У ўзи, ўзининг авлоди ҳақида “Биз дунёда микрофонларини ғажиб шеър ўқимаган бирон-бир мамлакат қолмади”, деб ёзганида мутлақо ҳақ гапни айтган эди. Дунёни чин маънода шеърлари билан титратган шоир айнан Андрей Вознесенскийдир.
ИККИ АСР — БИР ҲАЁТ
Сирожиддин Саййид
Жаҳон шеъриятининг йирик намояндаси, таниқли рус шоири Андрей Вознесенскийнинг ўлими ҳақидаги ногаҳоний хабар ўша кунги дунё воқеалари орасида зудлик билан тарқалган хабарлардан энг нохуши ва кутилмагани бўлди. Жаҳонда рўй бераётган шунча уруш- низолар, ёнғинлару сув тошқинлари, ҳалокатлару оламшумул спорт мусобақалари ҳам шоирнинг ўлими олдида гўё кўримсиздай бўлиб қолди. Ўша кунги жами воқеа-ҳодисалар ўз аҳамиятини йўқотиб қўйгандай эди. Ҳаётлигида шунча пайт лом-мим демасдан келган барча теле-радиоканаллар бири олиб, бири қўйиб ёппасига “буюк ва бетакрор шоир”ни алқашга тушди, Интернет ҳам бир зум бўлса-да, шоирнинг ҳаёти билан ўлимини шарҳлашдан тўхтамади.
Ўша – 2010 йилнинг биринчи июнь куни кечки пайт Россия каналида шоир ҳақида гапирар экан, унинг ашаддий мухлисларидан бири ўкинч ва армон билан “Рус шеърияти Александр Пушкиндан бошланиб, Андрей Вознесенскийда тамом бўлди”, дея чуқур изтироб чекди. Бу айни пайтда шоирни севган, унинг шеърлари билан нафас олиб яшаган ўн минглаб, юз минглаб мухлисларнинг ҳам ўкинч ва изтироби эди.
ХХ асрда дунёнинг бирон-бир шоири Андрей Вознесенскийчалик машҳур бўлолмаган, жаҳонга унинг сингари донг таратолмаган. Мустабид замонларнинг доҳийлари билан тикка олишган, қаттол тузумларнинг темир-бетон деворларини шеъри билан ларзага солган шоир. Кўпминг кишилик стадионларни, Америка, Англия, Италия, Франция, Олмония, Булғория сингари ўнлаб мамлакатларнинг дунёга машҳур муҳташам саройларию залларини шеърият ҳавоси ила тўлдиролган, олам аҳли қалбига шеър ишқини сололган оламшумул ижодкор, жаҳондаги энг нуфузли санъат, адабиёт, шеърият академияларининг аъзоси. У ўзи, ўзининг авлоди ҳақида “Биз дунёда микрофонларини ғажиб шеър ўқимаган бирон-бир мамлакат қолмади”, деб ёзганида мутлақо ҳақ гапни айтган эди. Дунёни чин маънода шеърлари билан титратган шоир айнан Андрей Вознесенскийдир.
Жаҳон адабиёти ва санъатининг Борис Пастернакдан бошлаб Дмитрий Шостакович, Нозим Ҳикмат, Пабло Пикассо, Сальвадор Дали, Пабло Неруда, Марк Шагал, Генри Мур, Луи Арагон, Гюнтер Грасс, Габриэль Гарсиа Маркес сингари йирик намояндалари назарига тушган, улар билан мунтазам мулоқотда бўлган шоирнинг ижодий жуғрофияси ҳақиқатан дунё харитаси билан ҳам бўйлаша, ҳам энлаша олади.
Абадият, азизим Фауст,
Оддий гапдир азалдан.
Дилдан қанча кўп юлсанг,
Шунча узоқ яшайсан.
Талабалик пайтларимданоқ, аниқроғи 1975 йилнинг қиш палласидан ака-ука тутинганимиз – Вознесенский шеърияти, мана бугун, жавонимдаги унинг қатор асарлари, ўтган ХХ асрнинг 80-йилларида “метафора қироли”нинг ўзи дастхат қўйиб берган тўпламлари – мен учун энг қадрли ва азиз китоблардир. Уларнинг мутолааси жараёнида ўзимга ёққан энг яхши сатрлару парчаларга қўйиб чиққанларим кўк, қизил рангли белгилар билан чизиқлар – Вақту замонлардан, соғинчу орзиқишлар, дийдор ва айрилиқлардан дарак беради.
Йиллар ва йўллар. Фасллар ва асрлар.
Бу кўк-қизил чизиқлардан иккитаси икки томонига рангин гуллар экилган баҳорий йўлакларга айланиб, мени 1987 йилнинг кўкламига, Москва вилоятининг Переделкинодаги кўркам қайинзорлар бағрига, мавжланиб, жимирлаб турган суви Есенин шеърлари мисол тиниқ ва тоза кўл соҳилига олиб боради…
Шеъриятга “метафоранинг оқ тулпорини миниб кирган шоир” билан икки маротаба кўришиб, гурунглашиш шарафига муяссар бўлганман. Яна бир марта эса, чамаси 1986 йил бўлса керак, Тошкентдаги “Билимлар уйи”, ҳозирги Рус драма театри биносида бўлиб ўтган ижодий кечасида ҳам иштирок этганмиз. Рассом дўстимиз Одилбек Бобожонов чизган Борис Пастернак портретини саҳнага, шоирга узатганимизда, астойдил хурсанд бўлиб, лиқ тўла залга қарата миннатдорлик изҳор қилган эди.
Биринчи сафаримга “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” ҳафталигининг ўша пайтдаги бош муҳаррири Аҳмаджон Мелибоев сабаб бўлган. Ўшанда газета учун Андрей Вознесенскийнинг суҳбатини олиш ниятида борган эдим.
Эгнимда Сариосиё аэропортидаги тижорат дўконидан олганим Покистоннинг ўша даврда машҳур бўлган “Тобоний” фирмасининг енгилгина малларанг калта ёмғирпўши, чап елкамда пўрим қорачарм сумка. Переделкинодаги боғҳовлига, икки қаватли ёғоч бино рўпарасига яқинлашганимда, очиқ эшик олдида чўнқайиб ўтириб олган ажабтовур жонзотни кўриб таққа тўхтаб қолдим. Ит деса ит эмас, эчки ё қўй деса, жунлари эчкинига ўхшаш узун, силлиқ бўлгани билан ҳеч бирисига мутлақо ўхшамайди. Тумшуғи оқ-қора, чўзинчоқ, қулоқлари қўйникидек узун ва шалвираган, кўзлари эса маъюс эди. Анграйиб қолганимни сезди шекилли, бу ғаройиб ҳайвон менга қараб дабдурустдан росманасига жилмайиб юборди. Ҳангу манг бўлиб қолдим. Мени масхара қилгандай, шу алфоз бурилдию очиқ эшикдан кўриниб турган думини судраганча, зинапоядан тепага, иккинчи қаватга чиқиб ғойиб бўлди.
Эшик қўнғироғини босганимдан сўнг, қадам товушлари аста яқинлаша бошлади. Дарров танидим: бу киши ўша пайтларда анча машҳур бўлган адабий журнал “Дружба народов”нинг бош муҳаррири Сергей Баруздин эди. Салом-аликдан сўнг, кимни излаб келганимни эшитгач, авзойи баттар ўзгарди. “Орқа томондан борасиз”, дея тўнғиллади-да, тез бурилиб кириб кетди. Орадан, мана, чорак асрдан кўпроқ вақт ўтибдики, ўша кучукнинг ғалати жилмайиши билан эгасининг юз ва кўз ифодасини ҳеч эсимдан чиқариб юборолмайман. Андрей Андреевич роса гердайган ва калондимоғ киши бўлса керак, бу зотнинг қаршисида довдираб қоламанми, дея иккиланишларим Переделкино кўлининг тонгги ҳовурлари мисол тезда тарқаб кетди. Шунча шон-шуҳрат, довруғу дабдаба, жаҳоншумул обрў-эътиборни кўтариб юрган таниқли инсон бир самимий илиқ табассум, бир оғиз “ Очень рад” деган мулойим сўзию очиқ юзи , чақнаб турган хайрихоҳ кўзлари билан ўртадаги бегоналик пардасини дарров сидириб ташлади. У ўшанда эллик тўрт ёшда, етти иқлимга маълум ва машҳур шоир, мен бўлсам йигирма тўққиз яшар, эндигина иккинчи китоби чиққан тажрибасиз қаламкаш, унга менинг қатъиятим, Тошкентдан туриб қўнғироқ қилишлариму ва ниҳоят, мана, ҳузурига кириб келишимдаги журъатим ва, албатта, бу беназир инсонга, унинг шеъриятига нисбатан ихлосим билан шайдолигим хуш ёққани Андрей оғанинг қиёфасидан шундоққина билиниб турарди…
Бу учрашув ва суҳбат тафсилотлари Тошкентга келганимдан кейин аввал “Адабиёт” газетамизда, сўнгра китобларимда бир неча маротаба чоп этилгани учун бу ерда тўхталиб ўтирмайман.
Ўша илк кўришганимизда туҳфа қилгани суратларию “Нигоҳ” (“Взгляд”), “Руҳ меъморлари” (“Прорабы духа”) китоблари қатори 1984 йилда Москвадаги “Художественная литература” нашриёти томонидан чиқарилган уч жилдлик “Танланган асарлар”ининг кўркам зангор муқовали учинчи жилдига “… Биринчи, иккинчи жилдларни ҳам совға қилиш ниятию интизорлиги ила”, дея ўзини жуда яқин олиб дастхат қўйиб бериши, китобларию дил сўзлари, бу умидлару бу қувончлардан ўзимда йўқ шод эдим.
Ушбу шеърлар, бу шеърият билан илк бор ўн уч йил аввал авжи ўсмирлик чоғларимда танишиб ҳаяжонга тушган бўлсам, уларнинг ижодкори бўлмиш забардаст шоир, ўзи лутф этгандай “ярим тупроқ, ярим самовий” инсон билан юзма-юз кўришиб, гаплашиб турганимнинг ўзи айни дамда мен учун ғоят ҳаяжонли эди. Ўшанда Москвадан олиб қайтганим янги ташбеҳлару ўхшатишлар, сатрлар билан соғинчлар кейин неча йиллар давомида менга уйқу бермай, оромимни ўғирлаган.
