Саҳифа Габриэль Гарсиа Маркес таваллудининг 95 йиллиги бағишланади   

    Габриель (Габриэль)  Гарсиа   Маркес ижоди билан танишганимдан ва, айниқса, «Юз йил танҳоликда» романини  ўзбекчага ўгирганимдан сўнг бу улкан сўз санъаткорига, адабиётшунослар таъбири билан айтганда, замонамиз адабиёти маршали бўлмиш аллома адибга нисбатан юрагимда чексиз эҳтиром туғилди. Адибнинг янги асарларию ижоди тадқиқ этилган рисолалар ундаги янги-янги хислатларни намоён этгани сари бу туйғу тағин зўрайди. Ахийри, у билан учрашиш, суҳбатлашиш орзуси кўнглимни банд этди.

Анвар Жўрабоев
МАРКЕС БИЛАН УЧРАШУВ

Онам Меҳринисо хотирасига

Сарбаландлиги боиси надир? Недадир муқтадирлиги унинг?

«…Жунунвор хуружларимиз ҳеч қолмади-қолмадида… Мексика диктатори Антонио Лопес де Санта-Ана ўнг оёғидан айрилгач, дабдабали маросим уюштириб шу оёғини дафн эттирди. Эквадорга ўн олти йил ҳокимлик қилган генерал Габриэль Морено оламдан ўтгач, видолашиш маросимида жасадга шоҳона либослар кийдириб, президент курсисига ўтқазишди ва ёнига барча яроғ-аслаҳаларию кийим-бошларини қаторлаштириб қўйишди…

Испанлар зулмидан озод бўлсак-да, жунунвор хуружларимиз ҳеч қолмади-қолмади…»

Шимолий кенгликнинг ўттиз иккинчи, жанубий кенгликнинг эллик олтинчи градуслари оралиғидаги саккизта жуғрофий минтақада ястаниб ётган ва ўттиздан зиёд каттаю кичик мамлакатдан иборат Лотин Америкасида олтмиш йил муқаддам Габо таваллуд топди, колумбиялик ана шу бола пайти келиб Габриэль Гарсиа Маркесга айланди.

Дунёи қўтирнинг борки аччиқ-чучугини татиган бу зотнинг юраги баҳри мавжвар тўлқинлари каби қирғоқларини беаёв савалагани савалаган. Йўқса, Нобель мукофоти топширилиш тантанасида сўзлаган нутқида адабий қарашлари ва ижод сирлари ҳақида гапириш ўрнига акобиру аъёнлар қиёфасини шу қадар алайно-ошкор фош қилардими у?

Мана, ўша олти йил аввал сўзланган нутқнинг давоми: «Лотин америкалик йигирма миллион бола икки ёшга тўлмасдан ўлиб кетишди. Репрессия туфайли бадар кетганларнинг сони бир юзу йигирма мингдан ошди. Бир миллион чилилик ёки аҳолининг ўн фоизи мамлакатини ташлаб кетишга мажбур бўлишди. Жами икки ярим миллион аҳолига эга мўъжазгина Уругвайнинг ҳар бешинчи нафар кишиси қувғинда яшайди. Лотин Америкасидан кетиб қолган қочоғу муҳожирларни агар бир жойга тўплаб, давлат тузишса борми, аҳолиси миқдори Норвегияникидан анча кўп бўлар эди.

…Европалик тараққийпарварлар мамлакатларида ўрнатишмоқчи бўлган социал адолат нега энди Лотин Америкасига тўғри келмас экан?

…Йўқ, Лотин Америкаси беирода шахмат пиёдаси бўлишни асло истамайди ва бундай бўлмайди ҳам».

Эзгулик, дарддошлик, мардонаворлик. Маркес сарбаландлигининг, муқтадирлигининг ибтидоси ана шулардир. Унинг жисми-жонини булар қанчалик чуқур банд этганлигини англаш учун ҳеч бўлмаса «Мустабиднинг паймонаси» ва ёки «Полковникка ҳеч ким хат ёзмаётир»ни ўқиб чиқиш кифоядир. Ёинки «Юз йил танҳоликда»ни.

Маркес ижоди билан танишганимдан ва, айниқса, «Юз йил танҳоликда» романини Нурали Қобул билан бирга ўзбекчага ўгирганимдан сўнг бу улкан сўз санъаткорига, адабиётшунослар таъбири билан айтганда, замонамиз адабиёти маршали бўлмиш аллома адибга нисбатан юрагимда чексиз эҳтиром туғилди. Адибнинг янги асарларию ижоди тадқиқ этилган рисолалар ундаги янги-янги хислатларни намоён этгани сари бу туйғу тағин зўрайди. Ахийри, у билан учрашиш, суҳбатлашиш орзуси кўнглимни банд этди.

Лекин қандай учрашиш мумкин у билан? Ахир, Колумбия қаёқдаю Тошкент қаерда! Умуман, у 1979 йилдан буён мамлакатимизга келмаган. Кунларнинг бирида Маркес ҳақидаги мақолани кўздан кечиратуриб, унинг гапидан олинган кўчирмага кўзим тушди: «Ўн йиллар давомида ревизионизмда, антисоветизмда айблаб келишди мени. Гўёки майда буржуазия ва реакцион ғояларни тарғиб қилар эмишман. Асли мен айтган гаплар шу кеча-кундузда СССРда содир бўлаётган яшариш хусусида эди. Ўшандаёқ Совет Иттифоқида ҳам, жаҳондаги социализм ҳаракатида ҳам туб ислоҳлар бўлиши зарур деб ўйлаган эдим». Шунда, демак, Маркес мамлакатимизга келади, ахир содир бўлаётган бурилишни ўз кўзи билан кўришни истамаслиги мумкин эмас, деган хаёлга бордим.

Орадан кўп вақт ўтмай, унинг Москва кинофестивалига ташриф буюриши ҳақидаги хабар қулоғимга чалинди. Зудлик билан пойтахтга учишга аҳд қилдим. Фестиваль очилишига бир неча кун қолган. Ўзингиз биласиз: июлнинг бошларида самолёт билети анқонинг уруғи. Устига устак, фестивалда иштирок этувчи журналистлар аллақачоноқ аккредитация қилинган. Одатда, улуғлар суҳбатини магнитофонда ёзиб оламан, лекин кейинги пайтлар у панд берар, устахонадагилар эса эплаб тузата олишмасди. Тағин, япон кассеталаридан топиш амри маҳол денг…

Хуллас, минг ташвиш ғов каби йўлимни тўсиб турарди. Аммо… ният холис бўлса, доим ишинг ўнгидан келади. Икки кун ичида самолётга билет топилди, аккредитация муаммосиям ечилди. Дўстим, тожикистонлик шоир Шодмон Жўраев эса Душанбедан самолёт орқали анча кассета бериб юборди. Москвада магнитофонни тузатиш икки соатлик иш.

«Домодедово» аэропортидан тўғри «Москва» меҳмонхонасига йўл олдим, жойлашгач, фестиваль штаби — «Россия» меҳмонхонасига кирдим, оралиқ масофа яқин — кўчанинг нариги юзидан Қизил майдон бўйлаб Василий Блаженний соборининг шундоқ чап томонига ўтилса — бас.

Матбуот марказидагилар рўйхатга олишди, аккредитация карточкасини беришди.

«Ҳа, Маркес келган,— дейишди улар менинг саволимга жавобан,— лекин қайси меҳмонхонада, шуни аниқ айтолмаймиз. Фестивалнинг бошқа хизмат группасидагилар балки ёрдам беришар сизга». Бу беҳисоб группалар улкан меҳмонхонанинг талай хоналарини банд этган эди. Ўша куни кирмаган хонам қолмади, лекин уринишларим зое кетди.

«Фестиваль очилишидан бир неча кун илгари келувди у. Очилиш маросимида қатнашди. Энди… юради дейсизми ёпилиш маросимини кутиб. Қайтиб кетгандир…» — бир журналист шундай деди. «Наҳотки? Шунча йўлдан келиб…» Хунобим ошиб кечаси ухлолмай чиқдим. Эрталаб яна штабга кирдим, ярим куним Маркеснинг шу ердами ёки йўқлигини аниқлашга кетди. Уринишларим натижа бермади ҳисоб. Аммо куннинг иккинчи ярмида омад кулиб боқди менга.

Тушдан кейин «Россия» меҳмонхонасига бақамти кино-концерт зали ёнидан ўтаётиб, кўрдимки, бу ерда Маркеснинг «Ошкора қотиллик қиссаси» асосида суратга олинган фильм намойиш этилар экан. Олдинига ишонгим келмади. Ахир, Маркес асарларининг экранлаштирилишига қарши-ку. «Юз йил танҳоликда» асосида фильм яратайлик, деб киночилар мурожаат қилавериб, уни жон-ҳолига қўйишмаган, шунда у: «Майли-ю, лекин бунинг эвазига миллион доллар тўлашларинг керак бўлади», деган. Орадан бир йил ўтгач, киночилар рози бўлишган. Аммо Маркес кўнмаган. Икки, ҳатто уч миллион доллар тўлаймиз дейишса-да, у ижозат бермаган. Кейинчалик балки бу соҳага ёзувчининг муносабати ўзгаргандир?!

Кино-концерт залида фестиваль жюри аъзолари, хорижий меҳмонлар ҳамда аввал бошда билет олган кишилар учунгина фильмлар кўрсатилар (журналистларга алоҳида кинотеатр хизмат қилар) эди. Шу сабаб бу ерга кириш роса қийин, айниқса, яхши фильмлар намойиш этиладиган кун. Бугун ҳам одам кўп эди! Эҳтимол, ортиқча билет топилиб қолар?!

Қаёқда дейсиз. Кўнглим чўкиб, четга чиқиб турганимда кимдир билагимдан тортди. Қарасам, ўрта яшар бир аёл.

— Узр, мабодо Ўзбекистондан эмасмисиз?

— Ҳа, нима эди?

— Ўзим ҳам шундайдир деб ўйлаган эдим. Биласизми, ўзбекларни жуда ҳурмат қиламан. Узоқ йили уйимиз ёнаётганида кенжа ўғлим тўрдаги хонада қолиб кетибди. Шунда бир ўзбек аскар йигит уни оловнинг ичидан олиб чиқди. На қайси қисмдан эканлигини биламан, на исми-шарифини. Шу йигит бўлмаганида… Умри узоқ бўлсин, ишқилиб. Шундан бери… қарзимни узай дейман-у… Боя билет сўраб юрувдингиз, олинг меникини. Олаверинг,— у билетини қўлимга тутқазди.

Ният холис бўлса амалга ошар экан-да, деб залга кирдим, бўш жойлардан бирига ўтирдим.

Сочлари силлиқ таралган қиз саҳнага чиқди-да, микрофонга яқин келди: «Азиз меҳмонлар! Ҳозир биз Франческо Розининг «Ошкора қотиллик қиссаси» фильмини намойиш этамиз. У конкурсдан ташқари кўрсатиляпти. Италия ва Франция кинематографчилари яратишган. Картина Канн фестивалида яқинда махсус соврин билан тақдирланган… Ёнимдаги меҳмон фильм сценарийси муаллифи Тонино Гуэрро! (Қарсак янграйди, Гуэрро таъзим қилади). Ушбу фильм буюк ёзувчи, Нобель мукофоти лауреати Габриэль Гарсиа Маркеснинг қиссаси асосида Колумбияда суратга олинган.

Азиз томошабинлар! Залда сеньор Маркес ҳам ўтирибди!..»

Зал олқишга тўлиб кетди. Олдинги қатордагилар ўгирилиб кўз учида Маркесни қидира бошлашди.

— Ана, ҳув ана у! — деди ёнимда ўтирган йигит ҳаяжонланиб (у болгар экан, буни кейинроқ аниқладим). Мен ҳам юрагим ҳаприқиб:

— Ҳа, ҳа, кўряпман! — дедим.

Маркес атиги етти-саккиз қатор нарида, зални иккига айирган йўлак четидаги курсида ўтирар эди. У одмигина кўйлак кийган, бўйнига эса шарф боғлаб олган эди. Одамлар таниб қолмасин дебми у ҳам бошини ортга буриб, бошқаларга қўшилиб қарсак чаларди. Лекин уни тезда ўзгалардан ажратиб олишди. «Маркес! Маркес!»—дея хитоблар янгради залда. Фотоаппарат ушлаган беш-олти киши югуриб унинг ёнига боришди, гоҳ чўккалаб, гоҳ тик туриб улуғ адибни суратга тушира кетишди… Кейин уларнинг сафи дастхат ишқибозлари билан «бойиди», Маркесга улар китобу дафтар… тутишар, имзо чекишини сўрашар, у эса мийиғида жилмайганча бу илтимосни бажарарди.

Ёнимдаги йигит ҳам блокнотини олдию адиб томон отилди…

Унинг олдидаги одамлар камайиш ўрнига тобора кўпаярди.

— Жаноблар, сеньорлар, ўртоқлар! Маркесни холи қўйинглар энди! — дея мурожаат қилди кимдир, ахийри микрофон орқали. — Илтимос қиламан, жой-жойларингга ўтиринглар. Фильм бошланиши керак бўлган вақтдан ярим соат ўтиб кетди-ку, ахир!

Одамлар истар-истамас Маркесдан ажралишди. Чироқлар ўчди ва фильм бошланди: дарё бўйлаб сузиб келаётган кема қишлоққа яқинлашгани сари палубада турган оқсоч, бўйдор киши юрагини ҳаяжон қоплайди… Ниҳоят у соҳилга тушади, қишлоқ оралаб кета бошлайди. Кўпдан бу ерга келмаганлиги шундоқ сезилиб туради. Тўппа-тўғри қабристонга кириб боради ва бир қабрга гул қўяди. Камера кулгиси ўзига росаям ярашиб турган хушбичим йигитнинг сувратини ва суврат остидаги «Сантьяго Носир» ёзувларини бутун экранга олиб чиқади… Сўнгра ўн гулидан бир гули ҳам очилмай умри хазон бўлган шу йигитнинг фожиали ўлими тарихи жонлана бошлайди.

Соҳибжамол Анхела, чиройига барча қишлоқ қизларининг ҳаваси келадиган Сантьяго Носир, Анхелага кўнгил қўйган, маъшуқаси учун ҳар нарсага тайёр шайдойи Роман, қизнинг тошюрак акалари — Носирнинг бўлғуси қотиллари томошабин билан бақамти келишади. Воқеалар, гарчанд жуда секин кечса-да, шу осойишталик тубида бидъат ва хурофотга нисбатан шиддатли бир исён қалқиб турибди.

Фильм Анхела ва Романнинг тақдир тақозосига кўра маҳв бўлган муҳаббатлари, менимча, сентиментал туйғулардан тобора узоқлашаётган ғарблик томошабинларнинг ҳам юрагини жунбушга келтирарди…

Ёш бўлишига қарамай, кино оламида анча танилиб қолган италиялик актриса Орнела Мути Анхела ролини эҳтирос билан ижро этган. Франциялик машҳур актёр Алон Делоннинг ўғли Энтони Делон, Лючия Бозе каби қатор истеъдодли актёрлар фильмда иштирок этишган, етакчи образлардан бирини Жан Мария Волонте яратган. Италиялик бу номдор санъаткор бундан сал илгари Москвада бўлиб ўтган «Ядросиз дунё учун, инсониятнинп омон қолиши учун!» халқаро анжуманида иштирок этган эди. Фестиваль кунлари у билан суҳбатлашишга имкон туғилди. «Маркесдек буюк ёзувчи асари асосида суратга олинган картинада роль ижро этиш ҳам шарафли, ҳам масъулиятли. Фильм муваффақиятини таъминлашга озми-кўпми ҳисса қўшган бўлсам, беҳад бахтиёрман», дейди у.

Фильм давом этяпти-ю, одамлар ҳамон ўгирилиб, Маркесга нигоҳ ташлашади. Мен ҳам қиссаси асосида суратга олинган фильмни у билан биргаликда кўриш имконига эга бўлганимдан ич-ичимда севинаман. Сўнг режа тузаман: картина тугагач, Маркесга учраб, суҳбат учун вақт ажратишини сўрайман.

Фильм оҳанрабодек ҳаммани ўзига тортган, нигоҳлар экранга қадалган эди. Ниҳоят, у тугади. Чироқлар ёнгач, яна қарсаклар янгради, яна ҳаммамиз орқага ўгирилдик, аммо Маркес жойида йўқ эди…

Залдан бирин-кетин чиқа бошлаймиз. Дафъатан ҳайҳотдай вестибюлнинг нариги четида ғуж бўлиб турган одамларга кўзим тушди. «Маркес!» — ана шу фикр миямга яшиндек урилди. Борсам, Маркес эмас, Тонино Гуэрро экан.

Гуэрро адабиёт ва санъат оламида ном қозонган ижодкор. У Федерико Феллинининг болалик дўсти, сценарийнавис, шоир ва рассомдир. Гуэрронинг сценарийлари асосида Феллини, Антониони, Андрей Тарковскийлар анчагина фильм яратишган. Франческо Рози ҳам унча-мунча сценарийнавислар билан ҳамкорлик қилавермайди.

Кинофильмлар яхшию ёмон чиқишида сценарийнавислар улуши катта эканлигини кўпчилик билмайди, сабаби, картиналар ҳақида гап кетганида асосан режиссёру актёрлар тилга олинади. Қолаверса, айрим сценарийнавислар постановкачи-режиссёр соясида қолиб кетаверади, фильм яратилиш жараёнида уларга изн беришмайди ҳисоб. Тонино Гуэро эса, режиссёр минг номдор бўлмасин, тенгма-тенг иш олиб боради.

Гуэрро гоҳ дастхат ёзар, гоҳо расм чизиб, остига имзо чекарди. Дастхат сўровчилар эса шу қадар кўп эдики… «Бўлди, бўлди… Бошқа вақт»,— деди у русчани буза-буза. «Рус тилини билар экан-да», мен қувонаман ва Гуэрро билан суҳбатлашиш пайига тушаман, «Маркес билан учрашишимга балки у кўмаклашар» деб ўйлайман ичимда.

Гуэрро одамлардан зўрға ажралиб эшикка томон юради. Унга етиб олиб: «Янги фильмингиз билан қутлайман. Рости, анчадан буён бундай ажойиб картина кўрмаган эдим», дейман ва ўзимни таништираман. Сўнг мақсадга ўтаман. Интервью беришга рози бўлади. «Русчани яхши билмайман, хотиним тилмочлик қилади. У мени ташқарида кутаётган эди, кетиб қолмаган бўлсин-да», дейди.

Эшикдан чиққан заҳотимиз сочи жингалак аёл бизга рўбарў келади. Гуэрро рафиқаси билан мени таништиргач, «Дўстимиз Тошкентдан экан, сўҳбат учун беш минутча вақт ажрата оламиз-а?», дейди. «Албатта-да», ширин жилмаяди рафиқаси.

Суҳбатимиз анчага чўзилади.

— Маркес қиссаю романлари экранга чиқишига доимо қарши эди. Шу боис «Ошкора қотиллик қиссаси» асосида фильм яратилганини кўриб, ҳангу манг бўлиб қолдим. Нима, унинг кинематографияга муносабати ўзгардими?

— Йўқ.

— Унда қандай қилиб розилик олдингизлар қиссасини экранлаштиришга?

— Аниқроғи, буни Франческо Рози билади.

— Габриэль Гарсиа Маркесдек ёзувчининг панжасига панжа уриш, яъни унинг қиссаси асосида сценарий ёзиш асносида нималарни ҳис қилдингиз?

— Фақат бир нарса — масъулиятни, юксак масъулиятни.

— Сценарий ёзилишида, фильмнинг суратга олинишида Маркес билан ўзаро ҳамкорлик қандай кечди?

— Ҳеч қандай.

— Тушунмадим?

— Биз ҳамкорлик қилганимиз йўқ. Сценарийни ўқишдан бош тортди у.

— Нега?

— Мабодо омадингиз чопиб, Маркес билан учрашиб қолсангиз, сабабини ўзидан сўрарсиз.

— Бугун фильмни Маркес биринчи марта кўрдими?

— Йўқ. Картинани у дастлаб Парижда кўрган.

— Таассуротлари қандай?

— Картина унда яхши таассурот қолдирган…

Суҳбатга берилиб, Маркеснинг координатларини сўраш мутлақо ёдимдан кўтарилибди. Ким билади дейсиз, балки у ҳам яширармиди? Ҳар қалай, фильмга тушмасимдан олдин Маркес шу ердами, йўқми, деб ташвиш чекаётган эдим, энди бу иккиланишга чек қўйилди. Аммо мен ахтариб юрганимда у Ватанига кетиб қолса-чи? Яна зиқланаман, «кетмас ҳали», деб ўйлайман ўзимча, шунда ички бир туйғу орқали у билан бари бир учрашишимизни сезаман. Бу сезги, гарчанд мустаҳкам бир пойдеворга эга бўлмаса-да, интервьюга нисбатан сўна бошлаган умидни қайта аланга олдиради. Шу сабаб меҳмонхонага келаману учрашувга ҳозирлик кўраман.

Аввало, Маркесга берилажак саволларни бир-бир назардан ўтказаман. Совғаларни тахтлаб юктўрвага жойлайман. Эртаси кун эса… дастлаб нуфузли устахонага магнитофонни олиб бордим, «тузатишга камида ўн кун кетади. Устига устак, кўпгина керакли қисмлар ҳам йўқ,— дейишди улар,— биласизми, яхшиси, «Сони» фирмаси вакилларига учрашинг».

«Жаноб Арай эшитади. Ҳа, ҳа, «Сони» фирмаси,— деди соф рус тилида, ўзини жаноб Арай деб таништирган япон. Унга аҳволни тушунтирдим,— келинг,— деди у шунда,— қўлимиздан келганича ёрдамлашамиз!»

…Фирма ваколатхонаси Халқаро савдо марказида жойлашган экан. Жаноб Арай — ҳали ёши ўттизга етмаган, миқтигина йигит шарқона илтифот билан кутиб олди: «Тошкентданман денг? Фестивалга келибсиз-да. Қайси киноларни кўрдингиз?..»

Маркеснинг қиссаси асосидаги фильмдан бошқа ҳеч вақо кўрмаганлигимни айтдим. «Маркес улуғ ёзувчи!» деди у ҳаяжон билан. Шу пайт хонага жаноб Арайдан ҳам ёшроқ йигит кириб келди-да, табассум ила сўрашди. «Бизнинг устамиз,— дея таништирди уни жаноб Арай,— қани, беринг-чи магнитофонингизни». Улар магнитофоннинг уёқ-буёғини кўриб, ўзаро бир нарсаларни гаплашишди. Кейин: — Агар малол келмаса, нариги хонага кириб ўтиратурсак. Уста бир иложини топар,— деди жаноб Арай менга қарата.

Қўшни хона кенггина экан, ўртада турган думалоқ стол атрофида эса чиройли стуллар териб қўйилганди. Девор томонда экрани катта антиқа телевизор, унинг ёнида эса…

— Фирмамизнинг энг сўнгги янгиликларидан бири — компакт кассетали видеомагнитофон,— дея изоҳ берди жаноб Арай,— буниси эса… видеопластинкали приставка,— тортмадан пластинка олиб (ўзимизнинг одатдаги пластинкадан ўта ялтироқлиги билан фарқ қилади), уни жойлаштирди, шу заҳоти экранда рангли тасвир пайдо бўлди.— Эстрада концерти ёзилган. Сиз бемалол кўраверинг, мен ҳозир,— дея чиқиб кетди ва беш минутлардан кейин кофе келтирди.

Ўзбекистон, Маркес, оламда донг таратган «Сони» фирмаси, бу ердаги меҳнат ва турмуш шароитларию техника янгиликлари ҳақида гаплашамиз. Бир пайт уста кириб келади ва жаноб Арайга бир нима дейди. Жаноб Арай менга юзланади:

— Бизни кечирасиз, магнитофонингизнинг иши кўп экан. Мундай қилсак: уни бизга ташлаб кетасиз, сизга эса,— ўрнидан туриб, у пастки тортмадан яп-янги магнитофон олиб менга узатади,— то фестиваль тугагунича ишлатиб турасиз, унгача сизникини ҳам тузатиб қўямиз, келиб алмаштириб кетасиз.

«СМ—17» маркали бу магнитофон фойдаланишга жудаям қулай, уни чўнтакда ҳам бемалол олиб юриш мумкин эди.

— Маркес билан учрашишингизга тилакдошман. Ишларингиз ўнгидан келсин. Умид қиламанки, магнитофонимиз ҳам оғирингизни енгил қилади,— дейди хайрлаша туриб жаноб Арай. Мен эса: «Маркеснинг координатларини қандай топиш мумкин?— деб ўйга толаман,— ким менга кўмак беради?» Ва шунда биласизми ким, ўзимизнинг Одил Ёқубов (аниқроғи, бу севимли ёзувчимизнинг «Улуғбек хазинаси» романи) менга ёрдам қўлини чўзди. Подмосковьеда яшовчи ўртоғим — Леонид беш-олти ойча бурун гаплашиб қолганимизда, «мабодо яна Москвага йўлинг тушса, Одил Ёқубовнинг «Улуғбек хазинаси»дан ўзинг билан бир дона ола кел», дея илтимос қилган эди. Тошкентга келгач, асарнинг русча нашрини сўраб-суриштириб зўрға топдим.

Леониднинг уйида телефони йўқ, шу боис Москвага келганимни унга билдиролмадим, лекин ишим бир ёқли бўлса тўғри уникига бораман, деган ниятда ҳамиша китобни ўзим билан олиб юргандим. Штабга келсам тушлик бошланган экан. Тамадди қилгани бориб навбатга турдим, зерика бошлагач, «Улуғбек хазинасипни қўлимга олиб, аллома шоҳ фожиаси тасвирланган саҳифани очиб, нечанчи марта ўқий бошладим.

— Сизми охири?

Диққатим чалғиб бошимни кўтардим, бир тўда қизларнинг олдида тургани қайта сўради:— Охири?..

Навбат секин-аста силжийди. Ҳамма ўзи билан ўзи овора. Қизларнинг эса оғзи гапдан бўшамайди. Кейин улар бирдан жимиб қолишди, шивир-шивир қила бошлашди. Баногоҳ «Ёқубов!» деган сўз қулоғимга чалинди, қолган гаплари унча эшитилмади. «Одил акани билишар экан-да», ич-ичимдан қувонаман. Шу чоғ боя навбатнинг охирини суриштирган қиз:

— Кечирасиз, сиз Ўрта Осиёдан эмасмисиз мабодо? — дея сўради.

— Ҳа, Ўзбекистонданман,— дедим унга юзланиб.

— Ҳамюрт экансиз-да Одил Ёқубовга. Зўр ёзувчи-да у. Сизга айтсам, анчадан буён «Улуғбек хазинаси»ни ахтариб юрувдим. Агар… малол келмаса, сотинг шу китобингизни менга!— деб қолди у ҳеч кутилмаганда.

— Рости, бир ўртоғим сўрагани учун… Шунга атаб олиб келувдим,— дедим хижолат чекиб.

— Тошкентда… Танишларингиздан топилар, унга юборарсиз, мен… Йўқ деманг! — Қиз кўзлари мўлтиллаб илтижо билан тикилди.

— Сотишга-ку сотмайман-а, лекин… совға қилишим мумкин. Ҳа майли, манг, олинг!— дейман тантилигим тутиб, «Тошкентга боргач, ўзимдаги нусхани почта орқали Леонидга жўнатарман», деб ўйлайман ичимда. Қиз шу қадар севиниб кетадики, «Раҳмат сизга, дейди, мингдан минг раҳмат!» Сўнг ўзини таништиради:

— Фестивалчиларданмиз, исмим Елена, агар, бирор масалада ёрдамимиз асқотса… хурсанд бўлар эдик!

— Э, шундайми! Мабодо Маркеснинг координатларини топишда ёрдам сўрасам-чи?

— Ҳаракат қиламиз,— дейди Елена,— тамадди қилиб бўлгач, биз билан юринг.

Иккинчи қаватга кўтарилиб, ўнгга қараб юрамиз… Қизларнинг аксарияти йўл-йўлакай фестивалнинг турли идоралари, яъни хизматларини ўтаётган хоналарга кириб кетишади. Елена: «Сиз шу ерда тура туринг,— дейди менга ва ўзи таржимонлар хонасига бурилади. Бир оздан сўнг қувона-қувона чиқади.— Мана, Маркеснинг таржимони — Марина Сергеевна Акопованинг телефон номери. Акопова орқали Маркес билан боғланишингиз осонлашар, — дейди бир парча қоғозни менга узата туриб!

Ҳа, ният холис бўлса!..

Шартта меҳмонхонамизга бориб, Акоповага телефон қила бошлайман. Аммо жавоб бўлмайди. Пичадан кейин яна сим қоқаман, яна… Яна, яна…

…Алламаҳалда ниҳоят жавоб беради — эркак кишининг овози, бу Марина Сергеевнанинг турмуш ўртоғи Александр Иванович Седой экан. «Марина ҳали-вери келмайди,— дейди у.— Тошкентдан бўлсангиз, Шуҳрат Аббосовни танирсиз?» «Мен ишлайдиган журналда редколлегия аъзоси у киши. Биз деярли кунора учрашиб турамиз». Александр Иванович Шуҳрат ака билан институтда бирга ўқиган экан. У Шуҳрат Солиҳовичнинг соғлиғи, бугунги ишлари билан қизиқа кетади… Биз бирпасда апоқ-чапоқ бўлиб оламиз. Ниҳоят, мақсадга кўчилади.

— Маркес билан учрашиш… Ҳақиқатдан ҳам… Аммо дўстимнинг оғайнисига ёрдам бериш менинг бурчим. Марина келса бирор йўлини қидириб топармиз. Сиз эртага кечқурун шу вақтда телефон қилинг,— дейди Александр Иванович.

Кўнглимдаги ниятни юзага чиқаришда боя Одил Ёқубов мухлисининг муҳаббати қанча ёрдам берган бўлса, энди Шуҳрат Аббосов шаъни шундай кўмак бераётган эди. Рости, шундай забардаст ҳамюртларим борлигидан шу қадар фахрландимки, уёқ-буёғи йўқ!

Эртаси кун айтилган вақтда Александр Ивановичга телефон қилдим.

— Марина айтибди,— деди у,— Маркес рози. Фақат «ўн бешинчи июлдан кейин» дебди. Ҳозир иши роса кўп экан.

Демак, Маркес фестивалнинг охиригача бўлар эканда. Анжуман сўнгида Москвада у яна бир-икки кун қолиши ҳам мумкин. Шуни аниқ биламанки, ҳали бирор мухбир ундан интервью олганича йўқ. Ўн бешинчидан сўнг… менга навбат тегармиди?! Нима бўлсаям, ўшангача гаплашиб олиш шарт. Александр Ивановичга шундай дейман.

— Гапингизда жон бор. Лекин…

— Юмушимизни осонлаштирадиган нарса йўқмас,— дейман унга,— бир дўстим билан Маркеснинг «Юз йил танҳоликда» романини ўзбекчага ўгирганмиз. Таржима бултур журналда чиққан. Яқин орада китоб ҳолида чоп этилади. Таржимонига сал мурувват кўрсатар? Марина Ивановна билан бир уриниб кўрмайсизми, а?

— Яхши, эртага бир телефон қилинг.

Эртасига эса…

Эртасига аввало Марказий Кино уйи қошидаги Ёш кинематографчилар клубида СССР ва АҚШ киночиларию олимлари иштирокида шу куннинг энг долзарб муаммолари хусусида ўтказилган баҳсни тинглайман. Тушдан кейин “Россия”нинг қуйи тарафида жойлашган «Зарядье» кинотеатрида фестивалнинг ҳужжатли фильмларини томоша қиламан.

