Буюк шоиримиз Алишер Навоий ҳаётлик давридаёқ “Хитойдин то Хуросон”гача бўлган ҳудудда шуҳрат қозониб улгурган эди. Замондошлар ва кейинги давр ижодкорлари ҳазрат Навоийнинг улкан меросидан катта илҳом, завқ олди. Юсуф Четиндоғнинг “Muharrir” нашриётида чоп этилган “Алишер Навоий ва Усмонли шеърияти” номли китобида ҳам худди шу масала тадқиқ қилинади.
Юсуф ЧЕТИНДОҒ
«АЛИШЕР НАВОИЙ ВА УСМОНЛИ ШЕЪРИЯТИ»
китобидан парчалар
Буюк шоиримиз Алишер Навоий ҳаётлик давридаёқ “Хитойдин то Хуросон”гача бўлган ҳудудда шуҳрат қозониб улгурган эди. Замондошлар ва кейинги давр ижодкорлари ҳазрат Навоийнинг улкан меросидан катта илҳом, завқ олди. Юсуф Четиндоғнинг “Muharrir” нашриётида чоп этилган “Алишер Навоий ва Усмонли шеърияти” номли китобида ҳам худди шу масала тадқиқ қилинади. Китобни Нодирхон Ҳасан ва Роҳила Рўзмонова ўзбекчалаштирган. Масъул муҳаррир ва сўзбоши муаллифи Иброҳим Ҳаққул.
Буюк шоирга эргашиб Онадўлида олтмишдан ортиқ ижодкор назира ёзган. Навоий йўлида қалам тебратиш бу ҳудудда XV – XVI асрларда анъанага айланган эди.
Қуёш оламга ҳам ёруғлик, ҳам иссиқлик таратади. Атрофдаги сайёралар, табиий йўлдошлар ундан нур олади. Шу сабабли Ой ҳам, Зуҳро юлдузи ҳам нур таратаётгандай кўринади. Навоий ижоди бир қуёш бўлса, ундан таъсирланиб, унга эргашган шоирлар ўша сайёралар, йўлдошларга ўхшайди.
Қуйида китобдан айрим парчаларни эътиборингизга ҳавола этамиз.
* * *
Бу беназир мутафаккир, адиб, наққош, хаттот, мусиқашунос, миллат қаҳрамони, давлат арбоби, тилшунос, балоғатшунос, тазкиранавис, санъат ва маданият ҳомийи, мураббий, мутасаввиф ва энг муҳими қалб садолари билан юз йиллар давомида туркий ҳамда форсий халқлар эътиборини ўзига қаратиб келган буюк сўз санъаткори. Ҳа, сиз ҳам иқрор бўлганингиздек, турли таърифу тавсифлар билан ифодалашга тилимиз ожизлик қилаётган бу улуғ сиймо ўзбек халқининг жонажон фарзанди АЛИШЕР НАВОИЙдир. Бошқа бир ижодкор эмас.
* * *
Навоийгача бўлган туркийдаги мумтоз адабиётда Саккокий, Лутфий ва Атоий каби бир неча соҳиби девон шоирлар етишиб чиққан эди. Навоий ҳам эътироф этганидек, бу даврда туркий тил “турконароқ”, яъни ҳали мукаммал назм тилига айланиб улгурмаган эди. Аслида, Навоий ҳам замондошлари бўлган туркигўй салафлари каби форсча ёзишда давом этиб, шеър яратишга ҳануз тайёр бўлмаган бир тилни қўлламай, осон йўлни танлаши мумкин эди. Аммо у қийин йўлни танлади ва энг аввало она тилини шеърият тили мақомига кўтарди. Ва ўз шеърлари билан туркийда нечоғли гўзал шеърлар ёзиш мумкинлигини амалда исботлади. Шу боис Мавлоно Абдураҳмон Жомийдан бошлаб кўплаб ижод аҳли Навоийнинг туркий тил равнақи учун қилган хизматларини қайта-қайта эътироф этади.
* * *
Мумтоз шеърият анъанасида назира ёзган шоирлар кўпинча асл матндан сўз юритишмаган. Бироқ кам учраса-да, баъзи истиснолар ҳам бор. Худди шу ҳолат Навоийга ёзилган назираларда ҳам кузатилади. Назиранавислар кўпинча Навоийни тилга олишмайди. Фақат Муҳий, Бахтий ва Фузулий сингари бир неча шоирлар ижодида Навоий ҳақидаги фикрлар қайд қилинган. Фузулий ўз назирасида Навоийдан сўз очса, Муҳий барча назираларида Навоий ҳақида тўхталади.
* * *
Навоий ёр қошлари ошиқларни ўлдирмоқ учун чимирилганини “Ошиқ ўлтирмак учун ҳар қошиға юз чин солиб” дея ифодаласа, Аҳмад Пошо: “Яна ул шоҳи жаҳон абруларина чин солиб” деб ифодалайди. Шу боис икки шоир айни андозада айни туйғуни акс эттиришга уринган. Мана бу байтларда ҳар икки шоир ҳам бир хил мавзуни ўхшаш сўзлар орқали ифодалашга эришган.