“Тошкент” дейишим билан “самовий” суҳбатдошимнинг кўзлари порлаб, юзларига илиқ бир ёруғлик ёйилади.
У Тошкентни алоҳида меҳр, ўзгача бир соғинч билан яхши кўрарди. 1966 йили мудҳиш Тошкент зилзиласи рўй берган пайтда ҳеч қандай топшириқлару буйруқсиз, ўз хоҳиш-иродаси, қалб амри билан тонгги биринчи самолётдаёқ Тошкентга учиб келган, ўн кунлардан кўпроқ бошига кулфат тушган одамларнинг ёнида юриб, ҳеч бўлмаганда сўзию шеъри билан уларнинг дарди, ташвишига ҳамдард ва шерик бўлган, ҳозиржавоблик билан “Тошкентдан репортаж достон” номли жуда долзарб асарини ёзган. Ўша кеча-кундуздаёқ машҳур матбуот нашри бўлмиш “Комсомольская правда” газетасининг бутун бошли бир саҳифасида “Тошкентга ёрдам беринг!” деган сарлавҳа остида бу асар эълон қилинган эди.
Бир кундаёқ миллионлаб одамларни бирлаштириб, бир -бирига қондошу жондош қилган зилзилани шоир Ернинг бемисл тўлғоқ дардига қиёслайди ва инсонларнинг матонати, иродасию ишончи боис, бу тўлғоқ дардидан сўнг вайроналару чалдеворлар ўрнига гўзал мавзелар, чиннидай оқ бинолар қад ростлашини, Тошкент афсонадай кўркам ва фусункор шаҳарга айланишини башорат қилгандай бўлади. Бу умидлар миллионлаб ўзбекларнинг орзу-ўйлари янглиғ чорак асрлардан кейин, бу ёғи ХХI асрнинг тонготарларида бор бўй-басти билан рўёбга чиқишини “Менинг Тошкентим – менинг ҳаётим”, дея қалбини бағишлаган шоир ҳам ҳали билмас эди.
Кейинги асрнинг, яъни 2006 йилнинг ҳамал палласи Ўзбекистон халқ шоири Александр Файнберг таржимасида “Труд” газетасида рус тилида чоп этилган менинг шеърларимга ёзган кириш сўзида Андрей Андреевич соғинчу орзиқишлари шаҳри бўлмиш Тошкентни ўша қўмсов ва меҳр билан яна бир карра ёдга олади: “Тошкент – шунчаки оддий бир шаҳар эмас. Мен учун беҳад табаррук ва тасаввур қилиб бўлмас даражада қадрли ва азиз бўлиб қолган бу шаҳарни ҳеч қандай куч, ҳеч қандайин дунёвий ўзгаришлар юрагимдан суғуриб ташлолмайди… Шу сабабли, қисматимнинг бир бўлагига айланиб қолган бу шаҳардан бўладиган ҳар бир телефон қўнғироғи менга олам-олам қувонч бахш этади. Тошкент шоирлари Вақтнинг қалтис синовларидан ўтган шоирлардир. Бизга ўзимизни, ўзлигимизни топишда ёрдам берган Тошкентга таъзим ва ташаккурларим бўлсин!”
Иккинчи учрашувимиз бир ярим йилдан кейин, олтин куз фаслида, руслар “бабье лето” – “аёллар ёзи” дейдиган кузнинг илиқ ва тароватли палласига тўғри келди. Переделкинодаги хазонрезги, қуёш нурида ярқираб чарақлаб ётган қайинзорлар, сарғайган тилларанг баргларда ўйнаётган жилвагар офтоб нурлари том маънода кузнинг олтинлигини кўз-кўз қилиб турар, бу маъволарнинг кузаги кўкламидан кўра жозиб ва гўзалроқ эди.
Ўшанда Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриётининг директори, устоз Эркин Воҳидовнинг хайрихоҳлигию ризолиги билан тайёрлаётганим Андрей Вознесенскийнинг ўзбек тилида чиқадиган китоби учун нашриёт шартномасини муаллифга элтишим, унинг имзосини олишим керак эди. Бу палла расмий таомил бўйича Ёзувчилар уюшмасининг хизмат сафари қоғози билан йўлга отландим. “Литературная газета”нинг ўша пайтдаги Ўзбекистон бўйича махсус мухбири, ёзувчи акамиз Мурод Муҳаммад Дўстнинг ёрдами, газетанинг Москвадаги бўлим мудири, таниқли журналист Владимир Соколовнинг тавсияси билан шаҳар марказидаги “Москва” меҳмонхонасига жойлашдим.
Борган куним “Литературная газета”да Андрей Андреевичнинг бир саҳифа янги шеърлари эълон қилинган экан. Таҳририятда Соколов туҳфа қилган газетани ҳам ўзим билан олиб, Переделкино сари равона бўлдим.
Азиз мезбон бир ярим йил аввал қандай жилмайиш билан мени кутиб-кузатган бўлса, зарра ўзгаришсиз, худди ўшандоқ мулойим табассум, очиқ юз, илиқ нигоҳлари ила менга пешвоз чиқди. Зум ўтмай шодон сўзланиб хонага шоирнинг рафиқаси Зоя Борисовна Богуславская кириб келади. Таниқли адиба, шоирнинг ҳаётию қисмати, шеъру достонлари, қувончлари билан изтиробларининг бир умрлик вафодор маликаси, “Оза” достонининг бош қаҳрамони Зоя Борисовна… У илтифот ила мени ўтиришга таклиф этди. Сўнгра нариги уйга ўтиб ҳар хил кўркам, антиқа шишалар қатор терилган нафис мис патнисни кўтариб кирди. Вискидан тортиб, фаранг, гуржи виноларию, коньяк ва ароқларнинг уч-тўрт хили, шишаларининг шакли ҳам ғаройиб ва кўзни қамаштиргувчи бу шароби нобларни тутиб тураркан, Оза опанинг “Нима ичасиз?” деган саволига “Чой” деб жавоб бердим. Хоним ичкарига кириб кетди. Бирпасдан сўнг худди ўша патнисда дид билан бир текис терилган ўн хилдан зиёд чой қутиларини кўтариб чиқди. Бу ажойиб ва чиройли қутиларнинг орасида “Тошкент оқшоми”да одатланганим, сиртига “Ҳинд чойи” ёзувли, фил расми туширилган сарғиш тусли оддийгина қути кўзимга иссиқ кўриниб кетгани боис шуни танладим.
Эркин аканинг маслаҳати билан ўзбек тилида чиқаётган “Мангу ризқ” китоби учун шоирдан сўзбоши ҳам олишим керак эди. “Ўзбек китобхонига мурожаат” деб сарлавҳа қўйилган бу муқаддима икки варақ ҳам чиқмаса-да, унда шоирнинг Ўзбекистонга, ўзбек халқию маданиятимизга бўлган катта ҳурмат ва эҳтироми ҳар бир иборадан уфуриб турарди. “Байкал ҳақидаги шеър ўзбек китобхони қалбида акс садо беради, деган умиддаман, чунки, айни пайтда Орол дарди менинг бағримни ҳам ўртайди”, деб ёзганди шоир.
Бу сафар икки соатлардан кўпроқ қолиб кетдим. Сўзбошини, суратлари билан янги китобларини олгач, шартномаларга ҳам имзо қўйдириб бўлгандан сўнг кетмоққа изн сўрадим. Зоя Борисовна ҳам ўзининг “Бекат” номли қисса ва ҳикоялар китобига менга бахт ва омадлар тилаб, имзо чекаркан, бироз ўйланиб турди-да, “Келинг, мендан сизга бир гул ҳам эсдалик бўлиб қолсин”, дея дастхатнинг тепасига назокат билан нозиккина бир чечак шаклини чизиб қўйди. Сана 1988 йилнинг бешинчи октябр куни эди.
“Мангу ризқ” китоби бир йиллардан сўнг раҳматли шоирларимиз Шавкат Раҳмон ва Муҳаммад Юсуф муҳаррирлиги остида каттагина нусхада чоп этилди.
Юқорида айтилганидек, А.Вознесенскийнинг юртимизга, Тошкент, Самарқанд, Бухоро, Хоразм сингари шаҳарларимизга меҳру муҳаббати бўлакча эди. Ўзи табиатан ҳам, маълумоти-билими жиҳатидан ҳам меъмор бўлган шоир, қадимий кентларимизни Шарқ ва башарият тамаддунининг буюк ва мангу обидалари деб биларди.
Чунончи, “Мангу ризқ” достонида 1941 йилда Самарқанддаги “Гўри Амир” мақбарасининг очиб кўрилиши жуда катта тарихий хато бўлганини, жаҳонгирларнинг қабрларини бузиш ёмон оқибатларга олиб келишини, бунинг натижасида умумжаҳоний офат, яъни Иккинчи жаҳон уруши бошланганини надомат ва изтироб билан тилга олади.
Оддий дастхатида ҳам, мисол учун, Тошкентга келаётган режиссёр дўстига китобини ҳадя этаркан, “От имени всех узбеков желаю Вам успехов!” деб “ўзбек” сўзига топқирлик билан омад, муваффақиятни қофия қилгани, шу оддийгина тилакда ҳам катта ҳурмат, кўнгил кенглигини изҳор қила олганига тан бермасдан иложингиз йўқ.
Шўро тузуми, унинг ёлғонга қурилган мафкурасию бу мафкуранинг ўша даврдаги раҳнамолари ХХ аср адабиётида “олтмишинчилар” деб ном чиқарган авлоддан, жумладан, бу авлоднинг энг пешқадам вакили бўлмиш Андрей Вознесенскийдан, унинг шеърларию миллионларни жам ва жалб қила олган шеърий чиқишларидан чинакамига қўрққан, ҳайиққан. У умр бўйи рост ёзди, рост гапни айтди. Таълим-тарбияси, қалб низоми, имон-эътиқоди олдида, ҳаёту тирикликнинг кўзига тик қараб рост яшай билди. “Адабиёт”, “Инсон”, “Ватан” деган табаррук тушунчалар унинг муқаддас маслаги, умрий қисматига айланган эди. “Ватан олдидаги хизматлари учун” учинчи даражали ордени бўлиши мумкин, лекин учинчи даражали Ватан бўлмайди. Ватан бебаҳодир!” деб ёзганди у бир шеърида.
