Дилхун изтироб туйғулари Данте Алигьери юрагидаги нозик илҳом париси Беатриче — машҳур Фолько Портинарининг қизига бўлган муҳаббатини Флоренцияга ўзгача сийратда кўрсатди. Бу ишқнинг қувонч ва қайғулари олис совуқ самовий кенгликларда эмас, балки шу ерда — Италиянинг гуллаб-яшнаётган қучоғида кечди.Кимгаки, Яратганнинг назари тушиб, шундай муҳаббатнинг гувоҳи бўлган, кўрган бўлса, бахтлидир. Инчунун, мен ҳам олийжаноб Гвидо Кавалькантининг қадди шамшод Примаверага бўлган муҳаббатидан сўйламоқчиман…
Николай Гумилёв
УЧ НОВЕЛЛА
Николай Гумилёв [1886.3(15).4, Кронштад, — 1921.24.8, Петроград] — рус шоири. Анна Ахматованинт умр йўлдоши. Таниқли тарихчи, этнолог ва географ олим Лев Гумилёнинг отаси.
Асосий асарлари: «Истилочилар йўли» (1905), «Романтик гуллар» (1908), «Марварид» (1910), «Бегона осмон» (1912), «Ўқдон» (1916), «Гулхан» (1918), «Чодир» (1921), «Оловли устун» (1921) шеърий тўпламлари, «Пальма сояси» (1922) ҳикоялар тўплами, «Рус шеърияти ҳақида мактублар» (1923) танқидий мақолалар тўплами.
Вольтер, Т. Готье, С. Колриж, Г. Гейне ва бошқа адибларнинг асарларини рус тилига таржима қилган. Петроградда «Всемирная литература» («Жаҳон адабиёти») нашриётининг ишида қатнашган. Ритмларнинг равонлиги, ёрқинлиги, оҳангининг мағрур ва кўтаринкилиги Гумилёв шеъриятининг ўзига хос томонидир. Гумилёв 1917 йил октябрдаги давлат тўнтаришини қабул қилмади ва аксилинқилобий фитна иштирокчиси сифатида қатл этилди. Гумилёв фақат орадан 74 йил ўтиб,1991 йили оқланган.
ОСМОНДАН ТУШМАГАН МУҲАББАТ
Анна Андреевна Горенко (Ахматова) га бағишланади
Дилхун изтироб туйғулари Данте Алигьери юрагидаги нозик илҳом париси Беатриче — машҳур Фолько Портинарининг қизига бўлган муҳаббатини Флоренцияга ўзгача сийратда кўрсатди. Бу ишқнинг қувонч ва қайғулари олис совуқ самовий кенгликларда эмас, балки шу ерда — Италиянинг гуллаб-яшнаётган қучоғида кечди.Кимгаки, Яратганнинг назари тушиб, шундай муҳаббатнинг гувоҳи бўлган, кўрган бўлса, бахтлидир. Инчунун, мен ҳам олийжаноб Гвидо Кавалькантининг қадди шамшод Примаверага бўлган муҳаббатидан сўйламоқчиман.
I
Пинҳоний муҳаббат дардига мубтало бўлган Кавальканти ниҳоят севгилиси навниҳол Примаверага кўнглини очмоққа қарор қилди. Унга ўйлаб чиқарилган бир воқеани сўзлаб бериб, қиз қалбини забт этмоқ, Венеция усталари ясаган қимматбаҳо узуклар билан тўла нозик қўлларини ушламоқни хаёл қилди.Тасодиф — севишганлар орасига суқилиб -кириб оладиган ғаразли ҳодиса! — не бахтки, бу гал унга ёрдамга келди. Кавальканти дўстиникига борди, алқисса, у Примаверанинг энг яқин қариндошидан бири бўлиб чиқди. Улар заллардан бирида суҳбатлашиб ўтиришар,у ҳеч қандай шубҳага ўрин қолдирмай, яқиндагина ўқиб чиққан, бундан ҳайратга тушган рицарлар тарихидан биттасини айтиб беришга изн сўради. Дўсти ҳаяжонга тушди, Примавера эса кўзларини ерга тикиб, жилмайди ва унсизгина розилигини билдирди. Унинг бу хуш хулқи олий насаб қизларгагина хос бўлиб, айни пайтда, қиз кўнгли фазилатларини ҳам очиб берарди.
Кавальканти бир синьор ҳақида сўз бошлади. Синьор гўзал хонимга ошиқ бўлиб, хоним унинг туйғуларига жавоб бермас, ҳатто у билан ҳеч қаерда — кўчалар, қизлар даврасида ҳам учрашиш нияти йўқлигини айтарди.Шунда рицарь барча қайғуларини юрагига солиб, олисларга йўл олди.Рицарнинг узоқдаги бу қасрида ғалати воқеалар рўй бериб турарди. У машҳур рассомга севгилиси сиймоси жонлантирилган олтин ҳайкалчани ясаттирди. Ёлғизлик кунлари узайгандан-узайди, харобаларда яшагувчи бойқушлар сингари ғамгин ва ўйчан дамлари учиб кетди. Бу ўйлар ертўлаларда яшириниб олган заҳарли ва қора илонлар сингари судралиб юрарди.
Эрта тонгдан то тун ярмигача бахтсиз ошиқ жонсиз ҳайкалчаси ёнида турар, унинг нолалари ва ўтли нафаслари залларни тўлдириб, янграб кетарди. Ошиқнинг лабларидан учган эҳтиросли сўзлар фақат севгилисидан сўзлар, унга аталарди. Орадан қанча оғир йиллар ўтганини ҳеч ким билмайди, билмасди. Буюк муҳаббат мўъжиза яратмаганида,эҳтимол, бу бешафқат тақдирнинг оловлари ҳадемай ўчар, ошиқ рицарнинг ярим-очиқ кўзларидан оққан ёшлар мангулик туни қадар сингиб кетармиди!…
Ошиқ рицар қалбини севинч туйғулари бутунлай қамраб, чирмаб олган кунда лабларидан майин сўзлар учаётган дамларда ҳайкалчанинг қўллари титраб кетди ва у ошиғини қучмоқчи бўлгандай қўлларини узатди. Шунда ошиқ рицар уни қучди, лаблари билан қучди. Нурафшон шодликлар қалбининг чуқур жойларига қадар етиб, жаранглаб кетди. У ўрнидан турди — кучли, довюрак.Янги ҳаёт иштиёқи билан тўлди кўзлари, руҳи, вужуди ва бутун борлиғи.
Ҳайкалча ҳамон қўлларини узатганча қотиб турарди.
Сўзларкан, Кавалькантининг овози титраб кетди, Примавера томонга тез-тез ўтли нигоҳларини ташлаб қўярди. Қиз кўзларини ердан узмай, жимгина тингларди. Дўсти гўзал хонимларнинг бераҳмлиги ҳақида сўзлай кетди. Примавера муҳаббат ҳақидаги бу ўтли ҳикоя қанчалик қизиқарли бўлмасин, барча рицарлик романлари ва севги новеллаларидан кўра, назокатли, айниқса, Франциско Ассизскийнинг «Ғунчалари»ни афзал билишини айтди-ю,ўрнидан турди. У шундай ажиб ғурур, назокат ила чиқиб кетди-ки, бунинг таърифига маъбудалар қадамларини куйлаган қадимги шоирларнинг шеърларигина ярашарди.
Юрагини аллалаган умиднинг бу қадар тез пучга чиққанини кўриб, Кавалькантини қалби ўртаниб кетди, ўзини тутиб ўтиришга кўзи етмади, уни кузатмасликларини сўради. Қуёш ботиб борар, заллар бўйлаб шом ранглари сузарди. Эшикнинг олдига яқинлашиб қолган Кавальканти кутилмаганда навниҳол Примаверани кўриб қолди. Қиз мармар полга энгашиб, ниманидир изларди. «Узугимни тушириб юбордим,-деди у майин овозда,- топишга ёрдам беришни истайсизми?»
У энгашди, қизнинг нозик, майин қўллари гўёки тасодифан унинг юзларига тегиб кетди, бир лаҳзага лабларида қотиб қолди. У бошини кўтараман дегунча Примивера оғир,эман дарахтларидан тайёрланган эшиклар ортида кўринмай кетди. Шунда Кавальканти англадики, узук Адриатика денгизига чўкиб кетган тақдирда ҳам у ҳеч қачон тополмайди, юраги энг олий, энг баланд туйғуларга тўлиб, тўлиб, уйига қайтди.
II
Сўнгги вақтларда Кавальканти гўзал Примавера билан тез-тез кўришиб турар, унинг каби ёш йигитлар ёш хоним қизларга илтифот кўрсатишар, уларнинг эътиборига тушишни шараф деб билишарди. Эътиборли кечалар, қизнинг ота-онаси уйидаги учрашувларда Примаверанинг бепарво нигоҳлари йигитнинг на оташ қарашлари, ҳўрсиниқлари ,на севги сонетларини сўндиролмади.
Бу пайтда бутун Флоренция тилида ташриф буюраётган венециялик эътиборли синъор, унинг гўзал Примаверага алоҳида эҳтироми, гўзаллиги олдидаги ҳайратлари эди. Бу венециялик тўтиқўшларга ўхшаб кийиниб олган, бузиб-бузиб куйлар, унинг сўзлари, ҳикоялари, қўшиқларини фақат қўпол аскарларгина тинглаши, қабул қилиши мумкиндай эди. У ўз ватандоши Марко Полонинг саёҳатларини мақтаниб гапирар, ўзи эса бу саёҳатларда қатнашишини хаёл ҳам қилолмасди. Кавалькантига бехосдан Примевара бу калондимоғ аҳмоққа илтифот кўрсатгандай кўринди. Венециялик синьор куйлаган сонетда қизнинг гўзаллиги кулгили ва беўхшов сўзлар билан тилга олинарди: нигоҳлари ёввойи Тартарияда яшовчиларнинг оғули тиғларига,қалбида уйғонган севги Буюк Мўғўллар сарҳадларида йилига минглаб одамларни ютиб юборадиган даҳшатли маҳлуқ Симлага қиёсланарди.
Қўшиқ матни, сўзлари, қофиялари шу қадар чалкашиб, бузилиб кетган эдики, бу қўшиқми ёки узуқ-юлуқ сўзларни оҳанггга солиб айтиб-айтолмасликми, англаб бўлмасди.Бундай ғамғин лаҳзаларда Кавальканти қалбини ҳасрат қамраб олди, рашк алангаланди. Рашк туйғуси зобитнинг эски, намхуш, совуқ ертўлаларда занглаб ётган қиличига ўхшаб кетарди. У қайғулар уйида ёлғиз яшар, бир куни бу ерлардан бош олиб, олисларга кетгиси, ҳаётининг энг маҳзун дақиқаларини узиб юборгиси келарди.
Қадимги Флоренциянинг сокин кўчалари кеч киришини кутиб, мудрашарди. Сал ўтмай, бу кўчаларни дилбар ёш хонимлар тўлдриб юборишади, уларни олисдан кузатиб турган навқирон ошиқ йигитлар нигоҳлари ловиллайди. Кавальканти оғир ўйларга кўмилиб бораркан, кутилмаганда Лоренцони кўриб қолди. Бу кекса ғарибнинг айёрлиги ёшлар орасида овоза бўлиб кетган эди. У ошиқларнинг учрашувларини совуқ шамоллардан асрар, дўқиллаган ҳасса зарблари севишганларни хавфдан огоҳ этарди. Кекса Лоренцо лабларида кинояли табассум , эгнида кенг этакли қалин матоли ёмғирпўш, ёнида эса хижолатдан қизариб кетган навниҳол Примаверанинг ипак кўйлаклари товланиб кетарди.
Кавальканти нигоҳлари ўткирлашди, кучланди. Кутилмаган пайтда оловли рашкнинг шубҳалари қирмизи булутдай қоплаб олдики, у ўзини қўлга оламан дегунча, Лоренцо қўшни муюлишга яширинди. Примавера эса шитоб билан қадам ташлаб, уйига йўл олди. Уни иккаласи ҳам сезишмади. Юрагида аччиқ алам, рангида қон қолмаган Кавальканти Примаверани ортидан чопди, етиб олди. Титроқ овоз билан дил изҳорини бошлади. Ў,у қачондан буён уни севади, қандай севиб қолди, унинг изтироблари нечоғлиғ улуғ ва улкан! У сўнгги бора шафқат сўрагандай кекса Лоренцо қайси бахтли одамган ундан мактуб олиб кетганини сўради. У қизнинг кўнгли муносиб инсонга боғланганлигига ишонар, бу сирни ҳеч кимга айтмасликка , шу бугуноқ шу сир билан бирга ўлиб кетишга қасам ичди.
