir tomondan muosir buyuk kishilar unga tasavvuf talqin qilardi. Bu yuqorida ko‘rsatg‘onlarimizdan Mavlono Jomiy bir tomondan diniy-ilohiy rahbarlikda bo‘lsa, ikkinchi tomondan asrning eng buyuk adib, shoirlari ila birga unga adabiyot va sufat talqin qilar edi.

Mashhadda turg‘onda Bobirning vaziri Mavlono Humoyi, shoiri mashhuri xurosoni Shayx Kamol Turbatiy, Samarqandda Mavlono Yusuf Badihiy Andijoniy va so‘ngra Hirotda o‘nlarcha shoir, adib, san’atkor ila birga bo‘ldi.

Mutasavvufligi

Mana shu muhit va shu tarbiyada yashag‘on va o‘qug‘on Alisher tabiiy o‘laroq tasavvuf manzumai fikriyasiga berildi. Eng ko‘b tarqalg‘on va eng quchli namoyandalari bo‘lg‘on bir falsafa tasavvuf edi.

Navoiy tasavvufning ruhoniyatchiligiga shuncha berilgan edikim, har asarining har yerida buning ta’siri ko‘riladir.

Chig‘atoy she’rining ustozlaridan biri bo‘lg‘on Lutfiy to‘g‘risida har vaqt so‘z ochilsa, Navoiy u bilan ko‘rishganini va uning Navoiy to‘g‘risida iltifotkorona qarag‘onini va shuning uchun doimo uning ruhoniyatining yordamida bo‘lishini tamanno qilar edi.

Eng buyuk so‘fiylardan Sayid Ahmad Ardasherning yaqin musohiblaridan va bu kishi haqida juda samimiy edi — doimo «bugun umrida bu zot kabi mukammal bir shaxsiyatga uchramaganini» takror qilar edi.

Mavlaviy Jomiy esa Navoiyning piri edi. Bu kishiga muhabbati shu qadarkim, har asarida hech bo‘lmasa, bir-ikki sahifa bu zotning tavsifiga hasr qilg‘ondir.

Jomiy ham o‘zining «Bahoriston»ida Navoiy to‘g‘risida ayrim bir fasl ayirib, uning madh, sanosida shuncha mubolag‘a qiladirkim, u asrda uncha buyuk odamdan hech kim bu iltifotni ko‘rgan emasdir.

Mavlaviy Jomiy vositasida naqshbandg‘a intisob etdi. Bu manzumayi fikriya ta’siri bilan Navoiy 38 yoshda, 881 hijriyda kasb-kamolga mashg‘ul bo‘ldi.

Ilmiy, adabiy shaxsiyati

Ko‘rdikkim, Navoiy otasining qo‘lida ekan, ilmiy, adabiy bir muhitda edi. Otasi bir shoir va eski an’anaviy bir shoir bo‘lish sifati bilan ham asriy va tarbiyaviy adabiy ta’sir ijro etdi. Shuning uchunda Navoiy eng kichik yoshdan she’r ayta boshladi.

Alisher 14-15 yoshda ekan, fors va turkiy she’rlarini Abulqosim ko‘rdi va uni tashviq qilar edi va Abulqosim Bobirning vaziri Mavlono Muammoiy qo‘l ostida yozg‘on turkcha, forscha asarlari muhimg‘ina mavqe olg‘onidan shu vaqtdan boshlab uni zullisonayn atay boshladilar.

Navoiy o‘z hayotida eng ko‘b yozg‘on kishilardandir. Mavlaviy Jomiy hayot ekan, Navoiyning o‘n minglab ko‘b g‘azal yozgonin va «Xamsa»sininggina o‘ttiz ming bayt ekanin zikr etadir.

Navoiy forsiy bilan ham ancha mashg‘ul bo‘ldi. «Xamsa»sini qandaykim Nizomiyg‘a javoban yozg‘on bo‘lsa, mushoira maydonida bo‘lg‘on va Xusrav tomonidan yozilg‘on «Bahr ul-abror» degan qasidag‘a javob aytdi.

Navoiyning «Tuhfat ul-afkor»i Xusravning «Bahr ul-abror»idan ko‘b ham qolishmaydir va bundan ko‘b qimmatli fikrlar yuritgandir.

Masalan, uning matlai shudir:

Otashin la’liki toji Xusravonro zivar ast,
Axgari bahri xayoli xom puxtan sar ast.

Tarjimasi:

U olovga o‘xshag‘on la’lki, podshohlarning tojlarining ziynatidir, bilasizmi nima uchun?
U boshda xom xayollar pishirmakkagina yarayturg‘on bir uchqundir.