Умр бўйи булбулигўёдай жўшиб сайраб келган шоир умрининг охирларида тилдан қолди. Яқин инсонлари, қадрдон дўстларининг изидан янгроқ товуши, шеърларига баланд парвозлар берган овози ҳам уни тарк эта бошлади. “Шоир яшаган умр, кунлар, изтироблару аламлар назм эдими, наср эдими — ким айтиб беролади?..”. Унинг ўзидан, асарларидан бошқа ҳеч кимса буни уддалолмайди.
Охирги туркумларида хайрлашув шеърлар, видо сатрлар, айниқса, яққол кўзга ташланади: “Китоб билан хайрлашув”, “Саҳна билан видолашув”, “Овозимни йўқотмоқдаман”, “Чап қўлимга қасида”, “Микрофон билан хайрлашув…”
Хайрлашув. Хайрлашув. Хайрлашувлар…
Бутун умр, икки аср – бир ҳаёт бошдан адоқ гўё фақат хайрлашув мисол, яхлит видолашув янглиғ кечгандай:
“Мен саҳнадан кетаяпман. Мен саҳнани тарк этмоқдаман. Мен – микрофон-одам, бутун аср, юз йилдан ортиқ сиз учун куйладим, сизга шеърлар айтдим. Энди сизни тарк этаяпман. Шаҳарлар, стереотузумлар мен билан бирга кетмоқдалар. Ўзим билан саҳнани ҳам олиб кетаман. Доҳийлар “Кетгин!” деб ўшқирган машаққатли замонларда мен саҳнага чиққандим. Ҳаво етишмаган дим, биқиқ тузумлар аро тозариш эпкинлари бизлар шеър айтган шу саҳналардан эсганди. Биз шеърларимиз билан стадионларни улкан маънавий ўпкаларга айлантиролдик. Энди… Мен саҳнани саҳна билан бирга тарк этмоқдаман. Менинг билан саҳна ҳам саҳнадан кетаётир. Менга саҳналар берганинг, барча билан баб-баробар оғушингга олганинг учун сенга ташаккурлар айтаман Ҳаёт!”
Унсиз айтилган бу шеърдаги чинқириқ-фарёдни илғагандирсиз, азиз ўқувчи!
Кўп умумбашарий қадриятлар, инсоний фазилатлар билан олижаноб туйғулар ўз ўрнини ёппасига пул ва манфаатга бўшатиб бераётган сертаҳлика ва қалқиб турган бу дунёда Сўз ва адабиётнинг қадру қиммати тушиб кетгандай туюлса-да, унинг азалий ва абадий вазифасию моҳияти ўз кучини йўқотганича йўқ ҳали. “Оммавий маданият нима?” – дея савол қўяди шоир. Ва ўзи жавоб беради: – “Оммавий маданият дегани оммавий маданиятсизликдир”. Адабиёт, шеърият кишиликни ана шундай ҳалокатдан, жаҳолат ва разолат чангалидан қутқара олгувчи қудратли халоскордир.
Вознесенский – том маънода инсонийлик куйчиси, инсоният шоири. Нью-Йорк шаҳрининг тун-кун гуриллаб ётган уйғоқ ва сершовқин аэропортини у бир пайтлар ўз автопортретига қиёслаган эди. Хотирот ҳам кечасию кундузи гувлаб ётган бедор-беҳаловат аэропортга ўхшайди. Шоирнинг ташбеҳлари билан метафоралари самолётларга, дунё бўйлаб турли манзилу маконларга учаётган уйғоқ йўловчиларга, уларнинг хаёлларию орзу-умидларига ўхшаб кетади. “Само бўйлаб самолёт қолдириб кетаётган оппоқ из – товушнинг соясидир”, деганди метафоранинг оқ тулпорида мангуликка отланган ташбеҳлар қироли. “Бизлар, бу дунёга келган ва ўзини топмаганлар – руҳнинг жисмоний сояларимиз, холос”, деб ёзганида ҳам қисқагина икки сатр замирига одамзод ҳаётининг чексиз-чегарасиз ранжу машаққатлари мазмунини жойлай олган эди. Адиб ўлимидан уч-тўрт ой ўтгач, ҳол-аҳвол сўраш мақсадида унинг умр йўлдошига қўнғироқ қилдим. “Биз унинг овозини бир боргина эшитишга зормиз!..” (“Как нам не хватает его голоса!”) – дея армон қилди Зоя Борисовна…
Ҳамма гап гўё айтиб бўлингандай туюлса-да, айни пайтда, ҳеч нарса айтилмагандай, кўп гаплар худди қолиб кетаётгандек, ҳозир қоғозга рақам қилинмаса, изсиз йўқолиб кетадигандай. Шоирнинг китобларга, асарларга рақам қилинган ҳаёти эса “Шеърият — бор-йўғи бир сониялик товуш, тилсиз ва тийра Йўқлик билан Абадият аро бир лаҳзалик чинқириқдир, холос”, дебон узлуксиз садо бериб ётибди.
Бир учрашувда устоз Абдулла Ориповга “Чингиз Айтматов билан шунча ҳамсуҳбат бўлгансиз, сафарларда бирга юргансиз, бирга бўлгансиз, нима учун хотираларингизни ёзиб чиқармайсиз?”, деб савол беришганида, устоз: “Буни қаранг, Айтматовнинг отига мингашиб олибди”, дея ўйлашмасмикин, деган андишада ҳеч қўлим бормайди”, деб жавоб берган эди.
Мен ҳам эсдаликларим, таассуротларимни Вознесенскийнинг оқ тулпорига мингашиб олиш ниятида қоғозга туширмадим. Талабалик, ёшлигимнинг энг жўшқин, порлоқ паллалари, ҳаётимнинг саодатли, мунаввар оқшомларию тонглари шу тошқин шеърият дийдори, суҳбатларидан баҳраманд бўлганим, шу севимли шоиримнинг китоблари билан янада файзли ва тароватли бўлгани учун, шоирлик қисматимнинг шаклланишида, бир нимага эришган бўлсам – шундай азиз устозларим боис, азбаройи шу инсон, шу ном олдидаги қарзим, қарздорлигим учун ҳам кўнглимдагиларни битмоққа журъат қилдим.
Бир пайтлар, ёшлик чоғларида Вақтнинг шиддатию беомонлигини айтаркан, Андрей Вознесенский: “Шу мангу оловда биз ёниб кетдик”, “Токи сўз навбати мендадир, токи сенга сўз бермасман, мени қийнагил, эй Вақт!” деган сатрларни битганди.
Сўз навбати энди Вақтга тегди. Фасллар, асрлар умумлашди. Икки аср – бир ҳаёт деймизми, бир умр – икки аср деб атаймизми, Абадият олдида энди бунинг аҳамияти йўқдай гўё…
Тан билан руҳ бўлинди,
Булутларга беланди.
Ҳаёт-ку этар давом,
Умр яшаб бўлинди.
Бандалар ҳимояси –
Худойимнинг сояси.
Жон ҳилолга илинди,
Умр яшаб бўлинди.
Наф йўқ давру замондан,
Қолдим энди забондан.
Шудринг ҳам сўз тиланди,
Умр яшаб бўлинди.
Алвидо, эй капалак!
Учдинг бунча жонҳалак.
Лаҳза ўтди, ўл энди,
Умр яшаб бўлинди.
Бор-йўғим – икки етти,
Етти еттига етди.
Фалак, қил қабул энди,
Умр яшаб бўлинди.
Дарду ғамдан иборат
Емрилди бу иморат.
Дарз кетганим билинди –
Умр яшаб бўлинди.
Икки аср – бир ҳаёт,
Сабру бардошу сабот.
Тенг иккига бўлинди,
Умр яшаб бўлинди.
Дўконингда, ё Раббим,
Энди қолмади ҳаққим.
Бор тўловлар тўланди,
Умр яшаб бўлинди.
Андрей ВОЗНЕСЕНСКИЙ
ШЕЪРЛАР
С. Саййид таржимаcи
Андрей Вознесенский жаҳон шеъриятида ёрқин из қолдирган шоир XX аср рус адабиётида “олтмишинчилар” деб ном ол-ган, шеъриятни стадионларга – миллионлаб омма ҳузурига чиқаролган авлоднинг энг пешқадам ва-килларидан бири эди. Унинг китоблари жаҳоннинг юзлаб мамлакатларида миллионлаб нусхаларда чоп этилган.Нью-Йорк адабиёт ва санъат академияси, Малларме номидаги Франция шоирлар академияси, Бавария санъат академиясининг фахрий аъзоси бўлмиш жаҳонгашта шоир ўзига хос асарлар яратди. Шоирнинг шеъру дос-тонларини жўшқин ва сермазмун ҳаёти, замон ва инсон, тараққиёт ва та-маддун, ҳаёт ва ўлим ҳақидаги изтироблари, ўй-кечинмалари ва хулосалари деб қабул қилиш мумкин.
САҲАР ТУРМОҚ ЁКИ ШАБНАМ САЙЛИ
Бинафшалар, бўтакўзлар,
Капалаклар гулин излар.
Бир рангларга кўмилгаймиз,
Биз шамбнамга чўмилгаймиз.
Тонг чоғи бу – кавсар ҳаво,
Асал ҳаво, ғазал ҳаво.
Тоза наво, тиниқ сафо,
Биз шабнамга чўмилгаймиз.
Салом бўлсин қўнғизларга,
Оромижон анғизларга.
Сиз чўмилинг денгизларга,
Биз шабнамга чўмилгаймиз.
Сизда баланд кошоналар,
Ёмғир кўрмас тошойналар.
Биз – гулларга ҳамхоналар,
Биз шабнамга чўмилгаймиз.
Муҳаббат бир сайҳон эрур,
Найсон эрур, найсон эрур,
Айвонимиз осмон эрур,
Биз шабнамга чўмилгаймиз.
Жимжимадор ҳовузингиз,
Кезар нозли товусингиз.
Ёқут сизнинг ҳовучингиз,
Биз шабнамга чўмилгаймиз.
Бир шом чўкар хотирларга,
Йиллар – ғадир-будирларга.
Сиз қатнайсиз дўхтирларга,
Биз шабнамга чўмилгаймиз.
Ҳозир сизга бари бирдай,
Ҳали бир кун, қариликда
Сиз ғамларга кўмилгайсиз,
Биз шабнамга чўмилгаймиз.
Биз дил очиб самоларга,
Гиёҳларга термулгаймиз.
Сиз чўмилинг тиллоларга,
Биз шабнамга чўмилгаймиз
ОВОЗ
(“Мангу ризқ” достонидан)
Ўзингизни сарф этинг,
бахш этиб ё кечириб,
бир сўмингиз бўлса ҳам,
бошқага минг сўм беринг!
