«Тарас Бульба», аслида қисса эмас – насрда битилган достон. Унинг бутун руҳи, охирига қадар мардона бир оҳанг билан давом этадиган услуби, Сечь казакларининг эркин ва ҳур ҳаёти тасвирланган ўринларида қадим достонларни ёдга туширувчи оҳанг-ифодалар, матнидаги ритм бу фикрни далиллайди. Таъбир жоиз бўлса, «Тарас Бульба» – қаҳрамонлик эпоси.

  Николай Васильевич Гоголь [1809.20.3 (1.4), Полтава губерняси, Миргород уезди — 1852.21.2 (4.3), Москва] — рус ёзувчиси. Рус адабиётида танқидий реализмга асос солган. Нежин гимназиясини тугатиб (1828), Петербургга келган. Рассомлик қилган, драма тўгаракларида фаол қатнашган, айрим юмористик ролларни ижро этиб, бадиий ижод билан ҳам шуғулланган. В. Алов тахаллуси билан ёзилган «Ганц Кюхельгартен» романтик достони (1829) салбий баҳолангач, чет элга кетган. Германиянинг Любек, Гамбург шаҳарларида бўлган. Петербургга қайтиб, давлат маҳкамаларида хизмат қилади. Маҳкамалардаги қоғозбозлик, сансалорлик каби иллатлар Гоголь учун бой мавзу бўлди («Петербург қиссалари, 1830).

А.С. Пушкин билан учрашуви (1831) Гоголь ижодида бурилиш ясади. «Диканька қишлоғи оқшомлари» (1831—32) тўпламига кирган ҳикоя ва қиссалари («Сорочино ярмаркаси», «Даҳшатли қасос» ва б.) Гоголга шуҳрат келтирди. Бунда Малороссиядаги турмуш тарзи, одамлар онги, ахлоқи, халқнинг юморга бой афсоналари, урф-одатлари акс эттирилган. Гоголь Санкт-Петербург университети умумтарих кафедрасида профессор бўлиб ишлади (1834), бу унга тарих билан чуқурроқ танишиш имконини берди. «Миргород» («Иван Иванович билан Иван Никифорович ораларида бўлиб ўтмиш жанжаллар ҳикояти», «Вий» ва бошқа қиссалар) тўплами ҳамда «Арабескалар» («Нева шоҳ кўчаси», «Портрет», «Тентак мактублари» қиссалари) тўпламида (1835) шаҳар ҳаёти манзаралари «кўздан ёш чиққунча» кулги қўзғатадиган усулда тасвирланади. «Тарас Бульба» (1835) қиссаси украин халқининг чет эл босқинчиларига қарши курашига бағишланган. Гоголь 30-йиллар 1-ярмида «3-даражали Владимир» (тугалланмаган), «Уйланиш» (1842 йилда нашр этилди) комедиялари устида ишлади. «Ревизор» (1836) комедиясида Россиядаги мансабпарастлик, хазинани талон-торож қилиш, порахўрлик ва бошқа ҳажв остига олинган. Гоголь ижодининг чўққиси бўлган «Ўлик жонлар» (1842) достон-романида Россиядаги ўша давр ҳаётига умумий тавсиф берилган.

Гоголь ўз дунёқарашида содир бўлган ахлоқпарастлик гоялари таъсирида «Дўстлар билан ёзишмалардан танланган саҳифалар» (1847) асарини эълон қилади. Мазкур асар В. Г. Белинский томонидан танқидга учрайди («Н.В. Гоголга хат»).

Гоголнинг «Ревизор» (1935—52, Кибриё Қаҳҳорова ва Абдулла Қаҳҳор таржимаси), «Иван Иванович ва Иван Никифорович ораларида бўлиб ўтмиш жанжаллар ҳикояти» (1972, Н. Алимуҳамедов таржимаси), «Ўлик жонлар» (1959, Рустам Абдураҳмонов таржимаси) ва бошқа асарлари ўзбек тилида нашр этилган. «Ревизор», «Уйланиш» пьесалари Ўзбекистан театрлари саҳнасида қўйилган

Зуҳриддин Исомиддинов
ТАРАС БУЛЬБА. ОШКОР
ВА ПИНҲОН ҚИЁФА

Гоголнинг «Тарас Бульба» (1835) қиссасини ҳамма билади. Бу асар ўнлаб йиллар давомида мактаб дарслик ва мажмуаларидан тушмаган. У ҳозирга қадар ўзбек тилида, алоҳида китоб ҳолида уч бора, юз мингдан ортиқ нусхада чоп этилган.

Сабаби, аввало ёзувчининг зўр бадиий маҳорати, шунингдек, марказий образ – Тарас Бульбанинг мард, ёвқур, ватани, эътиқоди учун ўлимга ҳам тайёр, қатъий феълли, ёвга нафрати чексиз, сотқинлик қилган ўғлини ўлдиришдан зарра иккиланмайдиган бир шахс қилиб тасвирланганида. Иззат Султон айтганидай, характер адабий асарда ғоявий ва ҳаётий мазмуннинг шакли бўлса, яъни асар қаҳрамони ёзувчи ғоясини ифода этса, Тарас Бульба образи орқали Гоголь қандай ғояни тақдим этади? Бир қарашда, бу савол ниҳоятда жўн. Зеро Тараснинг мард, қатъий иродали, ватанпарвар бир киши сифатида тасвирлангани ҳаммага маълум-да.

Темир иродали Тарас, унинг мардона ўғли Остап, болалигидан кўнгли бўшроқ ўсган Андрий, «Сечь учун» жонини тиккан азамат казаклар, баҳодирлик замонларини қўмсаб, кексайган чоғида ҳам қўшин сафида юрган машҳур атаманлар, ёввойи демократияга хос аскарбоши сайлови, қамалдаги шаҳарнинг очликдан эти суягига ёпишган фуқароси, бепоён қиру ўтлоқлар, партиархал ўтмиш тасвири… Бу каби ёввойи дилбарликлар, ўша давр ҳаётининг ўзига хос романтикаси ўқувчини мафтун этади. Китобхон бош қаҳрамонни, у ҳар қанча қўполу ўжар бўлмасин, ёқтириб қолади. Тарас Бульба – ҳар бир адабиёт муҳибига тирик бир шахс каби таниш.

Асардаги энг таъсирчан воқеа, албатта, Тарас Бульбанинг ёв томонига ўтиб кетган ўғли Андрийни отиб ўлдириши саҳнасидир. Аммо хоин фарзанднинг бошқа биров эмас, айнан уни дунёга келтирган ота томонидан ўлдирилиши мотиви жаҳон адабиётида Гоголга қадар ҳам бор эди (масалан, француз адиби Проспер Мерименинг «Матео Фальконе» (1829) деган ҳикоясида ўзини қувиб келаётган полициячилардан яширишни сўраган қочқинга аввал бошпана бериб, сўнг миршаббоши ваъда қилган тилла соат эвазига у яширинган пичан ғарамини кўрсатиб, уйларидаги меҳмонни тутишга кўмаклашган болани – ўз ўғилчасини отиб ташлаган Матео Фальконе образи). Аммо Тарас Бульбанинг бу жиҳатдан эсда қоларли жиҳати шундаки, у ёв томонга ўтган навқирон ўғли Андрийни жанг чоғида тутиб, отиб ўлдиради.

Айнан шу жиҳати билан Тарас Бульба «Ёвга асир тушган ўзининг солдат ўғлига душманнинг офицерини алмашмайдиган» Сталин замонида ҳам, ундан кейинги зўраки патриотизм даврида ҳам эътиқод, юрт озодлиги учун курашчиларнинг тимсолига айланган. Масалан, Абдулла Қаҳҳор бу образга баҳо бериб: «Гоголнинг зеҳнимда умрбод қолиб кетган образларидан бири Тарас Бульба бўлди: барваста, бақувват, иродаси темир, ўртоқларига меҳрибон, душманга беомон бўлган бу чол кўз олдимдан сира кетмайди, ҳамма вақт худди яқиндагина кўрганга ўхшаб тураман. 41-йилда немис босқинчилари Украина тупроғига бостириб кирган куни, назаримда, Тарас Бульба бақириб, сўкиниб, хиёнаткор ўғлини ўз қўли билан ўлдириб, икки ёндан иягигача осилиб тушган мўйлови хиёл титраган ҳолда, қўлига қурол олиб, душманга қарши чиқиб кетаётгандай бўлди», деб ёзган эди (А.Қаҳҳор. Ёшлар билан суҳбат, Т., , 1968, 59-60 б.).

Бу образнинг ана шу хислатлари адабиётда аксиома тарзида қабул қилинади. Масалан, Катта Совет қомусининг «Гоголь» мақоласида шундай сўзларни ўқиймиз: «Тарас Бульба образида халқнинг қаҳрамон ўғилларига хос бўлган энг яхши хислатлар – уларнинг ватанга, биродарларига содиқлиги, мардлик, ватан душманларига нафрати, чексиз жасурлиги ва жўмардлиги акс этган. Тарас мазлумларнинг даҳшатли қасоскори, ҳақ иш учун курашнинг доно ва тажрибали раҳбари сифатида кўрсатилади. У ўғли Андрийни энг оғир жинояти – ватанга хиёнати учун сира ҳам иккиланмасдан қатл этади. Бу ерда ҳам унинг учун умумий иш, ватан олдидаги бурч туйғуси шахсий ҳиссиётлар, қондошликдан юқори қўйилади». (Большая Советская энциклопедия, – М., изд-во «БСЭ», 1952, с. 572).

Гоголшунос олимларнинг Тарас образи ҳақидаги бундай фикрларидан яна кўп иқтибос келтириш мумкин. Аммо барчасининг мазмуни бир хил: Тарас Бульба – рус ва украин халқлари ўтмишидаги мард, жасур, олийжаноб қаҳрамонларнинг умумлашма образи, улардаги эзгу ва ибратли хислатларнинг барчаси Тарасда мужассам бўлган… ва ҳоказо.

Бизнингча, бундай мулоҳазалар қанчалик асосли, улар учун асарда қанчалик замин бор, буларни яна бир қур ўйлаш, қайта кўриб чиқиш зарар қилмаса керак. Биз ушбу мақолада Тарас Бульба образи, у орқали Гоголь қандай ғояни ифодалашни ният қилгани борасида анъанавий талқинлардан мутлақо бошқача бир тахминни илгари сурмоқчи эдик. Албатта, салкам икки аср давомида ўнлаб гоголшунос томонидан якдиллик билан айтилган, юзлаб дарслик, мажмуаларда такрорланган бояги руҳ, ўша мазмундаги гапларнинг аксини айтиш, айниқса исбот қилиш осон эмас.

Муҳтарам ўқувчилар буни яхши англаши ва фикримизни тушунишга уриниб кўришларига умид қилиб, асар, хусусан Тарас образи таҳлилига киришамиз (Шу ўринда «Тарас Бульба» услубини она тилимизда қайта тиклаган Наби Алимуҳамедовнинг маҳоратини эътироф этароқ, фикрларни далиллаш учун унинг таржимаси матнига таянганимизни айтиб ўтиш керак. Қаранг: Тарас Бульба, – Т., «Ёш гвардия», 1976. Кейинги мисоллар шу нашрдан олиниб, саҳифаси қавс ичида кўрсатилади).

«Тарас Бульба», аслида қисса эмас – насрда битилган достон. Унинг бутун руҳи, охирига қадар мардона бир оҳанг билан давом этадиган услуби, Сечь казакларининг эркин ва ҳур ҳаёти тасвирланган ўринларида қадим достонларни ёдга туширувчи оҳанг-ифодалар, матнидаги ритм бу фикрни далиллайди. Таъбир жоиз бўлса, «Тарас Бульба» – қаҳрамонлик эпоси.
Худди шу нарса, назаримизда, асар пафосини белгилашда кўпларни чалғитган кўринади.

Нафақат бадиий адабиёт, балки бутун санъат тарихидан ҳам маълумки, айрим буюк санъаткорлар ижодида гоҳо ғалати бир усул қўлланади. Унинг моҳияти шундайки, муаллиф ўзининг қарашларини, асл ниятини қай бир сабаб (асосан, ҳокимият ёки афкори омма тазйиқи) туфайли асарда очиқ ифода этолмайди. Лекин шунга қарамасдан, айнан унга ишора қилади ёки асл мақсад-муддаони шундай усталик билан ниқоблайдики, бирон бир нозир санъаткорни айблашга ожиз қолади. Масалан, муҳташам бир мадрасани қурган уста унинг девори сиртига ҳокимнинг исмини ёзади ва бу ҳоким ўзини абадиятга дахлдор ҳис қилиб юраверади. Орадан бирон асрча вақт ўтиб, сувоқ кўчиб тушгач, уста сувоқ тагига – ғишт девор ичидаги кошинкор токчага ўз номини ҳеч ўчмайдиган қилиб битиб қолдирганини кўрамиз.

Рассомликда-ку бу хийла машҳур усул: чизманинг устки қаватида монийи замон истамаган, аммо давр тақозосига кўра мавқеи баланд бир шахс буюк мутафаккирлар даврасида тасвирланган бўлса-да, замонлар ўтиб, устки бўёқ қовжираб тўкилгач, асл қиёфа – рассом ўша мунаввар даврага кимни муносиб деб билган бўлса, ўша кишининг суврати балқиб чиқади.

Ҳаммага таниш бир мисол: Пушкиннинг «Капитан қизи» қиссасида адибнинг Пугачёвга хайрихоҳ муносабатини пайқамаслик мумкин эмас: унинг мардлиги, олижаноблиги, ваъдага вафо қилиши, камтар ва одмилиги асар қаҳрамони бошига тушган воқеалар орқали ишонарли далилланади. Оддий халқнинг унга эҳтироми ҳам баралла тасвирланади. Аммо буни ўша давр чиғириғидан ўтказиш учун асар қаҳрамони тилидан Пугачёв «ашаддий босқинчи», «бебош оломоннинг саводсиз бир қўрбошиси», «сохта шоҳ», «безорилар бошлиғи» деб аталади. Ҳатто сарлавҳа ҳам «Пугачёв қўзғалони» эмас, атайлабдан «Капитан қизи» деб қўйилган. Асар тагматни, руҳию мазмуни эса боягидай…

Адабиёт тарихида бундай мисоллар кўп. Жек Лондоннинг ҳам «Қир уларни, қир!», «Бўри ўғли» каби ҳикоялари борки, сиртдан қараганда адиб гўё бетараф, лоқайд бир позицияда тургандек, аммо тасвирланган воқеалардан, оқ танлилар истило этган Оолонг оролининг туб аҳолиси, ё бўлмаса узоқ Шимолни макон тутган ҳинду қабиласи кишиларининг ўзига хосликлари, дини топталиб, босқинчиларнинг одамлик қиёфасини тамом йўқотган вакиллари энг асл инсонларни қандай хўрлагани ҳассос бир қалам кучи билан холис чизиб кўрсатилади…

Назаримизда, Гоголь мазкур қиссада ҳам шундай йўл тутган.