Примавера бошини кўтармай, кетиб борар, минг хижолатда нозик бармоқлари хушбўй тасбеҳларни терарди. Кавальканти сўзлагани сайин унинг лаблари титраб кетди, ёноқлари алвонланди. Йигитни охиригача тингламай, қизғин ва тез-тез сўзлай кетди. Нима учун, қандай қилиб бу йигит Примавера хат ёзган деган хаёлга борди? Бундан ҳайратланди ҳам. Олийнасаб қизлар ҳеч қачон бундай йўл тутишмайди. Бундай ишлар Неапол кўчалари ёки қўрғонларни кезиб юрувчи дайди қўшиқчи аёлларнинггина қўлидан келади. Буни Квальканти жуда яхши билади ўзи ҳам ўшандай аёллар билар таниш-ку! Қизнинг тассаввурига йигит қандай қилиб кўчада қизга яқин келишга журъат этгани, устига устак, севги изҳор қилгани сиғмасди, тушунолмасди.
Олийнасаб қиз учун бундай сўзларни эшитиш ва тинглаш ниҳоятда оғир, айни дамда ноқулай эканлигини наҳотки у билмаса?! Сўзларини тугатмай, бинафшаранг ҳинд марваридидай уятдан қизарганича уйи томон учиб кетди. Ўз қилмишидан ўзи уялиб, асоссиз рашкидан хижолатга тушган Кавальканти уйига қайтди. Бу ҳилқатга ҳеч ким эришолмайди деган ўйлар билан ўзини овутди. Бундан буён уни ноқулай аҳволга солмасликка, ундан кечирим сўраб, айбини ювишга қарар қилди, ўзига ўзи сўз берди. Унинг ўйларини уйи атрофида анчадан буён катта учар каламушдай айланиб юрган кекса Лоренцо тарқатиб юборди. «Бу — гўзал Примаверадан, -деди у авайлабгина хатни узатаркан.- У менга бутун бошли дукат берди».
III
Орадан кўп ўтмай, Кавальканти оғриб қолди ва Яратганнинг ҳоҳиши билан мангулик сари йўл олди. Навниҳол Примавера йиғлаб қолди унинг ортидан. Қизнинг кўз ёшлари севгилиси ётган қабрни парчалаб ўтар, синъорлар қайғу билан марҳум шоир Италия шеъриятини қандай баланд пардаларга олиб чиққанини эслашар, сонетлари, балладалари ва табиатга бағшланган ажойиб битикларини тилга олишарди. Ўйчан Флоренция мотам либосини кийди.
…Нурли чеҳра фаришта Кавалькантини жаннат эшиклари олдига олиб борди. Деворларга яшил нур билан шундай сўзлар битилган эди:
«Сизларга — кириб келувчиларга адабий ором, абадий бахт. Сизлар энди — барҳаётсизлар».
Ва фаришта деди : Истасанг, сени Бокира Марияни қуршаб олган қизлар даврасига олиб бораман. Улар орасида ипак булутдай ҳуснига ҳатто фаришталар ҳам ҳавас қилгудай дилбар Беатричени учратасан».
Ва Кавальканти деди: « О, нурли чеҳра, сени қай тил билан олқишлай! Сен дардли юракларга дармон топгувчисан. Мени гўзал Беатриченинг олдига олиб бор, олислардан бир лаҳзага бўлса-да, ипак либосларда товланаётган бу ҳилқатга назар ташлашга журъат бер. Ахир, у — Примаверанинг дугонаси-ку!
Ва фаришта деди: « Истасанг, сени жаннатнинг кумуш ўтлоқларида тиниқ қуёш нурларида Шарқ нилуфарлари ичра кезиб юрган Исо Масиҳнинг олдига олиб борай. Ул Зот ҳузурига қайтиб келган ҳар бир одамни меҳр билан сийлайди.».
Ва Кавальканти деди: « О, нурли чеҳра, ҳимматларинг тилакларимни ижобат қилмоқда. Мен Исо Масиҳдан Шарқнинг учта донишманд шоҳлари томонидан Унга олиб келинган олтинни сўрайман, ундан нақшин марварид кўзли узук ясаб, ичига кириб оламан. Бу узук тунда кўзларга кўринмай, Гефсиман боғларига тушиб қолади. Бу ерга Примавера келса, унга шуни туҳфа қиламан».
Ва фаришта деди: « Истасанг, сени ёруғ руҳлар қуршовидаги Куч-қудрат ва шон-шуҳрат қўшинлари Худолар Отасининг тахтиравони атрофида суҳбат қуришаётган жойга олиб бораман. Бошда олтин гулчамбар, елкасида олтин мантия, пойида олтин зинапоялар. Бу ердан фаришталар ерга тушадилар, ҳақгўйлар қалби жаннат роҳатлари қадар кўтарилади».
Ва Кавальканти деди: « О, нурли чеҳра, энг соҳир тилагимни адо этмоқчи бўлсанг, ўша ерга борайлик, қадамларимизни тезлатайлик. Олтин зинапоядан ерга тушай-да, Примавера яшайдиган жойга етиб олай».
САРОЙНИНГ СЎНГГИ ШОИРИ
Бу қирол аждодлари каби ўта дангаса, ишёқмас ва беғам эди. У саройда бўладиган тантаналар боисгина мадҳиялар ёзиб берадиган кекса шоирни нафақага чиқаролмас, унга етарлича нафақа тайинлаб, хайр-хушлашишга журъати етмасди. Шоирнинг ўзи эса кетишни сираям истамасди.
Қирол оиласида кимдир туғилса ёки вафот этса, бошқа юртлардан элчилар келса ёки қўшни давлатлар билан иттифоқчилик имзоланса, одатий маросимлардан сўнг сарой аҳли қироллик залига йиғилар ва қовоғи солиқ, ҳамиша нимадандир норози шоир шеър ўқий бошларди. Айни кунларда тилдан ва истеъмолдан чиқиб кетган иборалар эскирган сўзлар ғалати жаранглар, қадимги инглиз бичимида тайёрланган соч париги уни янада ожиз қилиб кўрсатар, шунинг баробарида сочининг тўкилган жойлари ярқираб-ярқираб, ажиб улуғлик касб этарди. Олқишлар ҳам олдиндан ўйлаб қўйилгандай енгилгина,қўлқопли қўлларнинг шовқини худди шеъриятни улуғлашга етарли хизмат қилаётгандай кўринарди.
Шоир ерга қадар таъзим қилди, аммо унинг юзи ҳамон тунд, қирол қўлидан қимматбаҳо тошлар билан безатилган узук ёки олтин тамаки қутисини олганда ҳам кўзлари тобора ғамғинлашиб кетарди.
Байрам дастурхони ёзилганда у паригини ечиб қўйиб, кекса мансабдорлар орасида ўтирар, темир йўлларга оид шартномалар, турли хил ўғирликлар, миш-мишлар ҳақида гапирар, тузга солинадиган солиқ лойиҳасига жуда қизиқарди.
Одатдагидай қирол совғасини хазиначига топшириб, ўрнига мўмайгина пул олиб, уйига қайтди. Шоирнинг уйи катта ва беўхшов, отаси — собиқ марҳум сарой шоиридан қолган мерос эди. Марҳум қирол бу лавозимни наслдан наслга ўтувчи қилиб қўйган,бу билан, эҳтимол, тартиб-интизомни сақламоқчи, ҳар хил нохушликлардан йироқ бўлмоқчи эди.
Шоирнинг уйи юраги каби маъюс ва қоронғу эди. Кечга бориб, фақат иш кабинети ёруғлашарди. Жавонларда китоблар ўрнида ноёб қадимий тамаки қутилари терилиб турарди. Отаси шу буюмга ўта иштиёқманд коллекционер чиқиб қолди..Қачонлардир, ҳа, қачонлардир у ҳам уйланган, шу уйда ипак кўйлакларнинг шилдираши эшитилар, нозик қўллар меҳр билан чиройли муқовали китобларни варақлар, жавонлардаги ҳамма нарсалар бу ажиб ҳилқат, қирмизи юзлар шуъласи олдида ҳайратдан қотиб турарди. Бироқ шоирнинг хотини бу ерда бир йилча ҳам яшай олмади — ёш ва номаълум рассом билан қочиб кетди. Шоир қайғули, байронона руҳда қасос ўти билан ёниб турган ишқий поэмасини ёза бошлади. Худди шу пайтда қиролликдан кимдир вафот этиб қолди-ю, шу муносабат билан элегия ёзиш талаб этилди. Шу билан бошланган поэмага яна қайтиш ҳаваси сўнди.
Оғир ва зерикарли йиллар камергернинг тортилган мундирлари каби судралиб ўтди. Бу йилларнинг ягона ҳодисаси янгидан-янги тамаки қутилари олиш бўлиб қолаверди.
Сукунат қанчалик узоқ чўзилса, момоқалдироқ шунчалик кучли бўлишини билганлар шоирга хизмати тугаганлигини айтолмас, айтсалар, унинг юзлари, кўзлари янада маъюсланиб, тушуниксиз киноя аралаш ноўрин ҳазил деб тушунишини олдиндан ҳис этишарди.
Бу ишнинг бошланишига, афтидан, Испания шаҳзодасининг келиши муносабати билан ёзилган байрам дастурхони сабаб бўлди.Таклиф этилганлар орасида шоирга яқин жойда ўтган подшоҳлик даврининг мансабдорларидан бири ўтирарди. У шу қадар қариб, сочлари оқариб, тишлари тўкилиб кетгандики!… Қария нима учундир ҳозиргина ўқилган шеър билан жудаям қизиқиб қолди. Қулоғи яхши эшитмаслиги боис нималарнидир сўраб — суриштирди, ҳатто охирги сатрни қайта кўриб чиқиш лозимлигини ҳам уқтирди. Сўнгра кутилмаганда ҳи-ҳилаб, ҳаммага маълум латифасифат гапни айтиб берди — унда шоирларни граммофонлар билан алмаштириб қўйиш вақти келди, дейиларди.
Шоир уни лоқайдлик билан тинглади. Янги орден таъсис этилиши ҳақида суҳбатлашаётган қўшни столдагиларга қўшилиш иштиёқида турганида, қирол улар томонга қараб турганини, киноя ва ачиниш аралаш кулаётганини сезиб қолди. Сезиб қолди-ю… Агар шуни сезмаганида қарияни бу қалтис ҳазили учун кечирган ҳам бўлармиди!… У собиқ мансабдорга кескин, қаҳрли жавоб қайтарди. Тушлик тугаши билан уйига қайтди. Шоир асабий, ваҳимали, важоҳатли эди.
Тонг отиши билан унинг қалбида қатъий қарор туғилди. Хизматкорини кун бўйи китоб дўконларига югуртирди, авваллари «шаҳарлик шоирлар» деб менсимай қарайдиган шоирларнинг кўплаб китобларини сотиб олди. Тамаки қутилари билан тўлган хонасидан икки ой чиқмади — бу ерда қизғин ва сирли ишлади. Сарой шоири ўзининг кичик укаларидан ўрганди, услубини ўзгартирди.
Саройда хотиржамлик ҳукм сурарди.Шаҳар чеккасидаги ғамғин уйда нималар бўлаётгани ҳеч кимнинг хаёлига келмасди. Бу орада ҳаёт ўз йўлида давом этди. Кимдир севди, кимдир севилди, кимдир тортишди, кимдир ярашди, яна бир-бирларига хушомад қилиб, ерга қадар эгилиб кун кечирдилар. Албатта, мардлик ва жасорат амалларини амалга оширдилар. Ва ҳалиям шеъриятга қадимий ва тантанавор эскилик қолдиғи сифатида қарашдан воз кечмадилар.
Ниҳоят, кутилган кун келди. Аслзода малика турмшга чиқди, шу важдан шеърлар зарур бўлиб қолди ва бу хабарни сарой шоирига етказдилар. У ғамғин, ғалати, савдойи қиёфада кириб келди. Зийрак нигоҳларгина шоирнинг лабларидан учаётган енгил, нохуш ним табассумни, асабийлик билан қўлидаги шеър ёзилган қоғозларни ғижимлаётганини илғай оларди. Аммо шу пайтгача у ва унинг шеърлари билан кимнинг иши бўлганки, энди бўлсин! Ёшлар учун жудаям кексалик қилар, у қатори юқори мартабали амалдорлар эса шунча ҳурмат-эътиборга қарамай, уни ўзларига тенг билмасдилар.