То абад булғанмагай
маъсум қудуқларда сув.
Қанча кўп юлсанг дилдан,
дилда қолар шунча кўп.
Кўп болали она ҳам
ёт етимни олади,
Қанча кўп юлсанг дилдан,
дилда шунча қолади.
Россия кенгликларинг!
Поездларинг елади –
қанча кўп бердик ўздан,
яна қанча қолади!
Нечоғли тириклик бор
пичанзор ҳавосида,
дил зарбидай, айниқса,
мозорлар тепасида.
Сен жар узра яшайсан,
сартарошдан ҳам хорроқ,
Уйғоқ дилинг бошқаларни
Ҳаётга чорлар бироқ…
Халқ деб куйинган одам,
тарқат ноёб пулларни,
Яшаргандай бўласан,
Кўнглинг бирдан гуллайди.
Абадият, азизим Фауст,
оддий гапдир азалдан –
дилдан қанча кўп юлсанг,
шунча кўпроқ яшайсан.
РОСТА қули* ё Есенин
шунчаки ўлган эмас,
ўлимлари – тирикликдай,
худбинларга бергай дарс.
Гадога бари бирдир.
Қайғу, бахт – опа-сингил.
Дилдан қанча кўп юлсанг,
шунча кўп қийналар дил.
* Ўтган асрнинг 20-30-йилларида Россия Телеграф агентлиги. Владимир Маяковский назарда тутилмоқда.
БАЛЛАДА
Мен бугун келаман,
секин айтаман:
Йигирманчи аср тугади.
Куйдираман китобларимни,
сенинг нарсаларинг тахлайман,
“Биз озодмиз, – дейман, – етади…”
Тўхтаб қолади сув,
ёнади юлдуз,
сен ўзингни унутасан ўз рақсларингда –
балиқларнинг оғзи сингари
дамба-дам ютишар ҳавони очкўз
тирсакларнинг учбурчаклари.
Қоронғулик бағрида бесас
сирғалади чандиқ мисоли
баданингни қисган камаринг.
Мен кўраман, кўраман нохос –
бу асрда, бошқа асрда
сен турибсан ярим ва ярим.
Қайриламан меҳмонлар сари –
Меҳмонлар ҳам – ярим ва ярим.
Стол кесиб турар белларин.
Ҳар бири ўз асрида,
Биз бел билан яшаймиз,
Ўзга ниятдамиз – стол тагида.
“Бор эдими бу аср, наҳот…”
Сен жилмайиб бергайсан жавоб.
Ўйин-кулги, дискотека қуллари,
ҳайҳот, полни тепиб жазавада
такрор, ботма-бот эслатишар
бизга қайтадан:
ХХ аср барҳаёт.
ЎХШАШИ ЙЎҚ ЭЗГУЛИК
(“Хандақ” достонидан парчалар)
КЎЛ
Тунда уйғондим мен. Кимдир бемаҳал
айтди: “Ўлик денгиз – муқаддас Байкал.”
Бир кўз боқар эди куйдириб этим,
Гўё мен у кўлнинг қотили эдим.
Кўраман – Распутин ухлолмай чиқар,
Аждоди тирилиб келар. У чекар.
Сен бетоб бўлсанг гар бизлар ҳам ғариб,
Байкал – мамлакатнинг биллур жигари.
Кимдир нидо берди ўртаб жонини:
“Байкал – мамлакатнинг қўриқ виждони.”
Қайиқда суздим мен Байкал бўйлаб жим:
Сувда шом нурларин ноласин кўрдим.
Ястанган кўзига боқиб Байкалнинг
Наҳотки илму фан уни алдади?
Наҳотки биз бир кун тарихга (ўлиб)
киргаймиз Байкалнинг қотили бўлиб?
Балиқ, тюленларнинг соғлиғи ҳақда
Хабар бериш керак ҳар куни халққа.
Сув соф бўлсин учун, аввал ишонинг,
тоза бўлмоғи шарт элнинг имони.
Мана, нима учун ёниб қалблари
Курашар камолот прораблари.
Токи қўриқхона бўлсин кўл, инсон,
Токи булғанмасин суви ҳеч қачон.
Токи гапирмасин ҳеч ким ҳеч маҳал:
“Ўлик денгиз – муқаддас Байкал.”
НУҚТА
Митти, бўм-бўш бош чаноқлар –
сайёраларнинг орасида
биттасининг вужудида жон.
Милён йиллар жилмаяди,
фикрлайди, тайёрланади,
Моцарт куйин ёд этади,
излайди имкон.
Бу – ям-яшил боши эрур
Заминнинг, инсон.
Тугмача босилади.
Қолмагай ному нишон.
ТАРВУЗ БОЗОРИДА
Москвада тарвузлар тўкин
Поёни йўқ бир эрк анқийди
Ва сотувчи қизларнинг жўшқин
Вужудидан шиддат балқийди.
Чодирлар ва қизлар рўмоли.
Ғала-ғовур тутган кўчани.
Хитоблар: “Кес. Тотиб кўр олиб”.
“Ушла, парво қилма, хўжайин!”
Кимга қовун? Ҳозир ёрилар!
Худди шундай тотли ва ширин
Туюлади девор, сўрилар,
Кетаётганлар – ушлаб бир-бирин.
Худди шундай шодмон, беармон,
Ўшал тансиқ тарвузлар янглиғ –
Замин силкинади тўрхалтасида
меридиан ва кенгликларнинг!
* * *
Эркак елкасида қизчаси билан
буғдойзордан ўтиб боради.
Бошқа юклар оғирлик қилар,
буни – кўкка чўза олади.
Мамлакатни кўтарганди у,
Улар борар шундай беармон.
Кўзларида – шимол ёғдуси,
Кўзларида порлайди осмон.
Унинг очиқ бўйнини шарфдай
ўраб олган митти оёқлар.
Дала узра қизчани шардай
олиб ўтар, чорлар йироқлар.
Қаёнларга уни элтгайсан?
Янги аср келар бунёдга.
Қизим, ёлғиз учиб кетгайсан,
Ким асрайди сени дунёда?!
* * *
Кўп ўтдими озми ё –
Яна тумандан садо:
“Мен билганимда эди!
Мен билганимда эди!”
Қайсидир шаҳарларда,
Бир дилгир маҳалларда –
“Мен жуда ҳам ёш эдим,
Эҳ, билганимда эди?!”
Кўр қудратми – суйилган,
Қисса бўлиб туюлган –
“Бир марта дил бердим мен,
Эсизки, кеч билдим мен”.
Самолётлар учдилар,
Поездлар йўл қучдилар.
Сенинг қуёшинг сўлда,
Менинг қуёшим ўнгда.
“Бир марта дил бердим мен,
Эсизки, кеч билдим мен”.
Ҳар не алмашди, дардим,
Сени алмаштирмадим.
Бошимиз узра йиғлаб
турмагин айрилиқдай.
Худонингми бу ёки
Тумандаги фарёди?
Сени севаман, жинни.
Олтин ҳаётим, чинним.
Наҳотки тушундим мен?
Наҳотки тушундим мен?
АРАЗ
Ўхшамайди бу ҳеч нарсага!
Сен пальтонгни топтаб ташлайсан.
Қутурган мушукка ўхшамайсан сен,
Ҳеч нарсага сен ўхшамайсан.
Сенинг дилбарлигинг дилбарлик эмас.
Идишларни ота бошлайсан.
Қўлсиз Венерага ўхшамайсан сен.
Ҳеч нарсага сен ўхшамайсан!
Бунинг учун бегина, бесўз,
Фақатгина ўша учунмас,
Ҳаётим, деб сени чорлайман.
Бари ҳеч нарсага ўхшамас.
Ака ўхшамайди акага,
Ўхшамайди кадарга кадар.
Фарқ қилади соатдан соат.
У сен билан фарқ қилиб турар.
Ҳеч нарсага ўхшамас денгиз,
Ёмғир ҳам ўхшамас панжараларга.
Сен ҳали ҳам… ҳануз?.. Худойим!
Ўхшамайсан сен ҳеч нарсага.
Ҳеч нарсага ўхшамайди озодликнинг сукути,
Ўхшамайди ловуллаган юзлар терисига сув.
Юзлар узра оқаётган сувга ўхшамас сочиқ,
Тутқунликка ўхшамас ҳеч
эшикка солинган қулф.
АҚЛ
Булбулнинг жигарин гар
Еса Ер аёллари –
Миялари ёришиб,
Кўпаяр ақллари.
Бу ғалат дунёсида
Зоҳиру ботинлар кўп.
Булбуллар кам шул сабаб,
Ақлли хотинлар кўп.
ШУКШИННИНГ ЎЛИМИ
Шукшинни дафн этди Москва,
Санъаткорни дафн этди, яъни
Мамлакат инсонни дафн этди ва
Дафн этди фаол виждонни.
Ётарди у гулга кўмилиб,
Энди тамом, келмагай қайтиб.
У ўзининг ҳайрон ўлимин
Киносида бутун халққа олдиндан айтди.
Россиянинг чойшаб-экранларида
Ётарди у ҳар бир шаҳарда.
Кинозал эмасди – ҳар ким шунчаки
келиб оддийгина хайрлашарди.
У – бугунги кунлар руҳидек.
Жунжикиб тамаки тортганда фақат,
поездлар, катларда худди шундайин
жунжикиб турарди бутун мамлакат.
Оқилларча билди она уй, деб
у қайинзор, арчазор ўз диёрини .
Байкални қорага ўраб қўйсайдик,
Марҳум уйидаги ойна сингари.
* * *
Руҳим менинг, чавандозим, тавба қилдим,
ёлбораман бир тиланчи сингари,
сўндирмагил,
сўнмайин муҳлатимдан илгари.
Бизлар – бу дунёга келган бандалар,
Ўзини тополмай елган бандалар,
Биздан на ёд қолар ва на бир овоз.
Бизлар – руҳнинг жисмоний
Сояларимиз, холос.
* * *
“Мен сени жуда ҳам…”
Сўзлагани қўймайсан.
Лаблар шивирлашар.
Сен мени жуда ҳам…
Мен сенга тўймайман,
сен менга тўймайсан,
Сен мени жуда ҳам…
Мен сени жуда ҳам…
Бу шаҳар ухлайдир,
бу шаҳар – ўгайдир.
Баҳор ҳам тугайдир,
ёзу куз тугайдир.