Ёз пайтлари, хусусан, шом сепини ёяётган маҳал Москвада тез-тез ёмғир ёғиб туради. Одатда у бир шовдираб ўтади-кетади. Анжуман ўтаётган кунлар эса мутлақо ўзгача эди: ҳаво бир кун иссиқ, бир кун совуқ, осмонни ҳадеб симобранг булутлар қоплагани-қоплаган, гоҳо эса куни билан майдалаб ёмғир ёғади.

Бугун кечқурун… кинотеатрдан чиқишимиз билан руҳафзо ҳаво бизни оғушига олди. Осмон тиниқ, нилий рангда. Ботаётган қуёшнинг заррин нурлари шафақни қирмизи тусга киритган. «Россия» меҳмонхонаси пештоқида турли давлатларнинг байроқлари сезилар-сезилмас ҳилпирайди.

Анжуман оқшом тароватига байрамона тус бағишлаган. Меҳмонхона олдидаги йўлакларда турли-туман русумда кийинган одамлар. Уларнинг аксарияти диққинафас номерларини холи қолдириб, сайр қилгани атай пастга тушишган.

Шулар орасида баногоҳ Маркесни кўриб қоламан! У қорамағиздан келган бир йигит билан алланарсалар ҳақида гаплашганча айланиб юрар эди.

Уларнинг хиёл ортида икки аёл. Бири кўзимга иссиқ кўринди. Қаердадир суратини кўрганман. Мерседес! Маркеснинг хотини. Иккинчиси новча, тўладан келгани, ҳойнаҳой, ёзувчининг таржимони!

Бор журъатимни тўплаб унинг ёнига бораман, «Салом, Марина Сергеевна!» дейман, у эса ҳайрон бўлиб менга тикилади. Дарҳол ўзимни таништираман.

— Ҳа, ҳа, эрим сиз ҳақингизда гапирувди. «Юз йил танҳоликда»ни ўзбекчалаштирганмиз денг?

— Ҳа. Журналда чиқди, нақ учта сонида, улар Маркесга энг яхши совға бўлади, деб опкелганман.

— Роман учун қанча қалам ҳақи юбордиларинг Маркесга? — ҳеч кутилмаганда савол беради Марина Сергеевна.

— Рости, рости… аниқ билмайман. Бу иш билан мутасадди ташкилотлар шуғулланади-да. Ишқилиб, анча юборишган чиқар.

— Олдин аниғини билиш керак. Адабий агентининг айтишича, бизда сўнгги йиллар давомида ёзувчининг кўплаб асарлари чиққан-у, аммо қалам ҳақига келганда… баъзи нашриётлар ғирромлик қилишган. Куни кеча Маркес шу хусусда ёниб-куюб гапирган эди. Агар, сиз ҳам ўша таржима ҳақида айтсангиз… Бу ерда қийин бир муаммо бор шекилли. Уни каттароқ идораларда ҳал қилиш керак… Эрим илтимосингизни етказувди. Тўғри, ўн бешинчидан кейин ҳақиқатда ҳам учрашолмай қолишингиз мумкин. Нима қилдик, а?

— Ишқилиб, бир иложини топинг!— дейман.

— Бўлмаса бундай қилсак,— дейди у хиёл ўйга толиб,— эртага соат учларда Маркеснинг номери олдида учрашайлик… Ҳа, ҳа. «Россия»да, ўн еттинчи қават. Беш юзу учинчи хона. Балки ишингиз юришиб кетар. Лекин яна бир бор огоҳлантириб қўяй, таржима хусусида оғиз очмайсиз. Келишдикми?

— Раҳмат, Марина Сергеевна! Айтмоқчи, Александр Ивановични безовта қилиб юрмай энди, ҳал бўляпти-ку масала. У кишига ҳам миннатдорчилигимни етказиб қўйсангиз.

Эртаси кун — ўн биринчи июлда суратчи иккаламиз айтилган вақтда «Россия» меҳмонхонасининг ўн еттинчи қаватига кўтариламиз. Номер томон ўтаётганимизда: «Қаёққа? Қаёққа?» дея сўрайди навбатчи аёл йўлимизни тўсгудек бўлиб.

— Беш юзу учинчига, — деймиз биз.

— Олдин телефон қилиш керак, агар рухсат беришса, марҳамат.

Телефонни ҳеч ким кўтармайди.

— Ий-е, мана-ку калитлари! Ҳали қайтишмабди. Нариги хонада ўтира туринглар, «соат тўртдан кейин» дейишган бўлса, келиб қолишар. Одатда роса кеч қайтишади улар. Машҳур одамлар-да! Уёққа таклиф қилишади, буёққа таклиф қилишади… Ўзи юқори қаватларимизда фақат машҳур кишилар қўноқ бўлишади, Расул Ҳамзатов, Чингиз Айтматов…— дейди ғурур билан навбатчи аёл.

Кутиш хонаси шинамгина экан. Деразадан ажиб бир манзара кўзга ташланади. Аммо… «Бордию навбатчи айтганидай, ҳориб-чарчаб кеч қайтишса-чи? Унда, табиийки, интервью ҳақида гап бўлиши ҳам мумкин эмас. Маркес Марина Сергеевнанинг илтимосини рад этган бўлса-чи?»

Бир маҳал йўлакда оёқ товушлари эшитилади. «Келишди шекилли,— дейди суратчи, — хабар ол-чи?»

Ҳа, ўшалар! Маркес билан Мерседес шундоқ ёнимдан ўтиб, номерларига кириб кетишади. Марина Сергеевна эса навбатчи аёлнинг ёнида турибди. Балки навбатчи унга биз ҳақимизда гапираётгандир… У мени кўради-да, кела бошлайди.

— Биласизми,— дейди у салом-аликдан сўнг,— аниқ бир нарса ваъда қилолмайман. Ҳеч қўлимиз бўшамаяпти ташрифлардан. Мана, ҳозир ҳам академик Велиховнинг ҳузуридан келдик. Ярим соатдан кейин эса министрнинг қабулида бўлишимиз керак. Балки кейинроққа кўчирармиз учрашувни… Кечирасиз, кутиб қолишди. Эрта-индин телефон қилинг, бир йўлини топармиз. У яшин тезлигида номерга кириб кетади. «Марина Сергеевна! Марина Сергеевна!» деганча қолавераман.

— Нима дейишди? — сўрайди шу пайт хонадан чиққан суратчи.

— Пича сабр қилинглар дейди, қандайдир министр билан сўзлашаркан ҳозир,— ёлғон гапираман мен, ўзимни зоҳиран хотиржам кўрсатиб.

— Телефондами? Билмадингми қайси министрлигини? Маданият министри бўлса керак-да, ҳойнаҳой… Тўрт-беш минутда гапи адо бўлади дейсанми уларнинг, чўзилса керак анчага. Юр, ўтира турамиз. Юлдузлар билан учрашишнинг ўзи бўладими. Яқинда Москвага Челентано келганида ундан интервью оламан деб қанча мухбирларнинг она сути оғзига келди-ку. Бу эса Маркес! Маркес!!

«Наҳот шунча оворагарчиликдан сўнг икки қўлни бурунга тиқиб қайтиб кетаверсак? Эрта ҳам, индин ҳам Марина Сергеевна ёрдам беролмаса-чи? Унда нима бўлади?..» Шунда миямга бир фикр келади: ётиб қолгунча отиб қол! Агар, министрликка боришадиган бўлишса, ҳозир албатта қайтиб чиқишади ва ўшанда бирдан «ҳужум»га ўтиш керак. Марина Сергеевна бу қилиғимдан ранжиб, таржима қилишдан бош тортса-чи? Йўғ-э, бўлиши мумкин эмас, ўйлашимча, у менинг тарафимни олади. Маркеснинг ўзи хафа бўлса-чи? Нима бўлса бўлар…

Маркес турган хонадан ғўнғир-ғўнғир овоз эшитилди, сумкамни елкамга осиб, коридорга чиқаман. Зум ўтмай эшик очилади-да, Маркес билан Марина Сергеевна чиқишади. Шунда Маркеснинг олдига ўтиб: «Буэнос диас, сеньор Маркес!» дейман ва қўл узатаман (испан тилида «салом» дегани бу), у қўлимни маҳкам сиқади, нимадир дея гапира кетади. Мен эса гунгу кардай жим туравераман. Маркес ҳайрон. Бир менга, бир таржимонига боқади. Марина Сергеевна олдин хўмрайиб менга қарайди, сўнг хиёл табассум билан Маркесга ниманидир тушунтира бошлайди. «Ўзбек» деганидан англайманки, у мен ҳақимда гапираётир.

Маркес бирдан хахолаб кулиб юборади. «О, ўзбек» ва яна алланарсалар дейди у кифтимга қоқиб, Марина Сергеевна ҳам ўзини зўрға кулгидан тийиб, унинг сўзларини ўгира бошлайди, испанчалаб салом берганимда, Маркес мени ўзининг ҳамюрти деб ўйлаган экан…

Кула-кула лифт томон юрамиз. Маркес юртимиз ҳақида саволлар беради. Мен уларга атрофлича жавоб қайтаришга уринаман. Адибнинг Ўзбекистонга бўлган бундай қизиқишидан бошим осмонга етади.

Гув этиб келган лифт кўзимга балодай бўлиб кўринади, суҳбатимизнинг белига тепади-да у. Улар лифтга чиқишади. «Қани, сизлар ҳам», дея таклиф қилади Маркес суратчи иккаламизни.

Таблога қарасам — ўн учинчи қаватнинг тугмачаси босилган. Демак, министр деганда улар Камшаловни — СССР Кинематография Давлат комитетининг раисини назарда тутишган экан-да (Кинофестиваль давомида Комитет вақтинча «Россия» меҳмонхонасининг ўн учинчи қаватига кўчиб келган ва у бу ерда асосан фестиваль Бош дирекцияси функциясини бажараётган эди).

Биз кўз очиб юмгунча ўн учинчи қаватга тушамиз. Бош дирекция анови ерда, эшиги кўриниб турибди. Маркес қабулга киришидан олдин ниятимни айтиб улгуришим керак. Олдинига пича иккиланаман, сўнг ўзимни тутиб, кўнглимдагини тўкиб соламан.

— Кутиб туринглар-чи шу ерда, — дейди хиёл норози оҳангда Маркес.

…Ниҳоят, улар чиқишади.

— Кетдик,— дейди Маркес бизни лифт томон бошлар экан. Унинг авзои дуруст, демак, суҳбатлари анча яхши ўтган.

— Сумкангиз мунча катта? Нималар солиб олгансиз-а?— сўради у.

— Ўзбекистондан совғалар опкелувдим сизга!

— Опкелган бўлсангиз, нега шу пайтгача топширмай юрибсиз, ўзингизни қийнаб? Ахир, юкингиз енгиллашарди-да аллақачоноқ,— ҳазиллашади, унинг ҳазили руҳимизга анча енгиллик бағишлайди.

Маркесларнинг қаватига етиб келганимиздан сўнг, у тўрдаги ойнаванд холлга бошлайди ва «Бу гал сизларни узоқ куттирмаймиз», деб Марина Сергеевна билан номерга киради.

— Нима деб ўйлайсан, интервью берадимикан?— деб сўрайман суратчидан.

— Албатта-да,— дейди у ишонч билан,— йўқса, «мени кечиринглар, вақтим зиқ», деб қайтариб юборарди…

Мен ичимда саволларни такрорлаганча хонанинг у бурчагидан бу бурчагига бориб-келаман. Суратчи эса аппаратини текширишга тушади.

Чиндан ҳам бу гал бизни кўп куттиришмайди.

— Мен энди сизнинг ихтиёрингиздаман,— дейди Маркес.

— Суҳбатдан илгари, ижозат берсангиз, сизнинг таъбирингиз билан айтганда, юкимни енгиллаштириб олсам.

Сумкадан беқасам тўн, дўппи, қийиқ… оламан. Чопонни Маркеснинг эгнига кийдириб, белига белбоғ боғлаб, бошига дўппи кийдираман.

— Менга ўлчагандай тикилган экан-а, раҳмат,— дейди у ва мени қучиб олади.

Шу пайт аллақаердан пайдо бўлган Мерседес «ўзбекка айланиб қолган» эрини кўриб, хандон отиб кулади, ҳеч ўзини босолмайди.

Маркес унга мени таништиради.

— Мерседес,— табассум билан қўлини узатади хоним.

— Бу сизга, сеньор Маркесга бизнинг миллий овқатлардан ҳам тайёрлаб беришингиз учун.

— Эҳ-ҳе, зўр-ку!— қизиқиб қолади Маркес ҳам ва улар мен Мерседесга ҳадя қилган «Ўзбек таомлари» китобини (унинг тексти ўзбек, рус, инглиз тилларида эди) бир-бир варақлаб, рангли суратларни кўздан кечиришади.

Пахтагулли чинни товоқдаги паловнинг олтинранг гурунчлари ял-ял товланади. Чиройли қилиб тугилган мантилар, чучвараю варақи сомсалар…

— Ажойиб таомларингиз бор экан! — дейди Мерседес. — Уларни қандай тайёрлашни албатта ўрганиб оламан. Айтинг-чи, ўзингиз қайси таомни хуш кўрасиз?

— Паловни. Мана у, — дея расмни кўрсатаман.

— Па-лав, — дея жилмайиб такрорлайди Мерседес.

— Бошлаймизми, — дейди Маркес дўппи билан қийиқни хотинига узататуриб.

Биз тўрдаги диванга ўтамиз. Маркес билан Марина Сергеевна мени ўртага олишади. Шу пайт Мерседеснинг: «Ҳей, менга қаранглар! Ярашдими?» — дегани эшитилади. Биз ўгирилиб қараймиз-да, кулиб юборамиз: у бошига дўппини қўндириб олган, белида — белбоғ. «Мен ҳам ўхшадимми ўзбекка?» деб сўрайди шўхлик қилиб.

Унинг бу ҳазили, сезиб турибман, Маркесга чексиз завқу шавқ бағишлайди.

— Шарққа муҳаббати чексиз бунинг! — дейди у. Мерседес эса: «Майли, сизларга халақит бермай», деб нариги хонага кириб кетади. — Шарқнинг, айниқса, Бухоронинг гиламларини Мерседес жудаям ёқтиради, — дейди Маркес гапида давом этиб, — шундай гиламлардан коллекция қилган, боқиб тўймайсан уларга. Ҳар бири қойилмақом санъат асари! Шу қадар нафиски!..

— Диди ўткир экан-да рафиқангизнинг, — дейман.

Шунда Маркес:

— Меники-чи? — дея ҳазиллашади. — Ахир ҳаммаям тополмайди-ку шундай нозик дидли аёлни.

Маркес билан Мерседеснинг иноқлиги, улар орасидаги ўта самимий дўстона муносабат ҳақида кўп эшитган эдим. Мана, бунга ўзим ҳам гувоҳ бўлиб турибман.

Маркесга суқсурдек икки ўғил ҳадя этган бу аёл ҳаётнинг барча ғаму аламини, шодлигу қувончини эри билан тенгма-тенг баҳам кўриб келаётир. Адиб асарларининг дунёга келишида унинг ўзига яраша ҳиссаси бор. Маркес «Юз йил танҳоликда» романини ёзишга ўтиришдан аввал, бор бисоти — машинасини сотиб, пулни хотинига беради-да: «Олти ойда романни ёзиб тугатаман. Унгача шу пул етар», дейди. Асарнинг ёзилиши бир ярим йилга чўзилади. Пул тугаб, йўқчилик зиқлантириб турса-да, Мерседес оғирликни зиммасига олиб, роман битгунча эрини безовта қилмайди…

— Очиғини айтсам, — дейди Маркес, — ёзувчига хотин бўлиш ҳамма аёлнинг ҳам қўлидан келавермайди. Мерседеснинг мен туфайли кўрмаган азоби қолмади. Энди бу ёғи роҳат-фароғат дейсизми? Қаёқда!..

Шуни таъкидлаш керакки, Маркес оилапарвар. «Аслида менинг энг яхши асарларим китобларим эмас, ўғилларимдир. Баъзан шундай пайтлар бўладики, уйга таъбинг тирриқ ҳолда қайтасан. Лекин мен буни на рафиқамга, на болаларимга билдираман.

…Менинг бош вазифам — оталик.

…Бизникида ёзилмаган бир ақида мавжуд: оиламиз аъзолари олдидаги ҳар бир муаммони, албатта, тўртталамиз биргалашиб ҳал қиламиз».

Магнитофоннинг лентаси бир маромда айланади. Суратчи аппаратини тинимсиз чиқиллатиб, гоҳ у, гоҳ буёққа ўтади.

Маркес гапира туриб суҳбатдошига тик боқади. Унинг тийрак, каттакон кўзларида гоҳо қалбни сиқиб юборадиган айёрлик аломати, гоҳ меҳр учқунлари жилва қилади.

«Испан истилочилари барча бойликларимизни талаб кетишди, аммо улар бизга — ўзлари сезмаган ҳолда — энг катта хазина — испан тилини қолдиришди», деб ёзган эди Пабло Неруда.

Айтишларича, қадимий испан тили Испанияда эмас, ҳануз Лотин Америкасида сақланиб қолган. Испан тили ўта мусиқавий. Бу тилнинг ҳақиқий жозибасини ҳис этиш, камалакдек жилва қилишини туюш учун лоақал бир маротаба Маркеснинг суҳбатида бўлиш кифоя. Унинг овози ўта майин, хушоҳанг.

Суҳбатимиз оғир бир саволдан бошланди, режамга кўра бу охирги савол эди аслида, хаёлимда кўп айланганиданми, бошқа сабабларданми, ишқилиб, дабдурустдан шундай дебман:

— Сеньор Маркес, Сиз ҳақингизда гап очилса, баъзилар у ҳозир шу қадар юксакликка чиқиб олганки, энди ижоду адабиётдан кўра кўпроқ пул ва шуҳрат қизиқтиради, дейишади…

— Бундай деб фақат иғвогарларгина айтиши мумкин. Баландга чиққан одам, қайтиб тушиши ҳақидаям ўйлаб кўриши керак. Инсон қанча тепага чиқса, тушишда шунча кўп лат ейди. Шунинг учун мен ерда юришни афзал кўраман. Пул масаласига келсак, кам эмас пулим. Лекин у ижодимнинг равнақига хизмат қилади, холос. Пул ҳеч қачон менинг юрагимни забт этолмайди. Мен ўзимни пулга эга бўлган камбағал ҳисоблайман ҳамиша. Тан олиш керакки, адабиётга илк қадам ташлаётганимда фақат шуҳрат учун, мени кўпроқ яхши кўришлари, тобора кўпроқ ҳурмат қилишлари учун ёзар эдим. Ёзувчилик машҳурликнинг кетидан қувиш эмас, балки қалб даъвати эканлигини кейинчалик англадим.

— Илк ҳикояларингизни қачон ёза бошлагансиз?

— Ўқишу ёзишни билмаслигимдан анча илгари.

— ?!

— Мен ёзишу ўқишни билмасимдан аввал расм чизишни ўрганиб олувдим, дастлабки ҳикояларни расмлар ёрдамида «ёзганман».

— Ёзувчиларни асосан истеъдодлар ва истеъдодсизлар тоифасига ажратиш мумкин. Аммо Сиз уларни кандайдир бошқа тоифаларга ажратар зкансиз?

— Тўғри, ёзмайдиганлар ва ёзадиганлар тоифасига ҳам бўлинамиз биз. Ажабланарлиси шундаки, давраларнинг тўри ёзмайдиган ёзувчиларники бўлади, ҳамиша. Ҳозир аксар жойларда бу русумга киряпти — бирор кишининг ёзувчи деган номи бўлса — бас, қандай ижодкорлигидан, ҳатто анчадан буён кўлига қалам олмай қўйганидан қатъи назар, сажда килгудек бўлишади. Ёзадиган ва ёзгандаям зўр ёзадиган ёзувчи эса элга кам кўринади. Чунки у мудом ижод билан машғул бўлади-да.

— Ёзувчилар борки, бир бет нарса ёзиш учун жуда кўп коғоз сарфлашади. Биз — ўзбекларнинг Абдулла Қаҳҳор деган талантли адибимиз ана шундай ижодкорлардан эди…

— Биласизми, бир марта ўн икки бет ҳикояни ёзиш учун ярим мингта қоғоз сарфлаган эдим… Одатда, электромашинкада ёзаман. Иш жараёнида жумла кўнгилдагидек чиқмаса ёки бирор сўз ўрнига тушмаса, устидан ўчирмайман, тоза қоғоз олиб, бир бошидан бошлайман.

— Агар мумкин бўлса, ижодий жараёнингиз билан таништирсангиз.

— Ёшим ўтган сари ёзиш тобора оғирлашаётганлигини сезяпман. Ёшлигимда, газетада ишлаб юрганимда, ишдан кейин қолиб, ярим кечагача ижод қилар эдим. Ҳатто бир ўтиришда ҳикоя ёзиб ташлаган пайтларим бўлган. Энди эса… агар куни билан ярим бет, нари борса бир бет ёзсам (эртасига қайта ишланмайдиган пишиқ-пухта қилиб, албатта), қувониб кетаман.

Иш тартибим куйидагича: эрталаб соат олтида ўриндан тураман. Икки соат мутолаа қиламан. Соат тўққизларда машинкага ўтириб, то иккигача ишлайман. Дам олиш куни мутлақо йўқ менда.

Ишга киришишдан олдин соқол оламан, ўзимни тартибга келтираман. Одатим шунақа. Бунга сабаб, мен ўқиган коллежда тартиб қаттиқ эди: эрталаб бешда турардик-да, ҳовлига чиқиб, муздай сувга ювинардик. Дарсга эса пиджак кийиб, галстук тақиб борардик.

— Ҳар бир асарингизни қиёмига етказиш учун қанча вақт сарфлайсиз?

— Ёзувчининг бирор асарини ёзиш учун қатъий бир муддат белгилаши кулгили, албатта. Асарнинг мукаммаллашуви осон кечмайди, шунга яраша вақт кетади. Масалан, «Мустабиднинг паймонаси»ни етти йилда ёздим. Унинг икки вариантидан воз кечишга тўғри келган…

— Сизнинг «бўш поэзия адабиётга жуда керак» деган фикрингизни қандай тушунмоқ лозим?

— Адабиёт ишқибозларининг кўпи мураккаб шеърларни дафъатан тушунишмайди. Шу боис улар мундайроқ шеърларни ўқишади. Ва кўпчилиги, ана шу шеърлар ёрдамида поэзия оламига киради, яъни маълум тажриба орттиришади. Худди шу тажриба эса уларга чинакам поэзия эшикларини бир-бир очишда, унинг моҳиятига тобора чуқурроқ кириб боришда асқотади.

— Ёзаётганларингизни бошқаларга кўрсатасизми?

— Йўқ. Адабий меҳнат бу ўта шахсий иш. Ёзувчи ижод жараёнидаги барча муаммоларни фақат ёлғиз ўзи ҳал қилиши керак, бу борада ҳеч ким унга четдан туриб ёрдам бера олмайди.

— Ҳар бир ижодкор кимнингдир таъсирида бўлади…

— Ҳа, бўлади. Лекин ёзувчи ҳеч кимга ўхшамаслиги лозим. Мен ўзимга ёқадиган ёзувчилар, айниқса, Фолкнер таъсиридан қочишга доимо ҳаракат қиламан.

— Сизнингча, ёзувчининг сиёсий вазифаси нимадан иборат?

— …Яхши ёзишдан. Ёзувчидан ижодини қуруқ сиёсий қуролга айлантиришни талаб қилиш нотўғри. Ғоявий тайёргарликни ўтаган ижодкорнинг қатъий сиёсий позицияси бор экан, истаса-истамаса, буларнинг бари унинг асарларида ўз аксини топади.

— Маълумки, Лотин Америкасида романчилик анчадан буён тараққий этиб келаётган бўлса-да, кўпчиликнинг қизиқиши суст эди. Сўнгги йилларда унга эътибор шунчалик ошдики, ҳозир на Сизнинг, на бошқа ҳамюртларингизнинг китобларини дўкондан топиб бўлади… Лотин Америкаси насри, хусусан, романларининг оламшумул довруғи Сизнинг назарингизда, нима билан изоҳланади?

— Ҳақиқатда ҳам романчилигимиз катта тарихга эга. Олтмишинчи йилларда Лотин Америкаси адабиётида кучли портлаш юз берди (унинг туб моҳиятини танқидчилар ҳозиргача билишолмай гаранг). Бу портлашнинг акс-садоси дунёдаги барча адабиётларда ўз аксини топди ва топмоқда. Гарчанд нокамтарлик бўлса-да, шуни таъкидламоқчиманки, ушбу портлаш менинг «Юз йил танҳоликда» романимдан бошланди. Бундан бахтиёрман, албатта. Бунгача Рульфонинг, Алехо Карпентьернинг кўплаб романлари босилиб чиққан, ўзим ҳам бирмунча асарлар ёзган эдим. Лекин… «Юз йил танҳоликда» эълон қилингачгина одамларнинг диққати бирдан бизга жалб бўлди, улар Лотин Америкаси романининг моҳиятини илғай бошлашди. Бошқача қилиб айтганда, биз керакли нишонга уриб, ўқувчиларни ўзимиз томонга оғдириб олдик.

Илгарилари асарларимиз кам таржима қилинса, таржимонлар энди бизни тинч қўйишмас эди. Олдинлари «Китобларимизни чоп этинглар» деб ноширларга биз ялинсак (масалан, менинг «Барги хазон» деб аталган қиссам ёзиб бўлингач, уч йилдан сўнг босилиб чиққан) эндиликда ноширларнинг «ҳужуми»дан гоҳ шкафнинг ортига, гоҳо каравотнинг остига яширинадиган бўлдик.

Лотинамерикалик китобхонлар ақлдан озишган шекилли, йўқса улар ўз ҳамюртларининг китобларига шундай катта муҳаббат қўйиб ўқишармиди, дея ҳеч нарсага тушунмай, ҳайратдан ёқа ушлашарди ноширлар. Лекин, табиийки, улар бундан хурсанд, чунки босиб чикаришаётган китоблари пешма-пеш сотилардида. Шундан руҳланиб, бор асарларни (яхшими, ёмонми, бари бир) кўр-кўрона босишди ҳам. Окибатда кўпининг бозори касодга учради. Энди улар қайси ёзувчининг асарини ва қанча нусхада чоп этишни яхши билишади…

Маркес «Юз йил танҳоликда» романини 1967 йилда ёзиб битиради. Оилалари қарзга ботган, ҳамма умид ана шу асардан келадиган маблағда эди. Аммо нималар кутяпти уни олдинда? Мерседес романнинг қўлёзмасини почта орқали «Сур американа» нашриётига жўнатар экан, асосан шу ҳақда ўйларди.

…Нашриёт романни атиги… саккиз минг нусхада босиб чиқарди. Нашриёт мутасаддиларининг наздида, бу китобга шу тираж ҳам кўпдек туюлган, сотилмай қолиб кетишидан чўчишган. Роман бир ҳафтадаёқ тарқалиб кетди! Шоша-пиша иккинчи тираж чиқарилди. Бу ҳам яшин тезлигида тарқалди. Энди романнинг дунё бўйлаб салб юриши бошланди. Хорижий мамлакатларда унга бағишлаб тоғ-тоғ монографиялар, мақолалар эълон қилинди.

…Николас ёшлигида одам ўлдиришга мажбур бўлади… Гарчи қишлоқ аҳли унинг ёнини олган бўлса-да, у ич-ичидан эзилади, қўлида жон таслим қилган одам кўз олдига келаверади, охири, бу азобларга чидай олмай, оиласи билан қишлоғидан чиқиб кетади, бориб янги қишлоққа асос солади…

Колумбиядаги гражданлар урушининг фаол иштирокчиси, истеъфодаги полковник Николас Маркес невараси Габо билан Аракатака қишлоғининг кўчалари бўйлаб тез-тез сайрга чиқади. Улар Шимолий Американинг «Юнайтед Фрут» компаниясига қарашли банан плантацияларига ҳам боришади.

Бобо ва набира компаниянинг Маконда деб аталадиган посёлкачаси ёнидан ҳам ўтишади, албатта. Макондада компаниянинг идора хизматчилари ўз оилалари билан истиқомат қилишади. Шинам ва озода уйлар, гулларга бурканган йўлкалар, сувлари ложувард бассейнлар… Атрофи темир панжаралар билан ўралган бу сўлим гўшада одамлар тотли ҳаёт кечиришарди.

Аракатакада бўлса… Қишлоққа — компаниянинг чексиз-поёнсиз бананзорларида ишлаш, беқиёс бойлик тўплаш умидида турли жойлардан турли-туман одамлар келишганди. Жуда кўп эди улар. Келгиндилар орасида қаллоблар ҳам, қартабозлар ҳам, фоҳишаю афсунгарлар ҳам топиларди. Компания ишчилари якшанба кунлари, тўйиб ичиб олишгач, қоғоз пулларни ёқиб Кумбиамба рақсига тушишар эди.

Полковник Николас Маркес қишлоғининг тинч ҳаётига раҳна солаётган қўли узун компанияга нафратини неварасидан яширмас, ишчиларга қилинаётган зуғум, шунингдек, гражданлар уруши хотираларини гапириб берарди.

Иримчию фолбинлар макони Гуахиро ярим оролида дунёга келган бувиси донья Транклиана эса Габони болалигининг сеҳрли оламига чорлайди.

Габриэль Гарсиа Маркес Аракатака қишлоғида туғилиб, саккиз ёшга киргунича шу ерда яшаган, кейин уларнинг оиласи кўчиб кетишган эди.

Габо бобосию бувисининг ҳикоялари, қишлоғи ҳақидаги таассуротларини юрагининг қатида сақлаб юрарди доим. Ва бир куни — бобонинг кўҳна иморатини сотиш учун Аракатага борган онаси уни ҳам ўзи билан эргаштиради.

Банан компанияси Аракатакадан фойда унмай қолгач ташлаб кетган, бир вақтлар гуллаб-яшнаган қишлоқ файздан кетган эди.

Онаси собиқ қўшнилари — кекса аёллардан бирини кўргани дорихонага ҳам киради (у ўша ерда ишлардида). Икки аёл кўзига ёш олиб, Аракатаканинг аччиқ қисмати тўғрисида суҳбатлашиб, юракларини бўшатишади.

Ана ўшанда Габони болалик хотиралари — бобосининг ҳикоялари бирдан тўлқинлантириб юборади. Унда буларни ҳикоя қилиб бериш истаги туғилади: «Қатлга маҳкум этилган полковник Аурелиано Буэндиа девор остида туриб, ўзига ўқ узишларини кутаркан, отаси муз парчасини кўрсатишга олиб борган ўша олис оқшомни эслайди». «Юз йил танҳоликда» романининг бу илк жумлалари худди ўша кезлари ёзилган эди. Ўшанда ўн етти ёшли Габриэль Маркес бу жумлалардан нарига ўтмади — романнинг залворли юкини кўтара олмаслигини, бунинг учун тажрибасию билими етмаслигини ҳис қилди. Орадан йигирма бир йил ўтгач, бир неча китоблари нашр этилган, дунёнинг қарийб ярмини айланиб чиққан ёзувчи асарини қолган жойидан давом эттирди ва бутун жаҳонга овоза бўлиб кетган китоб — «Юз йил танҳоликда»ни ёзиб тугатди.

