Эркак уйига тез қайтди. Уловдан тушибоқ, ним қоронғу холл бўйлаб иш кабинети томон шошди. Секретарининг қўлини қўтариб, унга бир нима демоқчилигига ҳам эътибор бермай стулига ўтирди. Чунки аллақачон столдаги мактубнинг биринчи сўзларини ўқишга улгурганди: “Стаффоршайр, Five Towns…”

Арнолд Беннет
МАКТУБ ВА ЁЛҒОН
Нодирабегим Иброҳимова таржимаси

  Арнолд Беннет (англ. Enoch Arnold Bennett; 27. 5. 1867 — 27. 3.1931, Англия) — таниқли инглиз ёзувчиси. Стаффордшир шаҳри яқинида адвакат оиласида туғилган. Ўз меҳнат фаолиятини отасининг адвокатлик корхонасида оддий хизматчиликдан бошлаган. Айни ўша йилларда у журналистлик фаолияти билан ҳам шуғуллана бошлаган. 1983 йили «Уйга мактуб» ҳикояси учун илк адабий мукофот билан тақдирланган. Ўшандан бошлаб тўлиқ бадиий ижод билан машғул бўлган. 1903 йили Парижга кўчиб ўтиб, бир неча йил яшагач, Америка саёҳатига отланган. Биринчи жаҳон уруши йилларида инглиз тарғибот маркази фаолиятини бошқарган. 1931 йили безгакка чалиниб, вафот этган.
Арнолд Беннет адабий мероси ўнлаб роман, ўттиздан ортиқ пьеса, тўрт ҳикоялар тўпламидан ва йигирмадан ортиқ адабий-танқидий ва ижтимоий-публицистик китоблардан иборат. Унинг «Ёзувчи ҳақида ҳақиқат» номли автобиографик асари ҳам бор.

I

Эркак уйига тез қайтди. Уловдан тушибоқ, ним қоронғу холл бўйлаб иш кабинети томон шошди. Секретарининг қўлини қўтариб, унга бир нима демоқчилигига ҳам эътибор бермай стулига ўтирди. Чунки аллақачон столдаги мактубнинг биринчи сўзларини ўқишга улгурганди: “Стаффоршайр, Five Towns…” Мактубнинг “Қаердан” сўзига ҳам, “Қаерга” сўзига ҳам бир ҳил манзил номи кўрсатилганди. Унинг фикри-хаёли шунда эди. Катта столида ўтирганча, бесабрлик билан хатни ўқишга тутинди. Кейин бирдан ёнида турган олтинранг оникс сиёҳдонга тикилиб қолди. Буюмни эркакнинг бахт тўйида Уэлс қироли ва қироличаси совға сифатида тақдим этгандилар. Конверт чала-чулпа ёпиштирилгани учун эркакнинг асабий бармоқлари сабаб тезда очилди.

“Қадрли Клоуд, ниҳоят алвидо айтиш фурсати етди…” Эркак ўқишдан тўхтади. Юрагини қўрқув билан чангаллади, шифокорнинг “дарҳол операция қилишимиз лозим”, деган гапини эслади. Ҳаяжон билан тўртинчи вароқнинг сўнггидаги имзога назар ташлади: “Чин юракдан, Гертруда.”

Эшик ортидан секретарнинг ажабланган нигоҳи кўринди.

-Мен бир-иккита шахсий мактуб ёзишим керак, — деди эркак унга қараб. –Мени ёлғиз қолдир, керак бўлсанг қўнғироқ қиламан.
-Хўп, жаноб. Плашингизни илиб қўяйми?
-Йўқ, шарт эмас.

Ходима эҳтиёткорлик билан эшикни ёпди.

“…фурсати етди. Ортиқ чидай олмайман. Клоуд, мен Италияга кетаяпман. Флоренциядаги виллада яшайман, мени у ерда безовта қилмайсан деб умид қиламан. Дўстларимизга ўзинг маълум қиларсан. Аввал Бергревларга айтишдан бошла. Ишонаманки, улар мени тушунишади, бу тўғри йўл…”

Эркакнинг назарида хат Ажралиш аризасига ўхшаб кетди. У вужудида оғриқ сезди.

“Барча бу ҳақида бир-икки кунда хабар топади ва яна бир неча кундан сўнг можарони унутиб юборишади. Сенга вазиятни тўлиқ тушунтириб беролмайман. Қисқаси, биз бир-биримизга мос эмасмиз, Клоуд. Ўн йиллик турмушимиз буни исботлади, аслида олти-етти йил олдин тушунгандим, буни. Шунча йиллар давомида менинг ҳаётимга нуқта қўймоқчи бўлдинг, мени ўлдирдинг…”

“Уни ўлдирдим!?” Эркак ғазаб, араз ва беайблик ҳисси билан шивирлади.