Тантана бошланди. Улуғсифат руҳоний жозибали руҳда никоҳ маросимини тугатди. Тўйга ташриф буюрган элчилар, меҳмонлар келин — куёвга эҳтиром кўрсатишди. Ниҳоят,ранглари оқарган, аммо қатъийлашган шоир шеър ўқишни бошлади. Сарой аҳли орасида англаб бўлмас шивир-шивир ўрмалади. Ҳатто ёшлар, ҳар қадамда кимни кўрса , шунга ошиқ ёшлар ҳам ҳайрат билан бошларини кўтариб, уни тинглай бошлашди.
Нима бўлди? Қани шамол худоси, бургутлар, гулларга аталган, ҳайратомуз оламни мадҳ айлаган баландпарвоз сўзлар жилоси? Шеърлар бутунлай янги, эҳтимол, ажойиб эди. Ҳар қалай, бу қолипга солинган шеър эмас эди. Сарой аҳли унчалик хуш кўрмайдиган шаҳарлик шоирларнинг руҳи бор эди унда. Шеърлар тобора ярқираб, ўзига тортиб борарди. Гўёки сарой шоирининг узоқ вақт ушлаб турилган иқтидори бирдан юзага қалқиб чиқди, чиқди-ю, бир пайтлар ўзи ҳам юз ўгириб келган ўша мўъжизаларни яратди-қўйди. Шиддатли сатрлар оқиб келар, ширали овоз жаранглаб учар, ажойиб манзаралар яралар, мисли кўз илғамас тубсизликдан ёруғлик порлаб чиқарди. Кекса шоирнинг кўзлари парвозга чоғланган бургутникидай ёнар, товуши шу бургутникидай ҳар томонни тутди.
Бутун сарой аҳли, яна қирол ҳузурида бундай яхши шеърлар ўқишга қандай журъати етдийкин унинг!… Ҳеч ким олқишлашга ўзида куч топмади. Камергерлар қаҳр билан шивирлашга тушди, ёш юнкерлар ўзларини тутиб олиб, жиддий тортишди. Ҳайратдан қотиб қолган қоши қалам хонимлар ҳам англаб бўлмас тарзда қошларини чимириб қўйишди. Қирол норози оҳангда мукофот учун тайёрлаб қўйилган узукни бир чеккага улоқтирди.
Саройнинг сўнгги шоири ёлғиз, вабога йўлиққандай тантананинг тугашини ҳам кутмай, чиқиб кетди, кетаётиб, катта канцлер котибга шоирни нафақага чиқариш ҳақидаги буйруқ тайёрлашни буюрганини эшитди.
Аммо биринчи бор уйга қайтиш нечоғли завқли, ёлғиз қолиш эса ундан-да фароғатли кечди. У қаддини мағрур тутиб, кечки залларни кезиб чиқди, сўнгги шеърларини баланд овозда ўқиди, кексаларга хос айёрона табассум билан шаҳарлик шоирларнинг китобларига назар ташлади. У нафақат улар билан тенглашди, ҳатто улардан ўзиб кетганини ҳам ҳис этди. Ниҳоят бу қувончини ким биландир бўлишгиси келиб, ажрашганларидан сўнг илк бора хотинига хат ёзди. Тантанавор оҳанг билан биринчи марта уни олқишламаганликларини битиб, шеърларини қўшди,хат сўнггида ғурур билан қўшиб қўйди: «Шундай одамни ташлаб кетдинг!»
СТРАДИВАРИУС СКРИПКАСИ
Мэтр Паоло Белличини скрипка учун соло ёзди. Куйлаётиб, лаблари титраб кетди, оёқлари асабий ҳолда тактга уринар, узун-узун, оппоқ ва нозик қўлларининг шўхлиги тутгандай, бепарволик билан камончани қайирмоқчи бўларди. Мэтрнинг минглаб ўқувчилари унинг худди мана шу — оппоқ ҳинд илонларига ўхшаш қўлларидан қўрқишарди.
Кекса меэтр машҳур эди. Ҳеч ким унинг сеҳрли мусиқасидан аълороқ бирон-бир иш қилолмаган. Ҳукмдор герцоглар у билан танишишни шараф деб билар, шоирлар унга шеърлар, поэмаларини бағишлар, аёллар унинг ёшини ҳам унутиб, табассум ва гуллар ҳадя этишарди. Шунга қарамай, турли гап-сўзлар мусиқачининг сархуш шуҳратига соя солиб ўтарди. Унинг иқтидори, аввало, худо юқтирган иқтидор эмас, аксинча, у ўйламай-нетмай, қайсарлик билан улуғ санъаткорлар руҳини жодугарлик йўли билан ёриб ўтади, безовта қилади, дейишарди. Мэтр мухлислари бундай гаплардан қанчалик аччиқланмасинлар, улардан ҳасад, камситилган ҳамият ҳидлари келиб турибди, демасинлар, барибир бу гап-сўзларда ҳам жон бор эди. Чунки кекса мэтр мусиқалари аллақандай қўл етмас нималаргадир, қайларгадир учаётган ҳавойи ва телбавор, эҳтимол, таъқиқланган парвозларга ўхшар. Бундан ташқари, у шундай ожиз ва уқувсиз, баланд бўйи, озғинлиги жанубий мамлакатларда яшайдиган ғамғин ботқоқ қушини эслатарди.
Мэтрнинг кабинети мусиқачи хонасидан кўра кўпроқ қора рангли китоблар сотувчисиникига ўхшаб кетарди. Баландда товушларнинг яхши таралиши, эшитилиши учун англаб бўлмас эгри-бугри чизиқли гумбаз ва арклар ўрнатилган.Улкан виолончеллар, эски темир мусиқа асбоблари ҳали ҳам жозибасини йўқотишмаган, айни пайтда туш кўришаётгандай, алаҳсираётгандай Лоррена, Колланинг ажойибу ғаройиб асарлари сингари қоронғу бурчакда тиқилиб туришарди. Деворларга эса мураккаб алгебраик тенгламалар, қийшиқ бурчаклар, учбурчаклар, айланалар чизиб ташланган. Кекса мэтр математикларга ўхшаб, ўз ижодини ҳисоблар чиқар, мусиқа алгебранинг юраги деб биларди.
Бу хонанинг ягона безаги — қизил бахмал билан қопланган скрипка футляри эди. Бу скрипка — машҳур Страдивариус яратган энг севимли, энг сўнгги соз эди. Уста бу асбоб устида ўн йил ишлади. Бу сознинг шуҳрати тугалланмасиданоқ олий доиралар тилига тушди. Уни қўлга киритиш учун ҳукмдорлар баҳслашишар, ҳатто Франция қироли бир эшакка юк бўладиган олтин беришни ҳам ваъда қилди. Папа эса — парли кардинал шляпасини! Бироқ улуғ уста бу таклифларга учмади, пўписалардан қўрқмади. Уни ўша пайтда ёш, ҳали номи чиқмаган Паоло Белличинига туҳфа қилди. Фақат скрипкадан ҳеч қачон айрилмасликни талаб қилди. Паоло қасам ичди. У ўзининг энг бахтли дамлари учун фақат шу скрипкадангина миннатдор эди. Скрипка гўзал маҳбубаси, севимли ёрига айланди. Соз унинг оппоқ қўлларида гоҳ қотиб қолар, гоҳ йиғлаб юборарди. Ҳатто энг ашаддий ошиқлар ҳам бу сознинг овози суюклиларининг овозидан-да дилбарлигини тан олишар, англаб етишар, ҳис қилишарди.
Кеч тушди. Тун боғ ичида олис ва қадимий даврлардаги сўз усталарининг нутқлари сингари ўсиб борди, қизил, мовий ва оқ баргли гиацинтлар каби сочилиб ётган юлдузлар остида гуллаб кетди. Венециянинг баланд деразалари қаршисига келиб, чайқалиб кетди, аста-секин чиқиб келди-да, осмон остида туриб қолди. Шу тун билан бирга-бирга мэтр қалбидаги нотинчлик кучайди, сувнинг енгил, совуқ ирмоғи каби илҳомга сокин олов қуйилди. Куйнинг бошланиши гўзал эди. Майин куйларни кучли тўлқин бир зумдаёқ эгаллаб олди, бу товушлар бир-бирини қувиб, бир-бирига гал бермай, шитоб билан кўринмас чўққига интилишар, у ердан қўлида дунёнинг энг гўзал гули — улуғвор мусиқа оҳанглари билан қайтишни исташарди.
Бироқ айнан шу сўнгги қатъий парвозни кекса мэтр уддалай олмас, охирига етолмас, етказолмас, туйғулари қанчалик шиддатли бўлмасин, соддагина математик ҳисоб-китоблар уни бор кучлари ўшал гўзаллик сари қанчалик етаклашмасин, у учолмасди. Бирдан унинг хаёлидан қўрқинчли ўй кечди. Эҳтимол, даҳо устоз охирги нуқта — юксакликка кўтарилиб бўлгандир? Паолонинг бунга кучи етмаса-чи? Қачон келади мукаммаллик, комиллик?! Бироқ кутиш унга тўғри келмайди — бунинг учун кексалик қилади. Кутолмайди, ибодат қилиш эса фақатгина оддий ва кундалик ишларда ярайди, ёрдам беради, холос. Ижод изтироблари эса — чин ёзмишдир,қисматдир. Унинг олдида боласини дунёга келтираётган аёлнинг-да азоблари арзимасдек кўринади.
Кекса мэтр телбанома умидлар исканжасида скрипкага қаттиқ ёпишди — гўёки у унинг сирғалиб тушиб кетаётган туйғуларини, оҳангларни ушлаб қоладигандай, қўли етмас нарсасини олиб берадигандай. Ҳаммаси беҳуда! Скрипка ҳар доимгидай итоаткор ва майин жилмайди, куйлади, ўйларидан сирғалиб тушди, аммо ўшал машъум нуқтага етмай, етолмай, енгил сувлуқ билан боғланган тоза қонли араб тулпоридай тўхтади. У дўстидан уни тинглашни эркаланиб, ёлвориб сўраётгандек кўринди. Деворларда терилиб турган қадимги мағрур шоирларнинг оғир жилдли китоблари қорайиб кетди, улар скрипканинг изтиробларини ҳис этишгандай, санъатнинг муқаддаслигини яна бир бор эслатишгандай, унинг давомли, барҳаётлигига улар-да дахлдорлигини айтишаётгандай эди. Бироқ қаҳри қаттиқ мэтр ҳеч нарсани тушунмади ва унга ёрдам бермаган скрипкани зарб билан футлярга отиб юборди.
Ўринга кириб, бироз ором олмоқчи бўлди. Узоқ тўлғонди, аммо ухлай олмади. Тугалланмаган соло ўйи даҳшатли қип-қизил бургутдай боши узра осилиб турарди. Ниҳоят,уйқу келди, оғриқлари ёйилиб кетди. У охири йўқ йўлак бўйлаб кета бошлади. Йўлак кенгайгандан кенгайиб, ёруғлашиб, уни олисларга олиб кетди. Чор-атрофда аллаловчи, унутилиб кетган нафаслар эшитилди, товушлар чалинди. Қанотли каламушлар сингари нимадир сокинлашган, ҳеч нрасани эшитмаётган Паолонинг бутун вужудидан сизиб ўтгандай бўлди. У кутилмаганда ёлғиз эмаслигини ҳис этди. Ёнида ўрта бўйли, қора соқол, қарашлари ўткир, жингалак соч нотаниш одам борар, у қадимий немис миннезингерларига ўхшаб кетарди. У эгнига кулранг, қора ва бинафшаранг марварид иплари билан ўралган матони ташлаб олган, унинг елкасида товланаётган афсонавий алвон ипак Константинополь султонининг энг нозиктаъб ва инжиқ, танти ва севимли асирасининг ҳам ақлини оларди.