Романдаги бош қаҳрамонлардан бири — полковник Аурелиано Буэндиа. Унинг прототипи — Маркеснинг бобоси, албатта. Йўқса, унинг ўлими ёзувчини шу қадар ларзага солармиди? Бу ҳақда у шундай хотирлайди:

— Полковник Аурелиано Буэндианинг ўлимини, аниқроғи, уни ўлдиришим лозимлигини билардим. Ниҳоят, ўша соат келди ҳам… Мен иккинчи қаватга — хотинимнинг ёнига кўтарила бошладим. Аъзои-баданим дир-дир титрайди. Мерседес менга бир қарашдаёқ ҳаммасига тушунди. «Нима, полковник ўлдими?» деб сўради у. Мен эса индамай ўзимни ўриндиққа ташладим-да, ўпкам тўлиб йиғлаб юбордим…

— Сеньор Маркес, романингиз бизнинг китобхонлар томонидан ҳам катта қувонч билан кутиб олинди. У кўнглимизга яқин бўлиб қолди. Асарнинг аксар қаҳрамонлари қайсидир жиҳатлари билан ўзбекларга ўхшаб кетади. Китобда тасвирланган айрим воқеа-ҳодисалар эса бизнинг қишлоқларда бўлиб ўтгандек туюлади. Унинг руҳи ҳам бизга яқин…

— Мамнунман. Айтинг-чи, шахсан сизга китобимдаги қайси образ кўпроқ ёқади? — гапимни бўлиб сўрайди Маркес.

— Урсула!

— Нега?

— Нимаси биландир у менинг онамга ўхшайди. Ким бўлган унинг прототипи?

— Маълум бир прототипи йўқ. Лотин Америкаси аёллари, оналарининг йиғма образи у.

— Деярли ҳамма асарларингизда диктаторлар…

— Бор. Гап шундаки, Лотин Америкасида бениҳоя кўп диктатор ўтган. Ҳозир ҳам кам эмас улар. Аксарият регионлар инсониятга кўпгина талантли рассом, ёзувчи, ҳайкалтарош, музикачию олимларни етказиб бераётир. Биз эса ўз диктаторларимиз билан «машҳурмиз». Эҳ-ҳе, улар не куйларга солишмаяпти халқни… Шунинг учун ҳам мен доимо диктаторларга қарши курашганим-курашган.

— Эсингиз дами, Пиночет Чилида тўнтариш қилганида Сиз…

— «Пиночет давлат бошида турар экан, ҳеч нарса ёзмайман», деб айтувдим. Лекин кейинчалик шуни англадимки, агар, ёзмай юраверсам, бора-бора ёзишни эсимдан чиқариб қўяман экан. Шу сабаб, қайтанга яхши-яхши асарлар ёзсам, Пиночетга кўпроқ зарар келтиришим мумкин, деган хулосага келдим. Ҳа, мен Пиночет билан бўлган бу курашда мағлубиятга учрадим. Ёзувчининг ҳаёти кўпроқ мағлубиятлардан иборат ўзи. Аммо мен учун муҳими — энг сўнгги, ҳал қилувчи курашда ғалабага эришишдир.

— Дейлик, Сизни Колумбияга президент этиб тайинлашганларида, аввало нима қилган бўлардингиз?

— Энг яқин сиёсий консулхонага жуфтагимни ростлаб қолардим.

— Нега?

— Чунки ҳокимиятни ёмон кўраман. «Ҳокимият одамни йўлдан оздиради, мутлак ҳокимият эса йўлдан мутлако тойдиради» деб жудаям топиб айтишган. Иккинчидан (бу жиддийроқ сабаб), менда раҳбарлик лаёқати йўқ.

— Лотин Америка киноси Фондига президент қилиб сайлашганларида рози бўлгансиз-ку?

— Жон жойимдан ушладингиз-да… Менинг бу ишга кўнишимнинг муҳим сабаби бор. Очиғини айтсам, махсус адабий маълумотга ҳам эга эмасман ва ҳатто ислан тили грамматикасини ҳам дуруст билмайман мен. Аммо кино… Мен уни профессионал даражада ўрганганман — Римдаги киномарказда режиссура ва сценарийнависликка ўқиганман. Бир сўз билан айтганда, кинони мукаммал тушунаман, шунинг учун ҳам унинг ривожига амалий ёрдам бериш қўлимдан келади.

— Фонднинг бугунги ишлари ҳақида гапириб берсангиз?

— Ҳозир Лотин Америкаси киноси танг бир аҳволни бошидан кечиряпти. Фильмлар ишлаб чиқариляпти-ю, афсусни, Лотин Америкаси давлатларида ўз фильмларимизнинг томошабинлари йўқ ҳисоби. Кейин, картиналарни кўнгилдагидек намойиш этадиган жойлар ҳам етишмайди. Асли кинематографиянинг, кинопрокатнинг ҳам Лотин Америкасига ҳеч қандан дахли йўқ, номиллий монополияларнинг қўлида улар. Бизнинг санъатимиз тақдири уларни заррачаям ташвишлантирмайди. Миллий киномиз мавқеини тиклаш пайти аллақачоноқ келган. Биз шу режани амалга ошириш мақсадида бундан бир йил бурун Лотин Америкаси кинематографчилари комитетини ташкил этдик. Комитет эса, ўз навбатида, янги Лотин Америкаси Фондини тузди. Унинг штаб-квартираси Гаванада жойлашган. Регионимизнинг ўн тўртта шаҳрида Фонднинг филиаллари очилган.

Биз йилига саккизтадан ўнтагача картина суратга оламиз. Аммо мени бир нарса — фильмларимизнинг тақдири ташвишга солади. Бизда фильмофонд, яъни картиналар архиви йўқлиги учун ҳам уларни узоғи билан, айтайлик, 15—20 йил сақлаш мумкин, холос. Кейин эса… Ҳар бир фильм катта маблағ, оғир меҳнат эвазига вужудга келади-ку, ахир. Бундан ташқари, у хотира, этнографик хотира ҳам ҳисобланади. Фильмлар изсиз йўқолиб кетаверса, унда нима кераги бор уларни яратишнинг, унда нима зарурати бор турли-туман фестиваллар ўтказишнинг? Шунинг учун ҳам фильмофонд бизга сув билан ҳаводек зарур.

— Сизлар қандайдир мактаб ҳам очибсизлар?

— Қандайдир эмас, Лотин Америкаси кино ва телевидение мактаби. Шундай мактабни ташкил этиш менинг азалий орзуйим эди. Бу орзунинг амалга ошиши учун кўп жойларга югурдим, кўпгина идораларнинг эшигини қоқдим (бўш вақтларимда эса романлар ёзиш билан шуғулландим). Охири, Куба раҳбарлари қўллаб-қувватлаб, маблағ ажратишгач, ишимиз юришиб кетди.

Мактабимизда асосан режиссёру сценарийнавислар тайёрланади. Мен мактабда «Ҳикоя қандай қурилади?» мавзуида семинар олиб бораман. Унинг тингловчилари билан ишлаш бирмунча мураккаб муаммолар туғдирмоқда. Боиси шундаки, улар маълум тажриба тўплашган; бу ерга келмасидан олдин икки-учтадан сценарий ёзишган, икки-учта фильм яратишган, бир сўз билан айтганда, улар аллақачоноқ шаклланишган, кўплари бир қолипга тушиб қолган. Энди бу қолипни бузишнинг иложини топиш осон эмас.

— Бу масалани ҳал қилишнинг наҳотки йўли топилмаса?

— Бор, албатта. Эндиги йил январдан бошлаб мен семинаримга энг чекка қишлоқлардан, умрида на телевизор, на кино кўришган тўққиз ёшли ўн нафар болани қабул киламан. Табиийки, олдин уларнинг лаёқатини синаб кўрамиз. Бундай тингловчиларнинг қандай шаклланиши эса фақат бизга боғлиқ бўлади.

— Кинематограф билан адабиётнинг ўзаро ҳамкорлиги борасида фикрингиз кандай?

— Ҳозир кино қай бир даражада адабиётга тобе. Чунки режиссёрлар доимо пишиқ-пухта сценарийга, демакки, ёзувчининг кўмагига муҳтож. Аслида эса кино тамомила мустақил бўлмоғи, яъни режиссёр ўзгалар тўқиган воқеаларга ҳадеб мурожаат қилавермаслиги, балки юрагидаги дардни ифодалай билиши керак. Аксарият ҳолларда кино билан адабиёт ҳамкорлиги никоҳлари омадсиз бўлса-да, бу ҳолни бегоналарга билинтирмай, усталик билан яшаб келаётган баъзи эру хотинлар ишига ўхшайди.

— «Ошкора қотиллик қиссаси»ни томоша қилишга муяссар бўлдим. Фильм зўр ишланган. Лекин, биласизми, то ўз кўзим билан кўрмагунимча, у Сизнинг қиссангиз асосида эканига ҳеч ишонгим келмади.

— Сабаб?

— Чунки Сиз кино учун фақат ҳикояларингизни берардингиз, холос. Повесту романларингизга келганда эса… Демак, энди режиссёрларни роса хурсанд қиларкансиз-да? Балки «Юз йил танҳоликда»ниям экранда кўрармиз ҳали?

— Ҳеч қачон кўрмайсиз, чунки минг уринишса-да, уни экранлаштиришга йўл қўймайман. Романни ўқиганлар унинг қаҳрамонларини тасаввурида турлича талқин қилишади. Масалан, боя ўзингиз «Урсула онамга ўхшаб кетади», дедингиз. Айримлар бўлса уни ўз аммасига, бошқалар опасига ўхшатишларини кўп эшитганман. Агар, бордию роман фильмга айлантирилса борми, каҳрамонлар экранда қандай талқин қилинган бўлса, томошабин шуурида шундайлигича қолиб кетади. Шунинг учун ҳам уни экранлаштиришларига рухсат бермайман.

— Унда нега «Ошкора қотиллик қиссаси»га…

— Рости, бунга дўстим Франческо Розининг улкан истеъдоди, одамийлик хислатлари сабаб бўлди. Лекин онт ичаманки, на у ва на бошқа режиссёрлар «Юз йил танҳоликда»га рухсат олишолмайди.

— Ўтган куни Тонино Гуэрро билан фильмларингиз хусусида суҳбатлашганимизда, у «Маркес бизнинг ишимизга мутлақо аралашмади» деб қолди. Асарингиз асосида тайёрланган картинанинг яратилишига бу қадар лоқайд қарашингизнинг боиси нима?

— Китобнинг фильмга айланиши қийин жараён. Режиссёр ёки сценарийнавис унга, албатта, ўз тазйиғини ўтказади. Буни ўз кўзи билан кўриб турган ёзувчи чидай олади дейсизми! Натижада: «Уёғи ундай бўпти, буёғи бундай бўпти» қабилидаги эътирозлар, зиддиятлар келиб чиқади. Аввало шундай ҳол содир бўлмасин деб уларнинг ишига аралашмадим. «Агар қўшиладиган бўлсам,— дедим Франческо Розига,— тортишувлар бошланиб, улар муттасил давом этиши, охироқибатда иш тўхтаб қолиши ҳеч гап эмас». Иккинчидан, асарингни киночининг қўлига топширдингми, унга тўлиқ ишониш керак, айниқса, Франческо Розидек катта санъаткорга. Қисса мен кутган даражадаги фильм бўлганлигидан шодман.

— Кинематограф билан ҳамкорликни давом эттирасизми?

— Ҳамкорлигимиз кучаяди ҳали. Энди атай кино учун асарлар ёзиш ниятим бор.

— Сеньор Маркес, Тошкентда Осиё, Африка ва Лотин Америкаси мамлакатлари кинофестивали ўтиб туришидан хабарингиз бўлса керак?

— Ҳа, биламан. Тошкентда ўтаётган ҳар бир фестиваль тараққийпарвар мамлакатлар кинематографияси ривожига муносиб ҳисса қўшаётир.

— Еттинчи Тошкент киноанжуманида Сизнинг «Тул Монтьель» ҳикоянгиз асосида тайёрланган фильм намойиш этилди. Чилилик кинорежиссёр Мигель Литтин суратга олган бу картина — ҳали-ҳали эсимда — томошабинларда катта қизиқиш уйғотганди. Келаси йил баҳорда галдаги фестиваль бўлади. Тошкент фестивалига ташриф буюрмайсизми? Шу баҳонада, Самарқанд, Бухоро ва Хива шаҳарларидаям меҳмон бўлардингиз.

— Тошкентда бир марта бўлгандим, шаҳрингизга яна ташриф буюриш ниятим йўқ эмас. Чунки ўшанда уни тўйиб томоша қилолмаганман.

— Қачон бўлувдингиз Тошкентда?!

— Бундан анча илгари. Дўстим Фидель Кастро билан бирга бир ёққа боратуриб Тошкентда тўхтаб ўтганмиз. Туғилганимдан буён қадамим етган энг олис нуқта — сизнинг юртингиз бўлади. Тошкент менга сирли ва жозиб туюлган. У ҳозиргина қурилган, айни пайтда ўта қадимий шаҳарга ўхшаб кетади. Қани, яна қандай саволингиз бор?

— Агар, совет ёзувчилари ва шоирларидан кимларгадир Нобель мукофоти бериш масаласини ҳал қилиш бевосита Сизга топширилса, кимларга раво кўрардингиз уни?

— Шу саволингизни бежавоб қолдирсам, Совет Иттифоқидаги ёзувчию шоирлар ичида дўстларим кўп. Агар бирини айтмай, иккинчисини айтсам, мендан хафа бўлишлари мумкин.

— «Маркеснинг қаҳрамонлари асосан қариялар» дея тез-тез таъкидлашади танқидчилар. Лекин, назаримда, Сизнинг аксарият қаҳрамонлрингиз ёшлар. Масалан, «Ошкора қотиллик қиссаси» персонажларининг ёши йигирмадан ҳам ошмайди. Умуман, Сиз ҳозирги ёшлар ҳақида қандай фикрдасиз?

— Ёшларда ҳаётга, меҳнатга бўлган қизикиш тобора ортяпти. Улардаги шижоат ва ташаббускорлик, мардлик ва жасурлик каби хислатлар мени чексиз севинтиради. Саксон бешинчи йилдаги Мексика зилзиласида кўпчилик ёшлар ўз ташаббуслари билан қутқарув бригадалари тузишиб, юзлаб одамларнинг ҳаётини сақлаб қолишди, минглаб одамларга ёрдам беришди. Бундай оловқалб ёшлар ҳамма мамлакатларда бор!

— Боя Сизнинг олдингизга келаётиб эшитиб қолдим, бугун, яъни ўн биринчи июль куни ер юзида беш миллиардинчи одам туғилар экан. Унга нима истаклар билдирасиз?

— Ҳа, хабарим бор. «Беш миллиардинчи одам» номини оладиган чақалоқ қайси мамлакатда туғилмасин (балки туғилгандир ҳам), соғ-омон ўссин, бахтли бўлсин ва йигирма иккинчи асргача умр кечирсин!

— Мана, суҳбатимиз ҳам ниҳоясига етди.

— Энди бизнинг номерга бир кириб ўтсаларинг,— таклиф қилади Маркес…

Каттакон стол атрофида Мерседес бизни табассум билан кутиб олади.

Бу ердаги суҳбат бояги суҳбатга уланиб кетади. Аммо энди эру хотин кўпроқ мени саволга тутишади. Саволлар эса, асосан, Ўзбекистон хусусида. Улар бизнинг маданиятимиз ва санъатимиз, урф-одатларимиз билан қизиқишади. Гап тағин халқаро Тошкент кинофестивали устида борганида, уларни яна бир бор шаҳримизга таклиф қиламан. «Москвадан Тошкентгача неча соат училади?» — сўрашади улар. «Уч ярим, тўрт соатлар». «Бизлар эса Колумбиядан келгунча роса ўн соат учдик… Май ойида совуқ бўлмайдими, ишқилиб? Совуқдан сал қўрқамиз-да», дейди Мерседес. «Мутлақо совуқ бўлмайди. Баҳор айни қулф урадиган палла бу, Тошкентимиз шу қадар гўзаллашадики! Турфа гуллар, чечаклар! Буни ўз кўзларингиз билан кўришга нима етсин!» «Насиб қилса, шу баҳор Ўзбекистонда бўламиз», дейди Мерседес. «Кутамиз сизларни…» — дейман хайрлашатуриб.

Уларнинг номеридан қушдай енгил тортиб чиқаман.

Орадан тўрт кун ўтгач, фестиваль штаби — «Россия» меҳмонхонасининг биринчи қаватида турганимда, бирдан лифтнинг эшиклари очиладию… Маркес чиқиб келади! Бир ўзи. У мени кўриб: «О, узбек! Анфар!» дейди чиройли табассум билан ва қўлини узатади… Эҳ, тил билмаслик… Маркес енгил таъзим қилиб хайрлашади-да, эшик томон тез-тез юриб кетади, ниҳоятда расмий либосда эди у. Мени бир нарса — унинг галстук тақиб олгани таажжублантиради. Гап шундаки, олтмишинчи йилларнинг бошида бўйнидаги галстугини ечиб, у билан ўзининг «Мурувватсиз давр» қиссаси қўлёзмасининг белидан боғлаб қўйган Маркес, энди қайтиб ҳеч қачон галстук тақмайман, деб аҳд қилган, бугун…

Кейин билсам, ўшанда Маркес Кремлга — КПСС Марказий Комитетининг Бош секретари Михаил Сергеевич Горбачевнинг қабулига бораётган экан.

Қабулнинг эртаси куни, яъни ўн олтинчи июлда Маркес фестивалнинг мажлислар залида матбуот конференцияси ўтказди. Конференцияда у билан бирга Лотин Америкаси кино Фондининг бир гуруҳ аъзолари ҳам иштирок этишди.

Саволлар, саволлар… Улар адабиёт ва кино, Москва фестивали хусусида. Маркес журналистларга шошилмай, сўзларни чертиб-чертиб жавоб берарди.

— Биз Горбачев билан бир соатдан кўп суҳбатлашдик,— деди у,— унда гуманизм ва юмор ниҳоятда кучли экан. Михаил Горбачев одамларни ўз эътиқодига инонтира олишдек улнан қобилият эгаси. Шунингдек, у қатъий иродали шахс, бошлаган ишини охиригача етказади.

Мен китобхонларим орасида Горбачев ҳам борлигидан хурсандман…

* * *

Ўн тўққизинчи июль куни Маркес билан Мерседес Москвадан учиб кетишди. Матбуот конференцияси ўтказган кундан то жўнаб кетишгунларигача Маркеснинг вақти асосан журналистларга интервью бериш билан ўтди. У билан яна бир бор хайрлашиш ниятида ўн еттинчи қаватга неча марта кўтарилмайин, ичкарига киришнинг ҳеч иложи бўлмади. Энди шу баҳор Тошкентда кўришармиз, деган умиддаман…

Манба: “Ёшлик” журнали, 1988 йил, 1-сон

Sahifa Gabrielь Garsia Markes tavalludining 95 yilligi bag’ishlanadi   

    Gabriyelь (Gabrielь)  Garsia   Markes ijodi bilan tanishganimdan va, ayniqsa, «Yuz yil tanholikda» romanini  o’zbekchaga o’girganimdan so’ng bu ulkan so’z san’atkoriga, adabiyotshunoslar ta’biri bilan aytganda, zamonamiz adabiyoti marshali bo’lmish alloma adibga nisbatan yuragimda cheksiz ehtirom tug’ildi. Adibning yangi asarlariyu ijodi tadqiq etilgan risolalar undagi yangi-yangi xislatlarni namoyon etgani sari bu tuyg’u tag’in zo’raydi. Axiyri, u bilan uchrashish, suhbatlashish orzusi ko’nglimni band etdi.

Anvar Jo’raboev
MARKES BILAN UCHRASHUV

Onam Mehriniso xotirasiga

Sarbalandligi boisi nadir? Nedadir muqtadirligi uning?

«…Jununvor xurujlarimiz hech qolmadi-qolmadida… Meksika diktatori Antonio Lopes de Santa-Ana o‘ng oyog‘idan ayrilgach, dabdabali marosim uyushtirib shu oyog‘ini dafn ettirdi. Ekvadorga o‘n olti yil hokimlik qilgan general Gabriel Moreno olamdan o‘tgach, vidolashish marosimida jasadga shohona liboslar kiydirib, prezident kursisiga o‘tqazishdi va yoniga barcha yarog‘-aslahalariyu kiyim-boshlarini qatorlashtirib qo‘yishdi…

Ispanlar zulmidan ozod bo‘lsak-da, jununvor xurujlarimiz hech qolmadi-qolmadi…»

Shimoliy kenglikning o‘ttiz ikkinchi, janubiy kenglikning ellik oltinchi graduslari oralig‘idagi sakkizta jug‘rofiy mintaqada yastanib yotgan va o‘ttizdan ziyod kattayu kichik mamlakatdan iborat Lotin Amerikasida oltmish yil muqaddam Gabo tavallud topdi, kolumbiyalik ana shu bola payti kelib Gabriel Garsia Markesga aylandi.

Dunyoi qo‘tirning borki achchiq-chuchugini tatigan bu zotning yuragi bahri mavjvar to‘lqinlari kabi qirg‘oqlarini beayov savalagani savalagan. Yo‘qsa, Nobel mukofoti topshirilish tantanasida so‘zlagan nutqida adabiy qarashlari va ijod sirlari haqida gapirish o‘rniga akobiru a’yonlar qiyofasini shu qadar alayno-oshkor fosh qilardimi u?

Mana, o‘sha olti yil avval so‘zlangan nutqning davomi: «Lotin amerikalik yigirma million bola ikki yoshga to‘lmasdan o‘lib ketishdi. Repressiya tufayli badar ketganlarning soni bir yuzu yigirma mingdan oshdi. Bir million chililik yoki aholining o‘n foizi mamlakatini tashlab ketishga majbur bo‘lishdi. Jami ikki yarim million aholiga ega mo‘‘jazgina Urugvayning har beshinchi nafar kishisi quvg‘inda yashaydi. Lotin Amerikasidan ketib qolgan qochog‘u muhojirlarni agar bir joyga to‘plab, davlat tuzishsa bormi, aholisi miqdori Norvegiyanikidan ancha ko‘p bo‘lar edi.

…Yevropalik taraqqiyparvarlar mamlakatlarida o‘rnatishmoqchi bo‘lgan sotsial adolat nega endi Lotin Amerikasiga to‘g‘ri kelmas ekan?

…Yo‘q, Lotin Amerikasi beiroda shaxmat piyodasi bo‘lishni aslo istamaydi va bunday bo‘lmaydi ham».

Ezgulik, darddoshlik, mardonavorlik. Markes sarbalandligining, muqtadirligining ibtidosi ana shulardir. Uning jismi-jonini bular qanchalik chuqur band etganligini anglash uchun hech bo‘lmasa «Mustabidning paymonasi» va yoki «Polkovnikka hech kim xat yozmayotir»ni o‘qib chiqish kifoyadir. Yoinki «Yuz yil tanholikda»ni.

Markes ijodi bilan tanishganimdan va, ayniqsa, «Yuz yil tanholikda» romanini Nurali Qobul bilan birga o‘zbekchaga o‘girganimdan so‘ng bu ulkan so‘z san’atkoriga, adabiyotshunoslar ta’biri bilan aytganda, zamonamiz adabiyoti marshali bo‘lmish alloma adibga nisbatan yuragimda cheksiz ehtirom tug‘ildi. Adibning yangi asarlariyu ijodi tadqiq etilgan risolalar undagi yangi-yangi xislatlarni namoyon etgani sari bu tuyg‘u tag‘in zo‘raydi. Axiyri, u bilan uchrashish, suhbatlashish orzusi ko‘nglimni band etdi.

Lekin qanday uchrashish mumkin u bilan? Axir, Kolumbiya qayoqdayu Toshkent qaerda! Umuman, u 1979 yildan buyon mamlakatimizga kelmagan. Kunlarning birida Markes haqidagi maqolani ko‘zdan kechiraturib, uning gapidan olingan ko‘chirmaga ko‘zim tushdi: «O‘n yillar davomida revizionizmda, antisovetizmda ayblab kelishdi meni. Go‘yoki mayda burjuaziya va reaktsion g‘oyalarni targ‘ib qilar emishman. Asli men aytgan gaplar shu kecha-kunduzda SSSRda sodir bo‘layotgan yasharish xususida edi. O‘shandayoq Sovet Ittifoqida ham, jahondagi sotsializm harakatida ham tub islohlar bo‘lishi zarur deb o‘ylagan edim». Shunda, demak, Markes mamlakatimizga keladi, axir sodir bo‘layotgan burilishni o‘z ko‘zi bilan ko‘rishni istamasligi mumkin emas, degan xayolga bordim.

Oradan ko‘p vaqt o‘tmay, uning Moskva kinofestivaliga tashrif buyurishi haqidagi xabar qulog‘imga chalindi. Zudlik bilan poytaxtga uchishga ahd qildim. Festival ochilishiga bir necha kun qolgan. O‘zingiz bilasiz: iyulning boshlarida samolyot bileti anqoning urug‘i. Ustiga ustak, festivalda ishtirok etuvchi jurnalistlar allaqachonoq akkreditatsiya qilingan. Odatda, ulug‘lar suhbatini magnitofonda yozib olaman, lekin keyingi paytlar u pand berar, ustaxonadagilar esa eplab tuzata olishmasdi. Tag‘in, yapon kassetalaridan topish amri mahol deng…

Xullas, ming tashvish g‘ov kabi yo‘limni to‘sib turardi. Ammo… niyat xolis bo‘lsa, doim ishing o‘ngidan keladi. Ikki kun ichida samolyotga bilet topildi, akkreditatsiya muammosiyam yechildi. Do‘stim, tojikistonlik shoir Shodmon Jo‘raev esa Dushanbedan samolyot orqali ancha kasseta berib yubordi. Moskvada magnitofonni tuzatish ikki soatlik ish.

«Domodedovo» aeroportidan to‘g‘ri «Moskva» mehmonxonasiga yo‘l oldim, joylashgach, festival shtabi — «Rossiya» mehmonxonasiga kirdim, oraliq masofa yaqin — ko‘chaning narigi yuzidan Qizil maydon bo‘ylab Vasiliy Blajenniy soborining shundoq chap tomoniga o‘tilsa — bas.

Matbuot markazidagilar ro‘yxatga olishdi, akkreditatsiya kartochkasini berishdi.

«Ha, Markes kelgan,— deyishdi ular mening savolimga javoban,— lekin qaysi mehmonxonada, shuni aniq aytolmaymiz. Festivalning boshqa xizmat gruppasidagilar balki yordam berishar sizga». Bu behisob gruppalar ulkan mehmonxonaning talay xonalarini band etgan edi. O‘sha kuni kirmagan xonam qolmadi, lekin urinishlarim zoe ketdi.

«Festival ochilishidan bir necha kun ilgari keluvdi u. Ochilish marosimida qatnashdi. Endi… yuradi deysizmi yopilish marosimini kutib. Qaytib ketgandir…» — bir jurnalist shunday dedi. «Nahotki? Shuncha yo‘ldan kelib…» Xunobim oshib kechasi uxlolmay chiqdim. Ertalab yana shtabga kirdim, yarim kunim Markesning shu yerdami yoki yo‘qligini aniqlashga ketdi. Urinishlarim natija bermadi hisob. Ammo kunning ikkinchi yarmida omad kulib boqdi menga.

Tushdan keyin «Rossiya» mehmonxonasiga baqamti kino-kontsert zali yonidan o‘tayotib, ko‘rdimki, bu yerda Markesning «Oshkora qotillik qissasi» asosida suratga olingan film namoyish etilar ekan. Oldiniga ishongim kelmadi. Axir, Markes asarlarining ekranlashtirilishiga qarshi-ku. «Yuz yil tanholikda» asosida film yarataylik, deb kinochilar murojaat qilaverib, uni jon-holiga qo‘yishmagan, shunda u: «Mayli-yu, lekin buning evaziga million dollar to‘lashlaring kerak bo‘ladi», degan. Oradan bir yil o‘tgach, kinochilar rozi bo‘lishgan. Ammo Markes ko‘nmagan. Ikki, hatto uch million dollar to‘laymiz deyishsa-da, u ijozat bermagan. Keyinchalik balki bu sohaga yozuvchining munosabati o‘zgargandir?!

Kino-kontsert zalida festival jyuri a’zolari, xorijiy mehmonlar hamda avval boshda bilet olgan kishilar uchungina filmlar ko‘rsatilar (jurnalistlarga alohida kinoteatr xizmat qilar) edi. Shu sabab bu yerga kirish rosa qiyin, ayniqsa, yaxshi filmlar namoyish etiladigan kun. Bugun ham odam ko‘p edi! Ehtimol, ortiqcha bilet topilib qolar?!

Qayoqda deysiz. Ko‘nglim cho‘kib, chetga chiqib turganimda kimdir bilagimdan tortdi. Qarasam, o‘rta yashar bir ayol.

— Uzr, mabodo O‘zbekistondan emasmisiz?

— Ha, nima edi?

— O‘zim ham shundaydir deb o‘ylagan edim. Bilasizmi, o‘zbeklarni juda hurmat qilaman. Uzoq yili uyimiz yonayotganida kenja o‘g‘lim to‘rdagi xonada qolib ketibdi. Shunda bir o‘zbek askar yigit uni olovning ichidan olib chiqdi. Na qaysi qismdan ekanligini bilaman, na ismi-sharifini. Shu yigit bo‘lmaganida… Umri uzoq bo‘lsin, ishqilib. Shundan beri… qarzimni uzay deyman-u… Boya bilet so‘rab yuruvdingiz, oling menikini. Olavering,— u biletini qo‘limga tutqazdi.

Niyat xolis bo‘lsa amalga oshar ekan-da, deb zalga kirdim, bo‘sh joylardan biriga o‘tirdim.

Sochlari silliq taralgan qiz sahnaga chiqdi-da, mikrofonga yaqin keldi: «Aziz mehmonlar! Hozir biz Franchesko Rozining «Oshkora qotillik qissasi» filmini namoyish etamiz. U konkursdan tashqari ko‘rsatilyapti. Italiya va Frantsiya kinematografchilari yaratishgan. Kartina Kann festivalida yaqinda maxsus sovrin bilan taqdirlangan… Yonimdagi mehmon film stsenariysi muallifi Tonino Guerro! (Qarsak yangraydi, Guerro ta’zim qiladi). Ushbu film buyuk yozuvchi, Nobel mukofoti laureati Gabriel Garsia Markesning qissasi asosida Kolumbiyada suratga olingan.

Aziz tomoshabinlar! Zalda senor Markes ham o‘tiribdi!..»

Zal olqishga to‘lib ketdi. Oldingi qatordagilar o‘girilib ko‘z uchida Markesni qidira boshlashdi.

— Ana, huv ana u! — dedi yonimda o‘tirgan yigit hayajonlanib (u bolgar ekan, buni keyinroq aniqladim). Men ham yuragim hapriqib:

— Ha, ha, ko‘ryapman! — dedim.

Markes atigi yetti-sakkiz qator narida, zalni ikkiga ayirgan yo‘lak chetidagi kursida o‘tirar edi. U odmigina ko‘ylak kiygan, bo‘yniga esa sharf bog‘lab olgan edi. Odamlar tanib qolmasin debmi u ham boshini ortga burib, boshqalarga qo‘shilib qarsak chalardi. Lekin uni tezda o‘zgalardan ajratib olishdi. «Markes! Markes!»—deya xitoblar yangradi zalda. Fotoapparat ushlagan besh-olti kishi yugurib uning yoniga borishdi, goh cho‘kkalab, goh tik turib ulug‘ adibni suratga tushira ketishdi… Keyin ularning safi dastxat ishqibozlari bilan «boyidi», Markesga ular kitobu daftar… tutishar, imzo chekishini so‘rashar, u esa miyig‘ida jilmaygancha bu iltimosni bajarardi.