“Сен ўз ҳаётинг билан яшар эдинг. Мен-чи, мени ким ўйлайди? Охирги беш йил ичида нақадар кексайдим, яшашга кучим қолмади. Бошқа сабрим етмайди. Мен ортиқ бу жирканч Five Townsда яшолмайман.”

Эркак уни неча марта South Audley кўчасида яшашга ундади. Ахир уни ҳамиша Стаффоршайрда қолишга мажбур қилмаганди-ку!

“Сен билан ҳам яшолмайман. Бу аччиқ ҳақиқат. Сен менинг асабларимни тамом қилдинг, бечора болакай, ўзингни шошма-шошарлигинг, жиддийлигинг билан адо қилдинг. Эсиз, асабларим! Сен эса буни англаш учун жуда банд эдинг. Ўйлардингки, мен йўқ севгингга қаноат қилиб яшай оламан, тўғрими? Сиёсий тушлик ва диний нонушталар аро…”

Эркак сесканиб кетди. “Йўқ” деди кейин лабини тишларкан, ўзини қўлга олишга ҳаракат қилиб.

“Сенга азоб бераяпман. Мен жоҳилман. Мени кечириб бўлмайди! Одамлар ҳозир бу ҳақида гапирмайди. Ўтмишда аёллар қандай бегуноҳ бўлган, эҳ… Буни биламан. Лекин сенга айтишга мажбур эдим. Сен жиддий инсонсан, Клоуд, мен эса аксинча. Шундай туғилганмиз. Сен мендан яхшироқсан, демоқчимасман. Сен шунчаки мендан фарқ қиласан, ҳолос. Бахтсизлигимиз шундаки, сенинг мени тушунишга уқувинг йўқ. Ҳархолда, бугун эрталабки воқеадан сўнг…”

Воқеа? Қайси воқеани айтаяпти? Эркак ҳеч нимани эслай олмади. Фақат хотинига хатларни ўқиётган пайтида ҳалақит бермаслигини сўрагани эсига тушди. Буни мулойим оҳангда айтганди-ку. Шунда у нонушта столидан туриб кетиб қолди. Эркак у овқатланиб бўлганини учун туриб кетди, деб ўйлаганди. Қанақа сафсатабозлик!
“…тушундимки… умуман, бугун эрталабдан бошлаб сени бошқа безовта қилмасликка аҳд қилдим.”

Ҳа, демак, ўша воқеага экан. Эркакнинг хаёлига фақат бир гап келди: у шунчалар ёш болага ўхшайди-я?

“…Хайр. Сен ҳалол, виждонли, тўғрисўз ва жуда ақлли одамсан, бу ҳаётда ҳали кўп яхши ишлар қилишингга ишонаман. Бироқ ортиқча маъсулиятлисан. Сенга енгил бўлиши учун бир иш қилдим- хотинингдан халос этдим. Сен менга муҳтож эмассан. Сенга фақат бир қўғирчоқ керак, у билан ҳар куни “хайрли тонг, азизим” ва “хайрли тун, ёлғизим” дейиш учунгина яшайсан. Мен сенсиз яшай оламанми, деб ўзимга савол бердим. Қисқаси, ўйлай-ўйлай ҳаммаси тугаганини айтиш учун мактуб ёзишга киришдим. Энди истаганингни қил. Мен озодман. Сенга омад ва яхши тилаклар. Мен тўғри қилаётганимга ишонганим учун бу мактубни қолдираяпман. Чин юракдан, Гертруда.”

Эркакнинг қўлидаги қоғозлар тушиб кетди, кейин дарҳол уни ердан йиғиб олди ва қайта ўқиб чиқди. Сўнг одатий эҳтиёткорлиги билан мактубни яна конвертга жойлади. Негадир уни қайта елимлади. Жойига ўтирди ва конвертни сиёҳдонга тираб қўйди. Унинг “Қаерга” деб ёзилган ерига тикилиб ўтираверди: фаҳрий жаноб Клоуд Малпасга. Аёл уни катта-катта ҳарфлар билан ёзганди. Худди аччиқ қилгандек. Ҳатто хат четига “шахсий” деб ёзишни ҳам лозим топмапти.