Паоло йўлдошига ишонч тўла табассум билан қаради. У эса бир текис овозда сўзлай бошлади:
«Мухтарам мэтр, ҳеч нарсадан қўрқма. Мен санъат фидойиларини ҳурмат қилишни биламан. Менга қора ниятли ҳукмдор ва гуноҳлар отаси деб туҳмат қилишади. Аслида, мен фақат гўзаллик яратувчи, шу гўзалликлар шайдосиман, холос. Довруқли Каин бу ерлик бўлмаганлар билан ҳисоб-китобини қилиб, дунёни қуриш ишига киришган чоғида унга устозлик қилдим. Яъни, ожиз сўзлардан чинакам шеърий оҳанглар, ўткир қиррали олмослар билан фил суяларидан одамлар ва жониворлар қиёфасини яратиш, мусиқа асбобларини ясаб, уларга эгалик қилиш санъатини ўргатдим унга.У билан биргаликда Ливан тоғларидаги қуюқ кедрлар соясида салқин кечаларда ажойиб ариялар куйладик. Далалар бўйлаб жонбахш шамоллар эсди, улкан-улкан жануб юлдузлари киприк қоқмай бизни кузатишди.
Тунги осмон остида қоп-қора капалаклар қанотларидан учган чангнинг соялари учиб кетди. Пастда — оқим бўйлаб ғазаллар оқди. Уларни узоқ тинглаб, ҳайратланиб,бошимизни кўтардик, ойдан оқаётган нурларни ичдик. Биз нурлар рақсидан шодланар, суюнардик. Дунё бундан кейин бундай мусиқани бошқа эшитмади. Орфей яхши чаларди, аммо у арзимас муваффаққиятлар билан қаноатлангувчи эди. Уни тинглаб тошлар йиғлаганида, эринчоқ арслонлар юввош тортганидаёқ мукаммалликка, комилликка етишишни тўхтатди, чунки у комилликка эришиб бўлдим, деб ўйлади. Ҳолбуки, унинг этагига эндигига етган эди. Унинг куйлари билан юнонларгина илҳомланишар, бу билан улар ўзларини янада ақлли ва гўзал инсонлар деб билишга, кўрсатишга уринишарди,холос.
Шу кундан бошлаб, ғамгин ва кўримсиз дамлар бошланди. Негаки, одамлар ажойиб оҳанглар сеҳрини унута бошлашди. Мантиқ билан шуғулланишга киришдим. Георгий билан суҳбатлашар, гоҳида жуда чуқур кетиб, фалсафа оламига чўкиб кетдим. Телба монахлар билан бирга Париждаги Богоматер собори минорасига қўрқинчли маҳлуқ ҳайкалчасини қўйишни ҳам ўйлаб топдик, энг жозибали Хоним суратини чиздим, уни Саванороннинг ёввойилари ёқиб юборишди.
Мен ҳатто Австралияда бўлдим. У ерда узун қўлли ёқимсиз одамлар учун ажойиб ўйинчоқ — бумеранг кашф этдим. Ҳозир бу ҳақда ўйласам, кулгим қстайди. Бу ўйинчоқ қаҳрли ёввойининг қўлида жонга киради, учади, қайрилади, буралади ва душманининг бошини олиб, хўжасининг оёқлари остига ташлайди. Кўриниши шу қадар юмшоқ ва беозор, бегуноҳ! Тўғриси, у сизнинг алмисоқдан қолган зил-замбил милтиқларингиз ва тўпларингиздан минг марта афзалроқ. Аммо буларнинг бари арзимас нарсалар эди .Мен оҳангларни қаттиқ соғиндим. Страдивариус ўзининг илк скрипкасини яратганида ҳаяжонга тушдим, ўша заҳотиёқ унга ҳамкорликни таклиф этдим.
Бироқ қайсар кекса чол ҳеч нарсани эшитгиси ҳам келмади. Аксинча, менга сираям ёқмайдиган, қўл-оёғи михланган пайғамбарига соатлаб илтижо қилар, сиғинарди. Мен даҳшатли ишларни кўриб турардим. Одамлар энг юқори, энг баланд гармонияни фақат мен яратган скрипка торларидан олишларини истардим.. Бу — фақат менинг эмас, Яратганнинг номидан эди! Мени қўлингда турган шу скрипка даҳшатга солар, қўрқитарди.
Яна бир мингйиллик ўтиб, шундайин шаҳд, иштиёқ билан шундай созлар яратилганида борми, мен абадий қоронғуликнинг ғамғин тубсизликларида йўқ бўлиб кетардим. Не бахтки, у сенинг қўлингга тушди! Сен эса яна мингйилликлар ўтишини сабр билан кутишни истамайсан, кутолмайсан.Сен бугун кутилмаганда мен чалган куйга тушиб қолдинг. Мен уни олис тунда — гуннлар франклар монастири деворлари ортида ярим минг бегуноҳ қизларни қийноққа солишган дамда яратган эдим. Бу — жуда зўр куй эди! Истасанг, мени уни охиригача чалиб бераман». Нотаниш одамнинг қўлида скрипка пайдо бўлди. Тўқ қизил рангли, кўринишидан бошқалардан фарқи йўқдай. Аммо Паолонинг синчков кўзлари осонлик билан бу скрипканинг бошқалардан ажралиб турадиган чизгиларини илғади, кўрди ва кекса мэтр ҳаяжондан қотиб қолди.
«Ажойиб нарса! — деди нотаниш одам.- У Византия маликасининг кўзларидай қайсар, қўлларидаги қимматбаҳо узуклари сингари тантиқ. Нималарнидир хиргойи қилади, хаёлингга ҳам келмас оҳанглар топади у. Ҳатто менга ҳам уни бошқариш мушкул». Ва у чала бошлади. Афродита денгиз бўйида оппоқ қояларда бўзлаб, юрагини тирнаб, Адонисни чорларди гўё. Паоло ҳаммасини тушунди. У буни қачонлардир соғиниб излайди, бундан ҳам муҳими, у соғиниши мумкин бўлган ягона туйғу эди бу. Фақатгина у бу истагига, бу соғинганига ердаги ҳаётида етолмади, етишолмади. Ҳаммаси ўзгарди. Кун ярмида қуюқ, зардали булутлар остидаги тол барглари шамолда шовуллар, бошоқлар ранги мовий, тилларанг, донлар ичида ёқутлар ҳам ял-ял ёнарди. Пурвиқор қуёш осмонга кўрк бағишлаб турар, дарахтларга жон ва роҳат, мўл-кўл мевалар берар, ғаройиб қушлар тинмай қичқиришар, капалаклар учаётган гулларга ўхшашарди. Олиймақом скрипка жаранглаб куйлар, еру осмонни ларзага солар, ҳаво ҳам шундай соғинчли бахт билан тўлиб кетгандики, борлиқни бўлиб-бўлиб юборди.
Паолонинг қалби парчаланиб кетди. Бу даҳшатли тушдан уйғонганида кўзлари янада ғамғинлашди, ўйлари қоронғулашди. Тушида тинглаган куйидан нималар эсида қолдийкин? Ер юзида яна шундай скрипканинг ўзи бормикан? Иблис ниятига етди , яхши ўйин кўрсатди — айёрона нутқлари, сўзлари мэтрнинг ожиз ва очкўз юрагини заҳарлади. О, Страдивариуснинг севимли ва бечора скрипкаси! Сени энг бахтсиз, энг дилгир дамда буюк устанг Паоло Белличини қўлига тутқазди. Сен инсониятнинг неки эзгу ўйлари, ҳис-туйғуларини нозиқ пардаларга жойладинг, одамлар билан тиллашдинг. Оқибати эса-қочиб бўлмас тақдир ўйинида айбсиз қурбонга айландинг! Надоматлар бўлсинким,инсон яна шундай қудрат яратгунча, унинг қалби, қўлига яна шундай муқаддас онлар келгунча қанчадан-қандан асрлар ўтиб кетади энди!
Мэтр Паоло Белличини сеҳрли футлярга йўлбарсдай писиб борди. У ўзининг севимли, садоқатли йўлдошини астагина чиқарди. Унинг мукаммал яратилганини илк бора сезиб қолди. Алами келди. Скрипкани ўзидан сўнг кимгадир бериши зарурлигини ўйлаб, кекса мэтр рашкдан титраб кетди. Йўқ, йўқ! Шунчалик нозик, шунчалик гўзал ва севимли ҳилқатга ҳеч ким ҳеч қачон қўл текизолмайди.
Оғир оёқ кийими пошналарининг кучли зарблари остида синиб кетган скрипканинг учаётган изтиробли оҳанглари янграб кетди. Шовқинни эшитиб, югуриб келган толиблар мэтрни ақлдан озганлар уйига олиб боришди. Бу — шаҳар четидаги қайғули ва қоронғу бино эди. Тунлари бу ердан қичириқлар, оҳ-воҳлар эшитилар, кутилмаган босқиндан қўрқиб юргувчи қоровуллар совут кийиб олишарди. Телба Паолони пастдаги қоронғу ертўлага жойлаштиришди. Унга қўллари қонга беланган бўлиб кўринди.
Ҳар куни ичиш учун бериладиган сувни қонни кетказаман деб тошли деворга ишқалаб ташлаган қўлларини ювишга ишлата бошлади. Орадан беш ўтиб, қоровул уни ўлик ҳолда топди — у сувсизликдан жон берган эди. Тунда чуқур қазиб, ҳеч қандай сўзсиз, маросимсиз кўмиб ташлади. Страдивариуснинг мўъжизакор скрипкаси ўлими тиллардан тилларга, эллардан элларга, йиллардан йилларга қайғули қўшиқдай кўчди. Унинг қотили эса энг даҳшатли ўлим топди.
Ойгул Суюндиқова таржимаси
Таржимон ҳақида
Ойгул Суюндиқова 1957 йил 17 сентябрда Самарқанд вилояти Пайариқ туманида ўқитувчи оиласида туғилди. Шу тумандаги Орзу Маҳмудов номли 1-ўрта мактабни тугатиб, Тошкент маданий-оқартув техникуми кутубхонашунослик бўлимини имтиёзли диплом билан, сўнгра Москвадаги М. Горький номли Адабиёт институтини мувафаққиятли тугаллади. Пайариқ туманида қишлоқ мактабларида ўн йилдан ошиқ давр мобайнида ўқитувчилик қилди. Ёш ижодкорлар анжуманлари, ижодкор ўқитувчилар анжуманлари, илмий конференциялар қатнашчиси. Иш фаолиятини «Саодат» (бўлим муҳаррири), «Соғлом авлод учун»(бўлим муҳаррири, бош муҳаррир ўринбосари), «Ўзбекистон аграр фани хабарномаси» журнали бўлим муҳаррири, ЎзМТДП бош мутахассис ва Ғафур Ғулом номидаги нашриёт- матбаа ижодиёт уйи муҳаррири, «Соғлом авлод» газетасида бўлим бошлиғи,»Ғунча» журналида катта муҳаррир бўлиб лавозимларида фаолият юритди.
1974 йилдан буён туман, вилоят ва республика матбуотида мунтазам қатнашиб келмоқда. Шеърий тўпламлари- «Ёшлик баёзи -80» — Тошкент 1980; «Уфқлар ёнганда»(1986); «Умр куйлари»(1986); «Эътиқод» (1990); «Муборак дамлар». – Тошкент, 1997; «Пайариқ оҳанглари».- Самарқанд, 2007; «Мен туғилган юрт» (2007); ХХ аср жаҳон адабиёти»( таржималар) 2009; «Мулланафас» (таржималар) 2010 йилларда чоп этилган. «Жаҳон адабиёти» журнали ва бошқа даврий нашрларда таржималари, шеърлари чоп этилиб келинмоқда.
Шоира ва таржимон Ойгул Суюндикова 1989 йилдан буён Ўзбекистон Ёзувчилар Уюшмасининг аъзоси.
Dilxun iztirob tuygʻulari Dante Aligyeri yuragidagi nozik ilhom parisi Beatriche — mashhur Folko Portinarining qiziga boʻlgan muhabbatini Florensiyaga oʻzgacha siyratda koʻrsatdi. Bu ishqning quvonch va qaygʻulari olis sovuq samoviy kengliklarda emas, balki shu yerda — Italiyaning gullab-yashnayotgan quchogʻida kechdi.Kimgaki, Yaratganning nazari tushib, shunday muhabbatning guvohi boʻlgan, koʻrgan boʻlsa, baxtlidir. Inchunun, men ham oliyjanob Gvido Kavalkantining qaddi shamshod Primaveraga boʻlgan muhabbatidan soʻylamoqchiman…
Nikolay Gumilyov
UCH NOVЕLLA
Nikolay Gumilyov [1886.3(15).4, Kronshtad, — 1921.24.8, Petrograd] — rus shoiri. Anna Axmatovanint umr yoʻldoshi. Taniqli tarixchi, etnolog va geograf olim Lev Gumilyoning otasi.