Бу ишқ тугамайдир
унда ҳам, шунда ҳам:
“Мен сени жуда ҳам…”
“Сен мени жуда ҳам…”
IKKI ASR — BIR HAYOT
Sirojiddin Sayyid
Jahon she’riyatining yirik namoyandasi, taniqli rus shoiri Andrey Voznesenskiyning o’limi haqidagi nogahoniy xabar o’sha kungi dunyo voqealari orasida zudlik bilan tarqalgan xabarlardan eng noxushi va kutilmagani bo’ldi. Jahonda ro’y berayotgan shuncha urush- nizolar, yong’inlaru suv toshqinlari, halokatlaru olamshumul sport musobaqalari ham shoirning o’limi oldida go’yo ko’rimsizday bo’lib qoldi. O’sha kungi jami voqea-hodisalar o’z ahamiyatini yo’qotib qo’yganday edi. Hayotligida shuncha payt lom-mim demasdan kelgan barcha tele-radiokanallar biri olib, biri qo’yib yoppasiga “buyuk va betakror shoir”ni alqashga tushdi, Internet ham bir zum bo’lsa-da, shoirning hayoti bilan o’limini sharhlashdan to’xtamadi.
O’sha – 2010 yilning birinchi iyun` kuni kechki payt Rossiya kanalida shoir haqida gapirar ekan, uning ashaddiy muxlislaridan biri o’kinch va armon bilan “Rus she’riyati Aleksandr Pushkindan boshlanib, Andrey Voznesenskiyda tamom bo’ldi”, deya chuqur iztirob chekdi. Bu ayni paytda shoirni sevgan, uning she’rlari bilan nafas olib yashagan o’n minglab, yuz minglab muxlislarning ham o’kinch va iztirobi edi.
XX asrda dunyoning biron-bir shoiri Andrey Voznesenskiychalik mashhur bo’lolmagan, jahonga uning singari dong taratolmagan. Mustabid zamonlarning dohiylari bilan tikka olishgan, qattol tuzumlarning temir-beton devorlarini she’ri bilan larzaga solgan shoir. Ko’pming kishilik stadionlarni, Amerika, Angliya, Italiya, Frantsiya, Olmoniya, Bulg’oriya singari o’nlab mamlakatlarning dunyoga mashhur muhtasham saroylariyu zallarini she’riyat havosi ila to’ldirolgan, olam ahli qalbiga she’r ishqini sololgan olamshumul ijodkor, jahondagi eng nufuzli san’at, adabiyot, she’riyat akademiyalarining a’zosi. U o’zi, o’zining avlodi haqida “Biz dunyoda mikrofonlarini g’ajib she’r o’qimagan biron-bir mamlakat qolmadi”, deb yozganida mutlaqo haq gapni aytgan edi. Dunyoni chin ma’noda she’rlari bilan titratgan shoir aynan Andrey Voznesenskiydir.
Jahon adabiyoti va san’atining Boris Pasternakdan boshlab Dmitriy Shostakovich, Nozim Hikmat, Pablo Pikasso, Sal`vador Dali, Pablo Neruda, Mark Shagal, Genri Mur, Lui Aragon, Gyunter Grass, Gabriel` Garsia Markes singari yirik namoyandalari nazariga tushgan, ular bilan muntazam muloqotda bo’lgan shoirning ijodiy jug’rofiyasi haqiqatan dunyo xaritasi bilan ham bo’ylasha, ham enlasha oladi.
Abadiyat, azizim Faust,
Oddiy gapdir azaldan.
Dildan qancha ko’p yulsang,
Shuncha uzoq yashaysan.
Talabalik paytlarimdanoq, aniqrog’i 1975 yilning qish pallasidan aka-uka tutinganimiz – Voznesenskiy she’riyati, mana bugun, javonimdagi uning qator asarlari, o’tgan XX asrning 80-yillarida “metafora qiroli”ning o’zi dastxat qo’yib bergan to’plamlari – men uchun eng qadrli va aziz kitoblardir. Ularning mutolaasi jarayonida o’zimga yoqqan eng yaxshi satrlaru parchalarga qo’yib chiqqanlarim ko’k, qizil rangli belgilar bilan chiziqlar – Vaqtu zamonlardan, sog’inchu orziqishlar, diydor va ayriliqlardan darak beradi.
Yillar va yo’llar. Fasllar va asrlar.
Bu ko’k-qizil chiziqlardan ikkitasi ikki tomoniga rangin gullar ekilgan bahoriy yo’laklarga aylanib, meni 1987 yilning ko’klamiga, Moskva viloyatining Peredelkinodagi ko’rkam qayinzorlar bag’riga, mavjlanib, jimirlab turgan suvi Yesenin she’rlari misol tiniq va toza ko’l sohiliga olib boradi…
She’riyatga “metaforaning oq tulporini minib kirgan shoir” bilan ikki marotaba ko’rishib, gurunglashish sharafiga muyassar bo’lganman. Yana bir marta esa, chamasi 1986 yil bo’lsa kerak, Toshkentdagi “Bilimlar uyi”, hozirgi Rus drama teatri binosida bo’lib o’tgan ijodiy kechasida ham ishtirok etganmiz. Rassom do’stimiz Odilbek Bobojonov chizgan Boris Pasternak portretini sahnaga, shoirga uzatganimizda, astoydil xursand bo’lib, liq to’la zalga qarata minnatdorlik izhor qilgan edi.
Birinchi safarimga “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” haftaligining o’sha paytdagi bosh muharriri Ahmadjon Meliboev sabab bo’lgan. O’shanda gazeta uchun Andrey Voznesenskiyning suhbatini olish niyatida borgan edim.
Egnimda Sariosiyo aeroportidagi tijorat do’konidan olganim Pokistonning o’sha davrda mashhur bo’lgan “Toboniy” firmasining yengilgina mallarang kalta yomg’irpo’shi, chap yelkamda po’rim qoracharm sumka. Peredelkinodagi bog’hovliga, ikki qavatli yog’och bino ro’parasiga yaqinlashganimda, ochiq eshik oldida cho’nqayib o’tirib olgan ajabtovur jonzotni ko’rib taqqa to’xtab qoldim. It desa it emas, echki yo qo’y desa, junlari echkiniga o’xshash uzun, silliq bo’lgani bilan hech birisiga mutlaqo o’xshamaydi. Tumshug’i oq-qora, cho’zinchoq, quloqlari qo’ynikidek uzun va shalviragan, ko’zlari esa ma’yus edi. Angrayib qolganimni sezdi shekilli, bu g’aroyib hayvon menga qarab dabdurustdan rosmanasiga jilmayib yubordi. Hangu mang bo’lib qoldim. Meni masxara qilganday, shu alfoz burildiyu ochiq eshikdan ko’rinib turgan dumini sudragancha, zinapoyadan tepaga, ikkinchi qavatga chiqib g’oyib bo’ldi.
Eshik qo’ng’irog’ini bosganimdan so’ng, qadam tovushlari asta yaqinlasha boshladi. Darrov tanidim: bu kishi o’sha paytlarda ancha mashhur bo’lgan adabiy jurnal “Drujba narodov”ning bosh muharriri Sergey Baruzdin edi. Salom-alikdan so’ng, kimni izlab kelganimni eshitgach, avzoyi battar o’zgardi. “Orqa tomondan borasiz”, deya to’ng’illadi-da, tez burilib kirib ketdi. Oradan, mana, chorak asrdan ko’proq vaqt o’tibdiki, o’sha kuchukning g’alati jilmayishi bilan egasining yuz va ko’z ifodasini hech esimdan chiqarib yuborolmayman. Andrey Andreevich rosa gerdaygan va kalondimog’ kishi bo’lsa kerak, bu zotning qarshisida dovdirab qolamanmi, deya ikkilanishlarim Peredelkino ko’lining tonggi hovurlari misol tezda tarqab ketdi. Shuncha shon-shuhrat, dovrug’u dabdaba, jahonshumul obro’-e’tiborni ko’tarib yurgan taniqli inson bir samimiy iliq tabassum, bir og’iz “ Ochen` rad” degan muloyim so’ziyu ochiq yuzi , chaqnab turgan xayrixoh ko’zlari bilan o’rtadagi begonalik pardasini darrov sidirib tashladi. U o’shanda ellik to’rt yoshda, yetti iqlimga ma’lum va mashhur shoir, men bo’lsam yigirma to’qqiz yashar, endigina ikkinchi kitobi chiqqan tajribasiz qalamkash, unga mening qat’iyatim, Toshkentdan turib qo’ng’iroq qilishlarimu va nihoyat, mana, huzuriga kirib kelishimdagi jur’atim va, albatta, bu benazir insonga, uning she’riyatiga nisbatan ixlosim bilan shaydoligim xush yoqqani Andrey og’aning qiyofasidan shundoqqina bilinib turardi…
Bu uchrashuv va suhbat tafsilotlari Toshkentga kelganimdan keyin avval “Adabiyot” gazetamizda, so’ngra kitoblarimda bir necha marotaba chop etilgani uchun bu yerda to’xtalib o’tirmayman.
O’sha ilk ko’rishganimizda tuhfa qilgani suratlariyu “Nigoh” (“Vzglyad”), “Ruh me’morlari” (“Prorabi duxa”) kitoblari qatori 1984 yilda Moskvadagi “Xudojestvennaya literatura” nashriyoti tomonidan chiqarilgan uch jildlik “Tanlangan asarlar”ining ko’rkam zangor muqovali uchinchi jildiga “… Birinchi, ikkinchi jildlarni ham sovg’a qilish niyatiyu intizorligi ila”, deya o’zini juda yaqin olib dastxat qo’yib berishi, kitoblariyu dil so’zlari, bu umidlaru bu quvonchlardan o’zimda yo’q shod edim.
Ushbu she’rlar, bu she’riyat bilan ilk bor o’n uch yil avval avji o’smirlik chog’larimda tanishib hayajonga tushgan bo’lsam, ularning ijodkori bo’lmish zabardast shoir, o’zi lutf etganday “yarim tuproq, yarim samoviy” inson bilan yuzma-yuz ko’rishib, gaplashib turganimning o’zi ayni damda men uchun g’oyat hayajonli edi. O’shanda Moskvadan olib qaytganim yangi tashbehlaru o’xshatishlar, satrlar bilan sog’inchlar keyin necha yillar davomida menga uyqu bermay, oromimni o’g’irlagan.