Эркакнинг боши айланиб йиқила ёзди…

Кейин эса ўзини қўлга олиб, дераза томон юрди. Тумандаги энг катта бинодан жанубий ерларни бемалол томоша қилса бўларди. Бу ердан Five Townsнинг ҳар бир бурчаги кўринади. Уни одамлар катта ер эгаси, тўрт минг ишчининг бошқарувчиси, еттита кўмир ва иккита темир конининг соҳиби, диний етук шахс, Кнайпнинг майори, Футбол ассосиациясининг президенти, умуман қисқача қилиб, Сир Клоуд деб аташар эди.

Клоуд деразадан ташқарига умид билан тикилди. Бугунги можаро! Эркак бармоқларини қисирлатиб қўйди. Гертруда уни ташлаб кетди! Клоуд унинг ҳаётини барбод қилганмиш. Наҳотки, шундай қилган бўлса? У виждони олдида ўзини сўроқ қила бошлади. Балки чиндан ҳам унга етарлича вақт ажратмагандир… Аёллар, айниқса, Гертрудага ўхшаганлар таъсирчан, сипо, бироқ бирдан портлайдиган бўлишади.

У нафасини ростлаб, кийиниш хонасига кирди ва диванга чўкди.

Аёли сабрли эди — эркак буни яхши билади. Турмушларининг илк онлари қандай масрур ва орзуларга тўла эди-я? Энди-чи?

Эркак иш хонасидан келаётган қадам товушларига қулоқ тутди. Иш кабинети ва кийиниш хонаси орасидаги эшик қия очиқ эди. Эркак аста назар ташлади: Гертруда! У қайтибди. Бироқ нега?

Аёл аста столга яқинлашди ва унга беҳол суянди. Стол устини тимирскилаб, ўзининг хатини топди. “Демак, ҳали ўқимапти”, ўйлади у тин олиб.

Эркак бўғилиб чуқур нафас олди.

-Ким бор бу ерда? — аёл ҳавотирланиб сўради. –Бу сенми, Клоуд?
-Ҳа, — деди эркак енгил нафас оларкан.

-Сенинг қайтишингга ҳали эрта эди-ку!
-Мазам қочганди, чарчабман, шунга қайтиб келдим. Бироз дам олмоқчийдим. Бош оғриғимга бирор нима қилолмайсанми? Ё таътил олсаммикин?

Эркак унинг секин хатни яшириб, ўзининг кийиниш хонасига кириб кетишини кузатиб қолди.

-Оҳ, бечора Клоудим! –дерди аёл унинг пешонасини уқаларкан. Эркак Гертруданинг сафар костюмига қараб қўйди.
-Биз саёҳатга чиқишимиз керак, — деди Клоуд шикаста товушда.

Аёлининг пешонасини силаб ўтиришидан эркак бугунги можарони унутгандек бўлди. Гўё у оғир ва туганмас касалликдан уйғонгандек, ўзини тетик ҳис этди.

II

-Шундай қилиб, энди ҳаммаси яхши бўлади, дегин? — сўради Лорд Бергрев ўша куни кечки таомдан сўнг. –Демак, қайтибди-да?

Лорд Бергрев Гертруданинг жияни эди. У дам олиш кунлари хотини билан Шорашайрдан Клоудларнинг уйига меҳмон бўлиб келарди. Эркаклар чекиш хонасида гаплашиб ўтирардилар. Лорднинг сочлари кулранг, юзи тўртбурчак ва анча ёш кўринарди.

-Ҳа, Гарри, шунақа бўлди. Сезганингдек, мен хатни ўз ўрнига қўйгандим, у қайтиб келиб мактубни очилганини сезмади.

-Ўзини ҳеч нима бўлмагандек тутгани яхши бўлибди, — деди Лорд вискидан хўплар экан. –Овқатланаётганда орангизда бир гап ўтганини сезгандим. Лекин… бу сен сабаблими, деб ўйлабман. Аслида ундан ўтган экан-да…

Клоуд унга гина билан қараб қўйди.

-Мен ҳатто касал бўлиб қолдим. Яхшиямки, у келди.

-Энг яхшиси, сизлар бирор ерга бориб дам олиб қайтинглар. Такаллуфли бўл, бир неча кунга кетамиз, де. Кейин эса яна бирозга чўзарсан. Ахир у Италияга кетаман, деган экан-ку. Ана, Италияга жўнанглар. Олти ой менимча, етарли.

-Ишим нима бўлади?

-Ҳеч қанақа иш йўқ бу ерда! –Лорднинг жаҳли чиқди. –Five Towns менсиз кунини кўролмайди, деб ўйлайсанми? Ахир фақат иш учун туғилмагансан-ку. Аҳмоқона нутқларинг билан оилангдан айрилишинг мумкин эди. Энди ишчан, ақлли, виждонли одамни унут, сен бугундан бошлаб пули ва вақти етарли бўлган, имкониятдан унумли фойдаланиши керак бўлган одамсан.