Asosiy asarlari: “Istilochilar yoʻli” (1905), “Romantik gullar” (1908), “Marvarid” (1910), “Begona osmon” (1912), “Oʻqdon” (1916), “Gulxan” (1918), “Chodir” (1921), “Olovli ustun” (1921) sheʼriy toʻplamlari, “Palma soyasi” (1922) hikoyalar toʻplami, “Rus sheʼriyati haqida maktublar” (1923) tanqidiy maqolalar toʻplami.
Volter, T. Gotye, S. Kolrij, G. Geyne va boshqa adiblarning asarlarini rus tiliga tarjima qilgan. Petrogradda “Vsemirnaya literatura” (“Jahon adabiyoti”) nashriyotining ishida qatnashgan. Ritmlarning ravonligi, yorqinligi, ohangining magʻrur va koʻtarinkiligi Gumilyov sheʼriyatining oʻziga xos tomonidir. Gumilyov 1917 yil oktyabrdagi davlat toʻntarishini qabul qilmadi va aksilinqilobiy fitna ishtirokchisi sifatida qatl etildi. Gumilyov faqat oradan 74 yil oʻtib,1991 yili oqlangan.
OSMONDAN TUSHMAGAN MUHABBAT
Anna Andreyevna Gorenko (Axmatova) ga bagʻishlanadi
Dilxun iztirob tuygʻulari Dante Aligyeri yuragidagi nozik ilhom parisi Beatriche — mashhur Folko Portinarining qiziga boʻlgan muhabbatini Florensiyaga oʻzgacha siyratda koʻrsatdi. Bu ishqning quvonch va qaygʻulari olis sovuq samoviy kengliklarda emas, balki shu yerda — Italiyaning gullab-yashnayotgan quchogʻida kechdi.Kimgaki, Yaratganning nazari tushib, shunday muhabbatning guvohi boʻlgan, koʻrgan boʻlsa, baxtlidir. Inchunun, men ham oliyjanob Gvido Kavalkantining qaddi shamshod Primaveraga boʻlgan muhabbatidan soʻylamoqchiman.
I
Pinhoniy muhabbat dardiga mubtalo boʻlgan Kavalkanti nihoyat sevgilisi navnihol Primaveraga koʻnglini ochmoqqa qaror qildi. Unga oʻylab chiqarilgan bir voqeani soʻzlab berib, qiz qalbini zabt etmoq, Venetsiya ustalari yasagan qimmatbaho uzuklar bilan toʻla nozik qoʻllarini ushlamoqni xayol qildi.Tasodif — sevishganlar orasiga suqilib -kirib oladigan gʻarazli hodisa! — ne baxtki, bu gal unga yordamga keldi. Kavalkanti doʻstinikiga bordi, alqissa, u Primaveraning eng yaqin qarindoshidan biri boʻlib chiqdi. Ular zallardan birida suhbatlashib oʻtirishar,u hech qanday shubhaga oʻrin qoldirmay, yaqindagina oʻqib chiqqan, bundan hayratga tushgan ritsarlar tarixidan bittasini aytib berishga izn soʻradi. Doʻsti hayajonga tushdi, Primavera esa koʻzlarini yerga tikib, jilmaydi va unsizgina roziligini bildirdi. Uning bu xush xulqi oliy nasab qizlargagina xos boʻlib, ayni paytda, qiz koʻngli fazilatlarini ham ochib berardi.
Kavalkanti bir sinor haqida soʻz boshladi. Sinor goʻzal xonimga oshiq boʻlib, xonim uning tuygʻulariga javob bermas, hatto u bilan hech qayerda — koʻchalar, qizlar davrasida ham uchrashish niyati yoʻqligini aytardi.Shunda ritsar barcha qaygʻularini yuragiga solib, olislarga yoʻl oldi.Ritsarning uzoqdagi bu qasrida gʻalati voqealar roʻy berib turardi. U mashhur rassomga sevgilisi siymosi jonlantirilgan oltin haykalchani yasattirdi. Yolgʻizlik kunlari uzaygandan-uzaydi, xarobalarda yashaguvchi boyqushlar singari gʻamgin va oʻychan damlari uchib ketdi. Bu oʻylar yertoʻlalarda yashirinib olgan zaharli va qora ilonlar singari sudralib yurardi.
Erta tongdan to tun yarmigacha baxtsiz oshiq jonsiz haykalchasi yonida turar, uning nolalari va oʻtli nafaslari zallarni toʻldirib, yangrab ketardi. Oshiqning lablaridan uchgan ehtirosli soʻzlar faqat sevgilisidan soʻzlar, unga atalardi. Oradan qancha ogʻir yillar oʻtganini hech kim bilmaydi, bilmasdi. Buyuk muhabbat moʻjiza yaratmaganida,ehtimol, bu beshafqat taqdirning olovlari hademay oʻchar, oshiq ritsarning yarim-ochiq koʻzlaridan oqqan yoshlar mangulik tuni qadar singib ketarmidi!…
Oshiq ritsar qalbini sevinch tuygʻulari butunlay qamrab, chirmab olgan kunda lablaridan mayin soʻzlar uchayotgan damlarda haykalchaning qoʻllari titrab ketdi va u oshigʻini quchmoqchi boʻlganday qoʻllarini uzatdi. Shunda oshiq ritsar uni quchdi, lablari bilan quchdi. Nurafshon shodliklar qalbining chuqur joylariga qadar yetib, jaranglab ketdi. U oʻrnidan turdi — kuchli, dovyurak.Yangi hayot ishtiyoqi bilan toʻldi koʻzlari, ruhi, vujudi va butun borligʻi.
Haykalcha hamon qoʻllarini uzatgancha qotib turardi.
Soʻzlarkan, Kavalkantining ovozi titrab ketdi, Primavera tomonga tez-tez oʻtli nigohlarini tashlab qoʻyardi. Qiz koʻzlarini yerdan uzmay, jimgina tinglardi. Doʻsti goʻzal xonimlarning berahmligi haqida soʻzlay ketdi. Primavera muhabbat haqidagi bu oʻtli hikoya qanchalik qiziqarli boʻlmasin, barcha ritsarlik romanlari va sevgi novellalaridan koʻra, nazokatli, ayniqsa, Fransisko Assizskiyning “Gʻunchalari”ni afzal bilishini aytdi-yu,oʻrnidan turdi. U shunday ajib gʻurur, nazokat ila chiqib ketdi-ki, buning taʼrifiga maʼbudalar qadamlarini kuylagan qadimgi shoirlarning sheʼrlarigina yarashardi.
Yuragini allalagan umidning bu qadar tez puchga chiqqanini koʻrib, Kavalkantini qalbi oʻrtanib ketdi, oʻzini tutib oʻtirishga koʻzi yetmadi, uni kuzatmasliklarini soʻradi. Quyosh botib borar, zallar boʻylab shom ranglari suzardi. Eshikning oldiga yaqinlashib qolgan Kavalkanti kutilmaganda navnihol Primaverani koʻrib qoldi. Qiz marmar polga engashib, nimanidir izlardi. “Uzugimni tushirib yubordim,-dedi u mayin ovozda,- topishga yordam berishni istaysizmi?”
U engashdi, qizning nozik, mayin qoʻllari goʻyoki tasodifan uning yuzlariga tegib ketdi, bir lahzaga lablarida qotib qoldi. U boshini koʻtaraman deguncha Primivera ogʻir,eman daraxtlaridan tayyorlangan eshiklar ortida koʻrinmay ketdi. Shunda Kavalkanti angladiki, uzuk Adriatika dengiziga choʻkib ketgan taqdirda ham u hech qachon topolmaydi, yuragi eng oliy, eng baland tuygʻularga toʻlib, toʻlib, uyiga qaytdi.
II
Soʻnggi vaqtlarda Kavalkanti goʻzal Primavera bilan tez-tez koʻrishib turar, uning kabi yosh yigitlar yosh xonim qizlarga iltifot koʻrsatishar, ularning eʼtiboriga tushishni sharaf deb bilishardi. Eʼtiborli kechalar, qizning ota-onasi uyidagi uchrashuvlarda Primaveraning beparvo nigohlari yigitning na otash qarashlari, hoʻrsiniqlari ,na sevgi sonetlarini soʻndirolmadi.
Bu paytda butun Florensiya tilida tashrif buyurayotgan venetsiyalik eʼtiborli sinʼor, uning goʻzal Primaveraga alohida ehtiromi, goʻzalligi oldidagi hayratlari edi. Bu venetsiyalik toʻtiqoʻshlarga oʻxshab kiyinib olgan, buzib-buzib kuylar, uning soʻzlari, hikoyalari, qoʻshiqlarini faqat qoʻpol askarlargina tinglashi, qabul qilishi mumkinday edi. U oʻz vatandoshi Marko Poloning sayohatlarini maqtanib gapirar, oʻzi esa bu sayohatlarda qatnashishini xayol ham qilolmasdi. Kavalkantiga bexosdan Primevara bu kalondimogʻ ahmoqqa iltifot koʻrsatganday koʻrindi. Venetsiyalik sinor kuylagan sonetda qizning goʻzalligi kulgili va beoʻxshov soʻzlar bilan tilga olinardi: nigohlari yovvoyi Tartariyada yashovchilarning ogʻuli tigʻlariga,qalbida uygʻongan sevgi Buyuk Moʻgʻoʻllar sarhadlarida yiliga minglab odamlarni yutib yuboradigan dahshatli mahluq Simlaga qiyoslanardi.
Qoʻshiq matni, soʻzlari, qofiyalari shu qadar chalkashib, buzilib ketgan ediki, bu qoʻshiqmi yoki uzuq-yuluq soʻzlarni ohanggga solib aytib-aytolmaslikmi, anglab boʻlmasdi.Bunday gʻamgʻin lahzalarda Kavalkanti qalbini hasrat qamrab oldi, rashk alangalandi. Rashk tuygʻusi zobitning eski, namxush, sovuq yertoʻlalarda zanglab yotgan qilichiga oʻxshab ketardi. U qaygʻular uyida yolgʻiz yashar, bir kuni bu yerlardan bosh olib, olislarga ketgisi, hayotining eng mahzun daqiqalarini uzib yuborgisi kelardi.
Qadimgi Florensiyaning sokin koʻchalari kech kirishini kutib, mudrashardi. Sal oʻtmay, bu koʻchalarni dilbar yosh xonimlar toʻldrib yuborishadi, ularni olisdan kuzatib turgan navqiron oshiq yigitlar nigohlari lovillaydi. Kavalkanti ogʻir oʻylarga koʻmilib borarkan, kutilmaganda Lorensoni koʻrib qoldi. Bu keksa gʻaribning ayyorligi yoshlar orasida ovoza boʻlib ketgan edi. U oshiqlarning uchrashuvlarini sovuq shamollardan asrar, doʻqillagan hassa zarblari sevishganlarni xavfdan ogoh etardi. Keksa Lorenso lablarida kinoyali tabassum , egnida keng etakli qalin matoli yomgʻirpoʻsh, yonida esa xijolatdan qizarib ketgan navnihol Primaveraning ipak koʻylaklari tovlanib ketardi.
Kavalkanti nigohlari oʻtkirlashdi, kuchlandi. Kutilmagan paytda olovli rashkning shubhalari qirmizi bulutday qoplab oldiki, u oʻzini qoʻlga olaman deguncha, Lorenso qoʻshni muyulishga yashirindi. Primavera esa shitob bilan qadam tashlab, uyiga yoʻl oldi. Uni ikkalasi ham sezishmadi. Yuragida achchiq alam, rangida qon qolmagan Kavalkanti Primaverani ortidan chopdi, yetib oldi. Titroq ovoz bilan dil izhorini boshladi. Oʻ,u qachondan buyon uni sevadi, qanday sevib qoldi, uning iztiroblari nechogʻligʻ ulugʻ va ulkan! U soʻnggi bora shafqat soʻraganday keksa Lorenso qaysi baxtli odamgan undan maktub olib ketganini soʻradi. U qizning koʻngli munosib insonga bogʻlanganligiga ishonar, bu sirni hech kimga aytmaslikka , shu bugunoq shu sir bilan birga oʻlib ketishga qasam ichdi.