Yonimdagi yigit ham bloknotini oldiyu adib tomon otildi…

Uning oldidagi odamlar kamayish o‘rniga tobora ko‘payardi.

— Janoblar, senorlar, o‘rtoqlar! Markesni xoli qo‘yinglar endi! — deya murojaat qildi kimdir, axiyri mikrofon orqali. — Iltimos qilaman, joy-joylaringga o‘tiringlar. Film boshlanishi kerak bo‘lgan vaqtdan yarim soat o‘tib ketdi-ku, axir!

Odamlar istar-istamas Markesdan ajralishdi. Chiroqlar o‘chdi va film boshlandi: daryo bo‘ylab suzib kelayotgan kema qishloqqa yaqinlashgani sari palubada turgan oqsoch, bo‘ydor kishi yuragini hayajon qoplaydi… Nihoyat u sohilga tushadi, qishloq oralab keta boshlaydi. Ko‘pdan bu yerga kelmaganligi shundoq sezilib turadi. To‘ppa-to‘g‘ri qabristonga kirib boradi va bir qabrga gul qo‘yadi. Kamera kulgisi o‘ziga rosayam yarashib turgan xushbichim yigitning suvratini va suvrat ostidagi «Santyago Nosir» yozuvlarini butun ekranga olib chiqadi… So‘ngra o‘n gulidan bir guli ham ochilmay umri xazon bo‘lgan shu yigitning fojiali o‘limi tarixi jonlana boshlaydi.

Sohibjamol Anxela, chiroyiga barcha qishloq qizlarining havasi keladigan Santyago Nosir, Anxelaga ko‘ngil qo‘ygan, ma’shuqasi uchun har narsaga tayyor shaydoyi Roman, qizning toshyurak akalari — Nosirning bo‘lg‘usi qotillari tomoshabin bilan baqamti kelishadi. Voqealar, garchand juda sekin kechsa-da, shu osoyishtalik tubida bid’at va xurofotga nisbatan shiddatli bir isyon qalqib turibdi.

Film Anxela va Romanning taqdir taqozosiga ko‘ra mahv bo‘lgan muhabbatlari, menimcha, sentimental tuyg‘ulardan tobora uzoqlashayotgan g‘arblik tomoshabinlarning ham yuragini junbushga keltirardi…

Yosh bo‘lishiga qaramay, kino olamida ancha tanilib qolgan italiyalik aktrisa Ornela Muti Anxela rolini ehtiros bilan ijro etgan. Frantsiyalik mashhur aktyor Alon Delonning o‘g‘li Entoni Delon, Lyuchiya Boze kabi qator iste’dodli aktyorlar filmda ishtirok etishgan, yetakchi obrazlardan birini Jan Mariya Volonte yaratgan. Italiyalik bu nomdor san’atkor bundan sal ilgari Moskvada bo‘lib o‘tgan «Yadrosiz dunyo uchun, insoniyatninp omon qolishi uchun!» xalqaro anjumanida ishtirok etgan edi. Festival kunlari u bilan suhbatlashishga imkon tug‘ildi. «Markesdek buyuk yozuvchi asari asosida suratga olingan kartinada rol ijro etish ham sharafli, ham mas’uliyatli. Film muvaffaqiyatini ta’minlashga ozmi-ko‘pmi hissa qo‘shgan bo‘lsam, behad baxtiyorman», deydi u.

Film davom etyapti-yu, odamlar hamon o‘girilib, Markesga nigoh tashlashadi. Men ham qissasi asosida suratga olingan filmni u bilan birgalikda ko‘rish imkoniga ega bo‘lganimdan ich-ichimda sevinaman. So‘ng reja tuzaman: kartina tugagach, Markesga uchrab, suhbat uchun vaqt ajratishini so‘rayman.

Film ohanrabodek hammani o‘ziga tortgan, nigohlar ekranga qadalgan edi. Nihoyat, u tugadi. Chiroqlar yongach, yana qarsaklar yangradi, yana hammamiz orqaga o‘girildik, ammo Markes joyida yo‘q edi…

Zaldan birin-ketin chiqa boshlaymiz. Daf’atan hayhotday vestibyulning narigi chetida g‘uj bo‘lib turgan odamlarga ko‘zim tushdi. «Markes!» — ana shu fikr miyamga yashindek urildi. Borsam, Markes emas, Tonino Guerro ekan.

Guerro adabiyot va san’at olamida nom qozongan ijodkor. U Federiko Fellinining bolalik do‘sti, stsenariynavis, shoir va rassomdir. Guerroning stsenariylari asosida Fellini, Antonioni, Andrey Tarkovskiylar anchagina film yaratishgan. Franchesko Rozi ham uncha-muncha stsenariynavislar bilan hamkorlik qilavermaydi.

Kinofilmlar yaxshiyu yomon chiqishida stsenariynavislar ulushi katta ekanligini ko‘pchilik bilmaydi, sababi, kartinalar haqida gap ketganida asosan rejissyoru aktyorlar tilga olinadi. Qolaversa, ayrim stsenariynavislar postanovkachi-rejissyor soyasida qolib ketaveradi, film yaratilish jarayonida ularga izn berishmaydi hisob. Tonino Guero esa, rejissyor ming nomdor bo‘lmasin, tengma-teng ish olib boradi.

Guerro goh dastxat yozar, goho rasm chizib, ostiga imzo chekardi. Dastxat so‘rovchilar esa shu qadar ko‘p ediki… «Bo‘ldi, bo‘ldi… Boshqa vaqt»,— dedi u ruschani buza-buza. «Rus tilini bilar ekan-da», men quvonaman va Guerro bilan suhbatlashish payiga tushaman, «Markes bilan uchrashishimga balki u ko‘maklashar» deb o‘ylayman ichimda.

Guerro odamlardan zo‘rg‘a ajralib eshikka tomon yuradi. Unga yetib olib: «Yangi filmingiz bilan qutlayman. Rosti, anchadan buyon bunday ajoyib kartina ko‘rmagan edim», deyman va o‘zimni tanishtiraman. So‘ng maqsadga o‘taman. Intervyu berishga rozi bo‘ladi. «Ruschani yaxshi bilmayman, xotinim tilmochlik qiladi. U meni tashqarida kutayotgan edi, ketib qolmagan bo‘lsin-da», deydi.

Eshikdan chiqqan zahotimiz sochi jingalak ayol bizga ro‘baro‘ keladi. Guerro rafiqasi bilan meni tanishtirgach, «Do‘stimiz Toshkentdan ekan, so‘hbat uchun besh minutcha vaqt ajrata olamiz-a?», deydi. «Albatta-da», shirin jilmayadi rafiqasi.

Suhbatimiz anchaga cho‘ziladi.

— Markes qissayu romanlari ekranga chiqishiga doimo qarshi edi. Shu bois «Oshkora qotillik qissasi» asosida film yaratilganini ko‘rib, hangu mang bo‘lib qoldim. Nima, uning kinematografiyaga munosabati o‘zgardimi?

— Yo‘q.

— Unda qanday qilib rozilik oldingizlar qissasini ekranlashtirishga?

— Aniqrog‘i, buni Franchesko Rozi biladi.

— Gabriel Garsia Markesdek yozuvchining panjasiga panja urish, ya’ni uning qissasi asosida stsenariy yozish asnosida nimalarni his qildingiz?

— Faqat bir narsa — mas’uliyatni, yuksak mas’uliyatni.

— Stsenariy yozilishida, filmning suratga olinishida Markes bilan o‘zaro hamkorlik qanday kechdi?

— Hech qanday.

— Tushunmadim?

— Biz hamkorlik qilganimiz yo‘q. Stsenariyni o‘qishdan bosh tortdi u.

— Nega?

— Mabodo omadingiz chopib, Markes bilan uchrashib qolsangiz, sababini o‘zidan so‘rarsiz.

— Bugun filmni Markes birinchi marta ko‘rdimi?

— Yo‘q. Kartinani u dastlab Parijda ko‘rgan.

— Taassurotlari qanday?

— Kartina unda yaxshi taassurot qoldirgan…

Suhbatga berilib, Markesning koordinatlarini so‘rash mutlaqo yodimdan ko‘tarilibdi. Kim biladi deysiz, balki u ham yashirarmidi? Har qalay, filmga tushmasimdan oldin Markes shu yerdami, yo‘qmi, deb tashvish chekayotgan edim, endi bu ikkilanishga chek qo‘yildi. Ammo men axtarib yurganimda u Vataniga ketib qolsa-chi? Yana ziqlanaman, «ketmas hali», deb o‘ylayman o‘zimcha, shunda ichki bir tuyg‘u orqali u bilan bari bir uchrashishimizni sezaman. Bu sezgi, garchand mustahkam bir poydevorga ega bo‘lmasa-da, intervyuga nisbatan so‘na boshlagan umidni qayta alanga oldiradi. Shu sabab mehmonxonaga kelamanu uchrashuvga hozirlik ko‘raman.

Avvalo, Markesga berilajak savollarni bir-bir nazardan o‘tkazaman. Sovg‘alarni taxtlab yukto‘rvaga joylayman. Ertasi kun esa… dastlab nufuzli ustaxonaga magnitofonni olib bordim, «tuzatishga kamida o‘n kun ketadi. Ustiga ustak, ko‘pgina kerakli qismlar ham yo‘q,— deyishdi ular,— bilasizmi, yaxshisi, «Soni» firmasi vakillariga uchrashing».

«Janob Aray eshitadi. Ha, ha, «Soni» firmasi,— dedi sof rus tilida, o‘zini janob Aray deb tanishtirgan yapon. Unga ahvolni tushuntirdim,— keling,— dedi u shunda,— qo‘limizdan kelganicha yordamlashamiz!»

…Firma vakolatxonasi Xalqaro savdo markazida joylashgan ekan. Janob Aray — hali yoshi o‘ttizga yetmagan, miqtigina yigit sharqona iltifot bilan kutib oldi: «Toshkentdanman deng? Festivalga kelibsiz-da. Qaysi kinolarni ko‘rdingiz?..»

Markesning qissasi asosidagi filmdan boshqa hech vaqo ko‘rmaganligimni aytdim. «Markes ulug‘ yozuvchi!» dedi u hayajon bilan. Shu payt xonaga janob Araydan ham yoshroq yigit kirib keldi-da, tabassum ila so‘rashdi. «Bizning ustamiz,— deya tanishtirdi uni janob Aray,— qani, bering-chi magnitofoningizni». Ular magnitofonning uyoq-buyog‘ini ko‘rib, o‘zaro bir narsalarni gaplashishdi. Keyin: — Agar malol kelmasa, narigi xonaga kirib o‘tiratursak. Usta bir ilojini topar,— dedi janob Aray menga qarata.

Qo‘shni xona kenggina ekan, o‘rtada turgan dumaloq stol atrofida esa chiroyli stullar terib qo‘yilgandi. Devor tomonda ekrani katta antiqa televizor, uning yonida esa…

— Firmamizning eng so‘nggi yangiliklaridan biri — kompakt kassetali videomagnitofon,— deya izoh berdi janob Aray,— bunisi esa… videoplastinkali pristavka,— tortmadan plastinka olib (o‘zimizning odatdagi plastinkadan o‘ta yaltiroqligi bilan farq qiladi), uni joylashtirdi, shu zahoti ekranda rangli tasvir paydo bo‘ldi.— Estrada kontserti yozilgan. Siz bemalol ko‘ravering, men hozir,— deya chiqib ketdi va besh minutlardan keyin kofe keltirdi.

O‘zbekiston, Markes, olamda dong taratgan «Soni» firmasi, bu yerdagi mehnat va turmush sharoitlariyu texnika yangiliklari haqida gaplashamiz. Bir payt usta kirib keladi va janob Arayga bir nima deydi. Janob Aray menga yuzlanadi:

— Bizni kechirasiz, magnitofoningizning ishi ko‘p ekan. Munday qilsak: uni bizga tashlab ketasiz, sizga esa,— o‘rnidan turib, u pastki tortmadan yap-yangi magnitofon olib menga uzatadi,— to festival tugagunicha ishlatib turasiz, ungacha siznikini ham tuzatib qo‘yamiz, kelib almashtirib ketasiz.

«SM—17» markali bu magnitofon foydalanishga judayam qulay, uni cho‘ntakda ham bemalol olib yurish mumkin edi.

— Markes bilan uchrashishingizga tilakdoshman. Ishlaringiz o‘ngidan kelsin. Umid qilamanki, magnitofonimiz ham og‘iringizni yengil qiladi,— deydi xayrlasha turib janob Aray. Men esa: «Markesning koordinatlarini qanday topish mumkin?— deb o‘yga tolaman,— kim menga ko‘mak beradi?» Va shunda bilasizmi kim, o‘zimizning Odil Yoqubov (aniqrog‘i, bu sevimli yozuvchimizning «Ulug‘bek xazinasi» romani) menga yordam qo‘lini cho‘zdi. Podmoskoveda yashovchi o‘rtog‘im — Leonid besh-olti oycha burun gaplashib qolganimizda, «mabodo yana Moskvaga yo‘ling tushsa, Odil Yoqubovning «Ulug‘bek xazinasi»dan o‘zing bilan bir dona ola kel», deya iltimos qilgan edi. Toshkentga kelgach, asarning ruscha nashrini so‘rab-surishtirib zo‘rg‘a topdim.

Leonidning uyida telefoni yo‘q, shu bois Moskvaga kelganimni unga bildirolmadim, lekin ishim bir yoqli bo‘lsa to‘g‘ri unikiga boraman, degan niyatda hamisha kitobni o‘zim bilan olib yurgandim. Shtabga kelsam tushlik boshlangan ekan. Tamaddi qilgani borib navbatga turdim, zerika boshlagach, «Ulug‘bek xazinasipni qo‘limga olib, alloma shoh fojiasi tasvirlangan sahifani ochib, nechanchi marta o‘qiy boshladim.

— Sizmi oxiri?

Diqqatim chalg‘ib boshimni ko‘tardim, bir to‘da qizlarning oldida turgani qayta so‘radi:— Oxiri?..

Navbat sekin-asta siljiydi. Hamma o‘zi bilan o‘zi ovora. Qizlarning esa og‘zi gapdan bo‘shamaydi. Keyin ular birdan jimib qolishdi, shivir-shivir qila boshlashdi. Banogoh «Yoqubov!» degan so‘z qulog‘imga chalindi, qolgan gaplari uncha eshitilmadi. «Odil akani bilishar ekan-da», ich-ichimdan quvonaman. Shu chog‘ boya navbatning oxirini surishtirgan qiz:

— Kechirasiz, siz O‘rta Osiyodan emasmisiz mabodo? — deya so‘radi.

— Ha, O‘zbekistondanman,— dedim unga yuzlanib.

— Hamyurt ekansiz-da Odil Yoqubovga. Zo‘r yozuvchi-da u. Sizga aytsam, anchadan buyon «Ulug‘bek xazinasi»ni axtarib yuruvdim. Agar… malol kelmasa, soting shu kitobingizni menga!— deb qoldi u hech kutilmaganda.

— Rosti, bir o‘rtog‘im so‘ragani uchun… Shunga atab olib keluvdim,— dedim xijolat chekib.

— Toshkentda… Tanishlaringizdan topilar, unga yuborarsiz, men… Yo‘q demang! — Qiz ko‘zlari mo‘ltillab iltijo bilan tikildi.

— Sotishga-ku sotmayman-a, lekin… sovg‘a qilishim mumkin. Ha mayli, mang, oling!— deyman tantiligim tutib, «Toshkentga borgach, o‘zimdagi nusxani pochta orqali Leonidga jo‘natarman», deb o‘ylayman ichimda. Qiz shu qadar sevinib ketadiki, «Rahmat sizga, deydi, mingdan ming rahmat!» So‘ng o‘zini tanishtiradi:

— Festivalchilardanmiz, ismim Yelena, agar, biror masalada yordamimiz asqotsa… xursand bo‘lar edik!

— E, shundaymi! Mabodo Markesning koordinatlarini topishda yordam so‘rasam-chi?

— Harakat qilamiz,— deydi Yelena,— tamaddi qilib bo‘lgach, biz bilan yuring.

Ikkinchi qavatga ko‘tarilib, o‘ngga qarab yuramiz… Qizlarning aksariyati yo‘l-yo‘lakay festivalning turli idoralari, ya’ni xizmatlarini o‘tayotgan xonalarga kirib ketishadi. Yelena: «Siz shu yerda tura turing,— deydi menga va o‘zi tarjimonlar xonasiga buriladi. Bir ozdan so‘ng quvona-quvona chiqadi.— Mana, Markesning tarjimoni — Marina Sergeevna Akopovaning telefon nomeri. Akopova orqali Markes bilan bog‘lanishingiz osonlashar, — deydi bir parcha qog‘ozni menga uzata turib!

Ha, niyat xolis bo‘lsa!..

Shartta mehmonxonamizga borib, Akopovaga telefon qila boshlayman. Ammo javob bo‘lmaydi. Pichadan keyin yana sim qoqaman, yana… Yana, yana…

…Allamahalda nihoyat javob beradi — erkak kishining ovozi, bu Marina Sergeevnaning turmush o‘rtog‘i Aleksandr Ivanovich Sedoy ekan. «Marina hali-veri kelmaydi,— deydi u.— Toshkentdan bo‘lsangiz, Shuhrat Abbosovni tanirsiz?» «Men ishlaydigan jurnalda redkollegiya a’zosi u kishi. Biz deyarli kunora uchrashib turamiz». Aleksandr Ivanovich Shuhrat aka bilan institutda birga o‘qigan ekan. U Shuhrat Solihovichning sog‘lig‘i, bugungi ishlari bilan qiziqa ketadi… Biz birpasda apoq-chapoq bo‘lib olamiz. Nihoyat, maqsadga ko‘chiladi.

— Markes bilan uchrashish… Haqiqatdan ham… Ammo do‘stimning og‘aynisiga yordam berish mening burchim. Marina kelsa biror yo‘lini qidirib toparmiz. Siz ertaga kechqurun shu vaqtda telefon qiling,— deydi Aleksandr Ivanovich.

Ko‘nglimdagi niyatni yuzaga chiqarishda boya Odil Yoqubov muxlisining muhabbati qancha yordam bergan bo‘lsa, endi Shuhrat Abbosov sha’ni shunday ko‘mak berayotgan edi. Rosti, shunday zabardast hamyurtlarim borligidan shu qadar faxrlandimki, uyoq-buyog‘i yo‘q!

Ertasi kun aytilgan vaqtda Aleksandr Ivanovichga telefon qildim.

— Marina aytibdi,— dedi u,— Markes rozi. Faqat «o‘n beshinchi iyuldan keyin» debdi. Hozir ishi rosa ko‘p ekan.

Demak, Markes festivalning oxirigacha bo‘lar ekanda. Anjuman so‘ngida Moskvada u yana bir-ikki kun qolishi ham mumkin. Shuni aniq bilamanki, hali biror muxbir undan intervyu olganicha yo‘q. O‘n beshinchidan so‘ng… menga navbat tegarmidi?! Nima bo‘lsayam, o‘shangacha gaplashib olish shart. Aleksandr Ivanovichga shunday deyman.

— Gapingizda jon bor. Lekin…

— Yumushimizni osonlashtiradigan narsa yo‘qmas,— deyman unga,— bir do‘stim bilan Markesning «Yuz yil tanholikda» romanini o‘zbekchaga o‘girganmiz. Tarjima bultur jurnalda chiqqan. Yaqin orada kitob holida chop etiladi. Tarjimoniga sal muruvvat ko‘rsatar? Marina Ivanovna bilan bir urinib ko‘rmaysizmi, a?

— Yaxshi, ertaga bir telefon qiling.

Ertasiga esa…

Ertasiga avvalo Markaziy Kino uyi qoshidagi Yosh kinematografchilar klubida SSSR va AQSh kinochilariyu olimlari ishtirokida shu kunning eng dolzarb muammolari xususida o‘tkazilgan bahsni tinglayman. Tushdan keyin “Rossiya”ning quyi tarafida joylashgan «Zaryade» kinoteatrida festivalning hujjatli filmlarini tomosha qilaman.

Yoz paytlari, xususan, shom sepini yoyayotgan mahal Moskvada tez-tez yomg‘ir yog‘ib turadi. Odatda u bir shovdirab o‘tadi-ketadi. Anjuman o‘tayotgan kunlar esa mutlaqo o‘zgacha edi: havo bir kun issiq, bir kun sovuq, osmonni hadeb simobrang bulutlar qoplagani-qoplagan, goho esa kuni bilan maydalab yomg‘ir yog‘adi.

Bugun kechqurun… kinoteatrdan chiqishimiz bilan ruhafzo havo bizni og‘ushiga oldi. Osmon tiniq, niliy rangda. Botayotgan quyoshning zarrin nurlari shafaqni qirmizi tusga kiritgan. «Rossiya» mehmonxonasi peshtoqida turli davlatlarning bayroqlari sezilar-sezilmas hilpiraydi.

Anjuman oqshom tarovatiga bayramona tus bag‘ishlagan. Mehmonxona oldidagi yo‘laklarda turli-tuman rusumda kiyingan odamlar. Ularning aksariyati diqqinafas nomerlarini xoli qoldirib, sayr qilgani atay pastga tushishgan.

Shular orasida banogoh Markesni ko‘rib qolaman! U qoramag‘izdan kelgan bir yigit bilan allanarsalar haqida gaplashgancha aylanib yurar edi.

Ularning xiyol ortida ikki ayol. Biri ko‘zimga issiq ko‘rindi. Qaerdadir suratini ko‘rganman. Mersedes! Markesning xotini. Ikkinchisi novcha, to‘ladan kelgani, hoynahoy, yozuvchining tarjimoni!

Bor jur’atimni to‘plab uning yoniga boraman, «Salom, Marina Sergeevna!» deyman, u esa hayron bo‘lib menga tikiladi. Darhol o‘zimni tanishtiraman.

— Ha, ha, erim siz haqingizda gapiruvdi. «Yuz yil tanholikda»ni o‘zbekchalashtirganmiz deng?

— Ha. Jurnalda chiqdi, naq uchta sonida, ular Markesga eng yaxshi sovg‘a bo‘ladi, deb opkelganman.

— Roman uchun qancha qalam haqi yubordilaring Markesga? — hech kutilmaganda savol beradi Marina Sergeevna.

— Rosti, rosti… aniq bilmayman. Bu ish bilan mutasaddi tashkilotlar shug‘ullanadi-da. Ishqilib, ancha yuborishgan chiqar.

— Oldin anig‘ini bilish kerak. Adabiy agentining aytishicha, bizda so‘nggi yillar davomida yozuvchining ko‘plab asarlari chiqqan-u, ammo qalam haqiga kelganda… ba’zi nashriyotlar g‘irromlik qilishgan. Kuni kecha Markes shu xususda yonib-kuyub gapirgan edi. Agar, siz ham o‘sha tarjima haqida aytsangiz… Bu yerda qiyin bir muammo bor shekilli. Uni kattaroq idoralarda hal qilish kerak… Erim iltimosingizni yetkazuvdi. To‘g‘ri, o‘n beshinchidan keyin haqiqatda ham uchrasholmay qolishingiz mumkin. Nima qildik, a?

— Ishqilib, bir ilojini toping!— deyman.

— Bo‘lmasa bunday qilsak,— deydi u xiyol o‘yga tolib,— ertaga soat uchlarda Markesning nomeri oldida uchrashaylik… Ha, ha. «Rossiya»da, o‘n yettinchi qavat. Besh yuzu uchinchi xona. Balki ishingiz yurishib ketar. Lekin yana bir bor ogohlantirib qo‘yay, tarjima xususida og‘iz ochmaysiz. Kelishdikmi?

— Rahmat, Marina Sergeevna! Aytmoqchi, Aleksandr Ivanovichni bezovta qilib yurmay endi, hal bo‘lyapti-ku masala. U kishiga ham minnatdorchiligimni yetkazib qo‘ysangiz.

Ertasi kun — o‘n birinchi iyulda suratchi ikkalamiz aytilgan vaqtda «Rossiya» mehmonxonasining o‘n yettinchi qavatiga ko‘tarilamiz. Nomer tomon o‘tayotganimizda: «Qayoqqa? Qayoqqa?» deya so‘raydi navbatchi ayol yo‘limizni to‘sgudek bo‘lib.

— Besh yuzu uchinchiga, — deymiz biz.

— Oldin telefon qilish kerak, agar ruxsat berishsa, marhamat.

Telefonni hech kim ko‘tarmaydi.

— Iy-e, mana-ku kalitlari! Hali qaytishmabdi. Narigi xonada o‘tira turinglar, «soat to‘rtdan keyin» deyishgan bo‘lsa, kelib qolishar. Odatda rosa kech qaytishadi ular. Mashhur odamlar-da! Uyoqqa taklif qilishadi, buyoqqa taklif qilishadi… O‘zi yuqori qavatlarimizda faqat mashhur kishilar qo‘noq bo‘lishadi, Rasul Hamzatov, Chingiz Aytmatov…— deydi g‘urur bilan navbatchi ayol.

Kutish xonasi shinamgina ekan. Derazadan ajib bir manzara ko‘zga tashlanadi. Ammo… «Bordiyu navbatchi aytganiday, horib-charchab kech qaytishsa-chi? Unda, tabiiyki, intervyu haqida gap bo‘lishi ham mumkin emas. Markes Marina Sergeevnaning iltimosini rad etgan bo‘lsa-chi?»

Bir mahal yo‘lakda oyoq tovushlari eshitiladi. «Kelishdi shekilli,— deydi suratchi, — xabar ol-chi?»

Ha, o‘shalar! Markes bilan Mersedes shundoq yonimdan o‘tib, nomerlariga kirib ketishadi. Marina Sergeevna esa navbatchi ayolning yonida turibdi. Balki navbatchi unga biz haqimizda gapirayotgandir… U meni ko‘radi-da, kela boshlaydi.

— Bilasizmi,— deydi u salom-alikdan so‘ng,— aniq bir narsa va’da qilolmayman. Hech qo‘limiz bo‘shamayapti tashriflardan. Mana, hozir ham akademik Velixovning huzuridan keldik. Yarim soatdan keyin esa ministrning qabulida bo‘lishimiz kerak. Balki keyinroqqa ko‘chirarmiz uchrashuvni… Kechirasiz, kutib qolishdi. Erta-indin telefon qiling, bir yo‘lini toparmiz. U yashin tezligida nomerga kirib ketadi. «Marina Sergeevna! Marina Sergeevna!» degancha qolaveraman.

— Nima deyishdi? — so‘raydi shu payt xonadan chiqqan suratchi.

— Picha sabr qilinglar deydi, qandaydir ministr bilan so‘zlasharkan hozir,— yolg‘on gapiraman men, o‘zimni zohiran xotirjam ko‘rsatib.

— Telefondami? Bilmadingmi qaysi ministrligini? Madaniyat ministri bo‘lsa kerak-da, hoynahoy… To‘rt-besh minutda gapi ado bo‘ladi deysanmi ularning, cho‘zilsa kerak anchaga. Yur, o‘tira turamiz. Yulduzlar bilan uchrashishning o‘zi bo‘ladimi. Yaqinda Moskvaga Chelentano kelganida undan intervyu olaman deb qancha muxbirlarning ona suti og‘ziga keldi-ku. Bu esa Markes! Markes!!

«Nahot shuncha ovoragarchilikdan so‘ng ikki qo‘lni burunga tiqib qaytib ketaversak? Erta ham, indin ham Marina Sergeevna yordam berolmasa-chi? Unda nima bo‘ladi?..» Shunda miyamga bir fikr keladi: yotib qolguncha otib qol! Agar, ministrlikka borishadigan bo‘lishsa, hozir albatta qaytib chiqishadi va o‘shanda birdan «hujum»ga o‘tish kerak. Marina Sergeevna bu qilig‘imdan ranjib, tarjima qilishdan bosh tortsa-chi? Yo‘g‘-e, bo‘lishi mumkin emas, o‘ylashimcha, u mening tarafimni oladi. Markesning o‘zi xafa bo‘lsa-chi? Nima bo‘lsa bo‘lar…

Markes turgan xonadan g‘o‘ng‘ir-g‘o‘ng‘ir ovoz eshitildi, sumkamni yelkamga osib, koridorga chiqaman. Zum o‘tmay eshik ochiladi-da, Markes bilan Marina Sergeevna chiqishadi. Shunda Markesning oldiga o‘tib: «Buenos dias, senor Markes!» deyman va qo‘l uzataman (ispan tilida «salom» degani bu), u qo‘limni mahkam siqadi, nimadir deya gapira ketadi. Men esa gungu karday jim turaveraman. Markes hayron. Bir menga, bir tarjimoniga boqadi. Marina Sergeevna oldin xo‘mrayib menga qaraydi, so‘ng xiyol tabassum bilan Markesga nimanidir tushuntira boshlaydi. «O‘zbek» deganidan anglaymanki, u men haqimda gapirayotir.

Markes birdan xaxolab kulib yuboradi. «O, o‘zbek» va yana allanarsalar deydi u kiftimga qoqib, Marina Sergeevna ham o‘zini zo‘rg‘a kulgidan tiyib, uning so‘zlarini o‘gira boshlaydi, ispanchalab salom berganimda, Markes meni o‘zining hamyurti deb o‘ylagan ekan…

Kula-kula lift tomon yuramiz. Markes yurtimiz haqida savollar beradi. Men ularga atroflicha javob qaytarishga urinaman. Adibning O‘zbekistonga bo‘lgan bunday qiziqishidan boshim osmonga yetadi.

Guv etib kelgan lift ko‘zimga baloday bo‘lib ko‘rinadi, suhbatimizning beliga tepadi-da u. Ular liftga chiqishadi. «Qani, sizlar ham», deya taklif qiladi Markes suratchi ikkalamizni.

Tabloga qarasam — o‘n uchinchi qavatning tugmachasi bosilgan. Demak, ministr deganda ular Kamshalovni — SSSR Kinematografiya Davlat komitetining raisini nazarda tutishgan ekan-da (Kinofestival davomida Komitet vaqtincha «Rossiya» mehmonxonasining o‘n uchinchi qavatiga ko‘chib kelgan va u bu yerda asosan festival Bosh direktsiyasi funktsiyasini bajarayotgan edi).

Biz ko‘z ochib yumguncha o‘n uchinchi qavatga tushamiz. Bosh direktsiya anovi yerda, eshigi ko‘rinib turibdi. Markes qabulga kirishidan oldin niyatimni aytib ulgurishim kerak. Oldiniga picha ikkilanaman, so‘ng o‘zimni tutib, ko‘nglimdagini to‘kib solaman.

— Kutib turinglar-chi shu yerda, — deydi xiyol norozi ohangda Markes.

…Nihoyat, ular chiqishadi.

— Ketdik,— deydi Markes bizni lift tomon boshlar ekan. Uning avzoi durust, demak, suhbatlari ancha yaxshi o‘tgan.

— Sumkangiz muncha katta? Nimalar solib olgansiz-a?— so‘radi u.

— O‘zbekistondan sovg‘alar opkeluvdim sizga!

— Opkelgan bo‘lsangiz, nega shu paytgacha topshirmay yuribsiz, o‘zingizni qiynab? Axir, yukingiz yengillashardi-da allaqachonoq,— hazillashadi, uning hazili ruhimizga ancha yengillik bag‘ishlaydi.

Markeslarning qavatiga yetib kelganimizdan so‘ng, u to‘rdagi oynavand xollga boshlaydi va «Bu gal sizlarni uzoq kuttirmaymiz», deb Marina Sergeevna bilan nomerga kiradi.