-Фикрингга қўшилмайман, — деди Клоуд бошини қимирлатиб.

-Биламан. Ва сени қувватлайман. Мен ўз йўлимни ўзим қурмаганман. Сенга эса тан бераман, албатта Гертруда масаласини айтмаганда. Сен бу борада ноҳақсан- улкан режаларинг сени жарликка олиб келди. Эркак оила даврасида ҳамма нарсани ҳам гапиравермайди, айниқса ишини. Хуллас, уни олгин-да, узоқларга кет ва аёлингни сени қайтадан севиб қолишига ҳаракат қил.

-Менми? Мен ҳаракат қиламанми? Йўқ, мен унга бор гапни айтишим керак.
-Яна нимани айтмоқчисан?

-Хатни ўқиганимни-да. Ахир бугун уни биринчи марта алдадим. Ўзимни ҳеч нимадан бехабардек тутдим. Мен ўртамиздла ёлғон бўлишини истамайман. Бу тўғри эмас…

Лорд аччиғидан ўрнидан турди:
-Клоуд! Аҳмоқ бўлма. Сен оддий бир масалани катта можаро деб тушунаяпсан. Ахир энди Гертруда билан тинч ҳаёт кечириш имкони бор. Муҳими, у қайтди. Сен эса тентакона ўйларинг билан барини янада чигаллаштирмоқчисан. Бу ёлғон айни пайтда жуда керак. Ҳар кун тонгда атрофингга яхшилаб қара: ўша ёлғон ўртангизда турибдими? Энди у сенга кўмак беради. Ўтмишни унут ва келажакни ўйла. Тушунаяпсанми мени?

III

Ҳудди шу пайтда Бергрев хоним билан Гертруда кийиниш хонасида дардлашиб ўтиришарди.

-Ҳа, — деди Гертруда. –Менимча, Клоуд кетишим билан уйга қайтган. Ўйлаганимдан икки соат аввалроқ. Яхшиямки, тўғри кийиниш хонасига кириб кетибди. Ўша пайт асабларим жуда толиққанди, тушунаяпсанми, Минни? Қисқаси, мен Колинга дарҳол ортга қайтишимизни буюрдим. Янги хизматчимиз хайрон бўлди ва биз уйга қайтдик. Мен Клоуд хатимни ўқимасидан бурун етиб олишим керак эди. Кира солиб, мактубни олдим ва Клоуднинг шу ердалини билдим. Унга билдирмай хатни яшириб олиб чиқдим. Оҳ! Ҳаётимда ҳали ҳеч ўзимга қарши бормагандим. Бечорагинамнинг мазаси қочиб турган экан. Хатни яшириб қўйдим ва унинг ёнида ўтирдим. Жуда чарчаган ва юзлари оқариб кетганди, мен кетолмайман. Уни ташлаб кетолмайман! Саёҳатга чиқайлик, дегандан сўнг ўйлаб қолдим: нега энди барини бошидан бошлаб кўрмаслигимиз керак? Ҳа, бошидан…

Орага жимлик чўкди.

-Ўзи хатингда нима дегандинг? –Бергрев хоним сўради.

-Сенга ҳозир ўқиб бераман. –Аёл шундай деб яширган жойидан хатни чиқарди ва ўқий бошлади. “Мен ортиқ бу жирканч Five Townsда яшолмайман”, деган жумласига келганда аёл тўхтаб қолди.

-Давом этавер… –хоним қистади.

-Йўқ, — Гертруда хатни оловга ташлади. –Гап шундаки, — аёл хонимнинг стулига яқинлашди. –Аҳмоқона иш бўлди. Ўйламагандим… ҳозир эса барчаси ўзгаргандек туюляпти.

-Нега йиғлаяпсан, азизим?
-Нималар қилиб қўйишим мумкин эди? Хато қилдим. Агар… агар бир марта хатимни ўқиганидами, мени ҳеч қачон кечирмасди! Умид баъзан бахтга етаклайди…

-Гертруда! — ташқаридан Клоуднинг ўктам ва меҳрли овози эшитилди.
-Энди бизга руҳсат, — деди Бергрев хоним ўрнидан туриб. –Соат бир бўлибди. Лордим ҳам ухлаб қолай, дегандир…

Гертруда Хонимни ўпиб, эшиккача кузатиб қўйди.