«Тарас Бульба»нинг сюжетию қаҳрамонларини ҳамма билади. Шу боисдан, воқеаларни қайта баён қилиб ўтирмай, бевосита муддаога ўта қоламиз.

Тарас – дағал табиатли, ўжар ва дангалчи бир одам. Киевда ўқиб қайтган, бир йил кўришмаган ўғилларини ҳазил-мазах қилиб кутиб олади. Шўхлиги тутиб, улардан бири Остап билан ўша оннинг ўзидаёқ муштлашиб кетади. Ҳар икки ўғлининг вояга етиб, диловар паҳлавон бўлганини кўргач, уларни дарҳол Запорожье Сечига – ҳарбий қўналғага олиб бориб, у ердаги биродарлари олдида мақтангиси ҳам келиб қолади. Чунки унинг ўзи – бутун умрини уруш-талашлар билан ўтказган, шу жанг-жадалларда бировларни ўлдириб ё талаб олган олтину кумуш билан бойиган бир одам. Бутун ўй-хаёли тиниб-тинчимасликда, ҳаракат ва урушда. Кузатсак, бирон дақиқа бўлсин, ўй ўйлаш, фикрлаш унга ёт. Аввал уч кундан кейин жўнаймиз, деган одам, сабри чидамай, ўғилларининг келиши шарафига ўша оқшомда берилган зиёфатнинг ўзида эртагаёқ йўлга тушишларини эълон қилиб юборади – эртаси тонг саҳарда икки ўғилни туғиб ўстирган шўрлик она, ўғилларини қайтиб кўрмаслигини кўнгли сезибми, зор йиғлаб уларни кузатади.

Сечь. Келиб кўрсалар, ҳамма роҳат-фароғатда, айшини суриб яшаяпти. Казаклар машқ қилади, ҳунармандлар ишлайди, лекин асосий вақт – вақтихушликка, овга, томошага, муштлашувга сафланади. Остап ҳам, Андрий ҳам бу ҳаётга боши билан шўнғиб кетади, кунлар шу зайлда ўта бошлайди.

«Лекин кекса Тарас уларга бошқа бир касб тайёрламоқда эди. Бундай айш-ишрат ва ўйин-кулги билан ўтган умр унинг назарида зое кетгандай бўлар, у ҳақиқий иш истар эди. У доим Сечни мардоналик ишига бошласам, марди майдонлар иш кўрсатадиган бир можаро бошласам, деб ўйлар эди. Ниҳоят, бир куни аскарбоши олдига келиб, тўппа-тўғри: «Аскарбоши, одамларимиз бир яйрасин», деди.

Аскарбоши оғзидаги кичкина трубкасини олиб, ёнига тупуриб ташлагач: «Яйрайдиган жой йўқ!» деди.
«Нега йўқ бўлсин? Турклар ёки тоторлар устига отлансак бўлади».
Бемалол ўтириб, секин трубкасини яна оғзига солган аскарбоши: «Турклар устига ҳам, тоторлар устига ҳам отланишнинг иложи йўқ!» деди.
«Нега иложи йўқ? …Ахир у ғайридин-ку. Худо ҳам, пайғамбар ҳам ғайридинларни уринглар, деган.

…Демак, казакларнинг кучи беҳудага йўқ бўлиб кетаверсинми, одамлар тузукроқ бир иш қилмай бекорга сасиб-чириб кетсинми? Ватанга ҳам, динга ҳам улардан ҳеч қандай фойда бўлмасинми? Бундай бўлса, бизнинг тириклигимиздан нима фойда? Шуни менга уқдириб бер. Сен доно одамсан, бекорга аскарбоши бўлганинг йўқ. Менга тушунтир, дунёда нима деб юрибмиз?
Аскарбошига унинг бу саволига жавоб бермади. У ҳам хийла ўжар одам эди. Андак жим тургач, «Нима десанг ҳам, уруш қилмаймиз!» деди.

…Бульба дилида: «Шошмай тур, занғарнинг боласи! Танбеҳингни берай!» деди-да, аскарбошидан ўч олмоқни дилига тугиб қўйди» (31-32).

Тарас Бульба фитна тайёрлашга киришади: уруш чиқариш учун аскарбошини мансабидан тушириб, бошқа одамни қўймаганча иш пишмаслигини пайқаб, маст оломонга таянади: «Тарас у-бу билан сўзни бир ерга қўйиб, ҳаммага ичирди» (32). Оқибатда, Сечдагилар орасида якдиллик йўқолади, жанжал чиқади ва катта бир ғавғодан кейин Тарас одамлари зўр келиб, Бульбанинг эски ошнаси Кирдюг аскарбоши бўлади. Натижа эса маълум: унинг қўли билан бундай мартабага минган Кирдюг Тараснинг айтганларига кўнмай иложи йўқ эди… Гоголь буни бир оғиз сўз билан: «Эртаси Тарас Бульба запорожьеликларни бирон ишга қўзғатиш тўғрисида янги аскарбоши билан маслаҳатлашар эди» (36) дея ифодалайди. Демак, Тарас Бульба дастлабки ниятига эришади: кимга қарши бўлса ҳам, ишқилиб уруш чиқариш, отланиш, урушиш нақд бўлиб қолади. Бунинг учун энди Тарас Бульбадан ортиқ куч сарфлаш талаб этилмасди.

Кирдюг бу «маслаҳатлашув»дан сўнг бир соат ичида бутун Сечни йиғиб, уруш бошлашга олиб келган сабабларни бир оз андавалагач, лўнда қилиб: бойиш учун бошқа бирон юртни талаш керак, ҳозир анча қашшоқлашиб қолдик, ҳатто, ибодатхонамиз ҳам ғарибгина, демак, лоақал «ёшларнинг ўзини қайиққа ўтқазиб жўнатсак дейман. Наталия бўйларини бир алғов-далғов қилиб келсинлар» (38) дейди. Аммо бутун Сечь жойидан қўзғалади, урушга тайёргарлик қизиб кетади, тез орада аллакимлардан эшитилган бир иғвога учиб, Гетман юрти деб аталган Польшага юришга отланишади, ундан аввал эса, жуҳудлар бизни хонавайрон қилди, деган яна бир ғалва чиқариб, жами яҳудийларни тутиб, сувга чўктиришга киришиб кетишади – қатлиом бошланади.

Муҳтарам ўқувчининг ёдидан чиқмаган бўлса, асарнинг бирон жойида Гоголь польшаликларнинг ё татарларнинг, турклар ёки яҳудийларнинг, Тарас таъбирича, «христианлар»га, яъни казакларга ёки уларнинг юртига нисбатан бирон бир хуружини кўрсатмаган.

Шу тариқа, запорожьеликлар моҳир идеолог, ашаддий бузғунчи Тарас Бульбанинг қутқуси билан йўлга отланиб турганларида аллақайдан бировлар: «Бизни польшаликлар хароб қилди» дея «ёрдам» сўраб келиб қолишади (асарда бу гапнинг ростлиги тасдиқлаб кўрсатилмаган). «Наталия»дан (Туркия Онадўлиси) воз кечиб, ғарбга йўл олишади («тез орада Польшанинг ғарби-жанубий қисми бошдан-оёқ ваҳима ичида қолди» – 47) – уруш бошланади. Асосий муддаоси қирғин қилиб, тинч аҳолини талашдан иборат бу бебош қароқчиларни ҳеч ким тўхтата олмас эди. «Аксари улар кутилмаган жойлардан чиқиб қолиб, бор-йўқни вайрон қилар, қирон келтирар эдилар. Қишлоқларга ўт тушар, аскарлар ҳайдаб кетиш имкони бўлмаган молларни шу ердаёқ сўяр эдилар. …У ваҳший замонда запорожьеликларнинг қилган бедодликлари эндиги одамларнинг тепа сочини тик турғизар эди. Гўдаклар қирғини, кўкраги кесилган хотинлар, тиззасигача териси шилиниб, қўйиб юборилган одамлар, хуллас, бу каби ваҳшатлар кўп эди» (48).

Бу урушда Тарас Бульба каби эски қароқчилар ўз уйида юргандек ва ўз касбини давом эттираётгандек бўлса, илгари бундай баттолликларни кўрмаган ёшлар ҳам хоҳ-нохоҳ зулм қила-қила ўзларида янги сифатлар орттиради – уларнинг юзига золимлик нуқси-муҳри урилади: «Яқиндагина темирқанот чиқариб, учирма бўлган қушлардек бир ой ичида чиниқиб, тамомила ўзгарар ва вояга етар эдилар. Шу чоққача юзларида йигитларга хос бўлган юмшоқлик зоҳир бўлиб турган кишилар юзида энди бир даҳшат, салобат, ўзларида куч кўринар эди» (49). Тарасга эса худди шу нарса керак эди – мана шундай даҳшатли одамлар билан у истаган бузғунчиликка, вайронкорликка қўл ура олар эди.

Ана энди асосий «ов» бошланади: «Аскар тўппа-тўғри Дубно шаҳрига қараб юришга қарор берди; овоза гапларга қараганда бунда мол ва хазина, давлатманд бойлар кўп эди» (50). Эътибор беринг: асосий муддао – ҳеч қанақа дин-пин ҳимояси эмас – бойликни талаш. Шаҳар қамал қилинади. Бир неча ойлик қамал натижасида тинч аҳолининг кўпи очликдан қирилиб кетади, фақат ҳокимнинг оиласи, оз сонли аскарларгина сўнгги умидларига таяниб, жон сақлаб туради.

Аммо зулм – фақат мазлумлар учун эмас, золимларнинг ўзи учун ҳам ҳалокатли. Қамал қилиб, шаҳарни ўраб олган казаклар маънан тамомила айнишга юз тутади: «Бекорчиликдан зерикиб, атроф-теваракдаги қишлоқларни талон ва торож қилишга, экин ва хирмонларга ўт қўйишга, ўроқ тегмаган буғдойларни молларга оёқости қилишга тутиндилар; …яхши унган, кўкариб турган буғдойларга йилқиларни қўйиб юбордилар» (51).

Қамал, очлик шиддати зўрлигидан шаҳар ҳокими қизининг оқсочи таваккал қилиб тунда лаҳм орқали келиб, Андрийга шаҳар ҳокимининг фарзандидан – бир вақтлар Киевда унинг оромини ўғирлаган соҳибжамолдан салом етказади. Андрий ҳам лаҳм орқали шаҳарга ўтиб бориб, қиз билан топишади, қилаётган ишларининг мудҳиш натижаларини – ўз тирикчилиги билан юрган тинч шаҳар аҳолисининг даҳшатли очлик ва азоб-уқубат ичра ўлим топаётганини ўз кўзи билан кўради, буларга қай айби учун мунча зулм қилиняпти, дея мулоҳаза юритади (ёдингизда бўлса, Андрий аввалдан ҳам Остап каби шартаки эмас, онасига тортган, мулоҳазали эканини Гоголь бот-бот эслатиб туради). Ва Андрий бир қарорга келади – севган маликаси ва бегуноҳ аҳолини ҳимоя қилиб, ўз дўстларига қарши қурол кўтаришга жазм этади.

Оқибати эса маълум: Тарас ўғлини жанг маҳали чакалак ичида тутиб олиб, отиб ўлдиради – ота ўз қўли билан зурриётини йўқ қилади.

Аммо Тарас бу билан тўхтамайди. Ўз фарзандини ўлдиришдай мудҳиш ва аянч бу воқеа унга ҳеч бир таъсир қилмайди – дарҳол отланиб, яна қирғинбарот ичига кириб кетаверади.

Тарасни нима ёки қандай куч олға ундаб, ҳаракатга келтиради? Унинг ғояси, ҳаётдан мақсад-муддаоси нима?

Эътибор қилсак, Тарас нутқида икки нарса: дин ва ватанни ҳимоя қилишга кўп урғу берилади. У ўзини христиан динининг оташин ҳимоячиси, ватаннинг халоскори қилиб кўрсатади. Аммо бутун асар давомида Тарас Бульба бирон марта бўлсин, черков-перковга кириб ибодат қилганини, ё бўлмаса, лоақал ёлғиз қолган бирон маҳали христианлик тўғрисида ўйлаганини, ёки христианга хос бирон хатти-ҳаракат қилганини кўрмаймиз, унинг бутун эътиқоди – оғизда. Дин унинг учун уруш очишга бир баҳона, холос. Христианлик йўлида қилган энг катта хизмати шуки, худди провославлар каби христиан ҳисобланган католик черковларини ёқиб, кулини кўкка совуради, ўзлари каби славян бўлган полякларни талайди, уй-жойини, шаҳру қишлоғини вайронага айлантириб, ўзларини қириб ташлайди.

Ўзгалар ватанини вайрон қилган одамдан ўз ватанини обод қилишни кутиш мумкинми? Тарас ватанпарвар бўлиб казаклар юрти Запорожье ва умуман, Россияю Украина учун нима қилди?

Ҳеч нима! Ўз қишлоғида жўнгина тирикчилигини ўтказиб, осуда яшаётган тобе одамларининг ҳаётини остин-устун қилиб, ясовул Товкач билан ортидан етиб боришларини буюрди. Ва уларнинг ҳаммаси, битта ҳам қолмай, жанг йўлларида ўлиб кетди. Демак, Тарас фақат Польшадаги тинч аҳолининг азоб чекиб ҳалок бўлишидагина эмас, ўн минглаб казакларнинг дарбадарликда ўлишида ҳам айбдор: ватанини гуллатиши, оиласи бағрида, ҳаётидан рози бўлиб яшаши мумкин бўлган одамлар беҳудага ўлиб кетди. Улар, худди ўзлари каби тинч яшаши мумкин бўлган одамларни қириш, шаҳар ва қишлоқларни ғорат қилиб, уйларга ўт қўйиш, экинзорларини пайхон қилиш асносида ўлим топди.