“Toshkent” deyishim bilan “samoviy” suhbatdoshimning ko’zlari porlab, yuzlariga iliq bir yorug’lik yoyiladi.
U Toshkentni alohida mehr, o’zgacha bir sog’inch bilan yaxshi ko’rardi. 1966 yili mudhish Toshkent zilzilasi ro’y bergan paytda hech qanday topshiriqlaru buyruqsiz, o’z xohish-irodasi, qalb amri bilan tonggi birinchi samolyotdayoq Toshkentga uchib kelgan, o’n kunlardan ko’proq boshiga kulfat tushgan odamlarning yonida yurib, hech bo’lmaganda so’ziyu she’ri bilan ularning dardi, tashvishiga hamdard va sherik bo’lgan, hozirjavoblik bilan “Toshkentdan reportaj doston” nomli juda dolzarb asarini yozgan. O’sha kecha-kunduzdayoq mashhur matbuot nashri bo’lmish “Komsomol`skaya pravda” gazetasining butun boshli bir sahifasida “Toshkentga yordam bering!” degan sarlavha ostida bu asar e’lon qilingan edi.
Bir kundayoq millionlab odamlarni birlashtirib, bir -biriga qondoshu jondosh qilgan zilzilani shoir Yerning bemisl to’lg’oq dardiga qiyoslaydi va insonlarning matonati, irodasiyu ishonchi bois, bu to’lg’oq dardidan so’ng vayronalaru chaldevorlar o’rniga go’zal mavzelar, chinniday oq binolar qad rostlashini, Toshkent afsonaday ko’rkam va fusunkor shaharga aylanishini bashorat qilganday bo’ladi. Bu umidlar millionlab o’zbeklarning orzu-o’ylari yanglig’ chorak asrlardan keyin, bu yog’i XXI asrning tongotarlarida bor bo’y-basti bilan ro’yobga chiqishini “Mening Toshkentim – mening hayotim”, deya qalbini bag’ishlagan shoir ham hali bilmas edi.
Keyingi asrning, ya’ni 2006 yilning hamal pallasi O’zbekiston xalq shoiri Aleksandr Faynberg tarjimasida “Trud” gazetasida rus tilida chop etilgan mening she’rlarimga yozgan kirish so’zida Andrey Andreevich sog’inchu orziqishlari shahri bo’lmish Toshkentni o’sha qo’msov va mehr bilan yana bir karra yodga oladi: “Toshkent – shunchaki oddiy bir shahar emas. Men uchun behad tabarruk va tasavvur qilib bo’lmas darajada qadrli va aziz bo’lib qolgan bu shaharni hech qanday kuch, hech qandayin dunyoviy o’zgarishlar yuragimdan sug’urib tashlolmaydi… Shu sababli, qismatimning bir bo’lagiga aylanib qolgan bu shahardan bo’ladigan har bir telefon qo’ng’irog’i menga olam-olam quvonch baxsh etadi. Toshkent shoirlari Vaqtning qaltis sinovlaridan o’tgan shoirlardir. Bizga o’zimizni, o’zligimizni topishda yordam bergan Toshkentga ta’zim va tashakkurlarim bo’lsin!”
Ikkinchi uchrashuvimiz bir yarim yildan keyin, oltin kuz faslida, ruslar “bab`e leto” – “ayollar yozi” deydigan kuzning iliq va tarovatli pallasiga to’g’ri keldi. Peredelkinodagi xazonrezgi, quyosh nurida yarqirab charaqlab yotgan qayinzorlar, sarg’aygan tillarang barglarda o’ynayotgan jilvagar oftob nurlari tom ma’noda kuzning oltinligini ko’z-ko’z qilib turar, bu ma’volarning kuzagi ko’klamidan ko’ra jozib va go’zalroq edi.
O’shanda G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyotining direktori, ustoz Erkin Vohidovning xayrixohligiyu rizoligi bilan tayyorlayotganim Andrey Voznesenskiyning o’zbek tilida chiqadigan kitobi uchun nashriyot shartnomasini muallifga eltishim, uning imzosini olishim kerak edi. Bu palla rasmiy taomil bo’yicha Yozuvchilar uyushmasining xizmat safari qog’ozi bilan yo’lga otlandim. “Literaturnaya gazeta”ning o’sha paytdagi O’zbekiston bo’yicha maxsus muxbiri, yozuvchi akamiz Murod Muhammad Do’stning yordami, gazetaning Moskvadagi bo’lim mudiri, taniqli jurnalist Vladimir Sokolovning tavsiyasi bilan shahar markazidagi “Moskva” mehmonxonasiga joylashdim.
Borgan kunim “Literaturnaya gazeta”da Andrey Andreevichning bir sahifa yangi she’rlari e’lon qilingan ekan. Tahririyatda Sokolov tuhfa qilgan gazetani ham o’zim bilan olib, Peredelkino sari ravona bo’ldim.
Aziz mezbon bir yarim yil avval qanday jilmayish bilan meni kutib-kuzatgan bo’lsa, zarra o’zgarishsiz, xuddi o’shandoq muloyim tabassum, ochiq yuz, iliq nigohlari ila menga peshvoz chiqdi. Zum o’tmay shodon so’zlanib xonaga shoirning rafiqasi Zoya Borisovna Boguslavskaya kirib keladi. Taniqli adiba, shoirning hayotiyu qismati, she’ru dostonlari, quvonchlari bilan iztiroblarining bir umrlik vafodor malikasi, “Oza” dostonining bosh qahramoni Zoya Borisovna… U iltifot ila meni o’tirishga taklif etdi. So’ngra narigi uyga o’tib har xil ko’rkam, antiqa shishalar qator terilgan nafis mis patnisni ko’tarib kirdi. Viskidan tortib, farang, gurji vinolariyu, kon`yak va aroqlarning uch-to’rt xili, shishalarining shakli ham g’aroyib va ko’zni qamashtirguvchi bu sharobi noblarni tutib turarkan, Oza opaning “Nima ichasiz?” degan savoliga “Choy” deb javob berdim. Xonim ichkariga kirib ketdi. Birpasdan so’ng xuddi o’sha patnisda did bilan bir tekis terilgan o’n xildan ziyod choy qutilarini ko’tarib chiqdi. Bu ajoyib va chiroyli qutilarning orasida “Toshkent oqshomi”da odatlanganim, sirtiga “Hind choyi” yozuvli, fil rasmi tushirilgan sarg’ish tusli oddiygina quti ko’zimga issiq ko’rinib ketgani bois shuni tanladim.
Erkin akaning maslahati bilan o’zbek tilida chiqayotgan “Mangu rizq” kitobi uchun shoirdan so’zboshi ham olishim kerak edi. “O’zbek kitobxoniga murojaat” deb sarlavha qo’yilgan bu muqaddima ikki varaq ham chiqmasa-da, unda shoirning O’zbekistonga, o’zbek xalqiyu madaniyatimizga bo’lgan katta hurmat va ehtiromi har bir iboradan ufurib turardi. “Baykal haqidagi she’r o’zbek kitobxoni qalbida aks sado beradi, degan umiddaman, chunki, ayni paytda Orol dardi mening bag’rimni ham o’rtaydi”, deb yozgandi shoir.
Bu safar ikki soatlardan ko’proq qolib ketdim. So’zboshini, suratlari bilan yangi kitoblarini olgach, shartnomalarga ham imzo qo’ydirib bo’lgandan so’ng ketmoqqa izn so’radim. Zoya Borisovna ham o’zining “Bekat” nomli qissa va hikoyalar kitobiga menga baxt va omadlar tilab, imzo chekarkan, biroz o’ylanib turdi-da, “Keling, mendan sizga bir gul ham esdalik bo’lib qolsin”, deya dastxatning tepasiga nazokat bilan nozikkina bir chechak shaklini chizib qo’ydi. Sana 1988 yilning beshinchi oktyabr kuni edi.
“Mangu rizq” kitobi bir yillardan so’ng rahmatli shoirlarimiz Shavkat Rahmon va Muhammad Yusuf muharrirligi ostida kattagina nusxada chop etildi.
Yuqorida aytilganidek, A.Voznesenskiyning yurtimizga, Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xorazm singari shaharlarimizga mehru muhabbati bo’lakcha edi. O’zi tabiatan ham, ma’lumoti-bilimi jihatidan ham me’mor bo’lgan shoir, qadimiy kentlarimizni Sharq va bashariyat tamaddunining buyuk va mangu obidalari deb bilardi.
Chunonchi, “Mangu rizq” dostonida 1941 yilda Samarqanddagi “Go’ri Amir” maqbarasining ochib ko’rilishi juda katta tarixiy xato bo’lganini, jahongirlarning qabrlarini buzish yomon oqibatlarga olib kelishini, buning natijasida umumjahoniy ofat, ya’ni Ikkinchi jahon urushi boshlanganini nadomat va iztirob bilan tilga oladi.
Oddiy dastxatida ham, misol uchun, Toshkentga kelayotgan rejissyor do’stiga kitobini hadya etarkan, “Ot imeni vsex uzbekov jelayu Vam uspexov!” deb “o’zbek” so’ziga topqirlik bilan omad, muvaffaqiyatni qofiya qilgani, shu oddiygina tilakda ham katta hurmat, ko’ngil kengligini izhor qila olganiga tan bermasdan ilojingiz yo’q.
Sho’ro tuzumi, uning yolg’onga qurilgan mafkurasiyu bu mafkuraning o’sha davrdagi rahnamolari XX asr adabiyotida “oltmishinchilar” deb nom chiqargan avloddan, jumladan, bu avlodning eng peshqadam vakili bo’lmish Andrey Voznesenskiydan, uning she’rlariyu millionlarni jam va jalb qila olgan she’riy chiqishlaridan chinakamiga qo’rqqan, hayiqqan. U umr bo’yi rost yozdi, rost gapni aytdi. Ta’lim-tarbiyasi, qalb nizomi, imon-e’tiqodi oldida, hayotu tiriklikning ko’ziga tik qarab rost yashay bildi. “Adabiyot”, “Inson”, “Vatan” degan tabarruk tushunchalar uning muqaddas maslagi, umriy qismatiga aylangan edi. “Vatan oldidagi xizmatlari uchun” uchinchi darajali ordeni bo’lishi mumkin, lekin uchinchi darajali Vatan bo’lmaydi. Vatan bebahodir!” deb yozgandi u bir she’rida.