Навоий:
Ёрдин айрилғали шайдо кўнгул, бехоб кўз,
Ҳар замон зоҳир қилур савдо кўнгил, хуноб кўз.
Ломеий:
Зулфу холиндан тўлиб ғамли кўнгул, хуноб кўз,
Ўлди ғамдин рўзу шуб шайдо кўнгул, бехоб кўз.
* * *
Ҳар қанақа назира ўзга ижодкорга қуруқ тақлид бўлмаслиги, камида ўша қадар мукаммал бўлмоғи лозим. Бас, шундай экан, назира баъзан аслиятга зоҳиран ўхшаса, ботин эътибори ила унинг соясида қолиб, назиранавис шахсиятига соя ташлаган. Қофия ва радиф ҳам боис олдинги шоирни эслатади. Бир хил радифни иккинчи марта қўллаган ижодкор кўпинча олдинги шоирдан ўтолмай, унинг таъсирида қолиб кетган. Шундай бўлгач, том маънодаги назира туғилмайди. Шунингдек, баъзи назиранавислар ишни жуда осон ҳисоблаб, техник талаблар жой-жойига қўйилса назира ёзилаверади деб ўйлашган. XVI асрнинг машҳур тазкиранависларидан бири Латифий Жамилий ҳақида фикр юритар экан, худди шу муаммога эътиборни қаратади ва уни тазкирани янглиш тушунган деб англайди. Чиндан ҳам Жамилий Навоийга зоҳиран эргашиб, маънода унга яқинлай олмаган.
* * *
Фузулийнинг Навоийдан таъсирланиши Аҳмад Пошонинг Навоийдан илҳомланиши қадар аҳамиятли бир мавзудир. Латифий ва бошқа тазкирачилар ҳам Фузулийни “Навоий услубига яқин санъаткор” сифатида таърифлашган. Жумладан, Латифий Фузулий ҳақида: “Навоий услубига фавқулодда ўхшаш гўзал ва ажиб услуби бор”, дейди. Худди шу сингари хулоса Аҳдий тазкираларида ҳам бор. Унинг фикрича, Фузулийнинг туркча шеърлари “навоийона”дир.
…Фузулий ҳам ўз навбатида Ўрта Осиё ва Онадўлидаги шоирларни яхши танирди. Девонининг дебочасида бу ҳақда ёзади:
Ўлмишди Навоийи сухандон,
Манзури шаҳаншоҳи Хуросон.
Фузулий Навоийнинг ижод оламдида шу қадар эркин яшайдики, тилдаги айрим фарқлар бўлмаса, бу икки даҳо шоирни бир-биридан ажратиш мушкулдир.
Манба: www.hidoyat.uz/
Yusuf ChЕTINDOG‘
“ALISHЕR NAVOIY VA USMONLI SHE’RIYATI”
kitobidan parchalar
Buyuk shoirimiz Alisher Navoiy hayotlik davridayoq “Xitoydin to Xuroson”gacha bo‘lgan hududda shuhrat qozonib ulgurgan edi. Zamondoshlar va keyingi davr ijodkorlari hazrat Navoiyning ulkan merosidan katta ilhom, zavq oldi. Yusuf Chetindog‘ning “Muharrir” nashriyotida chop etilgan “Alisher Navoiy va Usmonli she’riyati” nomli kitobida ham xuddi shu masala tadqiq qilinadi. Kitobni Nodirxon Hasan va Rohila Ro‘zmonova o‘zbekchalashtirgan. Mas’ul muharrir va so‘zboshi muallifi Ibrohim Haqqul.
Buyuk shoirga ergashib Onado‘lida oltmishdan ortiq ijodkor nazira yozgan. Navoiy yo‘lida qalam tebratish bu hududda XV – XVI asrlarda an’anaga aylangan edi.
Quyosh olamga ham yorug‘lik, ham issiqlik taratadi. Atrofdagi sayyoralar, tabiiy yo‘ldoshlar undan nur oladi. Shu sababli Oy ham, Zuhro yulduzi ham nur taratayotganday ko‘rinadi. Navoiy ijodi bir quyosh bo‘lsa, undan ta’sirlanib, unga ergashgan shoirlar o‘sha sayyoralar, yo‘ldoshlarga o‘xshaydi.
Quyida kitobdan ayrim parchalarni e’tiboringizga havola etamiz.
* * *
Bu benazir mutafakkir, adib, naqqosh, xattot, musiqashunos, millat qahramoni, davlat arbobi, tilshunos, balog‘atshunos, tazkiranavis, san’at va madaniyat homiyi, murabbiy, mutasavvif va eng muhimi qalb sadolari bilan yuz yillar davomida turkiy hamda forsiy xalqlar e’tiborini o‘ziga qaratib kelgan buyuk so‘z san’atkori. Ha, siz ham iqror bo‘lganingizdek, turli ta’rifu tavsiflar bilan ifodalashga tilimiz ojizlik qilayotgan bu ulug‘ siymo o‘zbek xalqining jonajon farzandi ALISHЕR NAVOIYdir. Boshqa bir ijodkor emas.