Primavera boshini koʻtarmay, ketib borar, ming xijolatda nozik barmoqlari xushboʻy tasbehlarni terardi. Kavalkanti soʻzlagani sayin uning lablari titrab ketdi, yonoqlari alvonlandi. Yigitni oxirigacha tinglamay, qizgʻin va tez-tez soʻzlay ketdi. Nima uchun, qanday qilib bu yigit Primavera xat yozgan degan xayolga bordi? Bundan hayratlandi ham. Oliynasab qizlar hech qachon bunday yoʻl tutishmaydi. Bunday ishlar Neapol koʻchalari yoki qoʻrgʻonlarni kezib yuruvchi daydi qoʻshiqchi ayollarninggina qoʻlidan keladi. Buni Kvalkanti juda yaxshi biladi oʻzi ham oʻshanday ayollar bilar tanish-ku! Qizning tassavvuriga yigit qanday qilib koʻchada qizga yaqin kelishga jurʼat etgani, ustiga ustak, sevgi izhor qilgani sigʻmasdi, tushunolmasdi.
Oliynasab qiz uchun bunday soʻzlarni eshitish va tinglash nihoyatda ogʻir, ayni damda noqulay ekanligini nahotki u bilmasa?! Soʻzlarini tugatmay, binafsharang hind marvarididay uyatdan qizarganicha uyi tomon uchib ketdi. Oʻz qilmishidan oʻzi uyalib, asossiz rashkidan xijolatga tushgan Kavalkanti uyiga qaytdi. Bu hilqatga hech kim erisholmaydi degan oʻylar bilan oʻzini ovutdi. Bundan buyon uni noqulay ahvolga solmaslikka, undan kechirim soʻrab, aybini yuvishga qarar qildi, oʻziga oʻzi soʻz berdi. Uning oʻylarini uyi atrofida anchadan buyon katta uchar kalamushday aylanib yurgan keksa Lorenso tarqatib yubordi. “Bu — goʻzal Primaveradan, -dedi u avaylabgina xatni uzatarkan.- U menga butun boshli dukat berdi”.
III
Oradan koʻp oʻtmay, Kavalkanti ogʻrib qoldi va Yaratganning hohishi bilan mangulik sari yoʻl oldi. Navnihol Primavera yigʻlab qoldi uning ortidan. Qizning koʻz yoshlari sevgilisi yotgan qabrni parchalab oʻtar, sinʼorlar qaygʻu bilan marhum shoir Italiya sheʼriyatini qanday baland pardalarga olib chiqqanini eslashar, sonetlari, balladalari va tabiatga bagʻshlangan ajoyib bitiklarini tilga olishardi. Oʻychan Florensiya motam libosini kiydi.
…Nurli chehra farishta Kavalkantini jannat eshiklari oldiga olib bordi. Devorlarga yashil nur bilan shunday soʻzlar bitilgan edi:
“Sizlarga — kirib keluvchilarga adabiy orom, abadiy baxt. Sizlar endi — barhayotsizlar”.
Va farishta dedi : Istasang, seni Bokira Mariyani qurshab olgan qizlar davrasiga olib boraman. Ular orasida ipak bulutday husniga hatto farishtalar ham havas qilguday dilbar Beatricheni uchratasan».
Va Kavalkanti dedi: « O, nurli chehra, seni qay til bilan olqishlay! Sen dardli yuraklarga darmon topguvchisan. Meni goʻzal Beatrichening oldiga olib bor, olislardan bir lahzaga boʻlsa-da, ipak liboslarda tovlanayotgan bu hilqatga nazar tashlashga jurʼat ber. Axir, u — Primaveraning dugonasi-ku!
Va farishta dedi: “ Istasang, seni jannatning kumush oʻtloqlarida tiniq quyosh nurlarida Sharq nilufarlari ichra kezib yurgan Iso Masihning oldiga olib boray. Ul Zot huzuriga qaytib kelgan har bir odamni mehr bilan siylaydi.”.
Va Kavalkanti dedi: “ O, nurli chehra, himmatlaring tilaklarimni ijobat qilmoqda. Men Iso Masihdan Sharqning uchta donishmand shohlari tomonidan Unga olib kelingan oltinni soʻrayman, undan naqshin marvarid koʻzli uzuk yasab, ichiga kirib olaman. Bu uzuk tunda koʻzlarga koʻrinmay, Gefsiman bogʻlariga tushib qoladi. Bu yerga Primavera kelsa, unga shuni tuhfa qilaman”.
Va farishta dedi: “ Istasang, seni yorugʻ ruhlar qurshovidagi Kuch-qudrat va shon-shuhrat qoʻshinlari Xudolar Otasining taxtiravoni atrofida suhbat qurishayotgan joyga olib boraman. Boshda oltin gulchambar, yelkasida oltin mantiya, poyida oltin zinapoyalar. Bu yerdan farishtalar yerga tushadilar, haqgoʻylar qalbi jannat rohatlari qadar koʻtariladi”.
Va Kavalkanti dedi: “ O, nurli chehra, eng sohir tilagimni ado etmoqchi boʻlsang, oʻsha yerga boraylik, qadamlarimizni tezlataylik. Oltin zinapoyadan yerga tushay-da, Primavera yashaydigan joyga yetib olay”.
SAROYNING SOʻNGGI SHOIRI
Bu qirol ajdodlari kabi oʻta dangasa, ishyoqmas va begʻam edi. U saroyda boʻladigan tantanalar boisgina madhiyalar yozib beradigan keksa shoirni nafaqaga chiqarolmas, unga yetarlicha nafaqa tayinlab, xayr-xushlashishga jurʼati yetmasdi. Shoirning oʻzi esa ketishni sirayam istamasdi.
Qirol oilasida kimdir tugʻilsa yoki vafot etsa, boshqa yurtlardan elchilar kelsa yoki qoʻshni davlatlar bilan ittifoqchilik imzolansa, odatiy marosimlardan soʻng saroy ahli qirollik zaliga yigʻilar va qovogʻi soliq, hamisha nimadandir norozi shoir sheʼr oʻqiy boshlardi. Ayni kunlarda tildan va isteʼmoldan chiqib ketgan iboralar eskirgan soʻzlar gʻalati jaranglar, qadimgi ingliz bichimida tayyorlangan soch parigi uni yanada ojiz qilib koʻrsatar, shuning barobarida sochining toʻkilgan joylari yarqirab-yarqirab, ajib ulugʻlik kasb etardi. Olqishlar ham oldindan oʻylab qoʻyilganday yengilgina,qoʻlqopli qoʻllarning shovqini xuddi sheʼriyatni ulugʻlashga yetarli xizmat qilayotganday koʻrinardi.
Shoir yerga qadar taʼzim qildi, ammo uning yuzi hamon tund, qirol qoʻlidan qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan uzuk yoki oltin tamaki qutisini olganda ham koʻzlari tobora gʻamgʻinlashib ketardi.
Bayram dasturxoni yozilganda u parigini yechib qoʻyib, keksa mansabdorlar orasida oʻtirar, temir yoʻllarga oid shartnomalar, turli xil oʻgʻirliklar, mish-mishlar haqida gapirar, tuzga solinadigan soliq loyihasiga juda qiziqardi.
Odatdagiday qirol sovgʻasini xazinachiga topshirib, oʻrniga moʻmaygina pul olib, uyiga qaytdi. Shoirning uyi katta va beoʻxshov, otasi — sobiq marhum saroy shoiridan qolgan meros edi. Marhum qirol bu lavozimni nasldan naslga oʻtuvchi qilib qoʻygan,bu bilan, ehtimol, tartib-intizomni saqlamoqchi, har xil noxushliklardan yiroq boʻlmoqchi edi.
Shoirning uyi yuragi kabi maʼyus va qorongʻu edi. Kechga borib, faqat ish kabineti yorugʻlashardi. Javonlarda kitoblar oʻrnida noyob qadimiy tamaki qutilari terilib turardi. Otasi shu buyumga oʻta ishtiyoqmand kolleksioner chiqib qoldi..Qachonlardir, ha, qachonlardir u ham uylangan, shu uyda ipak koʻylaklarning shildirashi eshitilar, nozik qoʻllar mehr bilan chiroyli muqovali kitoblarni varaqlar, javonlardagi hamma narsalar bu ajib hilqat, qirmizi yuzlar shuʼlasi oldida hayratdan qotib turardi. Biroq shoirning xotini bu yerda bir yilcha ham yashay olmadi — yosh va nomaʼlum rassom bilan qochib ketdi. Shoir qaygʻuli, bayronona ruhda qasos oʻti bilan yonib turgan ishqiy poemasini yoza boshladi. Xuddi shu paytda qirollikdan kimdir vafot etib qoldi-yu, shu munosabat bilan elegiya yozish talab etildi. Shu bilan boshlangan poemaga yana qaytish havasi soʻndi.
Ogʻir va zerikarli yillar kamergerning tortilgan mundirlari kabi sudralib oʻtdi. Bu yillarning yagona hodisasi yangidan-yangi tamaki qutilari olish boʻlib qolaverdi.
Sukunat qanchalik uzoq choʻzilsa, momoqaldiroq shunchalik kuchli boʻlishini bilganlar shoirga xizmati tugaganligini aytolmas, aytsalar, uning yuzlari, koʻzlari yanada maʼyuslanib, tushuniksiz kinoya aralash nooʻrin hazil deb tushunishini oldindan his etishardi.
Bu ishning boshlanishiga, aftidan, Ispaniya shahzodasining kelishi munosabati bilan yozilgan bayram dasturxoni sabab boʻldi.Taklif etilganlar orasida shoirga yaqin joyda oʻtgan podshohlik davrining mansabdorlaridan biri oʻtirardi. U shu qadar qarib, sochlari oqarib, tishlari toʻkilib ketgandiki!… Qariya nima uchundir hozirgina oʻqilgan sheʼr bilan judayam qiziqib qoldi. Qulogʻi yaxshi eshitmasligi bois nimalarnidir soʻrab — surishtirdi, hatto oxirgi satrni qayta koʻrib chiqish lozimligini ham uqtirdi. Soʻngra kutilmaganda hi-hilab, hammaga maʼlum latifasifat gapni aytib berdi — unda shoirlarni grammofonlar bilan almashtirib qoʻyish vaqti keldi, deyilardi.
Shoir uni loqaydlik bilan tingladi. Yangi orden taʼsis etilishi haqida suhbatlashayotgan qoʻshni stoldagilarga qoʻshilish ishtiyoqida turganida, qirol ular tomonga qarab turganini, kinoya va achinish aralash kulayotganini sezib qoldi. Sezib qoldi-yu… Agar shuni sezmaganida qariyani bu qaltis hazili uchun kechirgan ham boʻlarmidi!… U sobiq mansabdorga keskin, qahrli javob qaytardi. Tushlik tugashi bilan uyiga qaytdi. Shoir asabiy, vahimali, vajohatli edi.
Tong otishi bilan uning qalbida qatʼiy qaror tugʻildi. Xizmatkorini kun boʻyi kitob doʻkonlariga yugurtirdi, avvallari “shaharlik shoirlar” deb mensimay qaraydigan shoirlarning koʻplab kitoblarini sotib oldi. Tamaki qutilari bilan toʻlgan xonasidan ikki oy chiqmadi — bu yerda qizgʻin va sirli ishladi. Saroy shoiri oʻzining kichik ukalaridan oʻrgandi, uslubini oʻzgartirdi.
Saroyda xotirjamlik hukm surardi.Shahar chekkasidagi gʻamgʻin uyda nimalar boʻlayotgani hech kimning xayoliga kelmasdi. Bu orada hayot oʻz yoʻlida davom etdi. Kimdir sevdi, kimdir sevildi, kimdir tortishdi, kimdir yarashdi, yana bir-birlariga xushomad qilib, yerga qadar egilib kun kechirdilar. Albatta, mardlik va jasorat amallarini amalga oshirdilar. Va haliyam sheʼriyatga qadimiy va tantanavor eskilik qoldigʻi sifatida qarashdan voz kechmadilar.