Клоуд эшик ёнида аёлга муҳаббат билан тикилиб турарди…

Arnold Bennet
MAKTUB VA YOLG‘ON
Nodirabegim Ibrohimova tarjimasi

   Arnold Bennet (angl. Enoch Arnold Bennett; 27. 5. 1867 — 27. 3.1931, Angliya) — taniqli ingliz yozuvchisi. Staffordshir shahri yaqinida advakat oilasida tug‘ilgan. O‘z mehnat faoliyatini otasining advokatlik korxonasida oddiy xizmatchilikdan boshlagan. Ayni o‘sha yillarda u jurnalistlik faoliyati bilan ham shug‘ullana boshlagan. 1983 yili “Uyga maktub” hikoyasi uchun ilk adabiy mukofot bilan taqdirlangan. O‘shandan boshlab to‘liq badiiy ijod bilan mashg‘ul bo‘lgan. 1903 yili Parijga ko‘chib o‘tib, bir necha yil yashagach, Amerika sayohatiga otlangan. Birinchi jahon urushi yillarida ingliz targ‘ibot markazi faoliyatini boshqargan. 1931 yili bezgakka chalinib, vafot etgan.
Arnold Bennet adabiy merosi o‘nlab roman, o‘ttizdan ortiq pyesa, to‘rt hikoyalar to‘plamidan va yigirmadan ortiq adabiy-tanqidiy va ijtimoiy-publitsistik kitoblardan iborat. Uning “Yozuvchi haqida haqiqat” nomli avtobiografik asari ham bor.

I

Erkak uyiga tez qaytdi. Ulovdan tushiboq, nim qorong‘u xoll bo‘ylab ish kabineti tomon shoshdi. Sekretarining qo‘lini qo‘tarib, unga bir nima demoqchiligiga ham e’tibor bermay stuliga o‘tirdi. Chunki allaqachon stoldagi maktubning birinchi so‘zlarini o‘qishga ulgurgandi: “Stafforshayr, Five Towns…” Maktubning “Qayerdan” so‘ziga ham, “Qayerga” so‘ziga ham bir hil manzil nomi ko‘rsatilgandi. Uning fikri-xayoli shunda edi. Katta stolida o‘tirgancha, besabrlik bilan xatni o‘qishga tutindi. Keyin birdan yonida turgan oltinrang oniks siyohdonga tikilib qoldi. Buyumni erkakning baxt to‘yida Uels qiroli va qirolichasi sovg‘a sifatida taqdim etgandilar. Konvert chala-chulpa yopishtirilgani uchun erkakning asabiy barmoqlari sabab tezda ochildi.

“Qadrli Kloud, nihoyat alvido aytish fursati yetdi…” Erkak o‘qishdan to‘xtadi. Yuragini qo‘rquv bilan changalladi, shifokorning “darhol operatsiya qilishimiz lozim”, degan gapini esladi. Hayajon bilan to‘rtinchi varoqning so‘nggidagi imzoga nazar tashladi: “Chin yurakdan, Gertruda.”

Eshik ortidan sekretarning ajablangan nigohi ko‘rindi.

-Men bir-ikkita shaxsiy maktub yozishim kerak, — dedi erkak unga qarab. –Meni yolg‘iz qoldir, kerak bo‘lsang qo‘ng‘iroq qilaman.
-Xo‘p, janob. Plashingizni ilib qo‘yaymi?
-Yo‘q, shart emas.

Xodima ehtiyotkorlik bilan eshikni yopdi.

“…fursati yetdi. Ortiq chiday olmayman. Kloud, men Italiyaga ketayapman. Florensiyadagi villada yashayman, meni u yerda bezovta qilmaysan deb umid qilaman. Do‘stlarimizga o‘zing ma’lum qilarsan. Avval Bergrevlarga aytishdan boshla. Ishonamanki, ular meni tushunishadi, bu to‘g‘ri yo‘l…”

Erkakning nazarida xat Ajralish arizasiga o‘xshab ketdi. U vujudida og‘riq sezdi.

“Barcha bu haqida bir-ikki kunda xabar topadi va yana bir necha kundan so‘ng mojaroni unutib yuborishadi. Senga vaziyatni to‘liq tushuntirib berolmayman. Qisqasi, biz bir-birimizga mos emasmiz, Kloud. O‘n yillik turmushimiz buni isbotladi, aslida olti-yetti yil oldin tushungandim, buni. Shuncha yillar davomida mening hayotimga nuqta qo‘ymoqchi bo‘lding, meni o‘ldirding…”

“Uni o‘ldirdim!?” Erkak g‘azab, araz va beayblik hissi bilan shivirladi.