— Nima deb o‘ylaysan, intervyu beradimikan?— deb so‘rayman suratchidan.

— Albatta-da,— deydi u ishonch bilan,— yo‘qsa, «meni kechiringlar, vaqtim ziq», deb qaytarib yuborardi…

Men ichimda savollarni takrorlagancha xonaning u burchagidan bu burchagiga borib-kelaman. Suratchi esa apparatini tekshirishga tushadi.

Chindan ham bu gal bizni ko‘p kuttirishmaydi.

— Men endi sizning ixtiyoringizdaman,— deydi Markes.

— Suhbatdan ilgari, ijozat bersangiz, sizning ta’biringiz bilan aytganda, yukimni yengillashtirib olsam.

Sumkadan beqasam to‘n, do‘ppi, qiyiq… olaman. Choponni Markesning egniga kiydirib, beliga belbog‘ bog‘lab, boshiga do‘ppi kiydiraman.

— Menga o‘lchaganday tikilgan ekan-a, rahmat,— deydi u va meni quchib oladi.

Shu payt allaqaerdan paydo bo‘lgan Mersedes «o‘zbekka aylanib qolgan» erini ko‘rib, xandon otib kuladi, hech o‘zini bosolmaydi.

Markes unga meni tanishtiradi.

— Mersedes,— tabassum bilan qo‘lini uzatadi xonim.

— Bu sizga, senor Markesga bizning milliy ovqatlardan ham tayyorlab berishingiz uchun.

— Eh-he, zo‘r-ku!— qiziqib qoladi Markes ham va ular men Mersedesga hadya qilgan «O‘zbek taomlari» kitobini (uning teksti o‘zbek, rus, ingliz tillarida edi) bir-bir varaqlab, rangli suratlarni ko‘zdan kechirishadi.

Paxtagulli chinni tovoqdagi palovning oltinrang gurunchlari yal-yal tovlanadi. Chiroyli qilib tugilgan mantilar, chuchvarayu varaqi somsalar…

— Ajoyib taomlaringiz bor ekan! — deydi Mersedes. — Ularni qanday tayyorlashni albatta o‘rganib olaman. Ayting-chi, o‘zingiz qaysi taomni xush ko‘rasiz?

— Palovni. Mana u, — deya rasmni ko‘rsataman.

— Pa-lav, — deya jilmayib takrorlaydi Mersedes.

— Boshlaymizmi, — deydi Markes do‘ppi bilan qiyiqni xotiniga uzataturib.

Biz to‘rdagi divanga o‘tamiz. Markes bilan Marina Sergeevna meni o‘rtaga olishadi. Shu payt Mersedesning: «Hey, menga qaranglar! Yarashdimi?» — degani eshitiladi. Biz o‘girilib qaraymiz-da, kulib yuboramiz: u boshiga do‘ppini qo‘ndirib olgan, belida — belbog‘. «Men ham o‘xshadimmi o‘zbekka?» deb so‘raydi sho‘xlik qilib.

Uning bu hazili, sezib turibman, Markesga cheksiz zavqu shavq bag‘ishlaydi.

— Sharqqa muhabbati cheksiz buning! — deydi u. Mersedes esa: «Mayli, sizlarga xalaqit bermay», deb narigi xonaga kirib ketadi. — Sharqning, ayniqsa, Buxoroning gilamlarini Mersedes judayam yoqtiradi, — deydi Markes gapida davom etib, — shunday gilamlardan kollektsiya qilgan, boqib to‘ymaysan ularga. Har biri qoyilmaqom san’at asari! Shu qadar nafiski!..

— Didi o‘tkir ekan-da rafiqangizning, — deyman.

Shunda Markes:

— Meniki-chi? — deya hazillashadi. — Axir hammayam topolmaydi-ku shunday nozik didli ayolni.

Markes bilan Mersedesning inoqligi, ular orasidagi o‘ta samimiy do‘stona munosabat haqida ko‘p eshitgan edim. Mana, bunga o‘zim ham guvoh bo‘lib turibman.

Markesga suqsurdek ikki o‘g‘il hadya etgan bu ayol hayotning barcha g‘amu alamini, shodligu quvonchini eri bilan tengma-teng baham ko‘rib kelayotir. Adib asarlarining dunyoga kelishida uning o‘ziga yarasha hissasi bor. Markes «Yuz yil tanholikda» romanini yozishga o‘tirishdan avval, bor bisoti — mashinasini sotib, pulni xotiniga beradi-da: «Olti oyda romanni yozib tugataman. Ungacha shu pul yetar», deydi. Asarning yozilishi bir yarim yilga cho‘ziladi. Pul tugab, yo‘qchilik ziqlantirib tursa-da, Mersedes og‘irlikni zimmasiga olib, roman bitguncha erini bezovta qilmaydi…

— Ochig‘ini aytsam, — deydi Markes, — yozuvchiga xotin bo‘lish hamma ayolning ham qo‘lidan kelavermaydi. Mersedesning men tufayli ko‘rmagan azobi qolmadi. Endi bu yog‘i rohat-farog‘at deysizmi? Qayoqda!..

Shuni ta’kidlash kerakki, Markes oilaparvar. «Aslida mening eng yaxshi asarlarim kitoblarim emas, o‘g‘illarimdir. Ba’zan shunday paytlar bo‘ladiki, uyga ta’bing tirriq holda qaytasan. Lekin men buni na rafiqamga, na bolalarimga bildiraman.

…Mening bosh vazifam — otalik.

…Biznikida yozilmagan bir aqida mavjud: oilamiz a’zolari oldidagi har bir muammoni, albatta, to‘rttalamiz birgalashib hal qilamiz».

Magnitofonning lentasi bir maromda aylanadi. Suratchi apparatini tinimsiz chiqillatib, goh u, goh buyoqqa o‘tadi.

Markes gapira turib suhbatdoshiga tik boqadi. Uning tiyrak, kattakon ko‘zlarida goho qalbni siqib yuboradigan ayyorlik alomati, goh mehr uchqunlari jilva qiladi.

«Ispan istilochilari barcha boyliklarimizni talab ketishdi, ammo ular bizga — o‘zlari sezmagan holda — eng katta xazina — ispan tilini qoldirishdi», deb yozgan edi Pablo Neruda.

Aytishlaricha, qadimiy ispan tili Ispaniyada emas, hanuz Lotin Amerikasida saqlanib qolgan. Ispan tili o‘ta musiqaviy. Bu tilning haqiqiy jozibasini his etish, kamalakdek jilva qilishini tuyush uchun loaqal bir marotaba Markesning suhbatida bo‘lish kifoya. Uning ovozi o‘ta mayin, xushohang.

Suhbatimiz og‘ir bir savoldan boshlandi, rejamga ko‘ra bu oxirgi savol edi aslida, xayolimda ko‘p aylanganidanmi, boshqa sabablardanmi, ishqilib, dabdurustdan shunday debman:

— Senor Markes, Siz haqingizda gap ochilsa, ba’zilar u hozir shu qadar yuksaklikka chiqib olganki, endi ijodu adabiyotdan ko‘ra ko‘proq pul va shuhrat qiziqtiradi, deyishadi…

— Bunday deb faqat ig‘vogarlargina aytishi mumkin. Balandga chiqqan odam, qaytib tushishi haqidayam o‘ylab ko‘rishi kerak. Inson qancha tepaga chiqsa, tushishda shuncha ko‘p lat yeydi. Shuning uchun men yerda yurishni afzal ko‘raman. Pul masalasiga kelsak, kam emas pulim. Lekin u ijodimning ravnaqiga xizmat qiladi, xolos. Pul hech qachon mening yuragimni zabt etolmaydi. Men o‘zimni pulga ega bo‘lgan kambag‘al hisoblayman hamisha. Tan olish kerakki, adabiyotga ilk qadam tashlayotganimda faqat shuhrat uchun, meni ko‘proq yaxshi ko‘rishlari, tobora ko‘proq hurmat qilishlari uchun yozar edim. Yozuvchilik mashhurlikning ketidan quvish emas, balki qalb da’vati ekanligini keyinchalik angladim.

— Ilk hikoyalaringizni qachon yoza boshlagansiz?

— O‘qishu yozishni bilmasligimdan ancha ilgari.

— ?!

— Men yozishu o‘qishni bilmasimdan avval rasm chizishni o‘rganib oluvdim, dastlabki hikoyalarni rasmlar yordamida «yozganman».

— Yozuvchilarni asosan iste’dodlar va iste’dodsizlar toifasiga ajratish mumkin. Ammo Siz ularni kandaydir boshqa toifalarga ajratar zkansiz?

— To‘g‘ri, yozmaydiganlar va yozadiganlar toifasiga ham bo‘linamiz biz. Ajablanarlisi shundaki, davralarning to‘ri yozmaydigan yozuvchilarniki bo‘ladi, hamisha. Hozir aksar joylarda bu rusumga kiryapti — biror kishining yozuvchi degan nomi bo‘lsa — bas, qanday ijodkorligidan, hatto anchadan buyon ko‘liga qalam olmay qo‘yganidan qat’i nazar, sajda kilgudek bo‘lishadi. Yozadigan va yozgandayam zo‘r yozadigan yozuvchi esa elga kam ko‘rinadi. Chunki u mudom ijod bilan mashg‘ul bo‘ladi-da.

— Yozuvchilar borki, bir bet narsa yozish uchun juda ko‘p kog‘oz sarflashadi. Biz — o‘zbeklarning Abdulla Qahhor degan talantli adibimiz ana shunday ijodkorlardan edi…

— Bilasizmi, bir marta o‘n ikki bet hikoyani yozish uchun yarim mingta qog‘oz sarflagan edim… Odatda, elektromashinkada yozaman. Ish jarayonida jumla ko‘ngildagidek chiqmasa yoki biror so‘z o‘rniga tushmasa, ustidan o‘chirmayman, toza qog‘oz olib, bir boshidan boshlayman.

— Agar mumkin bo‘lsa, ijodiy jarayoningiz bilan tanishtirsangiz.

— Yoshim o‘tgan sari yozish tobora og‘irlashayotganligini sezyapman. Yoshligimda, gazetada ishlab yurganimda, ishdan keyin qolib, yarim kechagacha ijod qilar edim. Hatto bir o‘tirishda hikoya yozib tashlagan paytlarim bo‘lgan. Endi esa… agar kuni bilan yarim bet, nari borsa bir bet yozsam (ertasiga qayta ishlanmaydigan pishiq-puxta qilib, albatta), quvonib ketaman.

Ish tartibim kuyidagicha: ertalab soat oltida o‘rindan turaman. Ikki soat mutolaa qilaman. Soat to‘qqizlarda mashinkaga o‘tirib, to ikkigacha ishlayman. Dam olish kuni mutlaqo yo‘q menda.

Ishga kirishishdan oldin soqol olaman, o‘zimni tartibga keltiraman. Odatim shunaqa. Bunga sabab, men o‘qigan kollejda tartib qattiq edi: ertalab beshda turardik-da, hovliga chiqib, muzday suvga yuvinardik. Darsga esa pidjak kiyib, galstuk taqib borardik.

— Har bir asaringizni qiyomiga yetkazish uchun qancha vaqt sarflaysiz?

— Yozuvchining biror asarini yozish uchun qat’iy bir muddat belgilashi kulgili, albatta. Asarning mukammallashuvi oson kechmaydi, shunga yarasha vaqt ketadi. Masalan, «Mustabidning paymonasi»ni yetti yilda yozdim. Uning ikki variantidan voz kechishga to‘g‘ri kelgan…

— Sizning «bo‘sh poeziya adabiyotga juda kerak» degan fikringizni qanday tushunmoq lozim?

— Adabiyot ishqibozlarining ko‘pi murakkab she’rlarni daf’atan tushunishmaydi. Shu bois ular mundayroq she’rlarni o‘qishadi. Va ko‘pchiligi, ana shu she’rlar yordamida poeziya olamiga kiradi, ya’ni ma’lum tajriba orttirishadi. Xuddi shu tajriba esa ularga chinakam poeziya eshiklarini bir-bir ochishda, uning mohiyatiga tobora chuqurroq kirib borishda asqotadi.

— Yozayotganlaringizni boshqalarga ko‘rsatasizmi?

— Yo‘q. Adabiy mehnat bu o‘ta shaxsiy ish. Yozuvchi ijod jarayonidagi barcha muammolarni faqat yolg‘iz o‘zi hal qilishi kerak, bu borada hech kim unga chetdan turib yordam bera olmaydi.

— Har bir ijodkor kimningdir ta’sirida bo‘ladi…

— Ha, bo‘ladi. Lekin yozuvchi hech kimga o‘xshamasligi lozim. Men o‘zimga yoqadigan yozuvchilar, ayniqsa, Folkner ta’siridan qochishga doimo harakat qilaman.

— Sizningcha, yozuvchining siyosiy vazifasi nimadan iborat?

— …Yaxshi yozishdan. Yozuvchidan ijodini quruq siyosiy qurolga aylantirishni talab qilish noto‘g‘ri. G‘oyaviy tayyorgarlikni o‘tagan ijodkorning qat’iy siyosiy pozitsiyasi bor ekan, istasa-istamasa, bularning bari uning asarlarida o‘z aksini topadi.

— Ma’lumki, Lotin Amerikasida romanchilik anchadan buyon taraqqiy etib kelayotgan bo‘lsa-da, ko‘pchilikning qiziqishi sust edi. So‘nggi yillarda unga e’tibor shunchalik oshdiki, hozir na Sizning, na boshqa hamyurtlaringizning kitoblarini do‘kondan topib bo‘ladi… Lotin Amerikasi nasri, xususan, romanlarining olamshumul dovrug‘i Sizning nazaringizda, nima bilan izohlanadi?

— Haqiqatda ham romanchiligimiz katta tarixga ega. Oltmishinchi yillarda Lotin Amerikasi adabiyotida kuchli portlash yuz berdi (uning tub mohiyatini tanqidchilar hozirgacha bilisholmay garang). Bu portlashning aks-sadosi dunyodagi barcha adabiyotlarda o‘z aksini topdi va topmoqda. Garchand nokamtarlik bo‘lsa-da, shuni ta’kidlamoqchimanki, ushbu portlash mening «Yuz yil tanholikda» romanimdan boshlandi. Bundan baxtiyorman, albatta. Bungacha Rulfoning, Alexo Karpenterning ko‘plab romanlari bosilib chiqqan, o‘zim ham birmuncha asarlar yozgan edim. Lekin… «Yuz yil tanholikda» e’lon qilingachgina odamlarning diqqati birdan bizga jalb bo‘ldi, ular Lotin Amerikasi romanining mohiyatini ilg‘ay boshlashdi. Boshqacha qilib aytganda, biz kerakli nishonga urib, o‘quvchilarni o‘zimiz tomonga og‘dirib oldik.

Ilgarilari asarlarimiz kam tarjima qilinsa, tarjimonlar endi bizni tinch qo‘yishmas edi. Oldinlari «Kitoblarimizni chop etinglar» deb noshirlarga biz yalinsak (masalan, mening «Bargi xazon» deb atalgan qissam yozib bo‘lingach, uch yildan so‘ng bosilib chiqqan) endilikda noshirlarning «hujumi»dan goh shkafning ortiga, goho karavotning ostiga yashirinadigan bo‘ldik.

Lotinamerikalik kitobxonlar aqldan ozishgan shekilli, yo‘qsa ular o‘z hamyurtlarining kitoblariga shunday katta muhabbat qo‘yib o‘qisharmidi, deya hech narsaga tushunmay, hayratdan yoqa ushlashardi noshirlar. Lekin, tabiiyki, ular bundan xursand, chunki bosib chikarishayotgan kitoblari peshma-pesh sotilardida. Shundan ruhlanib, bor asarlarni (yaxshimi, yomonmi, bari bir) ko‘r-ko‘rona bosishdi ham. Okibatda ko‘pining bozori kasodga uchradi. Endi ular qaysi yozuvchining asarini va qancha nusxada chop etishni yaxshi bilishadi…

Markes «Yuz yil tanholikda» romanini 1967 yilda yozib bitiradi. Oilalari qarzga botgan, hamma umid ana shu asardan keladigan mablag‘da edi. Ammo nimalar kutyapti uni oldinda? Mersedes romanning qo‘lyozmasini pochta orqali «Sur amerikana» nashriyotiga jo‘natar ekan, asosan shu haqda o‘ylardi.

…Nashriyot romanni atigi… sakkiz ming nusxada bosib chiqardi. Nashriyot mutasaddilarining nazdida, bu kitobga shu tiraj ham ko‘pdek tuyulgan, sotilmay qolib ketishidan cho‘chishgan. Roman bir haftadayoq tarqalib ketdi! Shosha-pisha ikkinchi tiraj chiqarildi. Bu ham yashin tezligida tarqaldi. Endi romanning dunyo bo‘ylab salb yurishi boshlandi. Xorijiy mamlakatlarda unga bag‘ishlab tog‘-tog‘ monografiyalar, maqolalar e’lon qilindi.

…Nikolas yoshligida odam o‘ldirishga majbur bo‘ladi… Garchi qishloq ahli uning yonini olgan bo‘lsa-da, u ich-ichidan eziladi, qo‘lida jon taslim qilgan odam ko‘z oldiga kelaveradi, oxiri, bu azoblarga chiday olmay, oilasi bilan qishlog‘idan chiqib ketadi, borib yangi qishloqqa asos soladi…

Kolumbiyadagi grajdanlar urushining faol ishtirokchisi, iste’fodagi polkovnik Nikolas Markes nevarasi Gabo bilan Arakataka qishlog‘ining ko‘chalari bo‘ylab tez-tez sayrga chiqadi. Ular Shimoliy Amerikaning «Yunayted Frut» kompaniyasiga qarashli banan plantatsiyalariga ham borishadi.

Bobo va nabira kompaniyaning Makonda deb ataladigan posyolkachasi yonidan ham o‘tishadi, albatta. Makondada kompaniyaning idora xizmatchilari o‘z oilalari bilan istiqomat qilishadi. Shinam va ozoda uylar, gullarga burkangan yo‘lkalar, suvlari lojuvard basseynlar… Atrofi temir panjaralar bilan o‘ralgan bu so‘lim go‘shada odamlar totli hayot kechirishardi.

Arakatakada bo‘lsa… Qishloqqa — kompaniyaning cheksiz-poyonsiz bananzorlarida ishlash, beqiyos boylik to‘plash umidida turli joylardan turli-tuman odamlar kelishgandi. Juda ko‘p edi ular. Kelgindilar orasida qalloblar ham, qartabozlar ham, fohishayu afsungarlar ham topilardi. Kompaniya ishchilari yakshanba kunlari, to‘yib ichib olishgach, qog‘oz pullarni yoqib Kumbiamba raqsiga tushishar edi.

Polkovnik Nikolas Markes qishlog‘ining tinch hayotiga rahna solayotgan qo‘li uzun kompaniyaga nafratini nevarasidan yashirmas, ishchilarga qilinayotgan zug‘um, shuningdek, grajdanlar urushi xotiralarini gapirib berardi.

Irimchiyu folbinlar makoni Guaxiro yarim orolida dunyoga kelgan buvisi donya Trankliana esa Gaboni bolaligining sehrli olamiga chorlaydi.

Gabriel Garsia Markes Arakataka qishlog‘ida tug‘ilib, sakkiz yoshga kirgunicha shu yerda yashagan, keyin ularning oilasi ko‘chib ketishgan edi.

Gabo bobosiyu buvisining hikoyalari, qishlog‘i haqidagi taassurotlarini yuragining qatida saqlab yurardi doim. Va bir kuni — boboning ko‘hna imoratini sotish uchun Arakataga borgan onasi uni ham o‘zi bilan ergashtiradi.

Banan kompaniyasi Arakatakadan foyda unmay qolgach tashlab ketgan, bir vaqtlar gullab-yashnagan qishloq fayzdan ketgan edi.

Onasi sobiq qo‘shnilari — keksa ayollardan birini ko‘rgani dorixonaga ham kiradi (u o‘sha yerda ishlardida). Ikki ayol ko‘ziga yosh olib, Arakatakaning achchiq qismati to‘g‘risida suhbatlashib, yuraklarini bo‘shatishadi.

Ana o‘shanda Gaboni bolalik xotiralari — bobosining hikoyalari birdan to‘lqinlantirib yuboradi. Unda bularni hikoya qilib berish istagi tug‘iladi: «Qatlga mahkum etilgan polkovnik Aureliano Buendia devor ostida turib, o‘ziga o‘q uzishlarini kutarkan, otasi muz parchasini ko‘rsatishga olib borgan o‘sha olis oqshomni eslaydi». «Yuz yil tanholikda» romanining bu ilk jumlalari xuddi o‘sha kezlari yozilgan edi. O‘shanda o‘n yetti yoshli Gabriel Markes bu jumlalardan nariga o‘tmadi — romanning zalvorli yukini ko‘tara olmasligini, buning uchun tajribasiyu bilimi yetmasligini his qildi. Oradan yigirma bir yil o‘tgach, bir necha kitoblari nashr etilgan, dunyoning qariyb yarmini aylanib chiqqan yozuvchi asarini qolgan joyidan davom ettirdi va butun jahonga ovoza bo‘lib ketgan kitob — «Yuz yil tanholikda»ni yozib tugatdi.

Romandagi bosh qahramonlardan biri — polkovnik Aureliano Buendia. Uning prototipi — Markesning bobosi, albatta. Yo‘qsa, uning o‘limi yozuvchini shu qadar larzaga solarmidi? Bu haqda u shunday xotirlaydi:

— Polkovnik Aureliano Buendianing o‘limini, aniqrog‘i, uni o‘ldirishim lozimligini bilardim. Nihoyat, o‘sha soat keldi ham… Men ikkinchi qavatga — xotinimning yoniga ko‘tarila boshladim. A’zoi-badanim dir-dir titraydi. Mersedes menga bir qarashdayoq hammasiga tushundi. «Nima, polkovnik o‘ldimi?» deb so‘radi u. Men esa indamay o‘zimni o‘rindiqqa tashladim-da, o‘pkam to‘lib yig‘lab yubordim…

— Senor Markes, romaningiz bizning kitobxonlar tomonidan ham katta quvonch bilan kutib olindi. U ko‘nglimizga yaqin bo‘lib qoldi. Asarning aksar qahramonlari qaysidir jihatlari bilan o‘zbeklarga o‘xshab ketadi. Kitobda tasvirlangan ayrim voqea-hodisalar esa bizning qishloqlarda bo‘lib o‘tgandek tuyuladi. Uning ruhi ham bizga yaqin…

— Mamnunman. Ayting-chi, shaxsan sizga kitobimdagi qaysi obraz ko‘proq yoqadi? — gapimni bo‘lib so‘raydi Markes.

— Ursula!

— Nega?

— Nimasi bilandir u mening onamga o‘xshaydi. Kim bo‘lgan uning prototipi?

— Ma’lum bir prototipi yo‘q. Lotin Amerikasi ayollari, onalarining yig‘ma obrazi u.

— Deyarli hamma asarlaringizda diktatorlar…

— Bor. Gap shundaki, Lotin Amerikasida benihoya ko‘p diktator o‘tgan. Hozir ham kam emas ular. Aksariyat regionlar insoniyatga ko‘pgina talantli rassom, yozuvchi, haykaltarosh, muzikachiyu olimlarni yetkazib berayotir. Biz esa o‘z diktatorlarimiz bilan «mashhurmiz». Eh-he, ular ne kuylarga solishmayapti xalqni… Shuning uchun ham men doimo diktatorlarga qarshi kurashganim-kurashgan.

— Esingiz dami, Pinochet Chilida to‘ntarish qilganida Siz…

— «Pinochet davlat boshida turar ekan, hech narsa yozmayman», deb aytuvdim. Lekin keyinchalik shuni angladimki, agar, yozmay yuraversam, bora-bora yozishni esimdan chiqarib qo‘yaman ekan. Shu sabab, qaytanga yaxshi-yaxshi asarlar yozsam, Pinochetga ko‘proq zarar keltirishim mumkin, degan xulosaga keldim. Ha, men Pinochet bilan bo‘lgan bu kurashda mag‘lubiyatga uchradim. Yozuvchining hayoti ko‘proq mag‘lubiyatlardan iborat o‘zi. Ammo men uchun muhimi — eng so‘nggi, hal qiluvchi kurashda g‘alabaga erishishdir.

— Deylik, Sizni Kolumbiyaga prezident etib tayinlashganlarida, avvalo nima qilgan bo‘lardingiz?

— Eng yaqin siyosiy konsulxonaga juftagimni rostlab qolardim.

— Nega?

— Chunki hokimiyatni yomon ko‘raman. «Hokimiyat odamni yo‘ldan ozdiradi, mutlak hokimiyat esa yo‘ldan mutlako toydiradi» deb judayam topib aytishgan. Ikkinchidan (bu jiddiyroq sabab), menda rahbarlik layoqati yo‘q.

— Lotin Amerika kinosi Fondiga prezident qilib saylashganlarida rozi bo‘lgansiz-ku?

— Jon joyimdan ushladingiz-da… Mening bu ishga ko‘nishimning muhim sababi bor. Ochig‘ini aytsam, maxsus adabiy ma’lumotga ham ega emasman va hatto islan tili grammatikasini ham durust bilmayman men. Ammo kino… Men uni professional darajada o‘rganganman — Rimdagi kinomarkazda rejissura va stsenariynavislikka o‘qiganman. Bir so‘z bilan aytganda, kinoni mukammal tushunaman, shuning uchun ham uning rivojiga amaliy yordam berish qo‘limdan keladi.

— Fondning bugungi ishlari haqida gapirib bersangiz?

— Hozir Lotin Amerikasi kinosi tang bir ahvolni boshidan kechiryapti. Filmlar ishlab chiqarilyapti-yu, afsusni, Lotin Amerikasi davlatlarida o‘z filmlarimizning tomoshabinlari yo‘q hisobi. Keyin, kartinalarni ko‘ngildagidek namoyish etadigan joylar ham yetishmaydi. Asli kinematografiyaning, kinoprokatning ham Lotin Amerikasiga hech qandan daxli yo‘q, nomilliy monopoliyalarning qo‘lida ular. Bizning san’atimiz taqdiri ularni zarrachayam tashvishlantirmaydi. Milliy kinomiz mavqeini tiklash payti allaqachonoq kelgan. Biz shu rejani amalga oshirish maqsadida bundan bir yil burun Lotin Amerikasi kinematografchilari komitetini tashkil etdik. Komitet esa, o‘z navbatida, yangi Lotin Amerikasi Fondini tuzdi. Uning shtab-kvartirasi Gavanada joylashgan. Regionimizning o‘n to‘rtta shahrida Fondning filiallari ochilgan.

Biz yiliga sakkiztadan o‘ntagacha kartina suratga olamiz. Ammo meni bir narsa — filmlarimizning taqdiri tashvishga soladi. Bizda filmofond, ya’ni kartinalar arxivi yo‘qligi uchun ham ularni uzog‘i bilan, aytaylik, 15—20 yil saqlash mumkin, xolos. Keyin esa… Har bir film katta mablag‘, og‘ir mehnat evaziga vujudga keladi-ku, axir. Bundan tashqari, u xotira, etnografik xotira ham hisoblanadi. Filmlar izsiz yo‘qolib ketaversa, unda nima keragi bor ularni yaratishning, unda nima zarurati bor turli-tuman festivallar o‘tkazishning? Shuning uchun ham filmofond bizga suv bilan havodek zarur.

— Sizlar qandaydir maktab ham ochibsizlar?

— Qandaydir emas, Lotin Amerikasi kino va televidenie maktabi. Shunday maktabni tashkil etish mening azaliy orzuyim edi. Bu orzuning amalga oshishi uchun ko‘p joylarga yugurdim, ko‘pgina idoralarning eshigini qoqdim (bo‘sh vaqtlarimda esa romanlar yozish bilan shug‘ullandim). Oxiri, Kuba rahbarlari qo‘llab-quvvatlab, mablag‘ ajratishgach, ishimiz yurishib ketdi.

Maktabimizda asosan rejissyoru stsenariynavislar tayyorlanadi. Men maktabda «Hikoya qanday quriladi?» mavzuida seminar olib boraman. Uning tinglovchilari bilan ishlash birmuncha murakkab muammolar tug‘dirmoqda. Boisi shundaki, ular ma’lum tajriba to‘plashgan; bu yerga kelmasidan oldin ikki-uchtadan stsenariy yozishgan, ikki-uchta film yaratishgan, bir so‘z bilan aytganda, ular allaqachonoq shakllanishgan, ko‘plari bir qolipga tushib qolgan. Endi bu qolipni buzishning ilojini topish oson emas.

— Bu masalani hal qilishning nahotki yo‘li topilmasa?

— Bor, albatta. Endigi yil yanvardan boshlab men seminarimga eng chekka qishloqlardan, umrida na televizor, na kino ko‘rishgan to‘qqiz yoshli o‘n nafar bolani qabul kilaman. Tabiiyki, oldin ularning layoqatini sinab ko‘ramiz. Bunday tinglovchilarning qanday shakllanishi esa faqat bizga bog‘liq bo‘ladi.

— Kinematograf bilan adabiyotning o‘zaro hamkorligi borasida fikringiz kanday?

— Hozir kino qay bir darajada adabiyotga tobe. Chunki rejissyorlar doimo pishiq-puxta stsenariyga, demakki, yozuvchining ko‘magiga muhtoj. Aslida esa kino tamomila mustaqil bo‘lmog‘i, ya’ni rejissyor o‘zgalar to‘qigan voqealarga hadeb murojaat qilavermasligi, balki yuragidagi dardni ifodalay bilishi kerak. Aksariyat hollarda kino bilan adabiyot hamkorligi nikohlari omadsiz bo‘lsa-da, bu holni begonalarga bilintirmay, ustalik bilan yashab kelayotgan ba’zi eru xotinlar ishiga o‘xshaydi.

— «Oshkora qotillik qissasi»ni tomosha qilishga muyassar bo‘ldim. Film zo‘r ishlangan. Lekin, bilasizmi, to o‘z ko‘zim bilan ko‘rmagunimcha, u Sizning qissangiz asosida ekaniga hech ishongim kelmadi.

— Sabab?

— Chunki Siz kino uchun faqat hikoyalaringizni berardingiz, xolos. Povestu romanlaringizga kelganda esa… Demak, endi rejissyorlarni rosa xursand qilarkansiz-da? Balki «Yuz yil tanholikda»niyam ekranda ko‘rarmiz hali?

— Hech qachon ko‘rmaysiz, chunki ming urinishsa-da, uni ekranlashtirishga yo‘l qo‘ymayman. Romanni o‘qiganlar uning qahramonlarini tasavvurida turlicha talqin qilishadi. Masalan, boya o‘zingiz «Ursula onamga o‘xshab ketadi», dedingiz. Ayrimlar bo‘lsa uni o‘z ammasiga, boshqalar opasiga o‘xshatishlarini ko‘p eshitganman. Agar, bordiyu roman filmga aylantirilsa bormi, kahramonlar ekranda qanday talqin qilingan bo‘lsa, tomoshabin shuurida shundayligicha qolib ketadi. Shuning uchun ham uni ekranlashtirishlariga ruxsat bermayman.

— Unda nega «Oshkora qotillik qissasi»ga…

— Rosti, bunga do‘stim Franchesko Rozining ulkan iste’dodi, odamiylik xislatlari sabab bo‘ldi. Lekin ont ichamanki, na u va na boshqa rejissyorlar «Yuz yil tanholikda»ga ruxsat olisholmaydi.