Nihoyat, kutilgan kun keldi. Aslzoda malika turmshga chiqdi, shu vajdan sheʼrlar zarur boʻlib qoldi va bu xabarni saroy shoiriga yetkazdilar. U gʻamgʻin, gʻalati, savdoyi qiyofada kirib keldi. Ziyrak nigohlargina shoirning lablaridan uchayotgan yengil, noxush nim tabassumni, asabiylik bilan qoʻlidagi sheʼr yozilgan qogʻozlarni gʻijimlayotganini ilgʻay olardi. Ammo shu paytgacha u va uning sheʼrlari bilan kimning ishi boʻlganki, endi boʻlsin! Yoshlar uchun judayam keksalik qilar, u qatori yuqori martabali amaldorlar esa shuncha hurmat-eʼtiborga qaramay, uni oʻzlariga teng bilmasdilar.
Tantana boshlandi. Ulugʻsifat ruhoniy jozibali ruhda nikoh marosimini tugatdi. Toʻyga tashrif buyurgan elchilar, mehmonlar kelin — kuyovga ehtirom koʻrsatishdi. Nihoyat,ranglari oqargan, ammo qatʼiylashgan shoir sheʼr oʻqishni boshladi. Saroy ahli orasida anglab boʻlmas shivir-shivir oʻrmaladi. Hatto yoshlar, har qadamda kimni koʻrsa , shunga oshiq yoshlar ham hayrat bilan boshlarini koʻtarib, uni tinglay boshlashdi.
Nima boʻldi? Qani shamol xudosi, burgutlar, gullarga atalgan, hayratomuz olamni madh aylagan balandparvoz soʻzlar jilosi? Sheʼrlar butunlay yangi, ehtimol, ajoyib edi. Har qalay, bu qolipga solingan sheʼr emas edi. Saroy ahli unchalik xush koʻrmaydigan shaharlik shoirlarning ruhi bor edi unda. Sheʼrlar tobora yarqirab, oʻziga tortib borardi. Goʻyoki saroy shoirining uzoq vaqt ushlab turilgan iqtidori birdan yuzaga qalqib chiqdi, chiqdi-yu, bir paytlar oʻzi ham yuz oʻgirib kelgan oʻsha moʻjizalarni yaratdi-qoʻydi. Shiddatli satrlar oqib kelar, shirali ovoz jaranglab uchar, ajoyib manzaralar yaralar, misli koʻz ilgʻamas tubsizlikdan yorugʻlik porlab chiqardi. Keksa shoirning koʻzlari parvozga chogʻlangan burgutnikiday yonar, tovushi shu burgutnikiday har tomonni tutdi.
Butun saroy ahli, yana qirol huzurida bunday yaxshi sheʼrlar oʻqishga qanday jurʼati yetdiykin uning!… Hech kim olqishlashga oʻzida kuch topmadi. Kamergerlar qahr bilan shivirlashga tushdi, yosh yunkerlar oʻzlarini tutib olib, jiddiy tortishdi. Hayratdan qotib qolgan qoshi qalam xonimlar ham anglab boʻlmas tarzda qoshlarini chimirib qoʻyishdi. Qirol norozi ohangda mukofot uchun tayyorlab qoʻyilgan uzukni bir chekkaga uloqtirdi.
Saroyning soʻnggi shoiri yolgʻiz, vaboga yoʻliqqanday tantananing tugashini ham kutmay, chiqib ketdi, ketayotib, katta kansler kotibga shoirni nafaqaga chiqarish haqidagi buyruq tayyorlashni buyurganini eshitdi.
Ammo birinchi bor uyga qaytish nechogʻli zavqli, yolgʻiz qolish esa undan-da farogʻatli kechdi. U qaddini magʻrur tutib, kechki zallarni kezib chiqdi, soʻnggi sheʼrlarini baland ovozda oʻqidi, keksalarga xos ayyorona tabassum bilan shaharlik shoirlarning kitoblariga nazar tashladi. U nafaqat ular bilan tenglashdi, hatto ulardan oʻzib ketganini ham his etdi. Nihoyat bu quvonchini kim bilandir boʻlishgisi kelib, ajrashganlaridan soʻng ilk bora xotiniga xat yozdi. Tantanavor ohang bilan birinchi marta uni olqishlamaganliklarini bitib, sheʼrlarini qoʻshdi,xat soʻnggida gʻurur bilan qoʻshib qoʻydi: “Shunday odamni tashlab ketding!”
STRADIVARIUS SKRIPKASI
Metr Paolo Bellichini skripka uchun solo yozdi. Kuylayotib, lablari titrab ketdi, oyoqlari asabiy holda taktga urinar, uzun-uzun, oppoq va nozik qoʻllarining shoʻxligi tutganday, beparvolik bilan kamonchani qayirmoqchi boʻlardi. Metrning minglab oʻquvchilari uning xuddi mana shu — oppoq hind ilonlariga oʻxshash qoʻllaridan qoʻrqishardi.
Keksa meetr mashhur edi. Hech kim uning sehrli musiqasidan aʼloroq biron-bir ish qilolmagan. Hukmdor gersoglar u bilan tanishishni sharaf deb bilar, shoirlar unga sheʼrlar, poemalarini bagʻishlar, ayollar uning yoshini ham unutib, tabassum va gullar hadya etishardi. Shunga qaramay, turli gap-soʻzlar musiqachining sarxush shuhratiga soya solib oʻtardi. Uning iqtidori, avvalo, xudo yuqtirgan iqtidor emas, aksincha, u oʻylamay-netmay, qaysarlik bilan ulugʻ sanʼatkorlar ruhini jodugarlik yoʻli bilan yorib oʻtadi, bezovta qiladi, deyishardi. Metr muxlislari bunday gaplardan qanchalik achchiqlanmasinlar, ulardan hasad, kamsitilgan hamiyat hidlari kelib turibdi, demasinlar, baribir bu gap-soʻzlarda ham jon bor edi. Chunki keksa metr musiqalari allaqanday qoʻl yetmas nimalargadir, qaylargadir uchayotgan havoyi va telbavor, ehtimol, taʼqiqlangan parvozlarga oʻxshar. Bundan tashqari, u shunday ojiz va uquvsiz, baland boʻyi, ozgʻinligi janubiy mamlakatlarda yashaydigan gʻamgʻin botqoq qushini eslatardi.
Metrning kabineti musiqachi xonasidan koʻra koʻproq qora rangli kitoblar sotuvchisinikiga oʻxshab ketardi. Balandda tovushlarning yaxshi taralishi, eshitilishi uchun anglab boʻlmas egri-bugri chiziqli gumbaz va arklar oʻrnatilgan.Ulkan violonchellar, eski temir musiqa asboblari hali ham jozibasini yoʻqotishmagan, ayni paytda tush koʻrishayotganday, alahsirayotganday Lorrena, Kollaning ajoyibu gʻaroyib asarlari singari qorongʻu burchakda tiqilib turishardi. Devorlarga esa murakkab algebraik tenglamalar, qiyshiq burchaklar, uchburchaklar, aylanalar chizib tashlangan. Keksa metr matematiklarga oʻxshab, oʻz ijodini hisoblar chiqar, musiqa algebraning yuragi deb bilardi.
Bu xonaning yagona bezagi — qizil baxmal bilan qoplangan skripka futlyari edi. Bu skripka — mashhur Stradivarius yaratgan eng sevimli, eng soʻnggi soz edi. Usta bu asbob ustida oʻn yil ishladi. Bu sozning shuhrati tugallanmasidanoq oliy doiralar tiliga tushdi. Uni qoʻlga kiritish uchun hukmdorlar bahslashishar, hatto Fransiya qiroli bir eshakka yuk boʻladigan oltin berishni ham vaʼda qildi. Papa esa — parli kardinal shlyapasini! Biroq ulugʻ usta bu takliflarga uchmadi, poʻpisalardan qoʻrqmadi. Uni oʻsha paytda yosh, hali nomi chiqmagan Paolo Bellichiniga tuhfa qildi. Faqat skripkadan hech qachon ayrilmaslikni talab qildi. Paolo qasam ichdi. U oʻzining eng baxtli damlari uchun faqat shu skripkadangina minnatdor edi. Skripka goʻzal mahbubasi, sevimli yoriga aylandi. Soz uning oppoq qoʻllarida goh qotib qolar, goh yigʻlab yuborardi. Hatto eng ashaddiy oshiqlar ham bu sozning ovozi suyuklilarining ovozidan-da dilbarligini tan olishar, anglab yetishar, his qilishardi.
Kech tushdi. Tun bogʻ ichida olis va qadimiy davrlardagi soʻz ustalarining nutqlari singari oʻsib bordi, qizil, moviy va oq bargli giatsintlar kabi sochilib yotgan yulduzlar ostida gullab ketdi. Venetsiyaning baland derazalari qarshisiga kelib, chayqalib ketdi, asta-sekin chiqib keldi-da, osmon ostida turib qoldi. Shu tun bilan birga-birga metr qalbidagi notinchlik kuchaydi, suvning yengil, sovuq irmogʻi kabi ilhomga sokin olov quyildi. Kuyning boshlanishi goʻzal edi. Mayin kuylarni kuchli toʻlqin bir zumdayoq egallab oldi, bu tovushlar bir-birini quvib, bir-biriga gal bermay, shitob bilan koʻrinmas choʻqqiga intilishar, u yerdan qoʻlida dunyoning eng goʻzal guli — ulugʻvor musiqa ohanglari bilan qaytishni istashardi.
Biroq aynan shu soʻnggi qatʼiy parvozni keksa metr uddalay olmas, oxiriga yetolmas, yetkazolmas, tuygʻulari qanchalik shiddatli boʻlmasin, soddagina matematik hisob-kitoblar uni bor kuchlari oʻshal goʻzallik sari qanchalik yetaklashmasin, u ucholmasdi. Birdan uning xayolidan qoʻrqinchli oʻy kechdi. Ehtimol, daho ustoz oxirgi nuqta — yuksaklikka koʻtarilib boʻlgandir? Paoloning bunga kuchi yetmasa-chi? Qachon keladi mukammallik, komillik?! Biroq kutish unga toʻgʻri kelmaydi — buning uchun keksalik qiladi. Kutolmaydi, ibodat qilish esa faqatgina oddiy va kundalik ishlarda yaraydi, yordam beradi, xolos. Ijod iztiroblari esa — chin yozmishdir,qismatdir. Uning oldida bolasini dunyoga keltirayotgan ayolning-da azoblari arzimasdek koʻrinadi.
Keksa metr telbanoma umidlar iskanjasida skripkaga qattiq yopishdi — goʻyoki u uning sirgʻalib tushib ketayotgan tuygʻularini, ohanglarni ushlab qoladiganday, qoʻli yetmas narsasini olib beradiganday. Hammasi behuda! Skripka har doimgiday itoatkor va mayin jilmaydi, kuyladi, oʻylaridan sirgʻalib tushdi, ammo oʻshal mashʼum nuqtaga yetmay, yetolmay, yengil suvluq bilan bogʻlangan toza qonli arab tulporiday toʻxtadi. U doʻstidan uni tinglashni erkalanib, yolvorib soʻrayotgandek koʻrindi. Devorlarda terilib turgan qadimgi magʻrur shoirlarning ogʻir jildli kitoblari qorayib ketdi, ular skripkaning iztiroblarini his etishganday, sanʼatning muqaddasligini yana bir bor eslatishganday, uning davomli, barhayotligiga ular-da daxldorligini aytishayotganday edi. Biroq qahri qattiq metr hech narsani tushunmadi va unga yordam bermagan skripkani zarb bilan futlyarga otib yubordi.
Oʻringa kirib, biroz orom olmoqchi boʻldi. Uzoq toʻlgʻondi, ammo uxlay olmadi. Tugallanmagan solo oʻyi dahshatli qip-qizil burgutday boshi uzra osilib turardi. Nihoyat,uyqu keldi, ogʻriqlari yoyilib ketdi. U oxiri yoʻq yoʻlak boʻylab keta boshladi. Yoʻlak kengaygandan kengayib, yorugʻlashib, uni olislarga olib ketdi. Chor-atrofda allalovchi, unutilib ketgan nafaslar eshitildi, tovushlar chalindi. Qanotli kalamushlar singari nimadir sokinlashgan, hech nrasani eshitmayotgan Paoloning butun vujudidan sizib oʻtganday boʻldi. U kutilmaganda yolgʻiz emasligini his etdi. Yonida oʻrta boʻyli, qora soqol, qarashlari oʻtkir, jingalak soch notanish odam borar, u qadimiy nemis minnezingerlariga oʻxshab ketardi. U egniga kulrang, qora va binafsharang marvarid iplari bilan oʻralgan matoni tashlab olgan, uning yelkasida tovlanayotgan afsonaviy alvon ipak Konstantinopol sultonining eng noziktaʼb va injiq, tanti va sevimli asirasining ham aqlini olardi.