Navoiy bir mujiddir

Yuqoridagi bo‘limlarda Navoiyning muhiti va asrining buyuklarini aytdik. Tabiiy, so‘z borishidan ma’lumkim, bu muhit har qancha turk aralash bo‘lsa ham, eron-fors muhitidir va bu shaxslar har naqadar turklar bo‘lsa-da, fors unsurlar ko‘pchilikdir va tabiiy, turk aralash bir fors madaniy sohasidir.

Navoiyning asli muhim shaxsiyati na mutasavvufligi, na shoirligi, na tarix yozg‘onidir. Uning mumtozligi shunday qaynag‘on va yuzlarcha yildan beri singib ketgan forslikning markazida turklar muassasalarini qurishidir.

Navoiyning forsg‘a va fors madaniyatig‘a bir dushmanlig‘i yo‘qdir, u to‘g‘ridan-to‘g‘ri millatchi va turklikni sevaturg‘on bir shaxsiyatdir.

Navoiy o‘z asarlarida forschaning nozik, ohangdor bo‘lg‘onini va u bilan she’r aytish qulay va xush kelaturg‘onligini aytadir. Lekin «modomiki, biz ayri irqmiz va ayri bir til egasimiz, nima uchun o‘z elimiz tushunaturg‘on qilib o‘z tilimiz bilan yozmaylik?» deydir.

Fors tili ishlatish bilan noziklashgan ekan, nechun turk tili shunday bo‘lmasun. Forsda bu qadar go‘zal asarlar bor ekan va bularni bizning turk anglamas ekan, nechun u mahrum bo‘lsun va bu asarlardan istifoda qila olmayturg‘on bir vaziyatda qolsun?!

«Turk tili har qancha qo‘pol va og‘ir bo‘lsa ham o‘zimizniki bo‘lg‘oni uchun yaxshi ko‘rinadir».

Tuzildi bu tizmak bori sarsari,
Yana turkiy alfoz ila bir sari…

Qoshingda sening garchi ko‘b vazni bor,
Chu bor o‘z so‘zing yo‘q anga e’tibor.

Ki so‘z zodai tab’u farzand erur,
Chu farzand erur, jong‘a payvand erur.

Necha zodai tab’ erur nopisand,
Kishining o‘z ollida bor arjumand.

Necha bum farzandi manxusdor,
O‘z ollida xush jilva tovusdor.

Kenib shahi yo‘q garchi xashakcha,
Qalandar qadar suru chelakcha.

Mana bu muhokama natijasida u qo‘lig‘a qalam oldi va forsning eng mashhur asarlarig‘a qarshi turk klassik asarlari(ni) vujudga keltirdi.

Mana, Navoiyning bizga muhim bir xizmati va uni bu kun turk adabiyoti otasi atalishining amaliy o‘zagi shundadir.

Alisherbek bundan besh yuz yil ilgari qarshi isyon qildi va o‘zining «Muhokamat ul- lug‘atayn» otli asarida turkchaning forsiydan hech vaqt qolishmasligini, balkim undan qat-qat ortuq va boy ekanini isbot etdi.

«Modomiki, Navoiy shu fikrdadir, nima uchun forsiycha bir devon bir necha qasida va bir necha asarlar yozdi?» degan e’tiroz bo‘lishi mumkindir.

Bir kishi o‘z fikrini qabul qildirmoq uchun eng oldin o‘zining muxotablaricha bir saviyadan bo‘lishi kerakdir. Alisher ham shu yo‘lni tutdi. Boshlab ularning o‘z yo‘llarida sherlar, asarlar yozdi, kamolini ko‘rsatdi va so‘ngra o‘zining sirini ochdi va dardini sochdi.

Navoiyning Sulton Husayn va undan keying‘i davrg‘a qilg‘on xizmati va qildirg‘on ta’siri kuchli va ko‘bdir. U doimo ilm, fazl egalarini tarbiyat qilar, ularga vazifalar belgilar va asarlar yozdirar edi.

Navoiyg‘a bag‘ishlanib juda ko‘b asarlar yozilg‘ondir.

Sulton Husayn asari to‘g‘risida boshqa asarlarga qarag‘onda bizda ko‘b manba va ma’xazlar bor. Bularning eng birinchisi Navoiy (da)dir.

«Ravzat us-safo». «Habib us-siyar», Vosifiy kabi tarix va hikoyachi munag‘g‘iraflar, Jomiy, Mavlono Husayn kabi axloqiy, diniy asarlar yozaturg‘on mualliflar va bundan boshqa o‘nlarcha devo(n)chi, tazkirachi va turli yo‘lda yozg‘uvchi adib va shoirlarning barchalari Alisherning musohiblari va uning himoyati ostida yashag‘on fazl egalari derlar.

Bu olim va adiblar va boshqa uning san’atkor musoqiblari ham bor edi. Uning suhbatida asrining eng buyuk musiqashunoslari, hofizlari, musavvirlari ishtirok etdilar.

Hatto Navoiyning musiqa olamida ham mashhur ekani va bir necha navolar bastalag‘ani ma’lumdir.