Шу ўринда ўғли Остапнинг у бошлаган ишларга муносабатини ҳам айтиб ўтиш жоиз. Остап мард ва диловар йигит. Энг зўр тилаги – жангда ботирлик кўрсатиш. Уруш масаласида эса ўз фикри йўқ, отаси айтганини, атаманлар буюрганини қилади. Фақат, жангда асир олингач, бир неча ой бандилик азобини чеккач, ўзлари очган уруш – ўйин эмаслигини, қилган ишлари марди майдонлик эмас, гуноҳи азим эканлигини, бу эса жазосиз қолдирилмаслигини англайди, отаси уни мудҳиш бир қиморда довга тикканини тушуниб етади… Варшаванинг қатл майдонида суяклари мажақлаб синдирилар экан, ўлими олдида «кўзлари жовдираб тўрт томонга қаради. Ҳолдан кетиб, дармонда бўлиб, ночор ва нотавон: «Отам! Қаердасан? Эшитаяпсанми?» деб қичқириб юборди» (134). Эътибор беринг, Остап отасига – бу майдонда бўлиши етти ухлаб тушга кирмайдиган Тарасга хитоб қилади. Беҳудага эмас, бу ўлим олдидаги фарзанднинг уни чоҳга итарган отага таънаси эди. Ҳа, пировардида Остапнинг кўзи очилди, очилганда ҳам жовдираб очилди, аммо… энди кеч эди.

Бироқ мудҳиш қилмишларининг ажри-жаззасини олган аламзада Тарас шунда ҳам тийилмайди, яна фитналар чиқариб, янги қирғинбаротларга бошлаш учун Сечга тағин қайтиб келади.

«Теварак-атрофга қараса, эски қадрдон биродарларидан ҳеч ким қолмапти. Сечдагилар барчаси янги одамлар. Ҳаққоният, дин ва қардошлик садағаси бўлганлардан ҳеч ким қолмапти. Аскарбоши билан бирга тоторларни қувалаб кетганлардан ҳам аллақачон ҳеч ким қолмапти. Ҳаммалари бошларини эгиптилар, ҳаммалари ҳалок бўлиптилар. Гоҳлари жангда мардона ўлим топиптилар, гоҳлари Қримнинг шўртоб саҳроларида ташналик ва очликдан нобуд бўлиптилар, гоҳлари бандиликнинг шармини, хор-зорликни кўтаролмай ўлиб кетиптилар. Аввалги аскарбоши ҳам аллақачон ўлиб кетипти. Эски ёр-биродарлардан ҳеч ким қолмапти, бир замонларда қайнаб тошган казак кучи аллақачон ер бағрига кириб, устини ўт босиб кетипти» (116).

Буларнинг барчаси Тарас отли ашаддий бузғунчи бошлаган ишнинг натижаси эди. Аммо у шуларни кўриб ҳам тийилмайди. Тағин қўшин йиғади ва бир юз йигирма минг казак қўшинининг саккиздан бирига бошлиқ бўлади. Тарас мана шу каллакесарлар ичида ҳам энг баттарини эди: «Унинг кексайган ёши, кўп иш кўрганлиги, қўшинга йўлбошчилик қилишга усталиги, душманга қаҳри ҳаммадан ортиқлиги уни бошқалардан ортиқ ва мартабасини баланд қиларди. Унинг бераҳм ва бешафқат баттоллиги ҳатто казакларнинг ўзларига ҳам ҳаддан ташқари кўринар эди. Унинг сочи оқарган боши фақат ўт билан дорни билар эди, холос. Аскарбошилар ўтиришиб кенгашганда унинг берадиган маслаҳатлари ҳам фақат йиқмоқ, ёқмоқ, қирмоқ, қийратмоқ эди» (136).

Бу бераҳмлиги, ашаддий муросасизлиги туфайли у яна қўшиндагилар билан чиқишолмайди ва қўл остидаги аскарларини ажратиб олиб, Польшага, вайрон қилиш ва қириш учун йўл олади: «Тарас қўшини билан бирга Польшада сайр қилиб юриб, ўн саккиз равотга, қирққа яқин поляк бутхонасига ўт қўйиб, Краков шаҳрига яқинлашиб қолди. Кўп лахларни қирди, кўп яхши сарой ва қасрларни вайрон қилди, талон-торож этди… Тарас доим: «Сира аяманг, ҳеч нарсани аяманг!» дер эди, холос. Казаклар қоши қора, сийнаси тухумдек оқ гул юзли қизларни ҳам аямадилар; муқаддас жойларга қочиб сиғинганларида ҳам омон топмадилар, Тарас уларни сиғинган бу муқаддас жойлари билан бирга қўшиб куйдирди. Қанча-қанча оқ билаклар аланга ичидан чиқиб, дод-фарёд билан кўкка кўтарилди; бу дод-фарёдлардан ер ларзага келар, саҳродаги ўт-алафлар тоқат қилолмай бўзлар эди. Аммо бераҳм казаклар бу нолаларни писанд қилмадилар, қайтага додловчиларнинг болаларини ҳам кўча-кўйдан тутиб, найзага илиб, ўтга ташладилар» (139).
Бу энди ҳеч бир қасос эмасди, ўғли Остапнинг ҳалок бўлгани учун ўч олиш ҳам эмасди, бу – одамнинг одамийликдан чиқиши, ваҳший бир махлуққа айланишидан бошқа ҳеч бир нарса эмас эди.

Тарас шу сохта динпарастлигию ватанпарварлиги билан охири нимага эришди? Етишгани нима бўлди ўзи унинг?

Гоголь айтганидек, «эски ёр-биродарлардан ҳеч ким қолмапти (ҳаммаси қирилиб битган), бир замонларда қайнаб тошган казак кучи аллақачон ер бағрига кириб, устини ўт босиб кетипти (миллат фаторат топган)». Хўш, Тарас Бульбанинг ў з и-чи, бу ишдан у нима топди? Икки азамат ўғилни туғиб ўстирган муштипар она хор-зорликда кўз юмди, Андрийни унинг ўзи отиб ўлдирди, Остап банди қилиниб, Варшавада даҳшатли қийноққа солиб қатл этилди. Ўзи эса ярадор бўлиб, бир ўлимдан қолди. Буларнинг барчаси унинг кўз ўнгида юз беради. Охирги «сафар»ида у билан бирга бўлган ўн беш минг аскар ҳам қирилиб, ўн-ўн бештагина одам қочиб қутулади, ўзи бўлса қўлга тушади, қуриган катта бир дарахтга парчинланиб, остидан ўт ёқилади. Аммо уруш, талончилик ва қирғин қон-қонига сингиб кетган бу одам ана шунда ҳам бузуқ эътиқодидан қайтмасдан, дарё бўйидаги қайиққа тушиб қочиб кетаётган казакларга қараб: «Келаси кўкламда яна келиб бир сайил (босқин – З.И.) қилиб кетинглар» (142) деб бақиради. Бу унинг охирги сўзи, васияти, бузғунчилик даъвати эди.

Запорожье Сечига мансуб одамлар қаерларда ўлим топганининг ўзиёқ, уларнинг ватан ва дин ҳимоячиси эмас, балки динни баҳона қилиб юрган ашаддий босқинчи эканини кўрсатади: «Шарқий Россиянинг завқли-шавқли ерларидан келган барча паҳлавонлар бир-бирлари билан ўпишиб, ҳол-аҳвол сўраша кетдилар: «Косьян нима бўлди? Бородавка қалай? Клопер қалай? Подситка нима бўлди?» Тарас бу саволларига: «Бородавка Толопанда осилди, Колопернинг Қизқирманда терисини шилдилар, Подситканинг боши тузланиб, Царьградга юборилди» деган жавобларни олди. Кекса Тарас бошини қуйи солиб: «Яхши одамлар эди!» дерди» (26). Кўрамизки, Тарас айтган бу «яхши одамлар»нинг ҳаммаси ўзга юртларда, босқин ва талон чоғида ўлим топган.

Сечь – босқинчилар лагери. Буни Гоголь очиқ-равшан айтиб ўтади: «Бу ерга келган ҳар бир кимса бор-йўғини унутар, миясини машғул этган икир-чикирларни орқага ташлар эди. Бу ерга келган одам ўзининг ўтмишига тупурар эди, десак ҳам бўлади… булар орасида қаерда бўлса ҳам жанг қилмоқни ўзларига улуғ бир маслак қилиб олган, ўзини одам деб билган мард кишиларнинг урушмасдан жим ётишини уят ҳисоблаган ва кўпни кўрган партизанлар ҳам анча бор эди» (27-28). Тарас ва у кабиларнинг жанги жадалларда юришдан топадиган нарсаси – бировларни зор қақшатиб ё ўлдириб қўлга киритиладиган мол-дунёдан ўзга нарса эмас. У бундан ор ҳам қилмайди («Янкель дарров рўмол олиб (Тарас берган) тилланинг устига ёпди. Тилланинг биттасини қўлига олиб, айлантириб томоша қилгач, тишлаб кўриб: «Ажаб бир тур тилла экан, вой, вой, жуда ғалати тилла экан! Бундай олтинни жанобингиз кимдан тортиб олган бўлсалар ҳам, боёқиш бир соат ҳам дунёда турмасдан ўша ондаёқ ўзини дарёга ташлаб, чўкиб кетгандир!» деди. 119-120).

Тарас Бульбанинг энг катта «ютуғи» – уста нотиқлиги. У одамларнинг дилидаги энг нозик ва энг қалтис туйғу – диний ва миллий ҳисларни қўзғатиб, жунбушга келтира олади. Тараснинг уруш бошлашни рад этаётган аскарбошига хитоби унинг хатти-ҳаракатларини оқлаши учун «асос» бўлиб хизмат қилади. Бу далил содда одамлар учун жуда жўяли ва фидокорона туйилади: «Казакларнинг кучи беҳудага йўқ бўлиб кетаверсинми, одамлар тузукроқ бир иш қилмай, бекорга сасиб-чириб кетсинми? Ватанга ҳам, динга ҳам улардан ҳеч қандай фойда бўлмасинми? Бундай бўлса, бизнинг тириклигимиздан нима фойда? Дунёда нима деб юрибмиз?»

Тараснинг назарида, ватан ва дин учун фойда етказишнинг йўли битта – уруш. У казакларни тўплаб, вино тарқатишга амр қилади ва ҳаммани йиғиб, хитоб қилади: «Қани, ўртоқлар, ичайлик, бирданига ичайлик, аввало, муқаддас динимиз ривожи учун ичайлик, динимиз бутун дунёга ёйилсин, ер юзида ёлғиз бизнинг динимиз бўлсин, барча ғайридинлар христиан бўлсинлар! …Қани, биродарлар, дин учун ичайлик, дин учун!» (98).

Аммо Гоголь диний ҳиссиётларни жунбушга келтириш қандай оқибат билан тугашини шу асарнинг ўзидаги қуйидаги парчада жуда равшан кўрсатиб ўтадики, шунинг ўзи ёзувчининг Тарас Бульба сингари «ватанпарвар» кишиларга, уларнинг аъмолига муносабатини яққол кўрсатади, деб ўйлаймиз: «Рус тупроғида дин йўлида қилинган урушлар таърифи маълум ва машҳур. Мавж уриб, ҳар доим ўзгариб, турланиб турган денгиз ўртасидаги юксак тош нақадар қудратли, нақадар даҳшатли бўлса, дин ҳам шундай кучли, шундай қудратли. Денгиз ўртасидаги азамат тош денгиз қаъридан чиқиб, яхлит бир тошдан яратилган гавдасини кўкларгача юксалтиради. Қайси томондан қаралса ҳам тош кўринади, у олдидан чопишиб ўтиб кетаётган тўлқинларни писанд қилмай тура беради. Унга келиб теккан кеманинг шўри қурсин! Майда-майда бўлади, ичида нимаси бўлса, сувга ғарқ бўлади, йўқ бўлади, ҳалок бўлганларнинг дод-войидан ҳавода бир ларза қолади, холос» (136).

Демак, Гоголнинг фикрича, диний масалани ўртага қўйиб бошланган ҳар қандай уруш аянчли натижа билан тугайди, бу урушга кирганнинг тақдири денгиздаги қояга келиб урилган кема аҳлининг тақдири билан бир хил – барча ҳалок бўлади.

Балким Тарас Бульба образи ҳақидаги бу мулоҳазаларимиз у ҳақда ҳозирга қадар фақат яхши фикрда бўлиб келганларга алланечук туйилар, балким у адабиёт саҳнасидаги энг олижаноб қаҳрамонлардан бири бўлиб қолаверар ҳам, аммо ҳаётда Тарас сингарилар – унинг прототиплари ҳар бир миллат учун турган-битгани фожиа. Бундайлар қанча катта салоҳиятга, қанчалар зўр иродага эга бўлса, шунчалик ёмон.

… Тарихнинг ажабтовурлигини қарангки, дин – инсоният учун энг азиз ва муқаддас қадрият, ҳаммани ва ҳар бир одамни ҳамиша тинчликка, сабр-бардош, муроса ва тоқатга ундаб келган бу бебаҳо таълимот барча замонларда уруш чиқаришга энг зўр баҳона бўлиб келган. Башарият ўзини англаганидан бери ҳисобга олинган уруш ва қирғинларнинг аксари «динни ҳимоя қилиш – муқаддас бурч» деган шиор билан бошланган.

Нега шундай?

Бунинг сабаби равшан. Диний туйғу фақат инсонга хос. Инсонгагина хос тушунчаларнинг ҳам энг юксак, энг теранларидан бири. Дин одамнинг нафақат онгига, балки аввало қалбига таъсир қилади. Энг теран, энг олий туйғуларни уйғотади, оламнинг яратилиши ва одам боласининг дунёга келиши, ҳаётидан мақсад-муддаоларини талқин этади. Дин эътиқодга айлангач эса, инсон ўз дилидаги бу бебаҳо жавҳар – иймоннинг фақат кучайишини, мустаҳкамланишини истайди, уни бузишга, ўзгартиришга ёки йўққа чиқаришга интилган ҳар қандай кучга қарши беомон курашади. Бу йўлда у ҳамма нарсадан, ҳатто жонидан воз кечиши мумкин. Зеро инсонда диний эътиқоддан кучли туйғу бўлмайди. Киши, айтайлик, мол-дунёсидан, соғлиғи, энг яқинлари – бола-чақаю ота-онасидан ва ҳатто киндик қони томган ватанидан айрилишга рози бўлиши мумкин, аммо динидан воз кечолмайди. Демак, дин – инсон учун энг улуғ, энг муқаддас нарса, у ўртага қўйилган маҳалда кишининг иккиланишига йўл қолмайди.