Paolo yoʻldoshiga ishonch toʻla tabassum bilan qaradi. U esa bir tekis ovozda soʻzlay boshladi:
«Muxtaram metr, hech narsadan qoʻrqma. Men sanʼat fidoyilarini hurmat qilishni bilaman. Menga qora niyatli hukmdor va gunohlar otasi deb tuhmat qilishadi. Aslida, men faqat goʻzallik yaratuvchi, shu goʻzalliklar shaydosiman, xolos. Dovruqli Kain bu yerlik boʻlmaganlar bilan hisob-kitobini qilib, dunyoni qurish ishiga kirishgan chogʻida unga ustozlik qildim. Yaʼni, ojiz soʻzlardan chinakam sheʼriy ohanglar, oʻtkir qirrali olmoslar bilan fil suyalaridan odamlar va jonivorlar qiyofasini yaratish, musiqa asboblarini yasab, ularga egalik qilish sanʼatini oʻrgatdim unga.U bilan birgalikda Livan togʻlaridagi quyuq kedrlar soyasida salqin kechalarda ajoyib ariyalar kuyladik. Dalalar boʻylab jonbaxsh shamollar esdi, ulkan-ulkan janub yulduzlari kiprik qoqmay bizni kuzatishdi.
Tungi osmon ostida qop-qora kapalaklar qanotlaridan uchgan changning soyalari uchib ketdi. Pastda — oqim boʻylab gʻazallar oqdi. Ularni uzoq tinglab, hayratlanib,boshimizni koʻtardik, oydan oqayotgan nurlarni ichdik. Biz nurlar raqsidan shodlanar, suyunardik. Dunyo bundan keyin bunday musiqani boshqa eshitmadi. Orfey yaxshi chalardi, ammo u arzimas muvaffaqqiyatlar bilan qanoatlanguvchi edi. Uni tinglab toshlar yigʻlaganida, erinchoq arslonlar yuvvosh tortganidayoq mukammallikka, komillikka yetishishni toʻxtatdi, chunki u komillikka erishib boʻldim, deb oʻyladi. Holbuki, uning etagiga endigiga yetgan edi. Uning kuylari bilan yunonlargina ilhomlanishar, bu bilan ular oʻzlarini yanada aqlli va goʻzal insonlar deb bilishga, koʻrsatishga urinishardi,xolos.
Shu kundan boshlab, gʻamgin va koʻrimsiz damlar boshlandi. Negaki, odamlar ajoyib ohanglar sehrini unuta boshlashdi. Mantiq bilan shugʻullanishga kirishdim. Georgiy bilan suhbatlashar, gohida juda chuqur ketib, falsafa olamiga choʻkib ketdim. Telba monaxlar bilan birga Parijdagi Bogomater sobori minorasiga qoʻrqinchli mahluq haykalchasini qoʻyishni ham oʻylab topdik, eng jozibali Xonim suratini chizdim, uni Savanoronning yovvoyilari yoqib yuborishdi.
Men hatto Avstraliyada boʻldim. U yerda uzun qoʻlli yoqimsiz odamlar uchun ajoyib oʻyinchoq — bumerang kashf etdim. Hozir bu haqda oʻylasam, kulgim qstaydi. Bu oʻyinchoq qahrli yovvoyining qoʻlida jonga kiradi, uchadi, qayriladi, buraladi va dushmanining boshini olib, xoʻjasining oyoqlari ostiga tashlaydi. Koʻrinishi shu qadar yumshoq va beozor, begunoh! Toʻgʻrisi, u sizning almisoqdan qolgan zil-zambil miltiqlaringiz va toʻplaringizdan ming marta afzalroq. Ammo bularning bari arzimas narsalar edi .Men ohanglarni qattiq sogʻindim. Stradivarius oʻzining ilk skripkasini yaratganida hayajonga tushdim, oʻsha zahotiyoq unga hamkorlikni taklif etdim.
Biroq qaysar keksa chol hech narsani eshitgisi ham kelmadi. Aksincha, menga sirayam yoqmaydigan, qoʻl-oyogʻi mixlangan paygʻambariga soatlab iltijo qilar, sigʻinardi. Men dahshatli ishlarni koʻrib turardim. Odamlar eng yuqori, eng baland garmoniyani faqat men yaratgan skripka torlaridan olishlarini istardim.. Bu — faqat mening emas, Yaratganning nomidan edi! Meni qoʻlingda turgan shu skripka dahshatga solar, qoʻrqitardi.
Yana bir mingyillik oʻtib, shundayin shahd, ishtiyoq bilan shunday sozlar yaratilganida bormi, men abadiy qorongʻulikning gʻamgʻin tubsizliklarida yoʻq boʻlib ketardim. Ne baxtki, u sening qoʻlingga tushdi! Sen esa yana mingyilliklar oʻtishini sabr bilan kutishni istamaysan, kutolmaysan.Sen bugun kutilmaganda men chalgan kuyga tushib qolding. Men uni olis tunda — gunnlar franklar monastiri devorlari ortida yarim ming begunoh qizlarni qiynoqqa solishgan damda yaratgan edim. Bu — juda zoʻr kuy edi! Istasang, meni uni oxirigacha chalib beraman». Notanish odamning qoʻlida skripka paydo boʻldi. Toʻq qizil rangli, koʻrinishidan boshqalardan farqi yoʻqday. Ammo Paoloning sinchkov koʻzlari osonlik bilan bu skripkaning boshqalardan ajralib turadigan chizgilarini ilgʻadi, koʻrdi va keksa metr hayajondan qotib qoldi.
“Ajoyib narsa! — dedi notanish odam.- U Vizantiya malikasining koʻzlariday qaysar, qoʻllaridagi qimmatbaho uzuklari singari tantiq. Nimalarnidir xirgoyi qiladi, xayolingga ham kelmas ohanglar topadi u. Hatto menga ham uni boshqarish mushkul”. Va u chala boshladi. Afrodita dengiz boʻyida oppoq qoyalarda boʻzlab, yuragini tirnab, Adonisni chorlardi goʻyo. Paolo hammasini tushundi. U buni qachonlardir sogʻinib izlaydi, bundan ham muhimi, u sogʻinishi mumkin boʻlgan yagona tuygʻu edi bu. Faqatgina u bu istagiga, bu sogʻinganiga yerdagi hayotida yetolmadi, yetisholmadi. Hammasi oʻzgardi. Kun yarmida quyuq, zardali bulutlar ostidagi tol barglari shamolda shovullar, boshoqlar rangi moviy, tillarang, donlar ichida yoqutlar ham yal-yal yonardi. Purviqor quyosh osmonga koʻrk bagʻishlab turar, daraxtlarga jon va rohat, moʻl-koʻl mevalar berar, gʻaroyib qushlar tinmay qichqirishar, kapalaklar uchayotgan gullarga oʻxshashardi. Oliymaqom skripka jaranglab kuylar, yeru osmonni larzaga solar, havo ham shunday sogʻinchli baxt bilan toʻlib ketgandiki, borliqni boʻlib-boʻlib yubordi.
Paoloning qalbi parchalanib ketdi. Bu dahshatli tushdan uygʻonganida koʻzlari yanada gʻamgʻinlashdi, oʻylari qorongʻulashdi. Tushida tinglagan kuyidan nimalar esida qoldiykin? Yer yuzida yana shunday skripkaning oʻzi bormikan? Iblis niyatiga yetdi , yaxshi oʻyin koʻrsatdi — ayyorona nutqlari, soʻzlari metrning ojiz va ochkoʻz yuragini zaharladi. O, Stradivariusning sevimli va bechora skripkasi! Seni eng baxtsiz, eng dilgir damda buyuk ustang Paolo Bellichini qoʻliga tutqazdi. Sen insoniyatning neki ezgu oʻylari, his-tuygʻularini noziq pardalarga joylading, odamlar bilan tillashding. Oqibati esa-qochib boʻlmas taqdir oʻyinida aybsiz qurbonga aylanding! Nadomatlar boʻlsinkim,inson yana shunday qudrat yaratguncha, uning qalbi, qoʻliga yana shunday muqaddas onlar kelguncha qanchadan-qandan asrlar oʻtib ketadi endi!
Metr Paolo Bellichini sehrli futlyarga yoʻlbarsday pisib bordi. U oʻzining sevimli, sadoqatli yoʻldoshini astagina chiqardi. Uning mukammal yaratilganini ilk bora sezib qoldi. Alami keldi. Skripkani oʻzidan soʻng kimgadir berishi zarurligini oʻylab, keksa metr rashkdan titrab ketdi. Yoʻq, yoʻq! Shunchalik nozik, shunchalik goʻzal va sevimli hilqatga hech kim hech qachon qoʻl tekizolmaydi.
Ogʻir oyoq kiyimi poshnalarining kuchli zarblari ostida sinib ketgan skripkaning uchayotgan iztirobli ohanglari yangrab ketdi. Shovqinni eshitib, yugurib kelgan toliblar metrni aqldan ozganlar uyiga olib borishdi. Bu — shahar chetidagi qaygʻuli va qorongʻu bino edi. Tunlari bu yerdan qichiriqlar, oh-vohlar eshitilar, kutilmagan bosqindan qoʻrqib yurguvchi qorovullar sovut kiyib olishardi. Telba Paoloni pastdagi qorongʻu yertoʻlaga joylashtirishdi. Unga qoʻllari qonga belangan boʻlib koʻrindi.
Har kuni ichish uchun beriladigan suvni qonni ketkazaman deb toshli devorga ishqalab tashlagan qoʻllarini yuvishga ishlata boshladi. Oradan besh oʻtib, qorovul uni oʻlik holda topdi — u suvsizlikdan jon bergan edi. Tunda chuqur qazib, hech qanday soʻzsiz, marosimsiz koʻmib tashladi. Stradivariusning moʻjizakor skripkasi oʻlimi tillardan tillarga, ellardan ellarga, yillardan yillarga qaygʻuli qoʻshiqday koʻchdi. Uning qotili esa eng dahshatli oʻlim topdi.
Oygul Suyundiqova tarjimasi
Tarjimon haqida: Oygul Suyundiqova 1957 yil 17 sentyabrda Samarqand viloyati Payariq tumanida oʻqituvchi oilasida tugʻildi. Shu tumandagi Orzu Mahmudov nomli 1-oʻrta maktabni tugatib, Toshkent madaniy-oqartuv texnikumi kutubxonashunoslik boʻlimini imtiyozli diplom bilan, soʻngra Moskvadagi M. Gorkiy nomli Adabiyot institutini muvafaqqiyatli tugalladi. Payariq tumanida qishloq maktablarida oʻn yildan oshiq davr mobaynida oʻqituvchilik qildi. Yosh ijodkorlar anjumanlari, ijodkor oʻqituvchilar anjumanlari, ilmiy konferensiyalar qatnashchisi. Ish faoliyatini “Saodat” (boʻlim muharriri), “Sogʻlom avlod uchun”(boʻlim muharriri, bosh muharrir oʻrinbosari), “Oʻzbekiston agrar fani xabarnomasi” jurnali boʻlim muharriri, OʻzMTDP bosh mutaxassis va Gʻafur Gʻulom nomidagi nashriyot- matbaa ijodiyot uyi muharriri, “Sogʻlom avlod” gazetasida boʻlim boshligʻi,»Gʻuncha» jurnalida katta muharrir boʻlib lavozimlarida faoliyat yuritdi.
1974 yildan buyon tuman, viloyat va respublika matbuotida muntazam qatnashib kelmoqda. Sheʼriy toʻplamlari- “Yoshlik bayozi -80” — Toshkent 1980; “Ufqlar yonganda”(1986); “Umr kuylari”(1986); “Eʼtiqod” (1990); “Muborak damlar”. – Toshkent, 1997; “Payariq ohanglari”.- Samarqand, 2007; “Men tugʻilgan yurt” (2007); XX asr jahon adabiyoti»( tarjimalar) 2009; “Mullanafas” (tarjimalar) 2010 yillarda chop etilgan. “Jahon adabiyoti” jurnali va boshqa davriy nashrlarda tarjimalari, sheʼrlari chop etilib kelinmoqda.
Shoira va tarjimon Oygul Suyundikova 1989 yildan buyon Oʻzbekiston Yozuvchilar Uyushmasining aʼzosi.