Umr bo’yi bulbuligo’yoday jo’shib sayrab kelgan shoir umrining oxirlarida tildan qoldi. Yaqin insonlari, qadrdon do’stlarining izidan yangroq tovushi, she’rlariga baland parvozlar bergan ovozi ham uni tark eta boshladi. “Shoir yashagan umr, kunlar, iztiroblaru alamlar nazm edimi, nasr edimi — kim aytib beroladi?..”. Uning o’zidan, asarlaridan boshqa hech kimsa buni uddalolmaydi.
Oxirgi turkumlarida xayrlashuv she’rlar, vido satrlar, ayniqsa, yaqqol ko’zga tashlanadi: “Kitob bilan xayrlashuv”, “Sahna bilan vidolashuv”, “Ovozimni yo’qotmoqdaman”, “Chap qo’limga qasida”, “Mikrofon bilan xayrlashuv…”
Xayrlashuv. Xayrlashuv. Xayrlashuvlar…
Butun umr, ikki asr – bir hayot boshdan adoq go’yo faqat xayrlashuv misol, yaxlit vidolashuv yanglig’ kechganday:
“Men sahnadan ketayapman. Men sahnani tark etmoqdaman. Men – mikrofon-odam, butun asr, yuz yildan ortiq siz uchun kuyladim, sizga she’rlar aytdim. Endi sizni tark etayapman. Shaharlar, stereotuzumlar men bilan birga ketmoqdalar. O’zim bilan sahnani ham olib ketaman. Dohiylar “Ketgin!” deb o’shqirgan mashaqqatli zamonlarda men sahnaga chiqqandim. Havo yetishmagan dim, biqiq tuzumlar aro tozarish epkinlari bizlar she’r aytgan shu sahnalardan esgandi. Biz she’rlarimiz bilan stadionlarni ulkan ma’naviy o’pkalarga aylantiroldik. Endi… Men sahnani sahna bilan birga tark etmoqdaman. Mening bilan sahna ham sahnadan ketayotir. Menga sahnalar berganing, barcha bilan bab-barobar og’ushingga olganing uchun senga tashakkurlar aytaman Hayot!”
Unsiz aytilgan bu she’rdagi chinqiriq-faryodni ilg’agandirsiz, aziz o’quvchi!
Ko’p umumbashariy qadriyatlar, insoniy fazilatlar bilan olijanob tuyg’ular o’z o’rnini yoppasiga pul va manfaatga bo’shatib berayotgan sertahlika va qalqib turgan bu dunyoda So’z va adabiyotning qadru qimmati tushib ketganday tuyulsa-da, uning azaliy va abadiy vazifasiyu mohiyati o’z kuchini yo’qotganicha yo’q hali. “Ommaviy madaniyat nima?” – deya savol qo’yadi shoir. Va o’zi javob beradi: – “Ommaviy madaniyat degani ommaviy madaniyatsizlikdir”. Adabiyot, she’riyat kishilikni ana shunday halokatdan, jaholat va razolat changalidan qutqara olguvchi qudratli xaloskordir.
Voznesenskiy – tom ma’noda insoniylik kuychisi, insoniyat shoiri. N`yu-York shahrining tun-kun gurillab yotgan uyg’oq va sershovqin aeroportini u bir paytlar o’z avtoportretiga qiyoslagan edi. Xotirot ham kechasiyu kunduzi guvlab yotgan bedor-behalovat aeroportga o’xshaydi. Shoirning tashbehlari bilan metaforalari samolyotlarga, dunyo bo’ylab turli manzilu makonlarga uchayotgan uyg’oq yo’lovchilarga, ularning xayollariyu orzu-umidlariga o’xshab ketadi. “Samo bo’ylab samolyot qoldirib ketayotgan oppoq iz – tovushning soyasidir”, degandi metaforaning oq tulporida mangulikka otlangan tashbehlar qiroli. “Bizlar, bu dunyoga kelgan va o’zini topmaganlar – ruhning jismoniy soyalarimiz, xolos”, deb yozganida ham qisqagina ikki satr zamiriga odamzod hayotining cheksiz-chegarasiz ranju mashaqqatlari mazmunini joylay olgan edi. Adib o’limidan uch-to’rt oy o’tgach, hol-ahvol so’rash maqsadida uning umr yo’ldoshiga qo’ng’iroq qildim. “Biz uning ovozini bir borgina eshitishga zormiz!..” (“Kak nam ne xvataet yego golosa!”) – deya armon qildi Zoya Borisovna…
Hamma gap go’yo aytib bo’linganday tuyulsa-da, ayni paytda, hech narsa aytilmaganday, ko’p gaplar xuddi qolib ketayotgandek, hozir qog’ozga raqam qilinmasa, izsiz yo’qolib ketadiganday. Shoirning kitoblarga, asarlarga raqam qilingan hayoti esa “She’riyat — bor-yo’g’i bir soniyalik tovush, tilsiz va tiyra Yo’qlik bilan Abadiyat aro bir lahzalik chinqiriqdir, xolos”, debon uzluksiz sado berib yotibdi.
Bir uchrashuvda ustoz Abdulla Oripovga “Chingiz Aytmatov bilan shuncha hamsuhbat bo’lgansiz, safarlarda birga yurgansiz, birga bo’lgansiz, nima uchun xotiralaringizni yozib chiqarmaysiz?”, deb savol berishganida, ustoz: “Buni qarang, Aytmatovning otiga mingashib olibdi”, deya o’ylashmasmikin, degan andishada hech qo’lim bormaydi”, deb javob bergan edi.
Men ham esdaliklarim, taassurotlarimni Voznesenskiyning oq tulporiga mingashib olish niyatida qog’ozga tushirmadim. Talabalik, yoshligimning eng jo’shqin, porloq pallalari, hayotimning saodatli, munavvar oqshomlariyu tonglari shu toshqin she’riyat diydori, suhbatlaridan bahramand bo’lganim, shu sevimli shoirimning kitoblari bilan yanada fayzli va tarovatli bo’lgani uchun, shoirlik qismatimning shakllanishida, bir nimaga erishgan bo’lsam – shunday aziz ustozlarim bois, azbaroyi shu inson, shu nom oldidagi qarzim, qarzdorligim uchun ham ko’nglimdagilarni bitmoqqa jur’at qildim.
Bir paytlar, yoshlik chog’larida Vaqtning shiddatiyu beomonligini aytarkan, Andrey Voznesenskiy: “Shu mangu olovda biz yonib ketdik”, “Toki so’z navbati mendadir, toki senga so’z bermasman, meni qiynagil, ey Vaqt!” degan satrlarni bitgandi.
So’z navbati endi Vaqtga tegdi. Fasllar, asrlar umumlashdi. Ikki asr – bir hayot deymizmi, bir umr – ikki asr deb ataymizmi, Abadiyat oldida endi buning ahamiyati yo’qday go’yo…
Tan bilan ruh bo’lindi,
Bulutlarga belandi.
Hayot-ku etar davom,
Umr yashab bo’lindi.
Bandalar himoyasi –
Xudoyimning soyasi.
Jon hilolga ilindi,
Umr yashab bo’lindi.
Naf yo’q davru zamondan,
Qoldim endi zabondan.
Shudring ham so’z tilandi,
Umr yashab bo’lindi.
Alvido, ey kapalak!
Uchding buncha jonhalak.
Lahza o’tdi, o’l endi,
Umr yashab bo’lindi.
Bor-yo’g’im – ikki yetti,
Yetti yettiga yetdi.
Falak, qil qabul endi,
Umr yashab bo’lindi.
Dardu g’amdan iborat
Yemrildi bu imorat.
Darz ketganim bilindi –
Umr yashab bo’lindi.
Ikki asr – bir hayot,
Sabru bardoshu sabot.
Teng ikkiga bo’lindi,
Umr yashab bo’lindi.
Do’koningda, yo Rabbim,
Endi qolmadi haqqim.
Bor to’lovlar to’landi,
Umr yashab bo’lindi.
Andrey VOZNESENSKIY
SHE’RLAR
Sirojiddin Sayyid tarjimasi
Andrey Voznesenskiy jahon she’riyatida yorqin iz qoldirgan shoir XX asr rus adabiyotida “oltmishinchilar” deb nom ol-gan, she’riyatni stadionlarga – millionlab omma huzuriga
chiqarolgan avlodning eng peshqadam va-killaridan biri edi. Uning kitoblari jahonning yuzlab mamlakatlarida millionlab nusxalarda chop etilgan.N`yu-York adabiyot va san’at akademiyasi, Mallarme nomidagi Frantsiya shoirlar akademiyasi, Bavariya san’at akademiyasining faxriy a’zosi bo’lmish jahongashta shoir o’ziga xos asarlar yaratdi. Shoirning she’ru dos-tonlarini jo’shqin va sermazmun hayoti, zamon va inson, taraqqiyot va ta-maddun, hayot va o’lim haqidagi iztiroblari, o’y-kechinmalari va xulosalari deb qabul qilish mumkin.
SAHAR TURMOQ YOKI SHABNAM SAYLI
Binafshalar, bo’tako’zlar,
Kapalaklar gulin izlar.
Bir ranglarga ko’milgaymiz,
Biz shambnamga cho’milgaymiz.
Tong chog’i bu – kavsar havo,
Asal havo, g’azal havo.
Toza navo, tiniq safo,
Biz shabnamga cho’milgaymiz.
Salom bo’lsin qo’ng’izlarga,
Oromijon ang’izlarga.
Siz cho’miling dengizlarga,
Biz shabnamga cho’milgaymiz.
Sizda baland koshonalar,
Yomg’ir ko’rmas toshoynalar.
Biz – gullarga hamxonalar,
Biz shabnamga cho’milgaymiz.
Muhabbat bir sayhon erur,
Nayson erur, nayson erur,
Ayvonimiz osmon erur,
Biz shabnamga cho’milgaymiz.
Jimjimador hovuzingiz,
Kezar nozli tovusingiz.
Yoqut sizning hovuchingiz,
Biz shabnamga cho’milgaymiz.
Bir shom cho’kar xotirlarga,
Yillar – g’adir-budirlarga.
Siz qatnaysiz do’xtirlarga,
Biz shabnamga cho’milgaymiz.
Hozir sizga bari birday,
Hali bir kun, qarilikda
Siz g’amlarga ko’milgaysiz,
Biz shabnamga cho’milgaymiz.
Biz dil ochib samolarga,
Giyohlarga termulgaymiz.