— O‘tgan kuni Tonino Guerro bilan filmlaringiz xususida suhbatlashganimizda, u «Markes bizning ishimizga mutlaqo aralashmadi» deb qoldi. Asaringiz asosida tayyorlangan kartinaning yaratilishiga bu qadar loqayd qarashingizning boisi nima?

— Kitobning filmga aylanishi qiyin jarayon. Rejissyor yoki stsenariynavis unga, albatta, o‘z tazyig‘ini o‘tkazadi. Buni o‘z ko‘zi bilan ko‘rib turgan yozuvchi chiday oladi deysizmi! Natijada: «Uyog‘i unday bo‘pti, buyog‘i bunday bo‘pti» qabilidagi e’tirozlar, ziddiyatlar kelib chiqadi. Avvalo shunday hol sodir bo‘lmasin deb ularning ishiga aralashmadim. «Agar qo‘shiladigan bo‘lsam,— dedim Franchesko Roziga,— tortishuvlar boshlanib, ular muttasil davom etishi, oxiroqibatda ish to‘xtab qolishi hech gap emas». Ikkinchidan, asaringni kinochining qo‘liga topshirdingmi, unga to‘liq ishonish kerak, ayniqsa, Franchesko Rozidek katta san’atkorga. Qissa men kutgan darajadagi film bo‘lganligidan shodman.

— Kinematograf bilan hamkorlikni davom ettirasizmi?

— Hamkorligimiz kuchayadi hali. Endi atay kino uchun asarlar yozish niyatim bor.

— Senor Markes, Toshkentda Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi mamlakatlari kinofestivali o‘tib turishidan xabaringiz bo‘lsa kerak?

— Ha, bilaman. Toshkentda o‘tayotgan har bir festival taraqqiyparvar mamlakatlar kinematografiyasi rivojiga munosib hissa qo‘shayotir.

— Yettinchi Toshkent kinoanjumanida Sizning «Tul Montel» hikoyangiz asosida tayyorlangan film namoyish etildi. Chililik kinorejissyor Migel Littin suratga olgan bu kartina — hali-hali esimda — tomoshabinlarda katta qiziqish uyg‘otgandi. Kelasi yil bahorda galdagi festival bo‘ladi. Toshkent festivaliga tashrif buyurmaysizmi? Shu bahonada, Samarqand, Buxoro va Xiva shaharlaridayam mehmon bo‘lardingiz.

— Toshkentda bir marta bo‘lgandim, shahringizga yana tashrif buyurish niyatim yo‘q emas. Chunki o‘shanda uni to‘yib tomosha qilolmaganman.

— Qachon bo‘luvdingiz Toshkentda?!

— Bundan ancha ilgari. Do‘stim Fidel Kastro bilan birga bir yoqqa boraturib Toshkentda to‘xtab o‘tganmiz. Tug‘ilganimdan buyon qadamim yetgan eng olis nuqta — sizning yurtingiz bo‘ladi. Toshkent menga sirli va jozib tuyulgan. U hozirgina qurilgan, ayni paytda o‘ta qadimiy shaharga o‘xshab ketadi. Qani, yana qanday savolingiz bor?

— Agar, sovet yozuvchilari va shoirlaridan kimlargadir Nobel mukofoti berish masalasini hal qilish bevosita Sizga topshirilsa, kimlarga ravo ko‘rardingiz uni?

— Shu savolingizni bejavob qoldirsam, Sovet Ittifoqidagi yozuvchiyu shoirlar ichida do‘stlarim ko‘p. Agar birini aytmay, ikkinchisini aytsam, mendan xafa bo‘lishlari mumkin.

— «Markesning qahramonlari asosan qariyalar» deya tez-tez ta’kidlashadi tanqidchilar. Lekin, nazarimda, Sizning aksariyat qahramonlringiz yoshlar. Masalan, «Oshkora qotillik qissasi» personajlarining yoshi yigirmadan ham oshmaydi. Umuman, Siz hozirgi yoshlar haqida qanday fikrdasiz?

— Yoshlarda hayotga, mehnatga bo‘lgan qizikish tobora ortyapti. Ulardagi shijoat va tashabbuskorlik, mardlik va jasurlik kabi xislatlar meni cheksiz sevintiradi. Sakson beshinchi yildagi Meksika zilzilasida ko‘pchilik yoshlar o‘z tashabbuslari bilan qutqaruv brigadalari tuzishib, yuzlab odamlarning hayotini saqlab qolishdi, minglab odamlarga yordam berishdi. Bunday olovqalb yoshlar hamma mamlakatlarda bor!

— Boya Sizning oldingizga kelayotib eshitib qoldim, bugun, ya’ni o‘n birinchi iyul kuni yer yuzida besh milliardinchi odam tug‘ilar ekan. Unga nima istaklar bildirasiz?

— Ha, xabarim bor. «Besh milliardinchi odam» nomini oladigan chaqaloq qaysi mamlakatda tug‘ilmasin (balki tug‘ilgandir ham), sog‘-omon o‘ssin, baxtli bo‘lsin va yigirma ikkinchi asrgacha umr kechirsin!

— Mana, suhbatimiz ham nihoyasiga yetdi.

— Endi bizning nomerga bir kirib o‘tsalaring,— taklif qiladi Markes…

Kattakon stol atrofida Mersedes bizni tabassum bilan kutib oladi.

Bu yerdagi suhbat boyagi suhbatga ulanib ketadi. Ammo endi eru xotin ko‘proq meni savolga tutishadi. Savollar esa, asosan, O‘zbekiston xususida. Ular bizning madaniyatimiz va san’atimiz, urf-odatlarimiz bilan qiziqishadi. Gap tag‘in xalqaro Toshkent kinofestivali ustida borganida, ularni yana bir bor shahrimizga taklif qilaman. «Moskvadan Toshkentgacha necha soat uchiladi?» — so‘rashadi ular. «Uch yarim, to‘rt soatlar». «Bizlar esa Kolumbiyadan kelguncha rosa o‘n soat uchdik… May oyida sovuq bo‘lmaydimi, ishqilib? Sovuqdan sal qo‘rqamiz-da», deydi Mersedes. «Mutlaqo sovuq bo‘lmaydi. Bahor ayni qulf uradigan palla bu, Toshkentimiz shu qadar go‘zallashadiki! Turfa gullar, chechaklar! Buni o‘z ko‘zlaringiz bilan ko‘rishga nima yetsin!» «Nasib qilsa, shu bahor O‘zbekistonda bo‘lamiz», deydi Mersedes. «Kutamiz sizlarni…» — deyman xayrlashaturib.

Ularning nomeridan qushday yengil tortib chiqaman.

Oradan to‘rt kun o‘tgach, festival shtabi — «Rossiya» mehmonxonasining birinchi qavatida turganimda, birdan liftning eshiklari ochiladiyu… Markes chiqib keladi! Bir o‘zi. U meni ko‘rib: «O, uzbek! Anfar!» deydi chiroyli tabassum bilan va qo‘lini uzatadi… Eh, til bilmaslik… Markes yengil ta’zim qilib xayrlashadi-da, eshik tomon tez-tez yurib ketadi, nihoyatda rasmiy libosda edi u. Meni bir narsa — uning galstuk taqib olgani taajjublantiradi. Gap shundaki, oltmishinchi yillarning boshida bo‘ynidagi galstugini yechib, u bilan o‘zining «Muruvvatsiz davr» qissasi qo‘lyozmasining belidan bog‘lab qo‘ygan Markes, endi qaytib hech qachon galstuk taqmayman, deb ahd qilgan, bugun…

Keyin bilsam, o‘shanda Markes Kremlga — KPSS Markaziy Komitetining Bosh sekretari Mixail Sergeevich Gorbachevning qabuliga borayotgan ekan.

Qabulning ertasi kuni, ya’ni o‘n oltinchi iyulda Markes festivalning majlislar zalida matbuot konferentsiyasi o‘tkazdi. Konferentsiyada u bilan birga Lotin Amerikasi kino Fondining bir guruh a’zolari ham ishtirok etishdi.

Savollar, savollar… Ular adabiyot va kino, Moskva festivali xususida. Markes jurnalistlarga shoshilmay, so‘zlarni chertib-chertib javob berardi.

— Biz Gorbachev bilan bir soatdan ko‘p suhbatlashdik,— dedi u,— unda gumanizm va yumor nihoyatda kuchli ekan. Mixail Gorbachev odamlarni o‘z e’tiqodiga inontira olishdek ulnan qobiliyat egasi. Shuningdek, u qat’iy irodali shaxs, boshlagan ishini oxirigacha yetkazadi.

Men kitobxonlarim orasida Gorbachev ham borligidan xursandman…

* * *

O‘n to‘qqizinchi iyul kuni Markes bilan Mersedes Moskvadan uchib ketishdi. Matbuot konferentsiyasi o‘tkazgan kundan to jo‘nab ketishgunlarigacha Markesning vaqti asosan jurnalistlarga intervyu berish bilan o‘tdi. U bilan yana bir bor xayrlashish niyatida o‘n yettinchi qavatga necha marta ko‘tarilmayin, ichkariga kirishning hech iloji bo‘lmadi. Endi shu bahor Toshkentda ko‘risharmiz, degan umiddaman…

“Yoshlik” jurnali, 1988 yil, 1-son

…Biz Gorbachev bilan bir soatdan ko‘p suhbatlashdik. Unda gumanizm va yumor nihoyatda kuchli ekan. Mixail Gorbachev odamlarni o‘z e’tiqodiga ishontira olishdek ulkan qobiliyat egasi. Shuningdek u qat’iy irodali shaxs, boshlagan ishini oxirigacha yetkazadi…

Men mamlakatingizda birinchi marta 1957 yilda — Xalqaro yoshlar festivalida bo‘lgandim. O‘sha vaqtiyoq yuz bergan o‘zgarishlarni sovet do‘stlarim bilan birgalikda his etganman. Odamlar o‘zgarishlar boshlanganini bayram qilishardi. Ularga ana shu o‘zgarishlar tez yuz beradigandek tuyulardi.

Hozir esa, oradan o‘ttiz yil o‘tganidan keyin odamlarning o‘zgarishlarga munosabatidagi katta farqni ko‘rib turibman. Ular bu o‘zgarishlarni qizg‘in kutib olmoqdalar. Ammo bu — shunchaki bayram emas, balki aql-zakovatning tinimsiz ishidir… Bu — shunchaki mulohaza emas, balki teran idroklashdir. 1957 yildagi kabi ko‘r-ko‘rona optimizm yo‘q hozir. Hozir dadil va nihoyatda zo‘r shiddatli optimizmni sezdim. Odamlar harakat qilish kerakligini, qayta qurishga o‘z hissalarini qo‘shish lozimligini tushunishmoqda.

G. G. Markes

Onam Mehriniso xotirasiga

Sarbalandligi boisi nadir? Nedadir muqtadirligi uning?

«…Jununvor xurujlarimiz hech qolmadi-qolmadida… Meksika diktatori Antonio Lopes de Santa-Ana o‘ng oyog‘idan ayrilgach, dabdabali marosim uyushtirib shu oyog‘ini dafn ettirdi. Ekvadorga o‘n olti yil hokimlik qilgan general Gabriel Moreno olamdan o‘tgach, vidolashish marosimida jasadga shohona liboslar kiydirib, prezident kursisiga o‘tqazishdi va yoniga barcha yarog‘-aslahalariyu kiyim-boshlarini qatorlashtirib qo‘yishdi…

Ispanlar zulmidan ozod bo‘lsak-da, jununvor xurujlarimiz hech qolmadi-qolmadi…»

Shimoliy kenglikning o‘ttiz ikkinchi, janubiy kenglikning ellik oltinchi graduslari oralig‘idagi sakkizta jug‘rofiy mintaqada yastanib yotgan va o‘ttizdan ziyod kattayu kichik mamlakatdan iborat Lotin Amerikasida oltmish yil muqaddam Gabo tavallud topdi, kolumbiyalik ana shu bola payti kelib Gabriel Garsia Markesga aylandi.

Dunyoi qo‘tirning borki achchiq-chuchugini tatigan bu zotning yuragi bahri mavjvar to‘lqinlari kabi qirg‘oqlarini beayov savalagani savalagan. Yo‘qsa, Nobel mukofoti topshirilish tantanasida so‘zlagan nutqida adabiy qarashlari va ijod sirlari haqida gapirish o‘rniga akobiru a’yonlar qiyofasini shu qadar alayno-oshkor fosh qilardimi u?

Mana, o‘sha olti yil avval so‘zlangan nutqning davomi: «Lotin amerikalik yigirma million bola ikki yoshga to‘lmasdan o‘lib ketishdi. Repressiya tufayli badar ketganlarning soni bir yuzu yigirma mingdan oshdi. Bir million chililik yoki aholining o‘n foizi mamlakatini tashlab ketishga majbur bo‘lishdi. Jami ikki yarim million aholiga ega mo‘‘jazgina Urugvayning har beshinchi nafar kishisi quvg‘inda yashaydi. Lotin Amerikasidan ketib qolgan qochog‘u muhojirlarni agar bir joyga to‘plab, davlat tuzishsa bormi, aholisi miqdori Norvegiyanikidan ancha ko‘p bo‘lar edi.

…Yevropalik taraqqiyparvarlar mamlakatlarida o‘rnatishmoqchi bo‘lgan sotsial adolat nega endi Lotin Amerikasiga to‘g‘ri kelmas ekan?

…Yo‘q, Lotin Amerikasi beiroda shaxmat piyodasi bo‘lishni aslo istamaydi va bunday bo‘lmaydi ham».

Ezgulik, darddoshlik, mardonavorlik. Markes sarbalandligining, muqtadirligining ibtidosi ana shulardir. Uning jismi-jonini bular qanchalik chuqur band etganligini anglash uchun hech bo‘lmasa «Mustabidning paymonasi» va yoki «Polkovnikka hech kim xat yozmayotir»ni o‘qib chiqish kifoyadir. Yoinki «Yuz yil tanholikda»ni.

Markes ijodi bilan tanishganimdan va, ayniqsa, «Yuz yil tanholikda» romanini Nurali Qobul bilan birga o‘zbekchaga o‘girganimdan so‘ng bu ulkan so‘z san’atkoriga, adabiyotshunoslar ta’biri bilan aytganda, zamonamiz adabiyoti marshali bo‘lmish alloma adibga nisbatan yuragimda cheksiz ehtirom tug‘ildi. Adibning yangi asarlariyu ijodi tadqiq etilgan risolalar undagi yangi-yangi xislatlarni namoyon etgani sari bu tuyg‘u tag‘in zo‘raydi. Axiyri, u bilan uchrashish, suhbatlashish orzusi ko‘nglimni band etdi.

Lekin qanday uchrashish mumkin u bilan? Axir, Kolumbiya qayoqdayu Toshkent qaerda! Umuman, u 1979 yildan buyon mamlakatimizga kelmagan. Kunlarning birida Markes haqidagi maqolani ko‘zdan kechiraturib, uning gapidan olingan ko‘chirmaga ko‘zim tushdi: «O‘n yillar davomida revizionizmda, antisovetizmda ayblab kelishdi meni. Go‘yoki mayda burjuaziya va reaktsion g‘oyalarni targ‘ib qilar emishman. Asli men aytgan gaplar shu kecha-kunduzda SSSRda sodir bo‘layotgan yasharish xususida edi. O‘shandayoq Sovet Ittifoqida ham, jahondagi sotsializm harakatida ham tub islohlar bo‘lishi zarur deb o‘ylagan edim». Shunda, demak, Markes mamlakatimizga keladi, axir sodir bo‘layotgan burilishni o‘z ko‘zi bilan ko‘rishni istamasligi mumkin emas, degan xayolga bordim.

Oradan ko‘p vaqt o‘tmay, uning Moskva kinofestivaliga tashrif buyurishi haqidagi xabar qulog‘imga chalindi. Zudlik bilan poytaxtga uchishga ahd qildim. Festival ochilishiga bir necha kun qolgan. O‘zingiz bilasiz: iyulning boshlarida samolyot bileti anqoning urug‘i. Ustiga ustak, festivalda ishtirok etuvchi jurnalistlar allaqachonoq akkreditatsiya qilingan. Odatda, ulug‘lar suhbatini magnitofonda yozib olaman, lekin keyingi paytlar u pand berar, ustaxonadagilar esa eplab tuzata olishmasdi. Tag‘in, yapon kassetalaridan topish amri mahol deng…

Xullas, ming tashvish g‘ov kabi yo‘limni to‘sib turardi. Ammo… niyat xolis bo‘lsa, doim ishing o‘ngidan keladi. Ikki kun ichida samolyotga bilet topildi, akkreditatsiya muammosiyam yechildi. Do‘stim, tojikistonlik shoir Shodmon Jo‘raev esa Dushanbedan samolyot orqali ancha kasseta berib yubordi. Moskvada magnitofonni tuzatish ikki soatlik ish.

«Domodedovo» aeroportidan to‘g‘ri «Moskva» mehmonxonasiga yo‘l oldim, joylashgach, festival shtabi — «Rossiya» mehmonxonasiga kirdim, oraliq masofa yaqin — ko‘chaning narigi yuzidan Qizil maydon bo‘ylab Vasiliy Blajenniy soborining shundoq chap tomoniga o‘tilsa — bas.

Matbuot markazidagilar ro‘yxatga olishdi, akkreditatsiya kartochkasini berishdi.

«Ha, Markes kelgan,— deyishdi ular mening savolimga javoban,— lekin qaysi mehmonxonada, shuni aniq aytolmaymiz. Festivalning boshqa xizmat gruppasidagilar balki yordam berishar sizga». Bu behisob gruppalar ulkan mehmonxonaning talay xonalarini band etgan edi. O‘sha kuni kirmagan xonam qolmadi, lekin urinishlarim zoe ketdi.

«Festival ochilishidan bir necha kun ilgari keluvdi u. Ochilish marosimida qatnashdi. Endi… yuradi deysizmi yopilish marosimini kutib. Qaytib ketgandir…» — bir jurnalist shunday dedi. «Nahotki? Shuncha yo‘ldan kelib…» Xunobim oshib kechasi uxlolmay chiqdim. Ertalab yana shtabga kirdim, yarim kunim Markesning shu yerdami yoki yo‘qligini aniqlashga ketdi. Urinishlarim natija bermadi hisob. Ammo kunning ikkinchi yarmida omad kulib boqdi menga.

Tushdan keyin «Rossiya» mehmonxonasiga baqamti kino-kontsert zali yonidan o‘tayotib, ko‘rdimki, bu yerda Markesning «Oshkora qotillik qissasi» asosida suratga olingan film namoyish etilar ekan. Oldiniga ishongim kelmadi. Axir, Markes asarlarining ekranlashtirilishiga qarshi-ku. «Yuz yil tanholikda» asosida film yarataylik, deb kinochilar murojaat qilaverib, uni jon-holiga qo‘yishmagan, shunda u: «Mayli-yu, lekin buning evaziga million dollar to‘lashlaring kerak bo‘ladi», degan. Oradan bir yil o‘tgach, kinochilar rozi bo‘lishgan. Ammo Markes ko‘nmagan. Ikki, hatto uch million dollar to‘laymiz deyishsa-da, u ijozat bermagan. Keyinchalik balki bu sohaga yozuvchining munosabati o‘zgargandir?!

Kino-kontsert zalida festival jyuri a’zolari, xorijiy mehmonlar hamda avval boshda bilet olgan kishilar uchungina filmlar ko‘rsatilar (jurnalistlarga alohida kinoteatr xizmat qilar) edi. Shu sabab bu yerga kirish rosa qiyin, ayniqsa, yaxshi filmlar namoyish etiladigan kun. Bugun ham odam ko‘p edi! Ehtimol, ortiqcha bilet topilib qolar?!

Qayoqda deysiz. Ko‘nglim cho‘kib, chetga chiqib turganimda kimdir bilagimdan tortdi. Qarasam, o‘rta yashar bir ayol.

— Uzr, mabodo O‘zbekistondan emasmisiz?

— Ha, nima edi?

— O‘zim ham shundaydir deb o‘ylagan edim. Bilasizmi, o‘zbeklarni juda hurmat qilaman. Uzoq yili uyimiz yonayotganida kenja o‘g‘lim to‘rdagi xonada qolib ketibdi. Shunda bir o‘zbek askar yigit uni olovning ichidan olib chiqdi. Na qaysi qismdan ekanligini bilaman, na ismi-sharifini. Shu yigit bo‘lmaganida… Umri uzoq bo‘lsin, ishqilib. Shundan beri… qarzimni uzay deyman-u… Boya bilet so‘rab yuruvdingiz, oling menikini. Olavering,— u biletini qo‘limga tutqazdi.

Niyat xolis bo‘lsa amalga oshar ekan-da, deb zalga kirdim, bo‘sh joylardan biriga o‘tirdim.

Sochlari silliq taralgan qiz sahnaga chiqdi-da, mikrofonga yaqin keldi: «Aziz mehmonlar! Hozir biz Franchesko Rozining «Oshkora qotillik qissasi» filmini namoyish etamiz. U konkursdan tashqari ko‘rsatilyapti. Italiya va Frantsiya kinematografchilari yaratishgan. Kartina Kann festivalida yaqinda maxsus sovrin bilan taqdirlangan… Yonimdagi mehmon film stsenariysi muallifi Tonino Guerro! (Qarsak yangraydi, Guerro ta’zim qiladi). Ushbu film buyuk yozuvchi, Nobel mukofoti laureati Gabriel Garsia Markesning qissasi asosida Kolumbiyada suratga olingan.

Aziz tomoshabinlar! Zalda senor Markes ham o‘tiribdi!..»

Zal olqishga to‘lib ketdi. Oldingi qatordagilar o‘girilib ko‘z uchida Markesni qidira boshlashdi.

— Ana, huv ana u! — dedi yonimda o‘tirgan yigit hayajonlanib (u bolgar ekan, buni keyinroq aniqladim). Men ham yuragim hapriqib:

— Ha, ha, ko‘ryapman! — dedim.

Markes atigi yetti-sakkiz qator narida, zalni ikkiga ayirgan yo‘lak chetidagi kursida o‘tirar edi. U odmigina ko‘ylak kiygan, bo‘yniga esa sharf bog‘lab olgan edi. Odamlar tanib qolmasin debmi u ham boshini ortga burib, boshqalarga qo‘shilib qarsak chalardi. Lekin uni tezda o‘zgalardan ajratib olishdi. «Markes! Markes!»—deya xitoblar yangradi zalda. Fotoapparat ushlagan besh-olti kishi yugurib uning yoniga borishdi, goh cho‘kkalab, goh tik turib ulug‘ adibni suratga tushira ketishdi… Keyin ularning safi dastxat ishqibozlari bilan «boyidi», Markesga ular kitobu daftar… tutishar, imzo chekishini so‘rashar, u esa miyig‘ida jilmaygancha bu iltimosni bajarardi.

Yonimdagi yigit ham bloknotini oldiyu adib tomon otildi…

Uning oldidagi odamlar kamayish o‘rniga tobora ko‘payardi.

— Janoblar, senorlar, o‘rtoqlar! Markesni xoli qo‘yinglar endi! — deya murojaat qildi kimdir, axiyri mikrofon orqali. — Iltimos qilaman, joy-joylaringga o‘tiringlar. Film boshlanishi kerak bo‘lgan vaqtdan yarim soat o‘tib ketdi-ku, axir!

Odamlar istar-istamas Markesdan ajralishdi. Chiroqlar o‘chdi va film boshlandi: daryo bo‘ylab suzib kelayotgan kema qishloqqa yaqinlashgani sari palubada turgan oqsoch, bo‘ydor kishi yuragini hayajon qoplaydi… Nihoyat u sohilga tushadi, qishloq oralab keta boshlaydi. Ko‘pdan bu yerga kelmaganligi shundoq sezilib turadi. To‘ppa-to‘g‘ri qabristonga kirib boradi va bir qabrga gul qo‘yadi. Kamera kulgisi o‘ziga rosayam yarashib turgan xushbichim yigitning suvratini va suvrat ostidagi «Santyago Nosir» yozuvlarini butun ekranga olib chiqadi… So‘ngra o‘n gulidan bir guli ham ochilmay umri xazon bo‘lgan shu yigitning fojiali o‘limi tarixi jonlana boshlaydi.

Sohibjamol Anxela, chiroyiga barcha qishloq qizlarining havasi keladigan Santyago Nosir, Anxelaga ko‘ngil qo‘ygan, ma’shuqasi uchun har narsaga tayyor shaydoyi Roman, qizning toshyurak akalari — Nosirning bo‘lg‘usi qotillari tomoshabin bilan baqamti kelishadi. Voqealar, garchand juda sekin kechsa-da, shu osoyishtalik tubida bid’at va xurofotga nisbatan shiddatli bir isyon qalqib turibdi.

Film Anxela va Romanning taqdir taqozosiga ko‘ra mahv bo‘lgan muhabbatlari, menimcha, sentimental tuyg‘ulardan tobora uzoqlashayotgan g‘arblik tomoshabinlarning ham yuragini junbushga keltirardi…

Yosh bo‘lishiga qaramay, kino olamida ancha tanilib qolgan italiyalik aktrisa Ornela Muti Anxela rolini ehtiros bilan ijro etgan. Frantsiyalik mashhur aktyor Alon Delonning o‘g‘li Entoni Delon, Lyuchiya Boze kabi qator iste’dodli aktyorlar filmda ishtirok etishgan, yetakchi obrazlardan birini Jan Mariya Volonte yaratgan. Italiyalik bu nomdor san’atkor bundan sal ilgari Moskvada bo‘lib o‘tgan «Yadrosiz dunyo uchun, insoniyatninp omon qolishi uchun!» xalqaro anjumanida ishtirok etgan edi. Festival kunlari u bilan suhbatlashishga imkon tug‘ildi. «Markesdek buyuk yozuvchi asari asosida suratga olingan kartinada rol ijro etish ham sharafli, ham mas’uliyatli. Film muvaffaqiyatini ta’minlashga ozmi-ko‘pmi hissa qo‘shgan bo‘lsam, behad baxtiyorman», deydi u.

Film davom etyapti-yu, odamlar hamon o‘girilib, Markesga nigoh tashlashadi. Men ham qissasi asosida suratga olingan filmni u bilan birgalikda ko‘rish imkoniga ega bo‘lganimdan ich-ichimda sevinaman. So‘ng reja tuzaman: kartina tugagach, Markesga uchrab, suhbat uchun vaqt ajratishini so‘rayman.

Film ohanrabodek hammani o‘ziga tortgan, nigohlar ekranga qadalgan edi. Nihoyat, u tugadi. Chiroqlar yongach, yana qarsaklar yangradi, yana hammamiz orqaga o‘girildik, ammo Markes joyida yo‘q edi…

Zaldan birin-ketin chiqa boshlaymiz. Daf’atan hayhotday vestibyulning narigi chetida g‘uj bo‘lib turgan odamlarga ko‘zim tushdi. «Markes!» — ana shu fikr miyamga yashindek urildi. Borsam, Markes emas, Tonino Guerro ekan.

Guerro adabiyot va san’at olamida nom qozongan ijodkor. U Federiko Fellinining bolalik do‘sti, stsenariynavis, shoir va rassomdir. Guerroning stsenariylari asosida Fellini, Antonioni, Andrey Tarkovskiylar anchagina film yaratishgan. Franchesko Rozi ham uncha-muncha stsenariynavislar bilan hamkorlik qilavermaydi.

Kinofilmlar yaxshiyu yomon chiqishida stsenariynavislar ulushi katta ekanligini ko‘pchilik bilmaydi, sababi, kartinalar haqida gap ketganida asosan rejissyoru aktyorlar tilga olinadi. Qolaversa, ayrim stsenariynavislar postanovkachi-rejissyor soyasida qolib ketaveradi, film yaratilish jarayonida ularga izn berishmaydi hisob. Tonino Guero esa, rejissyor ming nomdor bo‘lmasin, tengma-teng ish olib boradi.

Guerro goh dastxat yozar, goho rasm chizib, ostiga imzo chekardi. Dastxat so‘rovchilar esa shu qadar ko‘p ediki… «Bo‘ldi, bo‘ldi… Boshqa vaqt»,— dedi u ruschani buza-buza. «Rus tilini bilar ekan-da», men quvonaman va Guerro bilan suhbatlashish payiga tushaman, «Markes bilan uchrashishimga balki u ko‘maklashar» deb o‘ylayman ichimda.

Guerro odamlardan zo‘rg‘a ajralib eshikka tomon yuradi. Unga yetib olib: «Yangi filmingiz bilan qutlayman. Rosti, anchadan buyon bunday ajoyib kartina ko‘rmagan edim», deyman va o‘zimni tanishtiraman. So‘ng maqsadga o‘taman. Intervyu berishga rozi bo‘ladi. «Ruschani yaxshi bilmayman, xotinim tilmochlik qiladi. U meni tashqarida kutayotgan edi, ketib qolmagan bo‘lsin-da», deydi.

Eshikdan chiqqan zahotimiz sochi jingalak ayol bizga ro‘baro‘ keladi. Guerro rafiqasi bilan meni tanishtirgach, «Do‘stimiz Toshkentdan ekan, so‘hbat uchun besh minutcha vaqt ajrata olamiz-a?», deydi. «Albatta-da», shirin jilmayadi rafiqasi.

Suhbatimiz anchaga cho‘ziladi.

— Markes qissayu romanlari ekranga chiqishiga doimo qarshi edi. Shu bois «Oshkora qotillik qissasi» asosida film yaratilganini ko‘rib, hangu mang bo‘lib qoldim. Nima, uning kinematografiyaga munosabati o‘zgardimi?

— Yo‘q.

— Unda qanday qilib rozilik oldingizlar qissasini ekranlashtirishga?

— Aniqrog‘i, buni Franchesko Rozi biladi.

— Gabriel Garsia Markesdek yozuvchining panjasiga panja urish, ya’ni uning qissasi asosida stsenariy yozish asnosida nimalarni his qildingiz?

— Faqat bir narsa — mas’uliyatni, yuksak mas’uliyatni.

— Stsenariy yozilishida, filmning suratga olinishida Markes bilan o‘zaro hamkorlik qanday kechdi?

— Hech qanday.

— Tushunmadim?

— Biz hamkorlik qilganimiz yo‘q. Stsenariyni o‘qishdan bosh tortdi u.

— Nega?

— Mabodo omadingiz chopib, Markes bilan uchrashib qolsangiz, sababini o‘zidan so‘rarsiz.

— Bugun filmni Markes birinchi marta ko‘rdimi?

— Yo‘q. Kartinani u dastlab Parijda ko‘rgan.

— Taassurotlari qanday?

— Kartina unda yaxshi taassurot qoldirgan…

Suhbatga berilib, Markesning koordinatlarini so‘rash mutlaqo yodimdan ko‘tarilibdi. Kim biladi deysiz, balki u ham yashirarmidi? Har qalay, filmga tushmasimdan oldin Markes shu yerdami, yo‘qmi, deb tashvish chekayotgan edim, endi bu ikkilanishga chek qo‘yildi. Ammo men axtarib yurganimda u Vataniga ketib qolsa-chi? Yana ziqlanaman, «ketmas hali», deb o‘ylayman o‘zimcha, shunda ichki bir tuyg‘u orqali u bilan bari bir uchrashishimizni sezaman. Bu sezgi, garchand mustahkam bir poydevorga ega bo‘lmasa-da, intervyuga nisbatan so‘na boshlagan umidni qayta alanga oldiradi. Shu sabab mehmonxonaga kelamanu uchrashuvga hozirlik ko‘raman.