Уруш очувчилар эса инсон руҳиятидаги ана шу энг нозик, жуда қалтис жиҳатдан фойдаланишади. Худди шунинг учун ҳам Запорожье Сечи гуриллаган XVII-XVIII асрлардагина эмас, ҳатто XXI аср бошида ҳам динни рўкач қилиб, унинг «ҳурмати»га уруш чиқарувчи сохта фидойилар ҳануз учрайди.

Бир замонларда машҳур саркарда ё воизлар асосан зўр жанглар олдидан барча аскарларга қарата нутқ сўзлаб, уларнинг руҳини тетиклаштиришга, «ғайридин» ёвга қарши ғазабини орттириб, энг оғир, таҳликали дамда ҳам қуролни ташламайдиган даражадаги фидойиликка тайёрлаган бўлса, махфий урушлар авж олган ҳозирги даврда бундай «ташвиқот» нафақат бирон бир террорчилик ҳужуми олдидан, балки ҳар куни, ҳар соатда такрорланади ва бу муттасил тарғибот ўз ишини қилади – одам бир кун келиб ашаддий ғояпараст бўлиб қолади, олмон адиби Ҳенрих Манн ибораси билан айтганда, «содиқфуқаро»га айланади.

Нафақат динда, ҳатто сиёсатда ҳам шундай. Узоққа бормай, муттасил тарғибот туфайли фашизм қутқусига учиб манқуртга айланган нацистлар ёхуд утопик ғоя билан умр ўтказган коммунистларни эсласак, шунинг ўзи кифоя.

Аммо дунё маърифатчилик давридан ўтиб, яна теологик қарашлар майдонга чиққан, бир қисм одамлар ортодоксал дин қонун-қоидаларидан чекиниб, турли «ҳизб» ва «…ий» отли оқимларга ихлос қўйиб, баъзилар ҳатто аллақандай шарпалар, марҳумлар руҳи билан мулоқот, «ўзга сайёрага бориб келиш»га қадар хурофотларга ишона бошлаган ҳозирги даврда дунёнинг айрим ҳудудларида соф заминий мафкуралар ўрнига яна «дин ҳимоячиси» ниқобидаги ҳарбийлашган сиёсий партиялар юзага қалқиб чиқди.

Улар динни давлат тепасига келиш, чексиз ҳокимиятга эга бўлиш, беҳисоб бойлик орттириш қуроли қилиб олган. Ва бунга эришиш учун энг осон йўл ҳам топганлар – одамлар дилига эътиқод сингдириш орқали улар ўлимга тик борадиган фидойига айлантирилади. Фақат махсус тайёрланган китобларни муттасил ўқитиш ёки ваъз билан чекланмай, эртаю кеч тинмай, ғоявий таъсир ўтказишнинг барча турларини ишга солиб, янги остаплар – ота кўксига мушт уришдан тап тортмайдиган манқуртлар тайёрланади.

Эртаю кеч уқтирилиб, минг хил йўл билан онгга сингдирилаётган ғоялар бир куни пишиб етилади – жангарилик, террорчилик эътиқодига айланади. Бундай эътиқодга ўтган гўл одам эса – тайёр зомби, бу йўлда жонини ҳам аямайди.

Ҳозир жаҳоннинг бу хавфдан холи нуқтаси қолмаган. Бундан хориж бўлиш, тинч ва хотиржам ҳаёт тарзини вужудга келтириш учун эса онги ўзгартирилган кишиларни эмас, балки уларнинг дилига сингган мудҳиш ғояни маҳв этиш лозим.

Ғояга қарши ғоя билан курашиш керак, деган сўзни мен ана шундай тушунаман.

Онгга сингиб, эътиқодга айланган ғояни инсон шууридан ситиб чиқариш осон ва жўн нарса эмас. Унинг ўрнига янги, соғлом, инсоний ва инсонпарвар бир дунёқарашни қабул қилдириш эса ундан ҳам қийин. Зеро ғоя – одамнинг моҳиятини ташкил этади. Эътиқодни алмаштириш бир одамдан бошқа бир одамни ясаш демак.

Адашган, янглиш йўлдаги ёшлар орамизда ҳар ҳолда тўрттагина эмаслигини эътиборга олсак, қамалиб, амнистия туфайли озодликка чиққан жиноятчилар учунгина эмас, балки аввало мана шулар учун муайян реабилитация маркази – тинч ҳаётга қайтариш мактаби ташкил этиш керакка ўхшайди. Ва бундай мактабда ҳақ йўлдаги диний уламолар, файласуфлар, психологлар, малакали педагоглар, сиёсатшунослар, ёзувчилар… қатнашиши, очиқ, эркин фикрлашиш, лозим бўлса – баҳслашиш, ҳар қандай қарашларни диний, илмий, ҳаётий ва мантиқий томондан далиллаб, мисоллар асосида исботлаш, кўрсатиш, таққослаш имконини бериш, инонтириш каби усуллар воситасида уларни гўл бир мухолифликдан… фаол тарафдорга айлантириш лозим бўлади. Бунда, турли жангари оқимларга қўшилиб қолган, аммо ҳукумат сиёсатидан қўрққанидан кечирим сўраб, ноилож тинч ҳаётга қайтганларнинг «маҳалла олдида тавба қилгани» кўпам зарил эмас, балки уларнинг жангари ақидадан сидқидилдан воз кечиши муҳим.

Лев Толстой айтган эдики, «Одамларнинг ҳаётига қараб, ишларига қараб унинг Худога ишониш-ишонмаслигини билиб бўлмайди… Диний эътиқодини биронта вақтинчалик, ўткинчи мақсадга эришиш воситаси қилиб олган одамлар аслида уччига чиққан динсизлардир. Негаки, бундай одамлар учун дин ҳаётда муайян марраларга эришиш воситасидир» (қаранг: «Ҳуррият» газ., 1999, 6-12 янв.).

Гоголнинг Тарас Бульбаси билан ҳозирги тарасбульбалар шу жиҳатдан бир хил. Чунончи, дунёнинг қай бурчагидан бўлишидан қатъи назар, улар ҳамиша дин ва миллат ғамидан дам урадилар. Ҳолбуки, уларнинг дини ҳам, миллати ҳам йўқ. Улар учун дин ҳам, миллат ҳам – бозорга солиниб, эвазига ҳокимият ва катта бойликка эришиш воситаси, холос.

XIX аср бошида Петербургда яшаган рус ёзувчиси Н.В.Гоголь «Тарас Бульба» қиссасида XVII-XVIII асрда Европанинг жануби-шарқида бўлиб ўтган воқеаларни тасвирлаган. Аммо қарангки, замонлар ва маконларнинг хилма-хиллигига қарамай, террорчиликнинг моҳияти, усул ва услублари деярли бир хил экан!

Ягона фарқ – Тарас Бульба ўз жангариларини Запоржье Сечида машқини пишитиб, ўзга элларни (турклар, тоторлар ё поляклар…) талашга етакласа, «замонавий Сеч»да – аллақайси тоғнинг ёруғ оламдан пинҳон бирон ўнгуридаги жангарилар лагерида камолга етган ҳозирги тарасваччалар ўз ватанига, киндик қони томган тупроғига босқинчилик уюштиради.

1834 йилдан бошлаб тарих бўйича адьюнкт-профессор лавозимида хизмат қилган ва асосан Жанубий Россия ўтмиши билан обдон шуғулланган Н.В.Гоголь Запороже Сечи каби қароргоҳларнинг моҳиятини теран англаган бўлиши турган гап. Ва бизнингча, адиб «Тарас Бульба» қиссасини қадимги рус руҳини улуғлаган баҳодир бир казакни мадҳ этиш мақсадида эмас, балки ўз она халқини ҳам, бошқа элларни ҳам ғорат қилган, одамларга беҳисоб зулм ўтказган бадкор бир қароқчининг сохта динпарварлиги нималарга олиб келганини кўрсатиш ниятида яратган, шу орқали XVII-XVIII асрлардаги Россия тарихига ўз муносабатини бадиий йўсинда, эҳтиёткорлик билан ифодалаган.

Тўғри, асарда Тарас Бульба нутқига ҳамоҳанг туйиладиган ўринлар ҳам мавжуд. Шу боис, «Тарас Бульба»нинг асл мазмуни, ёзувчининг бадиий ниятини дафъатан пайқаш қийин. Зеро Гоголь ҳам Тарас Бульбадай «дин ва миллат фидойилари»нинг ёвузлигини ўз даврида худди Пушкин сингари фақат ишорат тили билан баён қила олар эдики, бунинг сабаблари ҳаммага тушунарли. Ҳақиқий маъно бадиийлик бўёғи остига яширилган. Аммо юқорида келтирилган айрим мисоллар шундан далолат берадики, адибнинг гражданлик позицияси аниқ ва қатъий: айрим устомонлар содда одамларнинг диний ва миллий ҳиссиётларини қўзғатиб, буни ўз манфаати йўлига буриши, оқибатда минг-минглаб одамларнинг беҳуда қурбон бўлиши тарих мисолида келажак авлодлар учун ибрат қилиб кўрсатилган.

Пировардида яна адабиётшуносликка қайтиб, бу фан нуқтаи назаридан бир саволни ўртага қўйиш ўринли бўлса керак, деб ўйлаймиз: хўш, мана шундай сифатларга эга бўлган Тарас Бульбани… “ижобий қаҳрамон” деб аташ мумкинми?

Йўқ. Зеро “ижобий қаҳрамон – муаллифнинг ахлоқий қадриятлари акс этган адабий персонаж” (Лит. энциклоп. словарь. – М., 1987, с. 286). Улуғ Гоголнинг маънавий-ахлоқий қарашлари Тарас Бульба қиёфасида акс этмайдигина эмас, унга тамоман қарама-қаршидир.

  Бир қанча вақт илгари “кутубхона”нгиздан адабиётшунос Зуҳриддин Исомиддиновнинг “Тарас Бульба: ошкор ва пинҳон қиёфа” номли тадқиқоти ўрин олган эди. Шу мақола билан танишдим-у, болалигим эсимга тушди. Адашмасам, 7- ёки 8-синфдалигимда Гоголнинг машҳур “Тарас Бульба”сини ўқигандим. Шунинг баробарида бу асар ҳақида совет даврида чиққан турли шарҳлар, манбалар (уларнинг номини ҳозир эслолмайман)ни ҳам кўздан кечиргандим. Ўша кезда шунга ҳайрон бўлгандимки, асар мутолааси давомида Бульбаю унинг казакларига нисбатан менда туғилган салбий таассурот ҳалиги шарҳу изоҳларга сира тўғри келмасди. Уларда қиссанинг бош қаҳрамони умумий тарзда “ватанпарвар”, “Она юртнинг мард ва фидойи ҳимоячиси” сифатида улуғланганди.
Зукко олимимизнинг бояги чиқиши эса диққатимни яна “Тарас Бульба”га қаратди. Шу боис эътиборингизга асли қозоғистонлик, айни пайтда Россияда яшаётган мунаққид Ержан Урманбаевнинг мазкур қисса ҳақидаги мақоласини ҳавола этиш фикри туғилди.

Рустам Ибрагимов

ЕРЖАН ЎРМОНБОЕВ
ТАРАС БУЛЬБА – РУС АДАБИЁТИДАГИ
АМЕРИКАЛИК ИЛК ЖОСУС
ёхуд эл бошига қай қисмат тушиши мумкинлиги ҳақида қисса

Ержан Ўрмонбоев-Габдуллин 1956 йилда Қозоғистонда туғилган. Ҳозир Новосибирск шаҳрида яшайди. Касби – корхона эгаси, рекламачи. Россиядаги кўплаб адабий тўгараклар, ижтимоий клубларнинг аъзоси. Новосибирскдаги Прашкевич семинарининг доимий иштирокчиси. Адабий танқидчилик йўналишидаги кўплаб чиқишлари, хусусан, М. Булгаков ижодига оид қатор мақолалари эътиборга тушган.

Гоголнинг XIX асрда ғайришуурий равишда БУЮК ДАВЛАТЧИЛИКнинг соф мадҳияси ўлароқ идрок этилган, “РУС ЗАМИНИ” жўрттага ва суллоҳларча улуғланган, эҳтирос-ла тўлиб-тошган битигини ўқирканман, вужудимни қамраб олаётган қарама-қарши ҳислардан қутулишим осон эмас экан.

Ва шунда асарларида рус кишисининг энг тубан феъл-атворию иллатларини масхаралашга жазм қилган ёзувчи даҳосига хос қувликда кўрингучи ўткир ҳажв борасидаги ғайриоддий дали фикрлар ўз-ўзидан онгу шууримни чулғай бошлайди. Бу жиҳат айниқса, адибнинг энг машҳур поэмаси “Ўлик жонлар”да ёрқинроқ ифодаланади.

Аммо ижодкорнинг ватанпарварлик руҳидаги манаман деган асари ҳам сиёсий руҳдаги заҳарханда памфлет бўлиб чиқади! Агар Тарас Бульба тўғрисидаги қисса синчковлик билан такрор ва такрор ўқилса, номи чиққан жамики мунаққидлар ҳам, ўрта мактаб дарсликлари ҳам ушбу асар ҳақида кўп йиллардан буён бизга уқтириб келаётган фикрларга нисбатан беихтиёр шубҳа туғилади. Ҳаммага маълум, кенг ёйилган бу янглиғ қарашларга кўра, Тарас Бульба сиймосида биринчи галда ҳақиқий рус ватанпарвари тажассум топган. Сўзим исботсиз қолмаслиги учун эса мен Тарас Бульба хонадони тимсоли борасидаги бундай талқиннинг мустаҳкам асосини тебратиб кўрмоқчиман. Шунингдек, сурбетларча гапдону кўпни кўрган оқилу доно бўлиб кўринмаслик ниятида бутун бошли матнга ёпишиб олмай, асл ҳақиқатнинг тагига етиш ҳуқуқини китобхоннинг ўзига қолдириб, ўз иштибоҳимни қисқа ва лўнда баён этишга ҳаракат қиламан.

1. Тарас Бульба фамилияси аслида русча эмас, балки ё белорусча, ё украинча шундайин аломат персонаждирки (бу сўз, яъни “Бульба” “картошка” деган маънони билдиради. Ушбу ўсимлик Америкадан Европага тарқалган. Демакки, қиссадаги “бош ватанпарвар”нинг аждодлари АҚШдан экан!), бундай фамилиянинг келиб чиқиш илдизлари Польша ва ундан нарига, Германияга қадар чўзилгандир. Асарда айтилишича, Тараснинг соф вазни 20 пуд (яъни 320 килограмм) бўлган. У ўзининг рус казаги эканлигини таъкидлаб, бутун қисса давомида рус диёрининг мангу шон-шавкати ҳақидаги аллақандай эҳтиросли, салтанатпарастлик руҳидаги жўшқин шиорларни ўртага ташлаган кўйи гап-сўзида нуқул насл-насабига урғу беради. Қолаверса, асарда Тараснинг кичик ўғли Андрийдан бўлак барча казаклар ҳам айнан тантанавор чақириқлар асносида гавдаланади.