“Sen o‘z hayoting bilan yashar eding. Men-chi, meni kim o‘ylaydi? Oxirgi besh yil ichida naqadar keksaydim, yashashga kuchim qolmadi. Boshqa sabrim yetmaydi. Men ortiq bu jirkanch Five Townsda yasholmayman.”

Erkak uni necha marta South Audley ko‘chasida yashashga undadi. Axir uni hamisha Stafforshayrda qolishga majbur qilmagandi-ku!

“Sen bilan ham yasholmayman. Bu achchiq haqiqat. Sen mening asablarimni tamom qilding, bechora bolakay, o‘zingni shoshma-shosharliging, jiddiyliging bilan ado qilding. Esiz, asablarim! Sen esa buni anglash uchun juda band eding. O‘ylardingki, men yo‘q sevgingga qanoat qilib yashay olaman, to‘g‘rimi? Siyosiy tushlik va diniy nonushtalar aro…”

Erkak seskanib ketdi. “Yo‘q” dedi keyin labini tishlarkan, o‘zini qo‘lga olishga harakat qilib.

“Senga azob berayapman. Men johilman. Meni kechirib bo‘lmaydi! Odamlar hozir bu haqida gapirmaydi. O‘tmishda ayollar qanday begunoh bo‘lgan, eh… Buni bilaman. Lekin senga aytishga majbur edim. Sen jiddiy insonsan, Kloud, men esa aksincha. Shunday tug‘ilganmiz. Sen mendan yaxshiroqsan, demoqchimasman. Sen shunchaki mendan farq qilasan, holos. Baxtsizligimiz shundaki, sening meni tushunishga uquving yo‘q. Harxolda, bugun ertalabki voqeadan so‘ng…”

Voqea? Qaysi voqeani aytayapti? Erkak hech nimani eslay olmadi. Faqat xotiniga xatlarni o‘qiyotgan paytida halaqit bermasligini so‘ragani esiga tushdi. Buni muloyim ohangda aytgandi-ku. Shunda u nonushta stolidan turib ketib qoldi. Erkak u ovqatlanib bo‘lganini uchun turib ketdi, deb o‘ylagandi. Qanaqa safsatabozlik!
“…tushundimki… umuman, bugun ertalabdan boshlab seni boshqa bezovta qilmaslikka ahd qildim.”

Ha, demak, o‘sha voqeaga ekan. Erkakning xayoliga faqat bir gap keldi: u shunchalar yosh bolaga o‘xshaydi-ya?

“…Xayr. Sen halol, vijdonli, to‘g‘riso‘z va juda aqlli odamsan, bu hayotda hali ko‘p yaxshi ishlar qilishingga ishonaman. Biroq ortiqcha ma’suliyatlisan. Senga yengil bo‘lishi uchun bir ish qildim- xotiningdan xalos etdim. Sen menga muhtoj emassan. Senga faqat bir qo‘g‘irchoq kerak, u bilan har kuni “xayrli tong, azizim” va “xayrli tun, yolg‘izim” deyish uchungina yashaysan. Men sensiz yashay olamanmi, deb o‘zimga savol berdim. Qisqasi, o‘ylay-o‘ylay hammasi tugaganini aytish uchun maktub yozishga kirishdim. Endi istaganingni qil. Men ozodman. Senga omad va yaxshi tilaklar. Men to‘g‘ri qilayotganimga ishonganim uchun bu maktubni qoldirayapman. Chin yurakdan, Gertruda.”

Erkakning qo‘lidagi qog‘ozlar tushib ketdi, keyin darhol uni yerdan yig‘ib oldi va qayta o‘qib chiqdi. So‘ng odatiy ehtiyotkorligi bilan maktubni yana konvertga joyladi. Negadir uni qayta yelimladi. Joyiga o‘tirdi va konvertni siyohdonga tirab qo‘ydi. Uning “Qayerga” deb yozilgan yeriga tikilib o‘tiraverdi: fahriy janob Kloud Malpasga. Ayol uni katta-katta harflar bilan yozgandi. Xuddi achchiq qilgandek. Hatto xat chetiga “shaxsiy” deb yozishni ham lozim topmapti.

Erkakning boshi aylanib yiqila yozdi…

Keyin esa o‘zini qo‘lga olib, deraza tomon yurdi. Tumandagi eng katta binodan janubiy yerlarni bemalol tomosha qilsa bo‘lardi. Bu yerdan Five Townsning har bir burchagi ko‘rinadi. Uni odamlar katta yer egasi, to‘rt ming ishchining boshqaruvchisi, yettita ko‘mir va ikkita temir konining sohibi, diniy yetuk shaxs, Knaypning mayori, Futbol assosiatsiyasining prezidenti, umuman qisqacha qilib, Sir Kloud deb atashar edi.