Avvalo, Markesga berilajak savollarni bir-bir nazardan o‘tkazaman. Sovg‘alarni taxtlab yukto‘rvaga joylayman. Ertasi kun esa… dastlab nufuzli ustaxonaga magnitofonni olib bordim, «tuzatishga kamida o‘n kun ketadi. Ustiga ustak, ko‘pgina kerakli qismlar ham yo‘q,— deyishdi ular,— bilasizmi, yaxshisi, «Soni» firmasi vakillariga uchrashing».

«Janob Aray eshitadi. Ha, ha, «Soni» firmasi,— dedi sof rus tilida, o‘zini janob Aray deb tanishtirgan yapon. Unga ahvolni tushuntirdim,— keling,— dedi u shunda,— qo‘limizdan kelganicha yordamlashamiz!»

…Firma vakolatxonasi Xalqaro savdo markazida joylashgan ekan. Janob Aray — hali yoshi o‘ttizga yetmagan, miqtigina yigit sharqona iltifot bilan kutib oldi: «Toshkentdanman deng? Festivalga kelibsiz-da. Qaysi kinolarni ko‘rdingiz?..»

Markesning qissasi asosidagi filmdan boshqa hech vaqo ko‘rmaganligimni aytdim. «Markes ulug‘ yozuvchi!» dedi u hayajon bilan. Shu payt xonaga janob Araydan ham yoshroq yigit kirib keldi-da, tabassum ila so‘rashdi. «Bizning ustamiz,— deya tanishtirdi uni janob Aray,— qani, bering-chi magnitofoningizni». Ular magnitofonning uyoq-buyog‘ini ko‘rib, o‘zaro bir narsalarni gaplashishdi. Keyin: — Agar malol kelmasa, narigi xonaga kirib o‘tiratursak. Usta bir ilojini topar,— dedi janob Aray menga qarata.

Qo‘shni xona kenggina ekan, o‘rtada turgan dumaloq stol atrofida esa chiroyli stullar terib qo‘yilgandi. Devor tomonda ekrani katta antiqa televizor, uning yonida esa…

— Firmamizning eng so‘nggi yangiliklaridan biri — kompakt kassetali videomagnitofon,— deya izoh berdi janob Aray,— bunisi esa… videoplastinkali pristavka,— tortmadan plastinka olib (o‘zimizning odatdagi plastinkadan o‘ta yaltiroqligi bilan farq qiladi), uni joylashtirdi, shu zahoti ekranda rangli tasvir paydo bo‘ldi.— Estrada kontserti yozilgan. Siz bemalol ko‘ravering, men hozir,— deya chiqib ketdi va besh minutlardan keyin kofe keltirdi.

O‘zbekiston, Markes, olamda dong taratgan «Soni» firmasi, bu yerdagi mehnat va turmush sharoitlariyu texnika yangiliklari haqida gaplashamiz. Bir payt usta kirib keladi va janob Arayga bir nima deydi. Janob Aray menga yuzlanadi:

— Bizni kechirasiz, magnitofoningizning ishi ko‘p ekan. Munday qilsak: uni bizga tashlab ketasiz, sizga esa,— o‘rnidan turib, u pastki tortmadan yap-yangi magnitofon olib menga uzatadi,— to festival tugagunicha ishlatib turasiz, ungacha siznikini ham tuzatib qo‘yamiz, kelib almashtirib ketasiz.

«SM—17» markali bu magnitofon foydalanishga judayam qulay, uni cho‘ntakda ham bemalol olib yurish mumkin edi.

— Markes bilan uchrashishingizga tilakdoshman. Ishlaringiz o‘ngidan kelsin. Umid qilamanki, magnitofonimiz ham og‘iringizni yengil qiladi,— deydi xayrlasha turib janob Aray. Men esa: «Markesning koordinatlarini qanday topish mumkin?— deb o‘yga tolaman,— kim menga ko‘mak beradi?» Va shunda bilasizmi kim, o‘zimizning Odil Yoqubov (aniqrog‘i, bu sevimli yozuvchimizning «Ulug‘bek xazinasi» romani) menga yordam qo‘lini cho‘zdi. Podmoskoveda yashovchi o‘rtog‘im — Leonid besh-olti oycha burun gaplashib qolganimizda, «mabodo yana Moskvaga yo‘ling tushsa, Odil Yoqubovning «Ulug‘bek xazinasi»dan o‘zing bilan bir dona ola kel», deya iltimos qilgan edi. Toshkentga kelgach, asarning ruscha nashrini so‘rab-surishtirib zo‘rg‘a topdim.

Leonidning uyida telefoni yo‘q, shu bois Moskvaga kelganimni unga bildirolmadim, lekin ishim bir yoqli bo‘lsa to‘g‘ri unikiga boraman, degan niyatda hamisha kitobni o‘zim bilan olib yurgandim. Shtabga kelsam tushlik boshlangan ekan. Tamaddi qilgani borib navbatga turdim, zerika boshlagach, «Ulug‘bek xazinasipni qo‘limga olib, alloma shoh fojiasi tasvirlangan sahifani ochib, nechanchi marta o‘qiy boshladim.

— Sizmi oxiri?

Diqqatim chalg‘ib boshimni ko‘tardim, bir to‘da qizlarning oldida turgani qayta so‘radi:— Oxiri?..

Navbat sekin-asta siljiydi. Hamma o‘zi bilan o‘zi ovora. Qizlarning esa og‘zi gapdan bo‘shamaydi. Keyin ular birdan jimib qolishdi, shivir-shivir qila boshlashdi. Banogoh «Yoqubov!» degan so‘z qulog‘imga chalindi, qolgan gaplari uncha eshitilmadi. «Odil akani bilishar ekan-da», ich-ichimdan quvonaman. Shu chog‘ boya navbatning oxirini surishtirgan qiz:

— Kechirasiz, siz O‘rta Osiyodan emasmisiz mabodo? — deya so‘radi.

— Ha, O‘zbekistondanman,— dedim unga yuzlanib.

— Hamyurt ekansiz-da Odil Yoqubovga. Zo‘r yozuvchi-da u. Sizga aytsam, anchadan buyon «Ulug‘bek xazinasi»ni axtarib yuruvdim. Agar… malol kelmasa, soting shu kitobingizni menga!— deb qoldi u hech kutilmaganda.

— Rosti, bir o‘rtog‘im so‘ragani uchun… Shunga atab olib keluvdim,— dedim xijolat chekib.

— Toshkentda… Tanishlaringizdan topilar, unga yuborarsiz, men… Yo‘q demang! — Qiz ko‘zlari mo‘ltillab iltijo bilan tikildi.

— Sotishga-ku sotmayman-a, lekin… sovg‘a qilishim mumkin. Ha mayli, mang, oling!— deyman tantiligim tutib, «Toshkentga borgach, o‘zimdagi nusxani pochta orqali Leonidga jo‘natarman», deb o‘ylayman ichimda. Qiz shu qadar sevinib ketadiki, «Rahmat sizga, deydi, mingdan ming rahmat!» So‘ng o‘zini tanishtiradi:

— Festivalchilardanmiz, ismim Yelena, agar, biror masalada yordamimiz asqotsa… xursand bo‘lar edik!

— E, shundaymi! Mabodo Markesning koordinatlarini topishda yordam so‘rasam-chi?

— Harakat qilamiz,— deydi Yelena,— tamaddi qilib bo‘lgach, biz bilan yuring.

Ikkinchi qavatga ko‘tarilib, o‘ngga qarab yuramiz… Qizlarning aksariyati yo‘l-yo‘lakay festivalning turli idoralari, ya’ni xizmatlarini o‘tayotgan xonalarga kirib ketishadi. Yelena: «Siz shu yerda tura turing,— deydi menga va o‘zi tarjimonlar xonasiga buriladi. Bir ozdan so‘ng quvona-quvona chiqadi.— Mana, Markesning tarjimoni — Marina Sergeevna Akopovaning telefon nomeri. Akopova orqali Markes bilan bog‘lanishingiz osonlashar, — deydi bir parcha qog‘ozni menga uzata turib!

Ha, niyat xolis bo‘lsa!..

Shartta mehmonxonamizga borib, Akopovaga telefon qila boshlayman. Ammo javob bo‘lmaydi. Pichadan keyin yana sim qoqaman, yana… Yana, yana…

…Allamahalda nihoyat javob beradi — erkak kishining ovozi, bu Marina Sergeevnaning turmush o‘rtog‘i Aleksandr Ivanovich Sedoy ekan. «Marina hali-veri kelmaydi,— deydi u.— Toshkentdan bo‘lsangiz, Shuhrat Abbosovni tanirsiz?» «Men ishlaydigan jurnalda redkollegiya a’zosi u kishi. Biz deyarli kunora uchrashib turamiz». Aleksandr Ivanovich Shuhrat aka bilan institutda birga o‘qigan ekan. U Shuhrat Solihovichning sog‘lig‘i, bugungi ishlari bilan qiziqa ketadi… Biz birpasda apoq-chapoq bo‘lib olamiz. Nihoyat, maqsadga ko‘chiladi.

— Markes bilan uchrashish… Haqiqatdan ham… Ammo do‘stimning og‘aynisiga yordam berish mening burchim. Marina kelsa biror yo‘lini qidirib toparmiz. Siz ertaga kechqurun shu vaqtda telefon qiling,— deydi Aleksandr Ivanovich.

Ko‘nglimdagi niyatni yuzaga chiqarishda boya Odil Yoqubov muxlisining muhabbati qancha yordam bergan bo‘lsa, endi Shuhrat Abbosov sha’ni shunday ko‘mak berayotgan edi. Rosti, shunday zabardast hamyurtlarim borligidan shu qadar faxrlandimki, uyoq-buyog‘i yo‘q!

Ertasi kun aytilgan vaqtda Aleksandr Ivanovichga telefon qildim.

— Marina aytibdi,— dedi u,— Markes rozi. Faqat «o‘n beshinchi iyuldan keyin» debdi. Hozir ishi rosa ko‘p ekan.

Demak, Markes festivalning oxirigacha bo‘lar ekanda. Anjuman so‘ngida Moskvada u yana bir-ikki kun qolishi ham mumkin. Shuni aniq bilamanki, hali biror muxbir undan intervyu olganicha yo‘q. O‘n beshinchidan so‘ng… menga navbat tegarmidi?! Nima bo‘lsayam, o‘shangacha gaplashib olish shart. Aleksandr Ivanovichga shunday deyman.

— Gapingizda jon bor. Lekin…

— Yumushimizni osonlashtiradigan narsa yo‘qmas,— deyman unga,— bir do‘stim bilan Markesning «Yuz yil tanholikda» romanini o‘zbekchaga o‘girganmiz. Tarjima bultur jurnalda chiqqan. Yaqin orada kitob holida chop etiladi. Tarjimoniga sal muruvvat ko‘rsatar? Marina Ivanovna bilan bir urinib ko‘rmaysizmi, a?

— Yaxshi, ertaga bir telefon qiling.

Ertasiga esa…

Ertasiga avvalo Markaziy Kino uyi qoshidagi Yosh kinematografchilar klubida SSSR va AQSh kinochilariyu olimlari ishtirokida shu kunning eng dolzarb muammolari xususida o‘tkazilgan bahsni tinglayman. Tushdan keyin “Rossiya”ning quyi tarafida joylashgan «Zaryade» kinoteatrida festivalning hujjatli filmlarini tomosha qilaman.

Yoz paytlari, xususan, shom sepini yoyayotgan mahal Moskvada tez-tez yomg‘ir yog‘ib turadi. Odatda u bir shovdirab o‘tadi-ketadi. Anjuman o‘tayotgan kunlar esa mutlaqo o‘zgacha edi: havo bir kun issiq, bir kun sovuq, osmonni hadeb simobrang bulutlar qoplagani-qoplagan, goho esa kuni bilan maydalab yomg‘ir yog‘adi.

Bugun kechqurun… kinoteatrdan chiqishimiz bilan ruhafzo havo bizni og‘ushiga oldi. Osmon tiniq, niliy rangda. Botayotgan quyoshning zarrin nurlari shafaqni qirmizi tusga kiritgan. «Rossiya» mehmonxonasi peshtoqida turli davlatlarning bayroqlari sezilar-sezilmas hilpiraydi.

Anjuman oqshom tarovatiga bayramona tus bag‘ishlagan. Mehmonxona oldidagi yo‘laklarda turli-tuman rusumda kiyingan odamlar. Ularning aksariyati diqqinafas nomerlarini xoli qoldirib, sayr qilgani atay pastga tushishgan.

Shular orasida banogoh Markesni ko‘rib qolaman! U qoramag‘izdan kelgan bir yigit bilan allanarsalar haqida gaplashgancha aylanib yurar edi.

Ularning xiyol ortida ikki ayol. Biri ko‘zimga issiq ko‘rindi. Qaerdadir suratini ko‘rganman. Mersedes! Markesning xotini. Ikkinchisi novcha, to‘ladan kelgani, hoynahoy, yozuvchining tarjimoni!

Bor jur’atimni to‘plab uning yoniga boraman, «Salom, Marina Sergeevna!» deyman, u esa hayron bo‘lib menga tikiladi. Darhol o‘zimni tanishtiraman.

— Ha, ha, erim siz haqingizda gapiruvdi. «Yuz yil tanholikda»ni o‘zbekchalashtirganmiz deng?

— Ha. Jurnalda chiqdi, naq uchta sonida, ular Markesga eng yaxshi sovg‘a bo‘ladi, deb opkelganman.

— Roman uchun qancha qalam haqi yubordilaring Markesga? — hech kutilmaganda savol beradi Marina Sergeevna.

— Rosti, rosti… aniq bilmayman. Bu ish bilan mutasaddi tashkilotlar shug‘ullanadi-da. Ishqilib, ancha yuborishgan chiqar.

— Oldin anig‘ini bilish kerak. Adabiy agentining aytishicha, bizda so‘nggi yillar davomida yozuvchining ko‘plab asarlari chiqqan-u, ammo qalam haqiga kelganda… ba’zi nashriyotlar g‘irromlik qilishgan. Kuni kecha Markes shu xususda yonib-kuyub gapirgan edi. Agar, siz ham o‘sha tarjima haqida aytsangiz… Bu yerda qiyin bir muammo bor shekilli. Uni kattaroq idoralarda hal qilish kerak… Erim iltimosingizni yetkazuvdi. To‘g‘ri, o‘n beshinchidan keyin haqiqatda ham uchrasholmay qolishingiz mumkin. Nima qildik, a?

— Ishqilib, bir ilojini toping!— deyman.

— Bo‘lmasa bunday qilsak,— deydi u xiyol o‘yga tolib,— ertaga soat uchlarda Markesning nomeri oldida uchrashaylik… Ha, ha. «Rossiya»da, o‘n yettinchi qavat. Besh yuzu uchinchi xona. Balki ishingiz yurishib ketar. Lekin yana bir bor ogohlantirib qo‘yay, tarjima xususida og‘iz ochmaysiz. Kelishdikmi?

— Rahmat, Marina Sergeevna! Aytmoqchi, Aleksandr Ivanovichni bezovta qilib yurmay endi, hal bo‘lyapti-ku masala. U kishiga ham minnatdorchiligimni yetkazib qo‘ysangiz.

Ertasi kun — o‘n birinchi iyulda suratchi ikkalamiz aytilgan vaqtda «Rossiya» mehmonxonasining o‘n yettinchi qavatiga ko‘tarilamiz. Nomer tomon o‘tayotganimizda: «Qayoqqa? Qayoqqa?» deya so‘raydi navbatchi ayol yo‘limizni to‘sgudek bo‘lib.

— Besh yuzu uchinchiga, — deymiz biz.

— Oldin telefon qilish kerak, agar ruxsat berishsa, marhamat.

Telefonni hech kim ko‘tarmaydi.

— Iy-e, mana-ku kalitlari! Hali qaytishmabdi. Narigi xonada o‘tira turinglar, «soat to‘rtdan keyin» deyishgan bo‘lsa, kelib qolishar. Odatda rosa kech qaytishadi ular. Mashhur odamlar-da! Uyoqqa taklif qilishadi, buyoqqa taklif qilishadi… O‘zi yuqori qavatlarimizda faqat mashhur kishilar qo‘noq bo‘lishadi, Rasul Hamzatov, Chingiz Aytmatov…— deydi g‘urur bilan navbatchi ayol.

Kutish xonasi shinamgina ekan. Derazadan ajib bir manzara ko‘zga tashlanadi. Ammo… «Bordiyu navbatchi aytganiday, horib-charchab kech qaytishsa-chi? Unda, tabiiyki, intervyu haqida gap bo‘lishi ham mumkin emas. Markes Marina Sergeevnaning iltimosini rad etgan bo‘lsa-chi?»

Bir mahal yo‘lakda oyoq tovushlari eshitiladi. «Kelishdi shekilli,— deydi suratchi, — xabar ol-chi?»

Ha, o‘shalar! Markes bilan Mersedes shundoq yonimdan o‘tib, nomerlariga kirib ketishadi. Marina Sergeevna esa navbatchi ayolning yonida turibdi. Balki navbatchi unga biz haqimizda gapirayotgandir… U meni ko‘radi-da, kela boshlaydi.

— Bilasizmi,— deydi u salom-alikdan so‘ng,— aniq bir narsa va’da qilolmayman. Hech qo‘limiz bo‘shamayapti tashriflardan. Mana, hozir ham akademik Velixovning huzuridan keldik. Yarim soatdan keyin esa ministrning qabulida bo‘lishimiz kerak. Balki keyinroqqa ko‘chirarmiz uchrashuvni… Kechirasiz, kutib qolishdi. Erta-indin telefon qiling, bir yo‘lini toparmiz. U yashin tezligida nomerga kirib ketadi. «Marina Sergeevna! Marina Sergeevna!» degancha qolaveraman.

— Nima deyishdi? — so‘raydi shu payt xonadan chiqqan suratchi.

— Picha sabr qilinglar deydi, qandaydir ministr bilan so‘zlasharkan hozir,— yolg‘on gapiraman men, o‘zimni zohiran xotirjam ko‘rsatib.

— Telefondami? Bilmadingmi qaysi ministrligini? Madaniyat ministri bo‘lsa kerak-da, hoynahoy… To‘rt-besh minutda gapi ado bo‘ladi deysanmi ularning, cho‘zilsa kerak anchaga. Yur, o‘tira turamiz. Yulduzlar bilan uchrashishning o‘zi bo‘ladimi. Yaqinda Moskvaga Chelentano kelganida undan intervyu olaman deb qancha muxbirlarning ona suti og‘ziga keldi-ku. Bu esa Markes! Markes!!

«Nahot shuncha ovoragarchilikdan so‘ng ikki qo‘lni burunga tiqib qaytib ketaversak? Erta ham, indin ham Marina Sergeevna yordam berolmasa-chi? Unda nima bo‘ladi?..» Shunda miyamga bir fikr keladi: yotib qolguncha otib qol! Agar, ministrlikka borishadigan bo‘lishsa, hozir albatta qaytib chiqishadi va o‘shanda birdan «hujum»ga o‘tish kerak. Marina Sergeevna bu qilig‘imdan ranjib, tarjima qilishdan bosh tortsa-chi? Yo‘g‘-e, bo‘lishi mumkin emas, o‘ylashimcha, u mening tarafimni oladi. Markesning o‘zi xafa bo‘lsa-chi? Nima bo‘lsa bo‘lar…

Markes turgan xonadan g‘o‘ng‘ir-g‘o‘ng‘ir ovoz eshitildi, sumkamni yelkamga osib, koridorga chiqaman. Zum o‘tmay eshik ochiladi-da, Markes bilan Marina Sergeevna chiqishadi. Shunda Markesning oldiga o‘tib: «Buenos dias, senor Markes!» deyman va qo‘l uzataman (ispan tilida «salom» degani bu), u qo‘limni mahkam siqadi, nimadir deya gapira ketadi. Men esa gungu karday jim turaveraman. Markes hayron. Bir menga, bir tarjimoniga boqadi. Marina Sergeevna oldin xo‘mrayib menga qaraydi, so‘ng xiyol tabassum bilan Markesga nimanidir tushuntira boshlaydi. «O‘zbek» deganidan anglaymanki, u men haqimda gapirayotir.

Markes birdan xaxolab kulib yuboradi. «O, o‘zbek» va yana allanarsalar deydi u kiftimga qoqib, Marina Sergeevna ham o‘zini zo‘rg‘a kulgidan tiyib, uning so‘zlarini o‘gira boshlaydi, ispanchalab salom berganimda, Markes meni o‘zining hamyurti deb o‘ylagan ekan…

Kula-kula lift tomon yuramiz. Markes yurtimiz haqida savollar beradi. Men ularga atroflicha javob qaytarishga urinaman. Adibning O‘zbekistonga bo‘lgan bunday qiziqishidan boshim osmonga yetadi.

Guv etib kelgan lift ko‘zimga baloday bo‘lib ko‘rinadi, suhbatimizning beliga tepadi-da u. Ular liftga chiqishadi. «Qani, sizlar ham», deya taklif qiladi Markes suratchi ikkalamizni.

Tabloga qarasam — o‘n uchinchi qavatning tugmachasi bosilgan. Demak, ministr deganda ular Kamshalovni — SSSR Kinematografiya Davlat komitetining raisini nazarda tutishgan ekan-da (Kinofestival davomida Komitet vaqtincha «Rossiya» mehmonxonasining o‘n uchinchi qavatiga ko‘chib kelgan va u bu yerda asosan festival Bosh direktsiyasi funktsiyasini bajarayotgan edi).

Biz ko‘z ochib yumguncha o‘n uchinchi qavatga tushamiz. Bosh direktsiya anovi yerda, eshigi ko‘rinib turibdi. Markes qabulga kirishidan oldin niyatimni aytib ulgurishim kerak. Oldiniga picha ikkilanaman, so‘ng o‘zimni tutib, ko‘nglimdagini to‘kib solaman.

— Kutib turinglar-chi shu yerda, — deydi xiyol norozi ohangda Markes.

…Nihoyat, ular chiqishadi.

— Ketdik,— deydi Markes bizni lift tomon boshlar ekan. Uning avzoi durust, demak, suhbatlari ancha yaxshi o‘tgan.

— Sumkangiz muncha katta? Nimalar solib olgansiz-a?— so‘radi u.

— O‘zbekistondan sovg‘alar opkeluvdim sizga!

— Opkelgan bo‘lsangiz, nega shu paytgacha topshirmay yuribsiz, o‘zingizni qiynab? Axir, yukingiz yengillashardi-da allaqachonoq,— hazillashadi, uning hazili ruhimizga ancha yengillik bag‘ishlaydi.

Markeslarning qavatiga yetib kelganimizdan so‘ng, u to‘rdagi oynavand xollga boshlaydi va «Bu gal sizlarni uzoq kuttirmaymiz», deb Marina Sergeevna bilan nomerga kiradi.

— Nima deb o‘ylaysan, intervyu beradimikan?— deb so‘rayman suratchidan.

— Albatta-da,— deydi u ishonch bilan,— yo‘qsa, «meni kechiringlar, vaqtim ziq», deb qaytarib yuborardi…

Men ichimda savollarni takrorlagancha xonaning u burchagidan bu burchagiga borib-kelaman. Suratchi esa apparatini tekshirishga tushadi.

Chindan ham bu gal bizni ko‘p kuttirishmaydi.

— Men endi sizning ixtiyoringizdaman,— deydi Markes.

— Suhbatdan ilgari, ijozat bersangiz, sizning ta’biringiz bilan aytganda, yukimni yengillashtirib olsam.

Sumkadan beqasam to‘n, do‘ppi, qiyiq… olaman. Choponni Markesning egniga kiydirib, beliga belbog‘ bog‘lab, boshiga do‘ppi kiydiraman.

— Menga o‘lchaganday tikilgan ekan-a, rahmat,— deydi u va meni quchib oladi.

Shu payt allaqaerdan paydo bo‘lgan Mersedes «o‘zbekka aylanib qolgan» erini ko‘rib, xandon otib kuladi, hech o‘zini bosolmaydi.

Markes unga meni tanishtiradi.

— Mersedes,— tabassum bilan qo‘lini uzatadi xonim.

— Bu sizga, senor Markesga bizning milliy ovqatlardan ham tayyorlab berishingiz uchun.

— Eh-he, zo‘r-ku!— qiziqib qoladi Markes ham va ular men Mersedesga hadya qilgan «O‘zbek taomlari» kitobini (uning teksti o‘zbek, rus, ingliz tillarida edi) bir-bir varaqlab, rangli suratlarni ko‘zdan kechirishadi.

Paxtagulli chinni tovoqdagi palovning oltinrang gurunchlari yal-yal tovlanadi. Chiroyli qilib tugilgan mantilar, chuchvarayu varaqi somsalar…

— Ajoyib taomlaringiz bor ekan! — deydi Mersedes. — Ularni qanday tayyorlashni albatta o‘rganib olaman. Ayting-chi, o‘zingiz qaysi taomni xush ko‘rasiz?

— Palovni. Mana u, — deya rasmni ko‘rsataman.

— Pa-lav, — deya jilmayib takrorlaydi Mersedes.

— Boshlaymizmi, — deydi Markes do‘ppi bilan qiyiqni xotiniga uzataturib.

Biz to‘rdagi divanga o‘tamiz. Markes bilan Marina Sergeevna meni o‘rtaga olishadi. Shu payt Mersedesning: «Hey, menga qaranglar! Yarashdimi?» — degani eshitiladi. Biz o‘girilib qaraymiz-da, kulib yuboramiz: u boshiga do‘ppini qo‘ndirib olgan, belida — belbog‘. «Men ham o‘xshadimmi o‘zbekka?» deb so‘raydi sho‘xlik qilib.

Uning bu hazili, sezib turibman, Markesga cheksiz zavqu shavq bag‘ishlaydi.

— Sharqqa muhabbati cheksiz buning! — deydi u. Mersedes esa: «Mayli, sizlarga xalaqit bermay», deb narigi xonaga kirib ketadi. — Sharqning, ayniqsa, Buxoroning gilamlarini Mersedes judayam yoqtiradi, — deydi Markes gapida davom etib, — shunday gilamlardan kollektsiya qilgan, boqib to‘ymaysan ularga. Har biri qoyilmaqom san’at asari! Shu qadar nafiski!..

— Didi o‘tkir ekan-da rafiqangizning, — deyman.

Shunda Markes:

— Meniki-chi? — deya hazillashadi. — Axir hammayam topolmaydi-ku shunday nozik didli ayolni.

Markes bilan Mersedesning inoqligi, ular orasidagi o‘ta samimiy do‘stona munosabat haqida ko‘p eshitgan edim. Mana, bunga o‘zim ham guvoh bo‘lib turibman.

Markesga suqsurdek ikki o‘g‘il hadya etgan bu ayol hayotning barcha g‘amu alamini, shodligu quvonchini eri bilan tengma-teng baham ko‘rib kelayotir. Adib asarlarining dunyoga kelishida uning o‘ziga yarasha hissasi bor. Markes «Yuz yil tanholikda» romanini yozishga o‘tirishdan avval, bor bisoti — mashinasini sotib, pulni xotiniga beradi-da: «Olti oyda romanni yozib tugataman. Ungacha shu pul yetar», deydi. Asarning yozilishi bir yarim yilga cho‘ziladi. Pul tugab, yo‘qchilik ziqlantirib tursa-da, Mersedes og‘irlikni zimmasiga olib, roman bitguncha erini bezovta qilmaydi…

— Ochig‘ini aytsam, — deydi Markes, — yozuvchiga xotin bo‘lish hamma ayolning ham qo‘lidan kelavermaydi. Mersedesning men tufayli ko‘rmagan azobi qolmadi. Endi bu yog‘i rohat-farog‘at deysizmi? Qayoqda!..

Shuni ta’kidlash kerakki, Markes oilaparvar. «Aslida mening eng yaxshi asarlarim kitoblarim emas, o‘g‘illarimdir. Ba’zan shunday paytlar bo‘ladiki, uyga ta’bing tirriq holda qaytasan. Lekin men buni na rafiqamga, na bolalarimga bildiraman.

…Mening bosh vazifam — otalik.

…Biznikida yozilmagan bir aqida mavjud: oilamiz a’zolari oldidagi har bir muammoni, albatta, to‘rttalamiz birgalashib hal qilamiz».

Magnitofonning lentasi bir maromda aylanadi. Suratchi apparatini tinimsiz chiqillatib, goh u, goh buyoqqa o‘tadi.

Markes gapira turib suhbatdoshiga tik boqadi. Uning tiyrak, kattakon ko‘zlarida goho qalbni siqib yuboradigan ayyorlik alomati, goh mehr uchqunlari jilva qiladi.

«Ispan istilochilari barcha boyliklarimizni talab ketishdi, ammo ular bizga — o‘zlari sezmagan holda — eng katta xazina — ispan tilini qoldirishdi», deb yozgan edi Pablo Neruda.

Aytishlaricha, qadimiy ispan tili Ispaniyada emas, hanuz Lotin Amerikasida saqlanib qolgan. Ispan tili o‘ta musiqaviy. Bu tilning haqiqiy jozibasini his etish, kamalakdek jilva qilishini tuyush uchun loaqal bir marotaba Markesning suhbatida bo‘lish kifoya. Uning ovozi o‘ta mayin, xushohang.

Suhbatimiz og‘ir bir savoldan boshlandi, rejamga ko‘ra bu oxirgi savol edi aslida, xayolimda ko‘p aylanganidanmi, boshqa sabablardanmi, ishqilib, dabdurustdan shunday debman:

— Senor Markes, Siz haqingizda gap ochilsa, ba’zilar u hozir shu qadar yuksaklikka chiqib olganki, endi ijodu adabiyotdan ko‘ra ko‘proq pul va shuhrat qiziqtiradi, deyishadi…

— Bunday deb faqat ig‘vogarlargina aytishi mumkin. Balandga chiqqan odam, qaytib tushishi haqidayam o‘ylab ko‘rishi kerak. Inson qancha tepaga chiqsa, tushishda shuncha ko‘p lat yeydi. Shuning uchun men yerda yurishni afzal ko‘raman. Pul masalasiga kelsak, kam emas pulim. Lekin u ijodimning ravnaqiga xizmat qiladi, xolos. Pul hech qachon mening yuragimni zabt etolmaydi. Men o‘zimni pulga ega bo‘lgan kambag‘al hisoblayman hamisha. Tan olish kerakki, adabiyotga ilk qadam tashlayotganimda faqat shuhrat uchun, meni ko‘proq yaxshi ko‘rishlari, tobora ko‘proq hurmat qilishlari uchun yozar edim. Yozuvchilik mashhurlikning ketidan quvish emas, balki qalb da’vati ekanligini keyinchalik angladim.

— Ilk hikoyalaringizni qachon yoza boshlagansiz?

— O‘qishu yozishni bilmasligimdan ancha ilgari.

— ?!

— Men yozishu o‘qishni bilmasimdan avval rasm chizishni o‘rganib oluvdim, dastlabki hikoyalarni rasmlar yordamida «yozganman».

— Yozuvchilarni asosan iste’dodlar va iste’dodsizlar toifasiga ajratish mumkin. Ammo Siz ularni kandaydir boshqa toifalarga ajratar zkansiz?

— To‘g‘ri, yozmaydiganlar va yozadiganlar toifasiga ham bo‘linamiz biz. Ajablanarlisi shundaki, davralarning to‘ri yozmaydigan yozuvchilarniki bo‘ladi, hamisha. Hozir aksar joylarda bu rusumga kiryapti — biror kishining yozuvchi degan nomi bo‘lsa — bas, qanday ijodkorligidan, hatto anchadan buyon ko‘liga qalam olmay qo‘yganidan qat’i nazar, sajda kilgudek bo‘lishadi. Yozadigan va yozgandayam zo‘r yozadigan yozuvchi esa elga kam ko‘rinadi. Chunki u mudom ijod bilan mashg‘ul bo‘ladi-da.