2. Тарас Бульба семинарийни ва турган гапки, одоб-ахлоқдан таълим бергучи фалсафий илмларни ерга ураркан, бениҳоя оғир, машаққатли деҳқончилик ишлари туфайли қартайиб қолган жафокаш хотинининг шунча уқубат чекаётганига қарамай, тийиқсиз равишда жангу жадал ва ароқхўрликдан ҳузурланганча, шуни уқтираверадики, эр киши учун ҳаётнинг бош мазмуни илму урфон эмас, балки аскарий санъат эмиш.

3. Аниқ бир мақсад йўлида эмас, балки ёлғиз бекорчиликдан, хазинани ўлжаю бойликлар билан тўлдириш, яъники талончилик ниятида казаклар батамом яҳудийлик, аниқроғи, католик эътиқодига ўтган польяк қўшинларига қай бир сабабга кўра қўшилган аллақандай жид (жуҳуд)ларнинг хунрезликлари тўғрисидаги мутлақо ёлғон, очиқдан очиқ иғво гаплар орқали фитна қўзғаб, ляхларга уруш очишади. Кимга тажовуз қилишнинг эса – хоҳ у ислом динига сиғинувчи татар, хоҳ лях ёки католик бўлсин – казаклар учун умуман фарқи йўқ. Бундан ташқари, фақатгина уларни оға-ини деб атаганлари ўзларига нисбатан оддий бир таҳқиромуз галварсликдек туюлгани боис аввал бошданоқ барча яҳудийларни оммавий қатл этиш (қириб ташлаш!) фикрига келишади. Казакларнинг барчаси насронийча қарашлар ҳали аниқ шаклланмаган антисемиту мажусий эканлиги муаллифга очиқ-ойдин маълум. Улар учун православлик ҳақидаги ҳар қандай диний маъруза фасиҳ сўзлаш йўриқномасидан, қадамлари етган жой борки, барини ғорат этмоққа ижозат бергучи ўз-ўзини алдаш воситасидан ўзга нарса эмас (Пировардида коммунистлар халққа ўлимдан кейинги христианча жаннатнинг ўрнига реал ҳаётдаги порлоқ келажакни ваъда қилиб, қўл урганлари айни шундай қилмишлар эмасмиди, ахир?).

Қисса давомида казаклар “Яратганнинг номини ҳуда-беҳуда тилга олмагил” (Чиқиш, 20:7) деган маълуму машҳур ўгитни назарга илмай, худога қарата ҳадсиз-ҳисобсиз равишда хитоб қилишади. Мўътабар битикда эса “Ҳақ таоло исмини бўлар-бўлмасга айтаверма, зотан, Парвардигор Ўзининг номини ноўрин тилга олганни жазосиз қолдирмагай” дейилган.

Н. В. Гоголь халқнинг христианликка сидқидилдан эътиқод қўйиш салоҳиятида кўрингучи асл православ имонга Тарас Бульбаю казакларнинг ихлосу садоқатини қайта ва қайта таъкидларкан, китобхонни запорожьеликлар талончилигу зўравонлик мақсадида эмас, Исо шарафи учун курашаётганларига зўр бериб ишонтиришга уринади.

Ҳаққониятни ҳамда Яратгандан келган ваҳийни қандайдир табиий ва беаёв бир нарса каби ўз қондошларига бўлган муҳаббат туйғусига қарама-қарши қўяроқ, гўёки улар босқинчиларнинг айни шу ҳаққонияту илоҳий хабар йўлидаги бирлигу биродарлигига нисбатан ўз эътимодларини тан олмоқдан бош тортаётган бутун дунёга қарши аллақандай салиб юришини бошлашармиш.

“…бу қардошлик аҳдидан муқаддас, азиз ҳеч нарса йўқ. Ота-она боласини яхши кўради, бола ҳам ўз ота-онасини яхши кўради, аммо жигарларим, бу яхши кўриш бошқа, чунки ҳайвонлар ҳам ўз болаларини яхши кўрадилар. Жон ва тан билан боғланиб қардош бўлмоқ ёлғиз одамлар орасида бордир. Бошқа юртларда ҳам қардошлик бўлган, лекин рус тупроғидагидек қардошлик ҳеч қаерда бўлган эмас”*.

Бу ерда муаллиф яна Тарас Бульба тилидан падару волидани эъзозлаш зарурлиги ҳақида Библия (Чиқиш, 20:12) да уқтирилган панду ўгитларга зид гапларни айтади. Вале афтидан негадир адабиётшунослар, мунаққиду китобхонлар муқаддас китобни таҳқирловчи бундай аён-ошкор шаккокликдан сира жунбишга келмаётганга ўхшайди.

4. Казаклар гетманнинг асирга тушиб, буқа шаклидаги мис идишда жизғанак бўлгани тўғридаги рўйирост уйдирмани ҳақиқат дея қабул қилиб, қишлоғу кентларда қўлларига тушган одамларни даҳшатга соларак жануби-ғарбий Польша ерларига ёпирилишади. Ниҳоят, улар бой ўлжа илинжида бошлаган ҳарбий юришлар орқали асосий мақсадларига етишади. Афсуски, ўша бойлик Дубно шаҳрининг мустаҳкам қалъасида қўриқланади. Турган гапки, Тарасу унинг казакларини томоқ эмас, балки черковларда кашишлар қўлида сақланаётган олтину бебаҳо ёдгорликлар, шаҳарликлар тўплаган ўзга хил бойликлар ўзига тортади: “Аскар тўппа-тўғри Дубно шаҳрига қараб юришга қарор берди; овоза гапларга қараганда бунда мол ва хазина, давлатманд бойлар ҳам кўп эди”.

Запорожьеликларнинг шаҳарга ҳужум қилишдан кўзлаган бундан бўлак муддаоси йўқ. Дубнода улар томонидан қулликдан халос этилиши керак бўлган қандайдир халқнинг борлиги ҳам даргумон. Аксинча, казакларнинг ўзи уччига чиққан босқинчию бадкордир – буни муаллиф ўқувчига тўғридан-тўғри кўрсатади ҳам. Казаклар юришининг талончилик хусусиятини баралла айтмоққа эса уларнинг жиноятларини ошкора тарзда Исонинг инояти дея уқтиргучи лашкару қўшин атаманларининг жўшқин нутқларидаги кети узилмас сафсаталаргина монелик қилади.

5. Бундан ташқари, Гоголь китобхон эътиборини яна бир жиҳатга қаратади – Тарас ҳеч бир гуноҳи йўқ шўринг қурғур шаҳарликларни очликка мубтало этиб, бой ўлжа иштиёқида қароқчиларга хос жасурлигу ёвқурлик билан Дубнони қамал қилган бир пайтда унинг жонажон юртини – Остапу Андрейларнинг мункиллаган онаизорию ўз уйи қолган қадрдон диёрини бу ернинг эркаклари урушга кетганидан фойдаланган кўчманчи татарлар роса талайди. Шу йўсин муаллиф ўқувчига уқтирадики, Тарас Бульбаю запорожьелик казаклар учун ўзи туғилиб-ўсган замину уй, она, хотин, бола-чақа, опа-сингиллар эмас, ўзга юртга уюштирилган очиқдан-очиқ босқин чоғи асир тушган ўғри-қароқчи оғайнилар муҳимроқ. Наҳотки, одатий майхўрлик орқасидаги номаъқулчиликлари сабаб тутқинликда турган юз чоғли босқинчининг ҳаёти бутун бошли азиз Ватанни заволу ҳалокатга дучор этганларини оқламоққа асос бўла олса?! “Кейин маълум бўлдики, ён томондаги шаҳар дарвозасини қуршаб турган Переяслав қўридагиларнинг ҳаммаси ичиб, ўласи маст бўлган эди. Бинобарин, уларнинг ярмиси қирилиб, қолганларини бошқалар ҳаш-паш дегунча боғлаб, банди қилиб олиб кетганликлари таажжуб эмас”.

Польяк шаҳрига қаратилган тажовуз эса пиёнисталарни қутқариш учун ҳамма нарсадан воз кечишга тайёр Тарас Бульба ҳамда казакларнинг аҳмоқона ўжарлиги орқасида давом этаверди.

Айни шу қирғин чоғи Тарас ўзининг кичик ўғли Андрийни ўлдиради – бу йигит ихтиёрий тарзда қароқчилик ҳаётини гўзал паннага муҳаббати-ла алмашган ва унинг ҳимояти йўлида отасию оғасига қарши чиққанди. Тараснинг ўзи айнан ўртоқларини деб аранг жон сақлаб қолади. Тўнғичи Остап эса қўлга олиниб, намойишкорона қатл этиш учун Варшавага олиб кетилади.

6. Асар давомида Андрий вужуди ишқу меҳр-шафқатдан тўлиб тошганча, падари ҳамда биродарига қарши борган онда ўғилнинг бу хиёнати асл христианча аъмолга мос фавқулодда инсонийлик сифатида гавдаланади. Тараснинг катта ўғли Остапдан кўра кўнгли бўшроқ, раҳмдилроқ бўлган, аломат бир “юрак сиқилиши” (яъни тинч аҳолига, ҳолдан тойган шаҳарликларга нисбатан насронийликка хос ачиниш, ҳамдардлик туйғуси) боис изтироб туйган Андрий қамал пайтида киевлик аскарбошининг қизини эсларкан, қалбида шаҳар аҳлига хайрихоҳлик уйғониб, ойимқизга севгиси жўшиб кетади. Айни шу ҳолатлар йигитни ўз отасини сотиб, казакларга қарши курашмоққа мажбур этадики, минг машаққат-ла жонажон кентларию унинг бойлигини босқинчилардан, яъники запорожьелик казаклардан ҳимоя қилаётган шаҳарликларнинг бундай ноҳақ аянч аҳволини ангмаслик тушуниксиз ва номақбул ҳол бўлур эди.

7. Гарчи Тараснинг ўзи казаклардаги олий мартаба саналмиш казак қўшини атамани унвонига эришиб, халқ қаҳрамони мисол шарафланса-да, икки фронтдаги узоқ жанглар – татарларни қувиш ҳамда поляк боёнлари билан тўқнашувлар оқибатида Тараснинг бутун оиласи патарат топади.

8. Оқибат Тарас ўзларининг талон-тарожу зўравонлигидан, босқинларидан тўйган ёғийнинг қақшатқич зарбасидан танг аҳволга тушган жиноятчи оғайнилари қай йўсин жон сақлаётганини кузатганча, (Ўрта асрлардаги “жодугар”лар каби) гулханда жизғанак бўлади. Шу тариқа рўйи заминда ундан польяк хонимқизнинг хонадонида, яъни Европада табиийки, католик сифатида улғаяжак ёлғиз бир етимча қолади.

Бу ўринда айрим тарихий маълумотларни ўзимнинг кинояли фикр-мулоҳазаларим билан бирга илова қилсам.

Аввало олдимизга шундай савол қўйсак – қиссадаги воқеалар қачон юз берган?

Агар асосий воқеаларга таянадиган бўлсак, бу палла XVI асрнинг иккинчи ярми (охири)га тўғри келади. Запорожье Сечи тарихига назар ташлайлик. Хортицкий қалъаси 1556 йилда князь Дмитрий Вишневецкий томонидан қурилган. Қиссада шунингдек, 1596 йилда тузилган Брест-Литовс иттифоқи ҳам эсланадики, шу орқали биз айни ўша аср ниҳоясидаги воқеалар ҳақида гап кетаётганини англаймиз. 1577 йилда Дубно дарҳақиқат, қамал қилинган – тўғри, запорожьеликлар эмас, балки Қрим татарлари томонидан. Аммо улар шаҳарни олишолмаган.

Бироқ Гоголь Тарас Бульбанинг қатъий ҳамда кескин феъл-атвори XV асрдаёқ шаклланганини ёзади. Бу нима – янглишишми? Матбаа хатосими? Ёки бирор нарсага шамами – шундай бўлса, нимага шама? Бунга кейинроқ тўхталсаг-у, Дубно қамалига, Андрийнинг ўлдирилиши билан боғлиқ машҳур эпизодга қайтсак.

“Сени дунёга келтирган ҳам ўзим эдим, энди ўлдирувчи ҳам ўзим бўлай!” – дея Тарас ўғлига қарата ўқ узади. Орангизда кимдир ҳеч ўйлаб кўрганми Андрий айнан қандай қурол билан маҳв этилганини? Айнан қандай қуроллари бўлган запорожьеликларнинг?

– Балки Берданка милтиғидир? – деб сўрайди шунда аллаким.

– Уят, яхши йигит, уят. Ахир, Бердана тизимидаги милтиқлар XIX асрнинг ўрталарида, яъни асарда тасвирланган воқеалардан қарийб уч юз йил ўтгандан кейингина ишлатилган-ку. Сиз ҳали Симонов карабинини ҳам эсларсиз. Яна қандай тахминлар бор? – деймиз биз.

– Унда машҳур Лепажа милтиғидир?

– Гарчи айнан ўша хилдаги чақмоқ милтиқ эса-да, у бир қадар “оловли” қурол. Андрейнинг жуда тез ўлдирилганидан, у фақат ўз маҳбубасининг исмини пичирлаб айтишгагина улгурганидан ҳам кўриниб турибдики, Бульбанинг худди ўшандай милтиғи бўлган. Пилтали қуролни отишга шай ҳолга келтириш учун эса анчагина вақт кетади. Запорожьеликларнинг аслаҳалари орасида айнан чақмоқ милтиқ бор эканлигини ҳарбий юриш чоғи уларни жуҳуд қавмига мансуб Янкель ўзга хил ҳарбий анжомлар қатори шундай яроғ билан ҳам таъминлаганидан кўриш мумкин. Шуни таъкидлаш жоизки, ўша замон учун чақмоқ милтиқ техниканинг сўнгги ютуғи эди. Бульбанинг замондоши Тиль Уленшпигель** эса аркебуза, яъни пилтали милтиқ билан жангга кирган. Шу йўсин Гоголь Запорожье Сечи техника тараққиёти бобида Фландриядан*** нафақат ортда қолмаганига, билъакс, кенг ёйилган хато қарашларга зид ўлароқ бу борада у ердан ҳатто ўзиб кетганига шама қилади.