Kloud derazadan tashqariga umid bilan tikildi. Bugungi mojaro! Erkak barmoqlarini qisirlatib qo‘ydi. Gertruda uni tashlab ketdi! Kloud uning hayotini barbod qilganmish. Nahotki, shunday qilgan bo‘lsa? U vijdoni oldida o‘zini so‘roq qila boshladi. Balki chindan ham unga yetarlicha vaqt ajratmagandir… Ayollar, ayniqsa, Gertrudaga o‘xshaganlar ta’sirchan, sipo, biroq birdan portlaydigan bo‘lishadi.

U nafasini rostlab, kiyinish xonasiga kirdi va divanga cho‘kdi.

Ayoli sabrli edi — erkak buni yaxshi biladi. Turmushlarining ilk onlari qanday masrur va orzularga to‘la edi-ya? Endi-chi?

Erkak ish xonasidan kelayotgan qadam tovushlariga quloq tutdi. Ish kabineti va kiyinish xonasi orasidagi eshik qiya ochiq edi. Erkak asta nazar tashladi: Gertruda! U qaytibdi. Biroq nega?

Ayol asta stolga yaqinlashdi va unga behol suyandi. Stol ustini timirskilab, o‘zining xatini topdi. “Demak, hali o‘qimapti”, o‘yladi u tin olib.

Erkak bo‘g‘ilib chuqur nafas oldi.

-Kim bor bu yerda? — ayol havotirlanib so‘radi. –Bu senmi, Kloud?
-Ha, — dedi erkak yengil nafas olarkan.

-Sening qaytishingga hali erta edi-ku!
-Mazam qochgandi, charchabman, shunga qaytib keldim. Biroz dam olmoqchiydim. Bosh og‘rig‘imga biror nima qilolmaysanmi? Yo ta’til olsammikin?

Erkak uning sekin xatni yashirib, o‘zining kiyinish xonasiga kirib ketishini kuzatib qoldi.

-Oh, bechora Kloudim! –derdi ayol uning peshonasini uqalarkan. Erkak Gertrudaning safar kostyumiga qarab qo‘ydi.
-Biz sayohatga chiqishimiz kerak, — dedi Kloud shikasta tovushda.

Ayolining peshonasini silab o‘tirishidan erkak bugungi mojaroni unutgandek bo‘ldi. Go‘yo u og‘ir va tuganmas kasallikdan uyg‘ongandek, o‘zini tetik his etdi.

II

-Shunday qilib, endi hammasi yaxshi bo‘ladi, degin? — so‘radi Lord Bergrev o‘sha kuni kechki taomdan so‘ng. –Demak, qaytibdi-da?

Lord Bergrev Gertrudaning jiyani edi. U dam olish kunlari xotini bilan Shorashayrdan Kloudlarning uyiga mehmon bo‘lib kelardi. Erkaklar chekish xonasida gaplashib o‘tirardilar. Lordning sochlari kulrang, yuzi to‘rtburchak va ancha yosh ko‘rinardi.

-Ha, Garri, shunaqa bo‘ldi. Sezganingdek, men xatni o‘z o‘rniga qo‘ygandim, u qaytib kelib maktubni ochilganini sezmadi.

-O‘zini hech nima bo‘lmagandek tutgani yaxshi bo‘libdi, — dedi Lord viskidan xo‘plar ekan. –Ovqatlanayotganda orangizda bir gap o‘tganini sezgandim. Lekin… bu sen sabablimi, deb o‘ylabman. Aslida undan o‘tgan ekan-da…

Kloud unga gina bilan qarab qo‘ydi.

-Men hatto kasal bo‘lib qoldim. Yaxshiyamki, u keldi.

-Eng yaxshisi, sizlar biror yerga borib dam olib qaytinglar. Takallufli bo‘l, bir necha kunga ketamiz, de. Keyin esa yana birozga cho‘zarsan. Axir u Italiyaga ketaman, degan ekan-ku. Ana, Italiyaga jo‘nanglar. Olti oy menimcha, yetarli.

-Ishim nima bo‘ladi?

-Hech qanaqa ish yo‘q bu yerda! –Lordning jahli chiqdi. –Five Towns mensiz kunini ko‘rolmaydi, deb o‘ylaysanmi? Axir faqat ish uchun tug‘ilmagansan-ku. Ahmoqona nutqlaring bilan oilangdan ayrilishing mumkin edi. Endi ishchan, aqlli, vijdonli odamni unut, sen bugundan boshlab puli va vaqti yetarli bo‘lgan, imkoniyatdan unumli foydalanishi kerak bo‘lgan odamsan.