Rassomlikda ham Navoiy ancha xizmat qildi. Ko‘b rasmlar chizg‘oni rivoyat etiladir. Bu maydonda bir necha shogirdlar yetishtirg‘onligi Movarounnahr san’atkorligi dunyosida muhim o‘rin tutadir.

Navoiyning o‘ttizdan ortiq asari borligi rivoyat qilinadir.

Qo‘limizda bo‘lg‘onlari: «Chor devon», «Xamsa»si, «Tarixi Ajam», «Majolis un-nafois», «Muhokamat ul-lug‘atayn», forsiy bir devoni.

Vafoti 906 hijriy zulhijja yoki sha’bon oyidadir. Qabri Hirotda, o‘zi solg‘on jomening sahnidadir. Umri oltmish ikkidir.

Ilova:

Bu kichkina maqola jurnalimizning Navoiy yubileyiga ishtiroki uchun yozildi. Bunda ko‘b hollar va voqealar qisqa, ba’zan hatto bir satrda o‘tildi. O‘zbekiston Maorif komissarligi ilmiy sho‘rosi nomidan yaqin fursatda Navoiyning besh yuz yilligi munosabati bilan qilinaturg‘on yubileyda juda keng bir reja tuzildi.

Ilmiy sho‘roning keyingi majlisida shu yaqin ikki-uch oy orasida Navoiy uchun bir «aysilish» majlisi qilishg‘a va bungacha Navoiyning tarjimai holi va faoliyatig‘a oid bir majmua va Navoiy asarlaridan terma, yana bir majmua va eng so‘ngida uning rasmini katta, kichik hajmda tarqatishga qaror qilindi.

Shuning uchun, modom, maxsus bir majmua chiqariladir, yana undan tafsilot berish ortuqcha bilindi. Kelgusi tekshirishlarning matnigina taqdim qilinadir.

NAVOIY UCHUN
Navoiy tug‘ilg‘onig‘a 500 yil to‘lishi munosabati bilan

Navoiyni tanimag‘on bir o‘zbek bo‘lmasa kerak. Eskilarimiz va eski maktablarimiz g‘azallari bilan, yangilarimiz va yangi maktablarimiz suratlari va shaxsiyati bilan tanishdirlar.

Navoiy 844 hijriyda tug‘ilib, 906 da dunyodan o‘tkan buyuk turk adibidir. Uning o‘ttizdan ortiq asarlari bor. Mashhurlari: To‘rt devoni—g‘azallari, besh masnaviysi, «Muhokamat ul- lug‘atayn», «Majolis un-nafois», «Lison ut-tayr», «Tarixi ajam», «Mezon ul-avzon», «Advori musiqa», «Mahbub ul-qulub», «Aqoidi manzuma», «Risolai muammo», «Vaqfiya», «Munshaot», «Xamsat ul-mutahayyirin», «Nasoyim ul-muhabbat»dir.

Navoiy turk tilini tirgizgan va chig‘atoy adabiyoti degan bir adabiy maktabning bu kungacha yashamog‘ig‘a sabab bo‘lg‘on bir kishidir. Shuning uchun uni tanimoq, uni taqdir etmoq butun turklar uchun bir vazifadir. Mana shu holni nazarga olib, bu kun turk dunyosining har yerida — Turkiyada, Ozarboyjonda va bizda (O‘zbekistonda) uni eslab yillik to‘yini o‘tkazmak istaydirlar.

Balki 1926 yil fevral oyining boshida bo‘ladurg‘on «Turkiston qurultoyi» turk dunyosining buyuk shoiri va til mutaxassisi Navoiyning 500 yilligiga to‘g‘ri kelib qolg‘onidan Bakuda katta bir tantana berilsa kerak. Turk olimlaridan Ko‘pruluzoda Fuod va Cho‘bonzoda o‘rtoqlar bu to‘g‘rida fikrlarini yozib o‘tdilar. O‘zbekistonda ham bu yubiley fevral so‘nglarida, mart boshlarida o‘tkazilsa kerak; buning uchun katta hozirlik ko‘rilmoqdadir. Boshlab, uning to‘rt asari aynicha bosiladir, mukammal tarjimai holi va unga bag‘ishlab bir majmua chiqariladir. Shu ishlarning hozirliklarini ko‘rmak uchun maorif komissari o‘rtoq Rizoyev raisligi bilan bir komissiya tuzilgan va o‘ttiz ming so‘mlik bir ismeta topshirilg‘ondir.

Agar markaz ijroqo‘mi va komissarlar sho‘rosi bu pulni taxsis qilsalar, komissiyaning plani tezda amalga osha oladir.

Manba: Vadud Mahmud. Tanlangan asarlar. Toshkent, 2007

Vadud Mahmud. Tanlangan asarlar

09

(Tashriflar: umumiy 5 358, bugungi 1)

Izoh qoldiring