Энди афсонавий қиссадаги у қадар эътиборга тушмаган бошқа эпизодни ёдга олайлик: “Кейин тун бўйи кемаларнинг тешилган жойини тузатиш, қайиққа кирган сувни товоқ ва шапка билан сепиш билан овора бўлдилар. Иштонларини йиртиб, елкан қилиб, туркларнинг йилдирим кемаларидан қочиб қутулдилар”.

Аммо асар воқеалари кечган замон буюк жўғрофий кашфиётлар даври эди. Елкан ёрдамида сузиш техникаси эндиликда ғоят юксак даражага етганди. Туркларнинг елдек учадиган кемаларини ортда қолдириш учун шалварлардан апил-тапил қийқиб қилинган елкан қайиқнинг фақат орқадангина эмас, балки ён томондан ҳам эсувчи шамол йўналишига мос сузишини таъминлаши керак эди. Шу тариқа Гоголь бир жумла орқали кўрсатадики, запорожьеликларнинг денгизчилик бобидаги маҳорати қанчалик юқори бўлса, улар техника муаммоларини ноодатий йўсинда ечишга шунчалар қодирдирлар.

Энди эса Тараснинг Умандан Варшавага қилган сафарини эслатиб ўтмоқчиман. Польяк ҳукуматининг қидирувида бўлган Бульба боя биз яҳудий миллати вакили сифатида таъкидганимиз Янкелдан ҳеч бир монеликсиз кўзлаган ниятига эришиш учун ҳеч кимга сездирмай Варшавага кириб олишига ёрдам беришини сўрайди. Ўз навбатида Янкель Тарасни ғишт ортилган аравага яширади ва икки қирчанғи қўшилган арава йўлга тушади.

Ёзувчи бу саёҳат қанча вақт давом этганини айтмайди. Дарҳақиқат, қанча вақт? Юкли араванинг оғирлиги қанча бўлган? – Буларни тақрибан чамалаб кўрамиз. Демак, жуссадор, йўғон кишини яшириш учун камида бир кубометр ғишт керак. Буни ҳисоблаб чиқиш ёки тажриба тариқасида текшириб кўриш қийин эмас. Ғиштнинг солиштирма оғирлиги ҳар куб сантиметрга тахминан 2,5 грамдан тўғри келади. Унда ғиштларнинг салмоғи энг камида икки-икки ярим тонна атрофида чиқиши лозим. Бунга шунчалик вазмин юкни тортиш учун етарлича мустаҳкам бўлган араванинг оғирлигини, “ниҳоятда гавдалик, оғир” Тараснинг вазнини (қиссада айтилишича, унинг вазни 20 пуд, яъники 320 килограмм экан!), керакли озиқ-овқатни ва ҳоказоларни қўшинг. Демакки, араванинг оғирлиги уч тоннадан сира кам чиқмаслиги муқаррар. Ва боз устига, озғин ва новча Янкель (яна беш пуд) ҳам бор – бир жуфт от шунча юкни худо билсин қандай йўллар орқали, устига-устак, қир-адирлар орқали қарийб минг чақирим нарига элтиши керак. Бироқ Гоголь от-уловда қурилиш материалларини ташишнинг йўл-йўриғи хусусида тўхталмайди. У шунга ишора этадики, запорожьеликлар ўта ноқулай шароитларда ҳам узоқ йўлни босиб ўтишга лаёқатли. Ўзингиз араванинг тагига қорнингиз билан чўзилганча, кўксингизга ғиштларни қўйиб, лоақал бир соатча шундай саёҳат қилиб кўринг-чи. Бу ерда эса ҳатто кунлар ҳам эмас, балки ҳафталар ҳисобга олиняпти.

Эндиги навбат жуда муҳим бир кашфиётга! Бульбанинг феъл-атвори XV асрда шакллангани ҳақидаги жумлага қайтсак. Хўш, нега айнан ўша асрни эслаш керак бўлиб қолди? Бу даврда дунё тарихида юз берган энг асосий воқеа қайси? Албатта, 1492 йилда Колумб томонидан Американинг кашф этилиши.

Бундан ташқари, католик ҳукмдорлар Фердинанд ҳамда Изабеллаларнинг фармонига биноан яҳудийларнинг Испаниядан қувғин қилинганини ҳам эсламоқ мумкин. Илло бунинг сабаби тушунарли.

Гоголь эса жуҳудлар қирғинини ўзига хос юксак бадиий маҳорат, усталик билан, ва айтиш мумкинки, очиқ-ойдин тасвирлаган.

Хўш, Буюк жўғрофий кашфиётлар ҳақида нима десак экан? Айни шулар сабаб Христофор Колумб, Америго Веспуччи, Жак Картье, Васко да Гама, Фернан Магеллан каби номларнинг донғи ҳар ёққа таралган. Улар итальянлар, французу португаллар эди. Унда бундай шарафли сафда запорожьеликлар қани?

Ана энди казаклар ашаддий кашанда бўлганини эслайлик. Бульба ҳатто ўзининг трубкасини ахтариб, душман қўлига тушади. Лекин тамаки чекиш Европада, тағин, Шарқий Европада XVI аср охири, XVII аср бошидагина оммалашган. Ахир, Тарас Бульбанинг феъл-хўйи XV асрда шаклланган эмасмиди. У ҳолда запорожьеликлар тамакини қаердан олишган?

Маълумки, бу ўсимлик Америкадан тарқалган ва агар запорожьеликлар Колумбга боғлиқ бўлмаган ҳолда тахминан айни ўша даврда Американи кашф этишган деб фараз қилсак, юқорида таъкидланган номувофиқлигу зиддиятга ечим топиш мумкин. Таассуфки, буни тасдиқлайдиган далиллар сақланмаган. Аммо шундай бўлишининг етарлича эҳтимоли борлигини ҳамма нарса тасдиқлайди.

Тур Хейердалнинг папирусдан ясалган “Ра” номли қайиқда қилган саёҳати шуни кўрсатгандики, ҳатто қадимги мисрликлар ҳам Америка соҳилларига қадар бора олишган. Колумбдан беш юз йилдан ҳам кўпроқ вақт олдин эса викинглар Эйрика ўғли Лейв бошчилигида Лабрадор ярим оролига етиб боришган. Фаранг шифокори Ален Бомбар Атлантика уммонини сиқиқ ҳаволи қайиқда бир ўзи сузиб ўтган. Шундай экан, энг замонавий яроғ-аслаҳаларга, денгизчилик борасида юксак салоҳиятга ва машаққатли сафарлар чоғидаги йўқчиликларга чидаш лаёқатига эга викингларнинг драккарларидан**** денгизда сузиш бобида шубҳасиз ўз қайиқлари сира қолишмаган запорожьеликлар ҳам наҳотки шундай ишнинг бир эмас, бир неча карра уддасидан чиқишмаган бўлса? Мана, қаерда пинҳон экан Гоголнинг Буюк Сири!

Яна шуни ҳам тахмин қилиш мумкинки, Гоголь Колумбнинг ватани Италияга макарон маҳсулотлари тайёрлашни ўргангани эмас, ўзининг айни шу фаразига далил топгани жўнаган.

Албатта, деҳқонларнинг манзилгоҳларини қуршаб олиб, қўлларига тушган кишиларнинг барини ҳеч бир сабабсиз талайдиган, жидлар (Холокостдан***** анча олдин ўз-ўзича бутун Европанинг соҳиби каромати сифатида кўринган яҳудийлар)ни ҳеч қандай судсиз, сўроқсиз қийратадиган, ичкиликка муккасидан кетган жангарилар тўдасини тасвирловчи бу қиссани замондошларимизнинг навқирон авлоди учун ахлоқ-одоб намунаси дея олмаймиз.

Тарас Бульба Ўрта асрлардаги ғоят бешафқат ва авбош бир жинояткор йўлбошчининг тимсолидирки, ҳар қандай одамнинг, боз устига, художўй насронийнинг бундай бўлиши мумкин ҳам, керак ҳам эмас! Замонавий ахлоқ нуқтаи назарига таянсак, у дўзахдан чиққан ҳақиқий дажжолдир.

Унда бу кимсани ўзига шу қадар жазб этгувчи жўшқин бир ватанпарвар киши қилиб
кўрсатаётган нарса нима? Жавоб битта: Н. В. Гоголнинг доҳиёна услуби.

Муаллиф ўз битигида Тарас Бульба номидан шундай табаррук калому истиораларни қўллайдики, бу ҳол ҳар қандай русийзабон китобхонларни (таажжубки, нафақат билимсизи, ҳатто ўқимишлиларини ҳам) Тараснинг минбаъд талончию жиноятчи эмас, балки аллақандай келгинди мусулмону ғайридинлар тажовузига учраётган Муқаддас Русь сарҳадлари ҳимоячиси эканлигига ишонмоққа мажбур этади. Ва айни шу мақсадда Гоголь ўқувчининг туғма ватанпарварлик ҳисларидан фойдаланган ҳолда воқеаларни Россия ҳамда Польша ўртасида тарихий қарама-қаршилик кечган XVII асрнинг ҳаммага маълум нотинч, ғала-ғовур пайтларига кўчирган.

Албатта, бу жиҳат фақат ўша воқеаларнинг барига улуғворлик бахш этмоқ ва Польшанинг тинч аҳолисига қарши Тарас Бульба очган жинояткорона босқинчилик урушини оқламоқ учун тарихийликка зид анчагина мавҳум шарҳлар орқали таъминланган.

Энди айтиб ўтилган фикрларга асосланиб, бемалол шундай тўхтамга келиш мумкинки, бу асарни ёзишга фақат мустабид ҳокимият даврида кенг ёйилган империяча улуғдавлатчилик дунёқарашини масхара қилиш қасдида Н. В. Гоголга хос сатирик истеъдодгина рағбат уйғотган. Ва Тарас Бульба қиссаси адибга замондош ҳукуматдорлар томонидан ўша йилларда рус халқининг башарият тарихидаги халоскорлик роли хусусида тарқатилган мафкурага қарши сатирик памфлет сифатида битилган.

Шу боис чин ватанпарварлик нуқтаи назаридан дахлсиз саналган тушунчаларни таҳқиромуз тарзда карикатура ўлароқ қўллаган адибнинг тенгсиз салоҳиятидан ҳайратга тушган рус кишиси ушбу асарни ўқиш ҳамда уқишга тайёр эмасга ўхшайди.

Бундан ташқари, Гоголь худди башоратчилардай ўзининг бош персонажини нақ АҚШ жосуси (яъни МРБнинг XVII асрдаги хуфяси)дек тасвирлайди – ўша замоннинг чақмоқ милтиқдек энг олди қуролини Тарасга тутқазиб, қаҳрамонини қип-қизил кашанда қилиб кўрсатади, ва шунингдек, унинг исми ёнига кўринишидан белорусча эса-да, аммо асли америкача бўлган бир фамилияни тиркаб қўяди. Ўз навбатида бу фамилия “картошка” маъносини англатувчи сўздан келиб чиққанини, ўсимликнинг ўзи эса ривоятга кўра, Россияга дастлаб XVII аср охирида Пётр Биринчи томонидан элтилганини айтиш жоиз. Европага бўлса картошка ёхуд “бульба”ни 1551 йилда Сьеса де Леон Перудан келтирган. Лекин у фақат XVIII асрдагина расман тан олиниб, деҳқончиликда оммалашган.

Шундай экан, бизнинг Тарас Бульбамиз XIX асрда Н. В. Гоголнинг тасаввуру хаёлотидан ўсиб чиққан ҳақиқий Жеймс Бонд бўлмай, яна ким бўлсин?!

Изоҳлар:

* “Тарас Бульба” асаридан келтирилган парчалар 1958 йилда ЎзССР давлат бадиий адабиёт нашриётида чоп этилган “Миргород” тўпламидан олинган. Қиссани Наби Алимуҳаммедов ўзбек тилига ўгирган (тарж.)
** Тиль Уленшпигель – Ўрта асрлардаги нидерланд ва немис ривоятлари ҳамда халқ китобларининг қаҳрамони. Бельгиялик ёзувчи Шарл де Костер у ҳақда “Тиль Уленшпигель тўғрисида афсона” номли роман ёзган (тарж.)
*** Фландрия – Ҳозирги Франция, Бельгия ва Нидерландия ҳудудларидаги тарихий вилоят. Шарль де Костер қаламига мансуб романнинг бош қаҳрамони Тиль Уленшпигель айнан ўша ерда туғилган. – (тарж.)
**** Драккар – қадимги викингларнинг йирик ҳажмли кемаси (тарж.)
***** Холокост – 1933-1945 йилларда нацистлар томонидан Европа яҳудийларининг таъқиб қилиниши ҳамда босқичма-босқич оммавий қириб ташланиши жараёнини англатувчи атама. Бу сўз қадимий юнон тилида “қурбонликни батамом куйдириш” деган маънони билдиради (тарж.)

Рус тилидан Рустам ИБРАГИМОВ таржимаси

«Taras Bulba», aslida qissa emas – nasrda bitilgan doston. Uning butun ruhi, oxiriga qadar mardona bir ohang bilan davom etadigan uslubi, Sech kazaklarining erkin va hur hayoti tasvirlangan o‘rinlarida qadim dostonlarni yodga tushiruvchi ohang-ifodalar, matnidagi ritm bu fikrni dalillaydi. Ta’bir joiz bo‘lsa, «Taras Bulba» – qahramonlik eposi.

Nikolay Vasilyevich Gogol [1809.20.3(1.4), Poltava gubernyasi, Mirgorod uyezdi — 1852.21.2 (4.3), Moskva] — rus yozuvchisi. Rus adabiyotida tanqidiy realizmga asos solgan. Nejin gimnaziyasini tugatib (1828), Peterburgga kelgan. Rassomlik qilgan, drama to‘garaklarida faol qatnashgan, ayrim yumoristik rollarni ijro etib, badiiy ijod bilan ham shug‘ullangan. V. Alov taxallusi bilan yozilgan «Gans Kyuxelgarten» romantik dostoni (1829) salbiy baholangach, chet elga ketgan. Germaniyaning Lyubek, Gamburg shaharlarida bo‘lgan. Peterburgga qaytib, davlat mahkamalarida xizmat qiladi. Mahkamalardagi qog‘ozbozlik, sansalorlik kabi illatlar Gogol uchun boy mavzu bo‘ldi («Peterburg qissalari, 1830).