Siz cho’miling tillolarga,
Biz shabnamga cho’milgaymiz
OVOZ
(“Mangu rizq” dostonidan)
O’zingizni sarf eting,
baxsh etib yo kechirib,
bir so’mingiz bo’lsa ham,
boshqaga ming so’m bering!
To abad bulg’anmagay
ma’sum quduqlarda suv.
Qancha ko’p yulsang dildan,
dilda qolar shuncha ko’p.
Ko’p bolali ona ham
yot yetimni oladi,
Qancha ko’p yulsang dildan,
dilda shuncha qoladi.
Rossiya kengliklaring!
Poezdlaring yeladi –
qancha ko’p berdik o’zdan,
yana qancha qoladi!
Nechog’li tiriklik bor
pichanzor havosida,
dil zarbiday, ayniqsa,
mozorlar tepasida.
Sen jar uzra yashaysan,
sartaroshdan ham xorroq,
Uyg’oq diling boshqalarni
Hayotga chorlar biroq…
Xalq deb kuyingan odam,
tarqat noyob pullarni,
Yasharganday bo’lasan,
Ko’ngling birdan gullaydi.
Abadiyat, azizim, Faust,
oddiy gapdir azaldan –
dildan qancha ko’p yulsang,
shuncha ko’proq yashaysan.
ROSTA quli* yo Yesenin
shunchaki o’lgan emas,
o’limlari – tiriklikday,
xudbinlarga bergay dars.
Gadoga bari birdir.
Qayg’u, baxt – opa-singil.
Dildan qancha ko’p yulsang,
shuncha ko’p qiynalar dil.
* O’tgan asrning 20-30-yillarida Rossiya Telegraf agentligi. Vladimir Mayakovskiy nazarda tutilmoqda.
BALLADA
Men bugun kelaman,
sekin aytaman:
Yigirmanchi asr tugadi.
Kuydiraman kitoblarimni,
sening narsalaring taxlayman,
“Biz ozodmiz, – deyman, – yetadi…”
To’xtab qoladi suv,
yonadi yulduz,
sen o’zingni unutasan o’z raqslaringda –
baliqlarning og’zi singari
damba-dam yutishar havoni ochko’z
tirsaklarning uchburchaklari.
Qorong’ulik bag’rida besas
sirg’aladi chandiq misoli
badaningni qisgan kamaring.
Men ko’raman, ko’raman noxos –
bu asrda, boshqa asrda
sen turibsan yarim va yarim.
Qayrilaman mehmonlar sari –
Mehmonlar ham – yarim va yarim.
Stol kesib turar bellarin.
Har biri o’z asrida,
Biz bel bilan yashaymiz,
O’zga niyatdamiz – stol tagida.
“Bor edimi bu asr, nahot…”
Sen jilmayib bergaysan javob.
O’yin-kulgi, diskoteka qullari,
hayhot, polni tepib jazavada
takror, botma-bot eslatishar
bizga qaytadan:
XX asr barhayot.
O’XSHASHI YO’Q EZGULIK
(“Xandaq” dostonidan parchalar)
KO’L
Tunda uyg’ondim men. Kimdir bemahal
aytdi: “O’lik dengiz – muqaddas Baykal.”
Bir ko’z boqar edi kuydirib etim,
Go’yo men u ko’lning qotili edim.
Ko’raman – Rasputin uxlolmay chiqar,
Ajdodi tirilib kelar. U chekar.
Sen betob bo’lsang gar bizlar ham g’arib,
Baykal – mamlakatning billur jigari.
Kimdir nido berdi o’rtab jonini:
“Baykal – mamlakatning qo’riq vijdoni.”
Qayiqda suzdim men Baykal bo’ylab jim:
Suvda shom nurlarin nolasin ko’rdim.
Yastangan ko’ziga boqib Baykalning
Nahotki ilmu fan uni aldadi?
Nahotki biz bir kun tarixga (o’lib)
kirgaymiz Baykalning qotili bo’lib?
Baliq, tyulenlarning sog’lig’i haqda
Xabar berish kerak har kuni xalqqa.
Suv sof bo’lsin uchun, avval ishoning,
toza bo’lmog’i shart elning imoni.
Mana, nima uchun yonib qalblari
Kurashar kamolot prorablari.
Toki qo’riqxona bo’lsin ko’l, inson,
Toki bulg’anmasin suvi hech qachon.
Toki gapirmasin hech kim hech mahal:
“O’lik dengiz – muqaddas Baykal.”
NUQTA
Mitti, bo’m-bo’sh bosh chanoqlar –
sayyoralarning orasida
bittasining vujudida jon.
Milyon yillar jilmayadi,
fikrlaydi, tayyorlanadi,
Motsart kuyin yod etadi,
izlaydi imkon.
Bu – yam-yashil boshi erur
Zaminning, inson.
Tugmacha bosiladi.
Qolmagay nomu nishon.
TARVUZ BOZORIDA
Moskvada tarvuzlar to’kin
Poyoni yo’q bir erk anqiydi
Va sotuvchi qizlarning jo’shqin
Vujudidan shiddat balqiydi.
Chodirlar va qizlar ro’moli.
G’ala-g’ovur tutgan ko’chani.
Xitoblar: “Kes. Totib ko’r olib”.
“Ushla, parvo qilma, xo’jayin!”
Kimga qovun? Hozir yorilar!
Xuddi shunday totli va shirin
Tuyuladi devor, so’rilar,
Ketayotganlar – ushlab bir-birin.
Xuddi shunday shodmon, bearmon,
O’shal tansiq tarvuzlar yanglig’ –
Zamin silkinadi to’rxaltasida
meridian va kengliklarning!
* * *
Erkak yelkasida qizchasi bilan
bug’doyzordan o’tib boradi.
Boshqa yuklar og’irlik qilar,
buni – ko’kka cho’za oladi.
Mamlakatni ko’targandi u,
Ular borar shunday bearmon.
Ko’zlarida – shimol yog’dusi,
Ko’zlarida porlaydi osmon.
Uning ochiq bo’ynini sharfday
o’rab olgan mitti oyoqlar.
Dala uzra qizchani sharday
olib o’tar, chorlar yiroqlar.
Qayonlarga uni eltgaysan?
Yangi asr kelar bunyodga.
Qizim, yolg’iz uchib ketgaysan,
Kim asraydi seni dunyoda?!
* * *
Ko’p o’tdimi ozmi yo –
Yana tumandan sado:
“Men bilganimda edi!
Men bilganimda edi!”
Qaysidir shaharlarda,
Bir dilgir mahallarda –
“Men juda ham yosh edim,
Eh, bilganimda edi?!”
Ko’r qudratmi – suyilgan,
Qissa bo’lib tuyulgan –
“Bir marta dil berdim men,
Esizki, kech bildim men”.
Samolyotlar uchdilar,
Poezdlar yo’l quchdilar.
Sening quyoshing so’lda,
Mening quyoshim o’ngda.
“Bir marta dil berdim men,
Esizki, kech bildim men”.
Har ne almashdi, dardim,
Seni almashtirmadim.
Boshimiz uzra yig’lab
turmagin ayriliqday.
Xudoningmi bu yoki
Tumandagi faryodi?
Seni sevaman, jinni.
Oltin hayotim, chinnim.
Nahotki tushundim men?
Nahotki tushundim men?
ARAZ
O’xshamaydi bu hech narsaga!
Sen pal`tongni toptab tashlaysan.
Quturgan mushukka o’xshamaysan sen,
Hech narsaga sen o’xshamaysan.
Sening dilbarliging dilbarlik emas.
Idishlarni ota boshlaysan.
Qo’lsiz Veneraga o’xshamaysan sen.
Hech narsaga sen o’xshamaysan!
Buning uchun begina, beso’z,
Faqatgina o’sha uchunmas,
Hayotim, deb seni chorlayman.
Bari hech narsaga o’xshamas.
Aka o’xshamaydi akaga,
O’xshamaydi kadarga kadar.
Farq qiladi soatdan soat.
U sen bilan farq qilib turar.
Hech narsaga o’xshamas dengiz,
Yomg’ir ham o’xshamas panjaralarga.
Sen hali ham… hanuz?.. Xudoyim!
O’xshamaysan sen hech narsaga.
Hech narsaga o’xshamaydi ozodlikning sukuti,
O’xshamaydi lovullagan yuzlar terisiga suv.
Yuzlar uzra oqayotgan suvga o’xshamas sochiq,
Tutqunlikka o’xshamas hech
eshikka solingan qulf.
AQL
Bulbulning jigarin gar
Yesa Yer ayollari –
Miyalari yorishib,
Ko’payar aqllari.
Bu g’alat dunyosida
Zohiru botinlar ko’p.
Bulbullar kam shul sabab,
Aqlli xotinlar ko’p.
SHUKSHINNING O’LIMI
Shukshinni dafn etdi Moskva,
San’atkorni dafn etdi, ya’ni
Mamlakat insonni dafn etdi va
Dafn etdi faol vijdonni.
Yotardi u gulga ko’milib,
Endi tamom, kelmagay qaytib.
U o’zining hayron o’limin
Kinosida butun xalqqa oldindan aytdi.
Rossiyaning choyshab-ekranlarida
Yotardi u har bir shaharda.
Kinozal emasdi – har kim shunchaki
kelib oddiygina xayrlashardi.
U – bugungi kunlar ruhidek.
Junjikib tamaki tortganda faqat,
poezdlar, katlarda xuddi shundayin
junjikib turardi butun mamlakat.
Oqillarcha bildi ona uy, deb
u qayinzor, archazor o’z diyorini .
Baykalni qoraga o’rab qo’ysaydik,
Marhum uyidagi oyna singari.
* * *
Ruhim mening, chavandozim, tavba qildim,
yolboraman bir tilanchi singari,
so’ndirmagil,
so’nmayin muhlatimdan ilgari.
Bizlar – bu dunyoga kelgan bandalar,
O’zini topolmay yelgan bandalar,
Bizdan na yod qolar va na bir ovoz.
Bizlar – ruhning jismoniy
Soyalarimiz, xolos.
* * *
“Men seni juda ham…”
So’zlagani qo’ymaysan.
Lablar shivirlashar.
Sen meni juda ham…
Men senga to’ymayman,
sen menga to’ymaysan,
Sen meni juda ham…
Men seni juda ham…
Bu shahar uxlaydir,
bu shahar – o’gaydir.
Bahor ham tugaydir,
yozu kuz tugaydir.
Bu ishq tugamaydir
unda ham, shunda ham:
“Men seni juda ham…”
“Sen meni juda ham…”