-Fikringga qo‘shilmayman, — dedi Kloud boshini qimirlatib.

-Bilaman. Va seni quvvatlayman. Men o‘z yo‘limni o‘zim qurmaganman. Senga esa tan beraman, albatta Gertruda masalasini aytmaganda. Sen bu borada nohaqsan- ulkan rejalaring seni jarlikka olib keldi. Erkak oila davrasida hamma narsani ham gapiravermaydi, ayniqsa ishini. Xullas, uni olgin-da, uzoqlarga ket va ayolingni seni qaytadan sevib qolishiga harakat qil.

-Menmi? Men harakat qilamanmi? Yo‘q, men unga bor gapni aytishim kerak.
-Yana nimani aytmoqchisan?

-Xatni o‘qiganimni-da. Axir bugun uni birinchi marta aldadim. O‘zimni hech nimadan bexabardek tutdim. Men o‘rtamizdla yolg‘on bo‘lishini istamayman. Bu to‘g‘ri emas…

Lord achchig‘idan o‘rnidan turdi:
-Kloud! Ahmoq bo‘lma. Sen oddiy bir masalani katta mojaro deb tushunayapsan. Axir endi Gertruda bilan tinch hayot kechirish imkoni bor. Muhimi, u qaytdi. Sen esa tentakona o‘ylaring bilan barini yanada chigallashtirmoqchisan. Bu yolg‘on ayni paytda juda kerak. Har kun tongda atrofingga yaxshilab qara: o‘sha yolg‘on o‘rtangizda turibdimi? Endi u senga ko‘mak beradi. O‘tmishni unut va kelajakni o‘yla. Tushunayapsanmi meni?

III

Huddi shu paytda Bergrev xonim bilan Gertruda kiyinish xonasida dardlashib o‘tirishardi.

-Ha, — dedi Gertruda. –Menimcha, Kloud ketishim bilan uyga qaytgan. O‘ylaganimdan ikki soat avvalroq. Yaxshiyamki, to‘g‘ri kiyinish xonasiga kirib ketibdi. O‘sha payt asablarim juda toliqqandi, tushunayapsanmi, Minni? Qisqasi, men Kolinga darhol ortga qaytishimizni buyurdim. Yangi xizmatchimiz xayron bo‘ldi va biz uyga qaytdik. Men Kloud xatimni o‘qimasidan burun yetib olishim kerak edi. Kira solib, maktubni oldim va Kloudning shu yerdalini bildim. Unga bildirmay xatni yashirib olib chiqdim. Oh! Hayotimda hali hech o‘zimga qarshi bormagandim. Bechoraginamning mazasi qochib turgan ekan. Xatni yashirib qo‘ydim va uning yonida o‘tirdim. Juda charchagan va yuzlari oqarib ketgandi, men ketolmayman. Uni tashlab ketolmayman! Sayohatga chiqaylik, degandan so‘ng o‘ylab qoldim: nega endi barini boshidan boshlab ko‘rmasligimiz kerak? Ha, boshidan…

Oraga jimlik cho‘kdi.

-O‘zi xatingda nima deganding? –Bergrev xonim so‘radi.

-Senga hozir o‘qib beraman. –Ayol shunday deb yashirgan joyidan xatni chiqardi va o‘qiy boshladi. “Men ortiq bu jirkanch Five Townsda yasholmayman”, degan jumlasiga kelganda ayol to‘xtab qoldi.

-Davom etaver… –xonim qistadi.

-Yo‘q, — Gertruda xatni olovga tashladi. –Gap shundaki, — ayol xonimning stuliga yaqinlashdi. –Ahmoqona ish bo‘ldi. O‘ylamagandim… hozir esa barchasi o‘zgargandek tuyulyapti.

-Nega yig‘layapsan, azizim?
-Nimalar qilib qo‘yishim mumkin edi? Xato qildim. Agar… agar bir marta xatimni o‘qiganidami, meni hech qachon kechirmasdi! Umid ba’zan baxtga yetaklaydi…

-Gertruda! — tashqaridan Kloudning o‘ktam va mehrli ovozi eshitildi.
-Endi bizga ruhsat, — dedi Bergrev xonim o‘rnidan turib. –Soat bir bo‘libdi. Lordim ham uxlab qolay, degandir…

Gertruda Xonimni o‘pib, eshikkacha kuzatib qo‘ydi.

Kloud eshik yonida ayolga muhabbat bilan tikilib turardi…