* * *
Navoiygacha bo‘lgan turkiydagi mumtoz adabiyotda Sakkokiy, Lutfiy va Atoiy kabi bir necha sohibi devon shoirlar yetishib chiqqan edi. Navoiy ham e’tirof etganidek, bu davrda turkiy til “turkonaroq”, ya’ni hali mukammal nazm tiliga aylanib ulgurmagan edi. Aslida, Navoiy ham zamondoshlari bo‘lgan turkigo‘y salaflari kabi forscha yozishda davom etib, she’r yaratishga hanuz tayyor bo‘lmagan bir tilni qo‘llamay, oson yo‘lni tanlashi mumkin edi. Ammo u qiyin yo‘lni tanladi va eng avvalo ona tilini she’riyat tili maqomiga ko‘tardi. Va o‘z she’rlari bilan turkiyda nechog‘li go‘zal she’rlar yozish mumkinligini amalda isbotladi. Shu bois Mavlono Abdurahmon Jomiydan boshlab ko‘plab ijod ahli Navoiyning turkiy til ravnaqi uchun qilgan xizmatlarini qayta-qayta e’tirof etadi.
* * *
Mumtoz she’riyat an’anasida nazira yozgan shoirlar ko‘pincha asl matndan so‘z yuritishmagan. Biroq kam uchrasa-da, ba’zi istisnolar ham bor. Xuddi shu holat Navoiyga yozilgan naziralarda ham kuzatiladi. Naziranavislar ko‘pincha Navoiyni tilga olishmaydi. Faqat Muhiy, Baxtiy va Fuzuliy singari bir necha shoirlar ijodida Navoiy haqidagi fikrlar qayd qilingan. Fuzuliy o‘z nazirasida Navoiydan so‘z ochsa, Muhiy barcha naziralarida Navoiy haqida to‘xtaladi.
* * *
Navoiy yor qoshlari oshiqlarni o‘ldirmoq uchun chimirilganini “Oshiq o‘ltirmak uchun har qoshig‘a yuz chin solib” deya ifodalasa, Ahmad Posho: “Yana ul shohi jahon abrularina chin solib” deb ifodalaydi. Shu bois ikki shoir ayni andozada ayni tuyg‘uni aks ettirishga uringan. Mana bu baytlarda har ikki shoir ham bir xil mavzuni o‘xshash so‘zlar orqali ifodalashga erishgan.
Navoiy:
Yordin ayrilg‘ali shaydo ko‘ngul, bexob ko‘z,
Har zamon zohir qilur savdo ko‘ngil, xunob ko‘z.
Lomeiy:
Zulfu xolindan to‘lib g‘amli ko‘ngul, xunob ko‘z,
O‘ldi g‘amdin ro‘zu shub shaydo ko‘ngul, bexob ko‘z.
* * *
Har qanaqa nazira o‘zga ijodkorga quruq taqlid bo‘lmasligi, kamida o‘sha qadar mukammal bo‘lmog‘i lozim. Bas, shunday ekan, nazira ba’zan asliyatga zohiran o‘xshasa, botin e’tibori ila uning soyasida qolib, naziranavis shaxsiyatiga soya tashlagan. Qofiya va radif ham bois oldingi shoirni eslatadi. Bir xil radifni ikkinchi marta qo‘llagan ijodkor ko‘pincha oldingi shoirdan o‘tolmay, uning ta’sirida qolib ketgan. Shunday bo‘lgach, tom ma’nodagi nazira tug‘ilmaydi. Shuningdek, ba’zi naziranavislar ishni juda oson hisoblab, texnik talablar joy-joyiga qo‘yilsa nazira yozilaveradi deb o‘ylashgan. XVI asrning mashhur tazkiranavislaridan biri Latifiy Jamiliy haqida fikr yuritar ekan, xuddi shu muammoga e’tiborni qaratadi va uni tazkirani yanglish tushungan deb anglaydi. Chindan ham Jamiliy Navoiyga zohiran ergashib, ma’noda unga yaqinlay olmagan.
* * *
Fuzuliyning Navoiydan ta’sirlanishi Ahmad Poshoning Navoiydan ilhomlanishi qadar ahamiyatli bir mavzudir. Latifiy va boshqa tazkirachilar ham Fuzuliyni “Navoiy uslubiga yaqin san’atkor” sifatida ta’riflashgan. Jumladan, Latifiy Fuzuliy haqida: “Navoiy uslubiga favqulodda o‘xshash go‘zal va ajib uslubi bor”, deydi. Xuddi shu singari xulosa Ahdiy tazkiralarida ham bor. Uning fikricha, Fuzuliyning turkcha she’rlari “navoiyona”dir.
…Fuzuliy ham o‘z navbatida O‘rta Osiyo va Onado‘lidagi shoirlarni yaxshi tanirdi. Devonining debochasida bu haqda yozadi:
O‘lmishdi Navoiyi suxandon,
Manzuri shahanshohi Xuroson.
Fuzuliy Navoiyning ijod olamdida shu qadar erkin yashaydiki, tildagi ayrim farqlar bo‘lmasa, bu ikki daho shoirni bir-biridan ajratish mushkuldir.
Manba: www.hidoyat.uz/