— Yozuvchilar borki, bir bet narsa yozish uchun juda ko‘p kog‘oz sarflashadi. Biz — o‘zbeklarning Abdulla Qahhor degan talantli adibimiz ana shunday ijodkorlardan edi…

— Bilasizmi, bir marta o‘n ikki bet hikoyani yozish uchun yarim mingta qog‘oz sarflagan edim… Odatda, elektromashinkada yozaman. Ish jarayonida jumla ko‘ngildagidek chiqmasa yoki biror so‘z o‘rniga tushmasa, ustidan o‘chirmayman, toza qog‘oz olib, bir boshidan boshlayman.

— Agar mumkin bo‘lsa, ijodiy jarayoningiz bilan tanishtirsangiz.

— Yoshim o‘tgan sari yozish tobora og‘irlashayotganligini sezyapman. Yoshligimda, gazetada ishlab yurganimda, ishdan keyin qolib, yarim kechagacha ijod qilar edim. Hatto bir o‘tirishda hikoya yozib tashlagan paytlarim bo‘lgan. Endi esa… agar kuni bilan yarim bet, nari borsa bir bet yozsam (ertasiga qayta ishlanmaydigan pishiq-puxta qilib, albatta), quvonib ketaman.

Ish tartibim kuyidagicha: ertalab soat oltida o‘rindan turaman. Ikki soat mutolaa qilaman. Soat to‘qqizlarda mashinkaga o‘tirib, to ikkigacha ishlayman. Dam olish kuni mutlaqo yo‘q menda.

Ishga kirishishdan oldin soqol olaman, o‘zimni tartibga keltiraman. Odatim shunaqa. Bunga sabab, men o‘qigan kollejda tartib qattiq edi: ertalab beshda turardik-da, hovliga chiqib, muzday suvga yuvinardik. Darsga esa pidjak kiyib, galstuk taqib borardik.

— Har bir asaringizni qiyomiga yetkazish uchun qancha vaqt sarflaysiz?

— Yozuvchining biror asarini yozish uchun qat’iy bir muddat belgilashi kulgili, albatta. Asarning mukammallashuvi oson kechmaydi, shunga yarasha vaqt ketadi. Masalan, «Mustabidning paymonasi»ni yetti yilda yozdim. Uning ikki variantidan voz kechishga to‘g‘ri kelgan…

— Sizning «bo‘sh poeziya adabiyotga juda kerak» degan fikringizni qanday tushunmoq lozim?

— Adabiyot ishqibozlarining ko‘pi murakkab she’rlarni daf’atan tushunishmaydi. Shu bois ular mundayroq she’rlarni o‘qishadi. Va ko‘pchiligi, ana shu she’rlar yordamida poeziya olamiga kiradi, ya’ni ma’lum tajriba orttirishadi. Xuddi shu tajriba esa ularga chinakam poeziya eshiklarini bir-bir ochishda, uning mohiyatiga tobora chuqurroq kirib borishda asqotadi.

— Yozayotganlaringizni boshqalarga ko‘rsatasizmi?

— Yo‘q. Adabiy mehnat bu o‘ta shaxsiy ish. Yozuvchi ijod jarayonidagi barcha muammolarni faqat yolg‘iz o‘zi hal qilishi kerak, bu borada hech kim unga chetdan turib yordam bera olmaydi.

— Har bir ijodkor kimningdir ta’sirida bo‘ladi…

— Ha, bo‘ladi. Lekin yozuvchi hech kimga o‘xshamasligi lozim. Men o‘zimga yoqadigan yozuvchilar, ayniqsa, Folkner ta’siridan qochishga doimo harakat qilaman.

— Sizningcha, yozuvchining siyosiy vazifasi nimadan iborat?

— …Yaxshi yozishdan. Yozuvchidan ijodini quruq siyosiy qurolga aylantirishni talab qilish noto‘g‘ri. G‘oyaviy tayyorgarlikni o‘tagan ijodkorning qat’iy siyosiy pozitsiyasi bor ekan, istasa-istamasa, bularning bari uning asarlarida o‘z aksini topadi.

— Ma’lumki, Lotin Amerikasida romanchilik anchadan buyon taraqqiy etib kelayotgan bo‘lsa-da, ko‘pchilikning qiziqishi sust edi. So‘nggi yillarda unga e’tibor shunchalik oshdiki, hozir na Sizning, na boshqa hamyurtlaringizning kitoblarini do‘kondan topib bo‘ladi… Lotin Amerikasi nasri, xususan, romanlarining olamshumul dovrug‘i Sizning nazaringizda, nima bilan izohlanadi?

— Haqiqatda ham romanchiligimiz katta tarixga ega. Oltmishinchi yillarda Lotin Amerikasi adabiyotida kuchli portlash yuz berdi (uning tub mohiyatini tanqidchilar hozirgacha bilisholmay garang). Bu portlashning aks-sadosi dunyodagi barcha adabiyotlarda o‘z aksini topdi va topmoqda. Garchand nokamtarlik bo‘lsa-da, shuni ta’kidlamoqchimanki, ushbu portlash mening «Yuz yil tanholikda» romanimdan boshlandi. Bundan baxtiyorman, albatta. Bungacha Rulfoning, Alexo Karpenterning ko‘plab romanlari bosilib chiqqan, o‘zim ham birmuncha asarlar yozgan edim. Lekin… «Yuz yil tanholikda» e’lon qilingachgina odamlarning diqqati birdan bizga jalb bo‘ldi, ular Lotin Amerikasi romanining mohiyatini ilg‘ay boshlashdi. Boshqacha qilib aytganda, biz kerakli nishonga urib, o‘quvchilarni o‘zimiz tomonga og‘dirib oldik.

Ilgarilari asarlarimiz kam tarjima qilinsa, tarjimonlar endi bizni tinch qo‘yishmas edi. Oldinlari «Kitoblarimizni chop etinglar» deb noshirlarga biz yalinsak (masalan, mening «Bargi xazon» deb atalgan qissam yozib bo‘lingach, uch yildan so‘ng bosilib chiqqan) endilikda noshirlarning «hujumi»dan goh shkafning ortiga, goho karavotning ostiga yashirinadigan bo‘ldik.

Lotinamerikalik kitobxonlar aqldan ozishgan shekilli, yo‘qsa ular o‘z hamyurtlarining kitoblariga shunday katta muhabbat qo‘yib o‘qisharmidi, deya hech narsaga tushunmay, hayratdan yoqa ushlashardi noshirlar. Lekin, tabiiyki, ular bundan xursand, chunki bosib chikarishayotgan kitoblari peshma-pesh sotilardida. Shundan ruhlanib, bor asarlarni (yaxshimi, yomonmi, bari bir) ko‘r-ko‘rona bosishdi ham. Okibatda ko‘pining bozori kasodga uchradi. Endi ular qaysi yozuvchining asarini va qancha nusxada chop etishni yaxshi bilishadi…

Markes «Yuz yil tanholikda» romanini 1967 yilda yozib bitiradi. Oilalari qarzga botgan, hamma umid ana shu asardan keladigan mablag‘da edi. Ammo nimalar kutyapti uni oldinda? Mersedes romanning qo‘lyozmasini pochta orqali «Sur amerikana» nashriyotiga jo‘natar ekan, asosan shu haqda o‘ylardi.

…Nashriyot romanni atigi… sakkiz ming nusxada bosib chiqardi. Nashriyot mutasaddilarining nazdida, bu kitobga shu tiraj ham ko‘pdek tuyulgan, sotilmay qolib ketishidan cho‘chishgan. Roman bir haftadayoq tarqalib ketdi! Shosha-pisha ikkinchi tiraj chiqarildi. Bu ham yashin tezligida tarqaldi. Endi romanning dunyo bo‘ylab salb yurishi boshlandi. Xorijiy mamlakatlarda unga bag‘ishlab tog‘-tog‘ monografiyalar, maqolalar e’lon qilindi.

…Nikolas yoshligida odam o‘ldirishga majbur bo‘ladi… Garchi qishloq ahli uning yonini olgan bo‘lsa-da, u ich-ichidan eziladi, qo‘lida jon taslim qilgan odam ko‘z oldiga kelaveradi, oxiri, bu azoblarga chiday olmay, oilasi bilan qishlog‘idan chiqib ketadi, borib yangi qishloqqa asos soladi…

Kolumbiyadagi grajdanlar urushining faol ishtirokchisi, iste’fodagi polkovnik Nikolas Markes nevarasi Gabo bilan Arakataka qishlog‘ining ko‘chalari bo‘ylab tez-tez sayrga chiqadi. Ular Shimoliy Amerikaning «Yunayted Frut» kompaniyasiga qarashli banan plantatsiyalariga ham borishadi.

Bobo va nabira kompaniyaning Makonda deb ataladigan posyolkachasi yonidan ham o‘tishadi, albatta. Makondada kompaniyaning idora xizmatchilari o‘z oilalari bilan istiqomat qilishadi. Shinam va ozoda uylar, gullarga burkangan yo‘lkalar, suvlari lojuvard basseynlar… Atrofi temir panjaralar bilan o‘ralgan bu so‘lim go‘shada odamlar totli hayot kechirishardi.

Arakatakada bo‘lsa… Qishloqqa — kompaniyaning cheksiz-poyonsiz bananzorlarida ishlash, beqiyos boylik to‘plash umidida turli joylardan turli-tuman odamlar kelishgandi. Juda ko‘p edi ular. Kelgindilar orasida qalloblar ham, qartabozlar ham, fohishayu afsungarlar ham topilardi. Kompaniya ishchilari yakshanba kunlari, to‘yib ichib olishgach, qog‘oz pullarni yoqib Kumbiamba raqsiga tushishar edi.

Polkovnik Nikolas Markes qishlog‘ining tinch hayotiga rahna solayotgan qo‘li uzun kompaniyaga nafratini nevarasidan yashirmas, ishchilarga qilinayotgan zug‘um, shuningdek, grajdanlar urushi xotiralarini gapirib berardi.

Irimchiyu folbinlar makoni Guaxiro yarim orolida dunyoga kelgan buvisi donya Trankliana esa Gaboni bolaligining sehrli olamiga chorlaydi.

Gabriel Garsia Markes Arakataka qishlog‘ida tug‘ilib, sakkiz yoshga kirgunicha shu yerda yashagan, keyin ularning oilasi ko‘chib ketishgan edi.

Gabo bobosiyu buvisining hikoyalari, qishlog‘i haqidagi taassurotlarini yuragining qatida saqlab yurardi doim. Va bir kuni — boboning ko‘hna imoratini sotish uchun Arakataga borgan onasi uni ham o‘zi bilan ergashtiradi.

Banan kompaniyasi Arakatakadan foyda unmay qolgach tashlab ketgan, bir vaqtlar gullab-yashnagan qishloq fayzdan ketgan edi.

Onasi sobiq qo‘shnilari — keksa ayollardan birini ko‘rgani dorixonaga ham kiradi (u o‘sha yerda ishlardida). Ikki ayol ko‘ziga yosh olib, Arakatakaning achchiq qismati to‘g‘risida suhbatlashib, yuraklarini bo‘shatishadi.

Ana o‘shanda Gaboni bolalik xotiralari — bobosining hikoyalari birdan to‘lqinlantirib yuboradi. Unda bularni hikoya qilib berish istagi tug‘iladi: «Qatlga mahkum etilgan polkovnik Aureliano Buendia devor ostida turib, o‘ziga o‘q uzishlarini kutarkan, otasi muz parchasini ko‘rsatishga olib borgan o‘sha olis oqshomni eslaydi». «Yuz yil tanholikda» romanining bu ilk jumlalari xuddi o‘sha kezlari yozilgan edi. O‘shanda o‘n yetti yoshli Gabriel Markes bu jumlalardan nariga o‘tmadi — romanning zalvorli yukini ko‘tara olmasligini, buning uchun tajribasiyu bilimi yetmasligini his qildi. Oradan yigirma bir yil o‘tgach, bir necha kitoblari nashr etilgan, dunyoning qariyb yarmini aylanib chiqqan yozuvchi asarini qolgan joyidan davom ettirdi va butun jahonga ovoza bo‘lib ketgan kitob — «Yuz yil tanholikda»ni yozib tugatdi.

Romandagi bosh qahramonlardan biri — polkovnik Aureliano Buendia. Uning prototipi — Markesning bobosi, albatta. Yo‘qsa, uning o‘limi yozuvchini shu qadar larzaga solarmidi? Bu haqda u shunday xotirlaydi:

— Polkovnik Aureliano Buendianing o‘limini, aniqrog‘i, uni o‘ldirishim lozimligini bilardim. Nihoyat, o‘sha soat keldi ham… Men ikkinchi qavatga — xotinimning yoniga ko‘tarila boshladim. A’zoi-badanim dir-dir titraydi. Mersedes menga bir qarashdayoq hammasiga tushundi. «Nima, polkovnik o‘ldimi?» deb so‘radi u. Men esa indamay o‘zimni o‘rindiqqa tashladim-da, o‘pkam to‘lib yig‘lab yubordim…

— Senor Markes, romaningiz bizning kitobxonlar tomonidan ham katta quvonch bilan kutib olindi. U ko‘nglimizga yaqin bo‘lib qoldi. Asarning aksar qahramonlari qaysidir jihatlari bilan o‘zbeklarga o‘xshab ketadi. Kitobda tasvirlangan ayrim voqea-hodisalar esa bizning qishloqlarda bo‘lib o‘tgandek tuyuladi. Uning ruhi ham bizga yaqin…

— Mamnunman. Ayting-chi, shaxsan sizga kitobimdagi qaysi obraz ko‘proq yoqadi? — gapimni bo‘lib so‘raydi Markes.

— Ursula!

— Nega?

— Nimasi bilandir u mening onamga o‘xshaydi. Kim bo‘lgan uning prototipi?

— Ma’lum bir prototipi yo‘q. Lotin Amerikasi ayollari, onalarining yig‘ma obrazi u.

— Deyarli hamma asarlaringizda diktatorlar…

— Bor. Gap shundaki, Lotin Amerikasida benihoya ko‘p diktator o‘tgan. Hozir ham kam emas ular. Aksariyat regionlar insoniyatga ko‘pgina talantli rassom, yozuvchi, haykaltarosh, muzikachiyu olimlarni yetkazib berayotir. Biz esa o‘z diktatorlarimiz bilan «mashhurmiz». Eh-he, ular ne kuylarga solishmayapti xalqni… Shuning uchun ham men doimo diktatorlarga qarshi kurashganim-kurashgan.

— Esingiz dami, Pinochet Chilida to‘ntarish qilganida Siz…

— «Pinochet davlat boshida turar ekan, hech narsa yozmayman», deb aytuvdim. Lekin keyinchalik shuni angladimki, agar, yozmay yuraversam, bora-bora yozishni esimdan chiqarib qo‘yaman ekan. Shu sabab, qaytanga yaxshi-yaxshi asarlar yozsam, Pinochetga ko‘proq zarar keltirishim mumkin, degan xulosaga keldim. Ha, men Pinochet bilan bo‘lgan bu kurashda mag‘lubiyatga uchradim. Yozuvchining hayoti ko‘proq mag‘lubiyatlardan iborat o‘zi. Ammo men uchun muhimi — eng so‘nggi, hal qiluvchi kurashda g‘alabaga erishishdir.

— Deylik, Sizni Kolumbiyaga prezident etib tayinlashganlarida, avvalo nima qilgan bo‘lardingiz?

— Eng yaqin siyosiy konsulxonaga juftagimni rostlab qolardim.

— Nega?

— Chunki hokimiyatni yomon ko‘raman. «Hokimiyat odamni yo‘ldan ozdiradi, mutlak hokimiyat esa yo‘ldan mutlako toydiradi» deb judayam topib aytishgan. Ikkinchidan (bu jiddiyroq sabab), menda rahbarlik layoqati yo‘q.

— Lotin Amerika kinosi Fondiga prezident qilib saylashganlarida rozi bo‘lgansiz-ku?

— Jon joyimdan ushladingiz-da… Mening bu ishga ko‘nishimning muhim sababi bor. Ochig‘ini aytsam, maxsus adabiy ma’lumotga ham ega emasman va hatto islan tili grammatikasini ham durust bilmayman men. Ammo kino… Men uni professional darajada o‘rganganman — Rimdagi kinomarkazda rejissura va stsenariynavislikka o‘qiganman. Bir so‘z bilan aytganda, kinoni mukammal tushunaman, shuning uchun ham uning rivojiga amaliy yordam berish qo‘limdan keladi.

— Fondning bugungi ishlari haqida gapirib bersangiz?

— Hozir Lotin Amerikasi kinosi tang bir ahvolni boshidan kechiryapti. Filmlar ishlab chiqarilyapti-yu, afsusni, Lotin Amerikasi davlatlarida o‘z filmlarimizning tomoshabinlari yo‘q hisobi. Keyin, kartinalarni ko‘ngildagidek namoyish etadigan joylar ham yetishmaydi. Asli kinematografiyaning, kinoprokatning ham Lotin Amerikasiga hech qandan daxli yo‘q, nomilliy monopoliyalarning qo‘lida ular. Bizning san’atimiz taqdiri ularni zarrachayam tashvishlantirmaydi. Milliy kinomiz mavqeini tiklash payti allaqachonoq kelgan. Biz shu rejani amalga oshirish maqsadida bundan bir yil burun Lotin Amerikasi kinematografchilari komitetini tashkil etdik. Komitet esa, o‘z navbatida, yangi Lotin Amerikasi Fondini tuzdi. Uning shtab-kvartirasi Gavanada joylashgan. Regionimizning o‘n to‘rtta shahrida Fondning filiallari ochilgan.

Biz yiliga sakkiztadan o‘ntagacha kartina suratga olamiz. Ammo meni bir narsa — filmlarimizning taqdiri tashvishga soladi. Bizda filmofond, ya’ni kartinalar arxivi yo‘qligi uchun ham ularni uzog‘i bilan, aytaylik, 15—20 yil saqlash mumkin, xolos. Keyin esa… Har bir film katta mablag‘, og‘ir mehnat evaziga vujudga keladi-ku, axir. Bundan tashqari, u xotira, etnografik xotira ham hisoblanadi. Filmlar izsiz yo‘qolib ketaversa, unda nima keragi bor ularni yaratishning, unda nima zarurati bor turli-tuman festivallar o‘tkazishning? Shuning uchun ham filmofond bizga suv bilan havodek zarur.

— Sizlar qandaydir maktab ham ochibsizlar?

— Qandaydir emas, Lotin Amerikasi kino va televidenie maktabi. Shunday maktabni tashkil etish mening azaliy orzuyim edi. Bu orzuning amalga oshishi uchun ko‘p joylarga yugurdim, ko‘pgina idoralarning eshigini qoqdim (bo‘sh vaqtlarimda esa romanlar yozish bilan shug‘ullandim). Oxiri, Kuba rahbarlari qo‘llab-quvvatlab, mablag‘ ajratishgach, ishimiz yurishib ketdi.

Maktabimizda asosan rejissyoru stsenariynavislar tayyorlanadi. Men maktabda «Hikoya qanday quriladi?» mavzuida seminar olib boraman. Uning tinglovchilari bilan ishlash birmuncha murakkab muammolar tug‘dirmoqda. Boisi shundaki, ular ma’lum tajriba to‘plashgan; bu yerga kelmasidan oldin ikki-uchtadan stsenariy yozishgan, ikki-uchta film yaratishgan, bir so‘z bilan aytganda, ular allaqachonoq shakllanishgan, ko‘plari bir qolipga tushib qolgan. Endi bu qolipni buzishning ilojini topish oson emas.

— Bu masalani hal qilishning nahotki yo‘li topilmasa?

— Bor, albatta. Endigi yil yanvardan boshlab men seminarimga eng chekka qishloqlardan, umrida na televizor, na kino ko‘rishgan to‘qqiz yoshli o‘n nafar bolani qabul kilaman. Tabiiyki, oldin ularning layoqatini sinab ko‘ramiz. Bunday tinglovchilarning qanday shakllanishi esa faqat bizga bog‘liq bo‘ladi.

— Kinematograf bilan adabiyotning o‘zaro hamkorligi borasida fikringiz kanday?

— Hozir kino qay bir darajada adabiyotga tobe. Chunki rejissyorlar doimo pishiq-puxta stsenariyga, demakki, yozuvchining ko‘magiga muhtoj. Aslida esa kino tamomila mustaqil bo‘lmog‘i, ya’ni rejissyor o‘zgalar to‘qigan voqealarga hadeb murojaat qilavermasligi, balki yuragidagi dardni ifodalay bilishi kerak. Aksariyat hollarda kino bilan adabiyot hamkorligi nikohlari omadsiz bo‘lsa-da, bu holni begonalarga bilintirmay, ustalik bilan yashab kelayotgan ba’zi eru xotinlar ishiga o‘xshaydi.

— «Oshkora qotillik qissasi»ni tomosha qilishga muyassar bo‘ldim. Film zo‘r ishlangan. Lekin, bilasizmi, to o‘z ko‘zim bilan ko‘rmagunimcha, u Sizning qissangiz asosida ekaniga hech ishongim kelmadi.

— Sabab?

— Chunki Siz kino uchun faqat hikoyalaringizni berardingiz, xolos. Povestu romanlaringizga kelganda esa… Demak, endi rejissyorlarni rosa xursand qilarkansiz-da? Balki «Yuz yil tanholikda»niyam ekranda ko‘rarmiz hali?

— Hech qachon ko‘rmaysiz, chunki ming urinishsa-da, uni ekranlashtirishga yo‘l qo‘ymayman. Romanni o‘qiganlar uning qahramonlarini tasavvurida turlicha talqin qilishadi. Masalan, boya o‘zingiz «Ursula onamga o‘xshab ketadi», dedingiz. Ayrimlar bo‘lsa uni o‘z ammasiga, boshqalar opasiga o‘xshatishlarini ko‘p eshitganman. Agar, bordiyu roman filmga aylantirilsa bormi, kahramonlar ekranda qanday talqin qilingan bo‘lsa, tomoshabin shuurida shundayligicha qolib ketadi. Shuning uchun ham uni ekranlashtirishlariga ruxsat bermayman.

— Unda nega «Oshkora qotillik qissasi»ga…

— Rosti, bunga do‘stim Franchesko Rozining ulkan iste’dodi, odamiylik xislatlari sabab bo‘ldi. Lekin ont ichamanki, na u va na boshqa rejissyorlar «Yuz yil tanholikda»ga ruxsat olisholmaydi.

— O‘tgan kuni Tonino Guerro bilan filmlaringiz xususida suhbatlashganimizda, u «Markes bizning ishimizga mutlaqo aralashmadi» deb qoldi. Asaringiz asosida tayyorlangan kartinaning yaratilishiga bu qadar loqayd qarashingizning boisi nima?

— Kitobning filmga aylanishi qiyin jarayon. Rejissyor yoki stsenariynavis unga, albatta, o‘z tazyig‘ini o‘tkazadi. Buni o‘z ko‘zi bilan ko‘rib turgan yozuvchi chiday oladi deysizmi! Natijada: «Uyog‘i unday bo‘pti, buyog‘i bunday bo‘pti» qabilidagi e’tirozlar, ziddiyatlar kelib chiqadi. Avvalo shunday hol sodir bo‘lmasin deb ularning ishiga aralashmadim. «Agar qo‘shiladigan bo‘lsam,— dedim Franchesko Roziga,— tortishuvlar boshlanib, ular muttasil davom etishi, oxiroqibatda ish to‘xtab qolishi hech gap emas». Ikkinchidan, asaringni kinochining qo‘liga topshirdingmi, unga to‘liq ishonish kerak, ayniqsa, Franchesko Rozidek katta san’atkorga. Qissa men kutgan darajadagi film bo‘lganligidan shodman.

— Kinematograf bilan hamkorlikni davom ettirasizmi?

— Hamkorligimiz kuchayadi hali. Endi atay kino uchun asarlar yozish niyatim bor.

— Senor Markes, Toshkentda Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi mamlakatlari kinofestivali o‘tib turishidan xabaringiz bo‘lsa kerak?

— Ha, bilaman. Toshkentda o‘tayotgan har bir festival taraqqiyparvar mamlakatlar kinematografiyasi rivojiga munosib hissa qo‘shayotir.

— Yettinchi Toshkent kinoanjumanida Sizning «Tul Montel» hikoyangiz asosida tayyorlangan film namoyish etildi. Chililik kinorejissyor Migel Littin suratga olgan bu kartina — hali-hali esimda — tomoshabinlarda katta qiziqish uyg‘otgandi. Kelasi yil bahorda galdagi festival bo‘ladi. Toshkent festivaliga tashrif buyurmaysizmi? Shu bahonada, Samarqand, Buxoro va Xiva shaharlaridayam mehmon bo‘lardingiz.

— Toshkentda bir marta bo‘lgandim, shahringizga yana tashrif buyurish niyatim yo‘q emas. Chunki o‘shanda uni to‘yib tomosha qilolmaganman.

— Qachon bo‘luvdingiz Toshkentda?!

— Bundan ancha ilgari. Do‘stim Fidel Kastro bilan birga bir yoqqa boraturib Toshkentda to‘xtab o‘tganmiz. Tug‘ilganimdan buyon qadamim yetgan eng olis nuqta — sizning yurtingiz bo‘ladi. Toshkent menga sirli va jozib tuyulgan. U hozirgina qurilgan, ayni paytda o‘ta qadimiy shaharga o‘xshab ketadi. Qani, yana qanday savolingiz bor?

— Agar, sovet yozuvchilari va shoirlaridan kimlargadir Nobel mukofoti berish masalasini hal qilish bevosita Sizga topshirilsa, kimlarga ravo ko‘rardingiz uni?

— Shu savolingizni bejavob qoldirsam, Sovet Ittifoqidagi yozuvchiyu shoirlar ichida do‘stlarim ko‘p. Agar birini aytmay, ikkinchisini aytsam, mendan xafa bo‘lishlari mumkin.

— «Markesning qahramonlari asosan qariyalar» deya tez-tez ta’kidlashadi tanqidchilar. Lekin, nazarimda, Sizning aksariyat qahramonlringiz yoshlar. Masalan, «Oshkora qotillik qissasi» personajlarining yoshi yigirmadan ham oshmaydi. Umuman, Siz hozirgi yoshlar haqida qanday fikrdasiz?

— Yoshlarda hayotga, mehnatga bo‘lgan qizikish tobora ortyapti. Ulardagi shijoat va tashabbuskorlik, mardlik va jasurlik kabi xislatlar meni cheksiz sevintiradi. Sakson beshinchi yildagi Meksika zilzilasida ko‘pchilik yoshlar o‘z tashabbuslari bilan qutqaruv brigadalari tuzishib, yuzlab odamlarning hayotini saqlab qolishdi, minglab odamlarga yordam berishdi. Bunday olovqalb yoshlar hamma mamlakatlarda bor!

— Boya Sizning oldingizga kelayotib eshitib qoldim, bugun, ya’ni o‘n birinchi iyul kuni yer yuzida besh milliardinchi odam tug‘ilar ekan. Unga nima istaklar bildirasiz?

— Ha, xabarim bor. «Besh milliardinchi odam» nomini oladigan chaqaloq qaysi mamlakatda tug‘ilmasin (balki tug‘ilgandir ham), sog‘-omon o‘ssin, baxtli bo‘lsin va yigirma ikkinchi asrgacha umr kechirsin!

— Mana, suhbatimiz ham nihoyasiga yetdi.

— Endi bizning nomerga bir kirib o‘tsalaring,— taklif qiladi Markes…

Kattakon stol atrofida Mersedes bizni tabassum bilan kutib oladi.

Bu yerdagi suhbat boyagi suhbatga ulanib ketadi. Ammo endi eru xotin ko‘proq meni savolga tutishadi. Savollar esa, asosan, O‘zbekiston xususida. Ular bizning madaniyatimiz va san’atimiz, urf-odatlarimiz bilan qiziqishadi. Gap tag‘in xalqaro Toshkent kinofestivali ustida borganida, ularni yana bir bor shahrimizga taklif qilaman. «Moskvadan Toshkentgacha necha soat uchiladi?» — so‘rashadi ular. «Uch yarim, to‘rt soatlar». «Bizlar esa Kolumbiyadan kelguncha rosa o‘n soat uchdik… May oyida sovuq bo‘lmaydimi, ishqilib? Sovuqdan sal qo‘rqamiz-da», deydi Mersedes. «Mutlaqo sovuq bo‘lmaydi. Bahor ayni qulf uradigan palla bu, Toshkentimiz shu qadar go‘zallashadiki! Turfa gullar, chechaklar! Buni o‘z ko‘zlaringiz bilan ko‘rishga nima yetsin!» «Nasib qilsa, shu bahor O‘zbekistonda bo‘lamiz», deydi Mersedes. «Kutamiz sizlarni…» — deyman xayrlashaturib.

Ularning nomeridan qushday yengil tortib chiqaman.

Oradan to‘rt kun o‘tgach, festival shtabi — «Rossiya» mehmonxonasining birinchi qavatida turganimda, birdan liftning eshiklari ochiladiyu… Markes chiqib keladi! Bir o‘zi. U meni ko‘rib: «O, uzbek! Anfar!» deydi chiroyli tabassum bilan va qo‘lini uzatadi… Eh, til bilmaslik… Markes yengil ta’zim qilib xayrlashadi-da, eshik tomon tez-tez yurib ketadi, nihoyatda rasmiy libosda edi u. Meni bir narsa — uning galstuk taqib olgani taajjublantiradi. Gap shundaki, oltmishinchi yillarning boshida bo‘ynidagi galstugini yechib, u bilan o‘zining «Muruvvatsiz davr» qissasi qo‘lyozmasining belidan bog‘lab qo‘ygan Markes, endi qaytib hech qachon galstuk taqmayman, deb ahd qilgan, bugun…

Keyin bilsam, o‘shanda Markes Kremlga — KPSS Markaziy Komitetining Bosh sekretari Mixail Sergeevich Gorbachevning qabuliga borayotgan ekan.

Qabulning ertasi kuni, ya’ni o‘n oltinchi iyulda Markes festivalning majlislar zalida matbuot konferentsiyasi o‘tkazdi. Konferentsiyada u bilan birga Lotin Amerikasi kino Fondining bir guruh a’zolari ham ishtirok etishdi.

Savollar, savollar… Ular adabiyot va kino, Moskva festivali xususida. Markes jurnalistlarga shoshilmay, so‘zlarni chertib-chertib javob berardi.

— Biz Gorbachev bilan bir soatdan ko‘p suhbatlashdik,— dedi u,— unda gumanizm va yumor nihoyatda kuchli ekan. Mixail Gorbachev odamlarni o‘z e’tiqodiga inontira olishdek ulnan qobiliyat egasi. Shuningdek, u qat’iy irodali shaxs, boshlagan ishini oxirigacha yetkazadi.

Men kitobxonlarim orasida Gorbachev ham borligidan xursandman…

* * *

O‘n to‘qqizinchi iyul kuni Markes bilan Mersedes Moskvadan uchib ketishdi. Matbuot konferentsiyasi o‘tkazgan kundan to jo‘nab ketishgunlarigacha Markesning vaqti asosan jurnalistlarga intervyu berish bilan o‘tdi. U bilan yana bir bor xayrlashish niyatida o‘n yettinchi qavatga necha marta ko‘tarilmayin, ichkariga kirishning hech iloji bo‘lmadi. Endi shu bahor Toshkentda ko‘risharmiz, degan umiddaman…

Manba: “Yoshlik” jurnali, 1988 yil, 1-son