A.S. Pushkin bilan uchrashuvi (1831) Gogol ijodida burilish yasadi. «Dikanka qishlog‘i oqshomlari» (1831—32) to‘plamiga kirgan hikoya va qissalari («Sorochino yarmarkasi», «Dahshatli qasos» va b.) Gogolga shuhrat keltirdi. Bunda Malorossiyadagi turmush tarzi, odamlar ongi, axloqi, xalqning yumorga boy afsonalari, urf-odatlari aks ettirilgan. Gogol Sankt-Peterburg universiteti umumtarix kafedrasida professor bo‘lib ishladi (1834), bu unga tarix bilan chuqurroq tanishish imkonini berdi. «Mirgorod» («Ivan Ivanovich bilan Ivan Nikiforovich oralarida bo‘lib o‘tmish janjallar hikoyati», «Viy» va boshqa qissalar) to‘plami hamda «Arabeskalar» («Neva shoh ko‘chasi», «Portret», «Tentak maktublari» qissalari) to‘plamida (1835) shahar hayoti manzaralari «ko‘zdan yosh chiqquncha» kulgi qo‘zg‘atadigan usulda tasvirlanadi. «Taras Bulba» (1835) qissasi ukrain xalqining chet el bosqinchilariga qarshi kurashiga bag‘ishlangan. Gogol 30-yillar 1-yarmida «3-darajali Vladimir» (tugallanmagan), «Uylanish» (1842 yilda nashr etildi) komediyalari ustida ishladi. «Revizor» (1836) komediyasida Rossiyadagi mansabparastlik, xazinani talon-toroj qilish, poraxo‘rlik va boshqa hajv ostiga olingan. Gogol ijodining cho‘qqisi bo‘lgan «O‘lik jonlar» (1842) doston-romanida Rossiyadagi o‘sha davr hayotiga umumiy tavsif berilgan.

Gogol o‘z dunyoqarashida sodir bo‘lgan axloqparastlik goyalari ta’sirida «Do‘stlar bilan yozishmalardan tanlangan sahifalar» (1847) asarini e’lon qiladi. Mazkur asar V. G. Belinskiy tomonidan tanqidga uchraydi («N.V. Gogolga xat»).

Gogolning «Revizor» (1935—52, Kibriyo Qahhorova va Abdulla Qahhor tarjimasi), «Ivan Ivanovich va Ivan Nikiforovich oralarida bo‘lib o‘tmish janjallar hikoyati» (1972, N. Alimuhamedov tarjimasi), «O‘lik jonlar» (1959, Rustam Abdurahmonov tarjimasi) va boshqa asarlari o‘zbek tilida nashr etilgan. «Revizor», «Uylanish» pyesalari O‘zbekistan teatrlari sahnasida qo‘yilgan

Zuhriddin Isomiddinov
TARAS BULBA. OSHKOR
VA PINHON QIYOFA

Gogolning «Taras Bulba» (1835) qissasini hamma biladi. Bu asar o‘nlab yillar davomida maktab darslik va majmualaridan tushmagan. U hozirga qadar o‘zbek tilida, alohida kitob holida uch bora, yuz mingdan ortiq nusxada chop etilgan.

Sababi, avvalo yozuvchining zo‘r badiiy mahorati, shuningdek, markaziy obraz – Taras Bulbaning mard, yovqur, vatani, e’tiqodi uchun o‘limga ham tayyor, qat’iy fe’lli, yovga nafrati cheksiz, sotqinlik qilgan o‘g‘lini o‘ldirishdan zarra ikkilanmaydigan bir shaxs qilib tasvirlanganida. Izzat Sulton aytganiday, xarakter adabiy asarda g‘oyaviy va hayotiy mazmunning shakli bo‘lsa, ya’ni asar qahramoni yozuvchi g‘oyasini ifoda etsa, Taras Bulba obrazi orqali Gogol qanday g‘oyani taqdim etadi? Bir qarashda, bu savol nihoyatda jo‘n. Zero Tarasning mard, qat’iy irodali, vatanparvar bir kishi sifatida tasvirlangani hammaga ma’lum-da.

Temir irodali Taras, uning mardona o‘g‘li Ostap, bolaligidan ko‘ngli bo‘shroq o‘sgan Andriy, «Sech uchun» jonini tikkan azamat kazaklar, bahodirlik zamonlarini qo‘msab, keksaygan chog‘ida ham qo‘shin safida yurgan mashhur atamanlar, yovvoyi demokratiyaga xos askarboshi saylovi, qamaldagi shaharning ochlikdan eti suyagiga yopishgan fuqarosi, bepoyon qiru o‘tloqlar, partiarxal o‘tmish tasviri… Bu kabi yovvoyi dilbarliklar, o‘sha davr hayotining o‘ziga xos romantikasi o‘quvchini maftun etadi. Kitobxon bosh qahramonni, u har qancha qo‘polu o‘jar bo‘lmasin, yoqtirib qoladi. Taras Bulba – har bir adabiyot muhibiga tirik bir shaxs kabi tanish.

Asardagi eng ta’sirchan voqea, albatta, Taras Bulbaning yov tomoniga o‘tib ketgan o‘g‘li Andriyni otib o‘ldirishi sahnasidir. Ammo xoin farzandning boshqa birov emas, aynan uni dunyoga keltirgan ota tomonidan o‘ldirilishi motivi jahon adabiyotida Gogolga qadar ham bor edi (masalan, fransuz adibi Prosper Merimening «Mateo Falkone» (1829) degan hikoyasida o‘zini quvib kelayotgan politsiyachilardan yashirishni so‘ragan qochqinga avval boshpana berib, so‘ng mirshabboshi va’da qilgan tilla soat evaziga u yashiringan pichan g‘aramini ko‘rsatib, uylaridagi mehmonni tutishga ko‘maklashgan bolani – o‘z o‘g‘ilchasini otib tashlagan Mateo Falkone obrazi). Ammo Taras Bulbaning bu jihatdan esda qolarli jihati shundaki, u yov tomonga o‘tgan navqiron o‘g‘li Andriyni jang chog‘ida tutib, otib o‘ldiradi.

Aynan shu jihati bilan Taras Bulba «Yovga asir tushgan o‘zining soldat o‘g‘liga dushmanning ofitserini almashmaydigan» Stalin zamonida ham, undan keyingi zo‘raki patriotizm davrida ham e’tiqod, yurt ozodligi uchun kurashchilarning timsoliga aylangan. Masalan, Abdulla Qahhor bu obrazga baho berib: «Gogolning zehnimda umrbod qolib ketgan obrazlaridan biri Taras Bulba bo‘ldi: barvasta, baquvvat, irodasi temir, o‘rtoqlariga mehribon, dushmanga beomon bo‘lgan bu chol ko‘z oldimdan sira ketmaydi, hamma vaqt xuddi yaqindagina ko‘rganga o‘xshab turaman. 41-yilda nemis bosqinchilari Ukraina tuprog‘iga bostirib kirgan kuni, nazarimda, Taras Bulba baqirib, so‘kinib, xiyonatkor o‘g‘lini o‘z qo‘li bilan o‘ldirib, ikki yondan iyagigacha osilib tushgan mo‘ylovi xiyol titragan holda, qo‘liga qurol olib, dushmanga qarshi chiqib ketayotganday bo‘ldi», deb yozgan edi (A.Qahhor. Yoshlar bilan suhbat, T., , 1968, 59-60 b.).

Bu obrazning ana shu xislatlari adabiyotda aksioma tarzida qabul qilinadi. Masalan, Katta Sovet qomusining «Gogol» maqolasida shunday so‘zlarni o‘qiymiz: «Taras Bulba obrazida xalqning qahramon o‘g‘illariga xos bo‘lgan eng yaxshi xislatlar – ularning vatanga, birodarlariga sodiqligi, mardlik, vatan dushmanlariga nafrati, cheksiz jasurligi va jo‘mardligi aks etgan. Taras mazlumlarning dahshatli qasoskori, haq ish uchun kurashning dono va tajribali rahbari sifatida ko‘rsatiladi. U o‘g‘li Andriyni eng og‘ir jinoyati – vatanga xiyonati uchun sira ham ikkilanmasdan qatl etadi. Bu yerda ham uning uchun umumiy ish, vatan oldidagi burch tuyg‘usi shaxsiy hissiyotlar, qondoshlikdan yuqori qo‘yiladi». (Bolshaya Sovetskaya ensiklopediya, – M., izd-vo «BSE», 1952, s. 572).

Gogolshunos olimlarning Taras obrazi haqidagi bunday fikrlaridan yana ko‘p iqtibos keltirish mumkin. Ammo barchasining mazmuni bir xil: Taras Bulba – rus va ukrain xalqlari o‘tmishidagi mard, jasur, oliyjanob qahramonlarning umumlashma obrazi, ulardagi ezgu va ibratli xislatlarning barchasi Tarasda mujassam bo‘lgan… va hokazo.

Bizningcha, bunday mulohazalar qanchalik asosli, ular uchun asarda qanchalik zamin bor, bularni yana bir qur o‘ylash, qayta ko‘rib chiqish zarar qilmasa kerak. Biz ushbu maqolada Taras Bulba obrazi, u orqali Gogol qanday g‘oyani ifodalashni niyat qilgani borasida an’anaviy talqinlardan mutlaqo boshqacha bir taxminni ilgari surmoqchi edik. Albatta, salkam ikki asr davomida o‘nlab gogolshunos tomonidan yakdillik bilan aytilgan, yuzlab darslik, majmualarda takrorlangan boyagi ruh, o‘sha mazmundagi gaplarning aksini aytish, ayniqsa isbot qilish oson emas.

Muhtaram o‘quvchilar buni yaxshi anglashi va fikrimizni tushunishga urinib ko‘rishlariga umid qilib, asar, xususan Taras obrazi tahliliga kirishamiz (Shu o‘rinda «Taras Bulba» uslubini ona tilimizda qayta tiklagan Nabi Alimuhamedovning mahoratini e’tirof etaroq, fikrlarni dalillash uchun uning tarjimasi matniga tayanganimizni aytib o‘tish kerak. Qarang: Taras Bulba, – T., «Yosh gvardiya», 1976. Keyingi misollar shu nashrdan olinib, sahifasi qavs ichida ko‘rsatiladi).

«Taras Bulba», aslida qissa emas – nasrda bitilgan doston. Uning butun ruhi, oxiriga qadar mardona bir ohang bilan davom etadigan uslubi, Sech kazaklarining erkin va hur hayoti tasvirlangan o‘rinlarida qadim dostonlarni yodga tushiruvchi ohang-ifodalar, matnidagi ritm bu fikrni dalillaydi. Ta’bir joiz bo‘lsa, «Taras Bulba» – qahramonlik eposi.
Xuddi shu narsa, nazarimizda, asar pafosini belgilashda ko‘plarni chalg‘itgan ko‘rinadi.

Nafaqat badiiy adabiyot, balki butun san’at tarixidan ham ma’lumki, ayrim buyuk san’atkorlar ijodida goho g‘alati bir usul qo‘llanadi. Uning mohiyati shundayki, muallif o‘zining qarashlarini, asl niyatini qay bir sabab (asosan, hokimiyat yoki afkori omma tazyiqi) tufayli asarda ochiq ifoda etolmaydi. Lekin shunga qaramasdan, aynan unga ishora qiladi yoki asl maqsad-muddaoni shunday ustalik bilan niqoblaydiki, biron bir nozir san’atkorni ayblashga ojiz qoladi. Masalan, muhtasham bir madrasani qurgan usta uning devori sirtiga hokimning ismini yozadi va bu hokim o‘zini abadiyatga daxldor his qilib yuraveradi. Oradan biron asrcha vaqt o‘tib, suvoq ko‘chib tushgach, usta suvoq tagiga – g‘isht devor ichidagi koshinkor tokchaga o‘z nomini hech o‘chmaydigan qilib bitib qoldirganini ko‘ramiz.

Rassomlikda-ku bu xiyla mashhur usul: chizmaning ustki qavatida moniyi zamon istamagan, ammo davr taqozosiga ko‘ra mavqei baland bir shaxs buyuk mutafakkirlar davrasida tasvirlangan bo‘lsa-da, zamonlar o‘tib, ustki bo‘yoq qovjirab to‘kilgach, asl qiyofa – rassom o‘sha munavvar davraga kimni munosib deb bilgan bo‘lsa, o‘sha kishining suvrati balqib chiqadi.

Hammaga tanish bir misol: Pushkinning «Kapitan qizi» qissasida adibning Pugachyovga xayrixoh munosabatini payqamaslik mumkin emas: uning mardligi, olijanobligi, va’daga vafo qilishi, kamtar va odmiligi asar qahramoni boshiga tushgan voqealar orqali ishonarli dalillanadi. Oddiy xalqning unga ehtiromi ham baralla tasvirlanadi. Ammo buni o‘sha davr chig‘irig‘idan o‘tkazish uchun asar qahramoni tilidan Pugachyov «ashaddiy bosqinchi», «bebosh olomonning savodsiz bir qo‘rboshisi», «soxta shoh», «bezorilar boshlig‘i» deb ataladi. Hatto sarlavha ham «Pugachyov qo‘zg‘aloni» emas, ataylabdan «Kapitan qizi» deb qo‘yilgan. Asar tagmatni, ruhiyu mazmuni esa boyagiday…

Adabiyot tarixida bunday misollar ko‘p. Jek Londonning ham «Qir ularni, qir!», «Bo‘ri o‘g‘li» kabi hikoyalari borki, sirtdan qaraganda adib go‘yo betaraf, loqayd bir pozitsiyada turgandek, ammo tasvirlangan voqealardan, oq tanlilar istilo etgan Oolong orolining tub aholisi, yo bo‘lmasa uzoq Shimolni makon tutgan hindu qabilasi kishilarining o‘ziga xosliklari, dini toptalib, bosqinchilarning odamlik qiyofasini tamom yo‘qotgan vakillari eng asl insonlarni qanday xo‘rlagani hassos bir qalam kuchi bilan xolis chizib ko‘rsatiladi…

Nazarimizda, Gogol mazkur qissada ham shunday yo‘l tutgan.

«Taras Bulba»ning syujetiyu qahramonlarini hamma biladi. Shu boisdan, voqealarni qayta bayon qilib o‘tirmay, bevosita muddaoga o‘ta qolamiz.

Taras – dag‘al tabiatli, o‘jar va dangalchi bir odam. Kiyevda o‘qib qaytgan, bir yil ko‘rishmagan o‘g‘illarini hazil-mazax qilib kutib oladi. Sho‘xligi tutib, ulardan biri Ostap bilan o‘sha onning o‘zidayoq mushtlashib ketadi. Har ikki o‘g‘lining voyaga yetib, dilovar pahlavon bo‘lganini ko‘rgach, ularni darhol Zaporojye Sechiga – harbiy qo‘nalg‘aga olib borib, u yerdagi birodarlari oldida maqtangisi ham kelib qoladi. Chunki uning o‘zi – butun umrini urush-talashlar bilan o‘tkazgan, shu jang-jadallarda birovlarni o‘ldirib yo talab olgan oltinu kumush bilan boyigan bir odam. Butun o‘y-xayoli tinib-tinchimaslikda, harakat va urushda. Kuzatsak, biron daqiqa bo‘lsin, o‘y o‘ylash, fikrlash unga yot. Avval uch kundan keyin jo‘naymiz, degan odam, sabri chidamay, o‘g‘illarining kelishi sharafiga o‘sha oqshomda berilgan ziyofatning o‘zida ertagayoq yo‘lga tushishlarini e’lon qilib yuboradi – ertasi tong saharda ikki o‘g‘ilni tug‘ib o‘stirgan sho‘rlik ona, o‘g‘illarini qaytib ko‘rmasligini ko‘ngli sezibmi, zor yig‘lab ularni kuzatadi.

Sech. Kelib ko‘rsalar, hamma rohat-farog‘atda, ayshini surib yashayapti. Kazaklar mashq qiladi, hunarmandlar ishlaydi, lekin asosiy vaqt – vaqtixushlikka, ovga, tomoshaga, mushtlashuvga saflanadi. Ostap ham, Andriy ham bu hayotga boshi bilan sho‘ng‘ib ketadi, kunlar shu zaylda o‘ta boshlaydi.

«Lekin keksa Taras ularga boshqa bir kasb tayyorlamoqda edi. Bunday aysh-ishrat va o‘yin-kulgi bilan o‘tgan umr uning nazarida zoye ketganday bo‘lar, u haqiqiy ish istar edi. U doim Sechni mardonalik ishiga boshlasam, mardi maydonlar ish ko‘rsatadigan bir mojaro boshlasam, deb o‘ylar edi. Nihoyat, bir kuni askarboshi oldiga kelib, to‘ppa-to‘g‘ri: «Askarboshi, odamlarimiz bir yayrasin», dedi.

Askarboshi og‘zidagi kichkina trubkasini olib, yoniga tupurib tashlagach: «Yayraydigan joy yo‘q!» dedi.
«Nega yo‘q bo‘lsin? Turklar yoki totorlar ustiga otlansak bo‘ladi».
Bemalol o‘tirib, sekin trubkasini yana og‘ziga solgan askarboshi: «Turklar ustiga ham, totorlar ustiga ham otlanishning iloji yo‘q!» dedi.
«Nega iloji yo‘q? …Axir u g‘ayridin-ku. Xudo ham, payg‘ambar ham g‘ayridinlarni uringlar, degan.

…Demak, kazaklarning kuchi behudaga yo‘q bo‘lib ketaversinmi, odamlar tuzukroq bir ish qilmay bekorga sasib-chirib ketsinmi? Vatanga ham, dinga ham ulardan hech qanday foyda bo‘lmasinmi? Bunday bo‘lsa, bizning tirikligimizdan nima foyda? Shuni menga uqdirib ber. Sen dono odamsan, bekorga askarboshi bo‘lganing yo‘q. Menga tushuntir, dunyoda nima deb yuribmiz?
Askarboshiga uning bu savoliga javob bermadi. U ham xiyla o‘jar odam edi. Andak jim turgach, «Nima desang ham, urush qilmaymiz!» dedi.

…Bulba dilida: «Shoshmay tur, zang‘arning bolasi! Tanbehingni beray!» dedi-da, askarboshidan o‘ch olmoqni diliga tugib qo‘ydi» (31-32).

Taras Bulba fitna tayyorlashga kirishadi: urush chiqarish uchun askarboshini mansabidan tushirib, boshqa odamni qo‘ymagancha ish pishmasligini payqab, mast olomonga tayanadi: «Taras u-bu bilan so‘zni bir yerga qo‘yib, hammaga ichirdi» (32). Oqibatda, Sechdagilar orasida yakdillik yo‘qoladi, janjal chiqadi va katta bir g‘avg‘odan keyin Taras odamlari zo‘r kelib, Bulbaning eski oshnasi Kirdyug askarboshi bo‘ladi. Natija esa ma’lum: uning qo‘li bilan bunday martabaga mingan Kirdyug Tarasning aytganlariga ko‘nmay iloji yo‘q edi… Gogol buni bir og‘iz so‘z bilan: «Ertasi Taras Bulba zaporojyeliklarni biron ishga qo‘zg‘atish to‘g‘risida yangi askarboshi bilan maslahatlashar edi» (36) deya ifodalaydi. Demak, Taras Bulba dastlabki niyatiga erishadi: kimga qarshi bo‘lsa ham, ishqilib urush chiqarish, otlanish, urushish naqd bo‘lib qoladi. Buning uchun endi Taras Bulbadan ortiq kuch sarflash talab etilmasdi.

Kirdyug bu «maslahatlashuv»dan so‘ng bir soat ichida butun Sechni yig‘ib, urush boshlashga olib kelgan sabablarni bir oz andavalagach, lo‘nda qilib: boyish uchun boshqa biron yurtni talash kerak, hozir ancha qashshoqlashib qoldik, hatto, ibodatxonamiz ham g‘aribgina, demak, loaqal «yoshlarning o‘zini qayiqqa o‘tqazib jo‘natsak deyman. Nataliya bo‘ylarini bir alg‘ov-dalg‘ov qilib kelsinlar» (38) deydi. Ammo butun Sech joyidan qo‘zg‘aladi, urushga tayyorgarlik qizib ketadi, tez orada allakimlardan eshitilgan bir ig‘voga uchib, Getman yurti deb atalgan Polshaga yurishga otlanishadi, undan avval esa, juhudlar bizni xonavayron qildi, degan yana bir g‘alva chiqarib, jami yahudiylarni tutib, suvga cho‘ktirishga kirishib ketishadi – qatliom boshlanadi.

Muhtaram o‘quvchining yodidan chiqmagan bo‘lsa, asarning biron joyida Gogol polshaliklarning yo tatarlarning, turklar yoki yahudiylarning, Taras ta’biricha, «xristianlar»ga, ya’ni kazaklarga yoki ularning yurtiga nisbatan biron bir xurujini ko‘rsatmagan.

Shu tariqa, zaporojyeliklar mohir ideolog, ashaddiy buzg‘unchi Taras Bulbaning qutqusi bilan yo‘lga otlanib turganlarida allaqaydan birovlar: «Bizni polshaliklar xarob qildi» deya «yordam» so‘rab kelib qolishadi (asarda bu gapning rostligi tasdiqlab ko‘rsatilmagan). «Nataliya»dan (Turkiya Onado‘lisi) voz kechib, g‘arbga yo‘l olishadi («tez orada Polshaning g‘arbi-janubiy qismi boshdan-oyoq vahima ichida qoldi» – 47) – urush boshlanadi. Asosiy muddaosi qirg‘in qilib, tinch aholini talashdan iborat bu bebosh qaroqchilarni hech kim to‘xtata olmas edi. «Aksari ular kutilmagan joylardan chiqib qolib, bor-yo‘qni vayron qilar, qiron keltirar edilar. Qishloqlarga o‘t tushar, askarlar haydab ketish imkoni bo‘lmagan mollarni shu yerdayoq so‘yar edilar. …U vahshiy zamonda zaporojyeliklarning qilgan bedodliklari endigi odamlarning tepa sochini tik turg‘izar edi. Go‘daklar qirg‘ini, ko‘kragi kesilgan xotinlar, tizzasigacha terisi shilinib, qo‘yib yuborilgan odamlar, xullas, bu kabi vahshatlar ko‘p edi» (48).

Bu urushda Taras Bulba kabi eski qaroqchilar o‘z uyida yurgandek va o‘z kasbini davom ettirayotgandek bo‘lsa, ilgari bunday battolliklarni ko‘rmagan yoshlar ham xoh-noxoh zulm qila-qila o‘zlarida yangi sifatlar orttiradi – ularning yuziga zolimlik nuqsi-muhri uriladi: «Yaqindagina temirqanot chiqarib, uchirma bo‘lgan qushlardek bir oy ichida chiniqib, tamomila o‘zgarar va voyaga yetar edilar. Shu choqqacha yuzlarida yigitlarga xos bo‘lgan yumshoqlik zohir bo‘lib turgan kishilar yuzida endi bir dahshat, salobat, o‘zlarida kuch ko‘rinar edi» (49). Tarasga esa xuddi shu narsa kerak edi – mana shunday dahshatli odamlar bilan u istagan buzg‘unchilikka, vayronkorlikka qo‘l ura olar edi.

Ana endi asosiy «ov» boshlanadi: «Askar to‘ppa-to‘g‘ri Dubno shahriga qarab yurishga qaror berdi; ovoza gaplarga qaraganda bunda mol va xazina, davlatmand boylar ko‘p edi» (50). E’tibor bering: asosiy muddao – hech qanaqa din-pin himoyasi emas – boylikni talash. Shahar qamal qilinadi. Bir necha oylik qamal natijasida tinch aholining ko‘pi ochlikdan qirilib ketadi, faqat hokimning oilasi, oz sonli askarlargina so‘nggi umidlariga tayanib, jon saqlab turadi.

Ammo zulm – faqat mazlumlar uchun emas, zolimlarning o‘zi uchun ham halokatli. Qamal qilib, shaharni o‘rab olgan kazaklar ma’nan tamomila aynishga yuz tutadi: «Bekorchilikdan zerikib, atrof-tevarakdagi qishloqlarni talon va toroj qilishga, ekin va xirmonlarga o‘t qo‘yishga, o‘roq tegmagan bug‘doylarni mollarga oyoqosti qilishga tutindilar; …yaxshi ungan, ko‘karib turgan bug‘doylarga yilqilarni qo‘yib yubordilar» (51).

Qamal, ochlik shiddati zo‘rligidan shahar hokimi qizining oqsochi tavakkal qilib tunda lahm orqali kelib, Andriyga shahar hokimining farzandidan – bir vaqtlar Kiyevda uning oromini o‘g‘irlagan sohibjamoldan salom yetkazadi. Andriy ham lahm orqali shaharga o‘tib borib, qiz bilan topishadi, qilayotgan ishlarining mudhish natijalarini – o‘z tirikchiligi bilan yurgan tinch shahar aholisining dahshatli ochlik va azob-uqubat ichra o‘lim topayotganini o‘z ko‘zi bilan ko‘radi, bularga qay aybi uchun muncha zulm qilinyapti, deya mulohaza yuritadi (yodingizda bo‘lsa, Andriy avvaldan ham Ostap kabi shartaki emas, onasiga tortgan, mulohazali ekanini Gogol bot-bot eslatib turadi). Va Andriy bir qarorga keladi – sevgan malikasi va begunoh aholini himoya qilib, o‘z do‘stlariga qarshi qurol ko‘tarishga jazm etadi.

Oqibati esa ma’lum: Taras o‘g‘lini jang mahali chakalak ichida tutib olib, otib o‘ldiradi – ota o‘z qo‘li bilan zurriyotini yo‘q qiladi.

Ammo Taras bu bilan to‘xtamaydi. O‘z farzandini o‘ldirishday mudhish va ayanch bu voqea unga hech bir ta’sir qilmaydi – darhol otlanib, yana qirg‘inbarot ichiga kirib ketaveradi.

Tarasni nima yoki qanday kuch olg‘a undab, harakatga keltiradi? Uning g‘oyasi, hayotdan maqsad-muddaosi nima?

E’tibor qilsak, Taras nutqida ikki narsa: din va vatanni himoya qilishga ko‘p urg‘u beriladi. U o‘zini xristian dinining otashin himoyachisi, vatanning xaloskori qilib ko‘rsatadi. Ammo butun asar davomida Taras Bulba biron marta bo‘lsin, cherkov-perkovga kirib ibodat qilganini, yo bo‘lmasa, loaqal yolg‘iz qolgan biron mahali xristianlik to‘g‘risida o‘ylaganini, yoki xristianga xos biron xatti-harakat qilganini ko‘rmaymiz, uning butun e’tiqodi – og‘izda. Din uning uchun urush ochishga bir bahona, xolos. Xristianlik yo‘lida qilgan eng katta xizmati shuki, xuddi provoslavlar kabi xristian hisoblangan katolik cherkovlarini yoqib, kulini ko‘kka sovuradi, o‘zlari kabi slavyan bo‘lgan polyaklarni talaydi, uy-joyini, shahru qishlog‘ini vayronaga aylantirib, o‘zlarini qirib tashlaydi.

O‘zgalar vatanini vayron qilgan odamdan o‘z vatanini obod qilishni kutish mumkinmi? Taras vatanparvar bo‘lib kazaklar yurti Zaporojye va umuman, Rossiyayu Ukraina uchun nima qildi?

Hech nima! O‘z qishlog‘ida jo‘ngina tirikchiligini o‘tkazib, osuda yashayotgan tobe odamlarining hayotini ostin-ustun qilib, yasovul Tovkach bilan ortidan yetib borishlarini buyurdi. Va ularning hammasi, bitta ham qolmay, jang yo‘llarida o‘lib ketdi. Demak, Taras faqat Polshadagi tinch aholining azob chekib halok bo‘lishidagina emas, o‘n minglab kazaklarning darbadarlikda o‘lishida ham aybdor: vatanini gullatishi, oilasi bag‘rida, hayotidan rozi bo‘lib yashashi mumkin bo‘lgan odamlar behudaga o‘lib ketdi. Ular, xuddi o‘zlari kabi tinch yashashi mumkin bo‘lgan odamlarni qirish, shahar va qishloqlarni g‘orat qilib, uylarga o‘t qo‘yish, ekinzorlarini payxon qilish asnosida o‘lim topdi.

Shu o‘rinda o‘g‘li Ostapning u boshlagan ishlarga munosabatini ham aytib o‘tish joiz. Ostap mard va dilovar yigit. Eng zo‘r tilagi – jangda botirlik ko‘rsatish. Urush masalasida esa o‘z fikri yo‘q, otasi aytganini, atamanlar buyurganini qiladi. Faqat, jangda asir olingach, bir necha oy bandilik azobini chekkach, o‘zlari ochgan urush – o‘yin emasligini, qilgan ishlari mardi maydonlik emas, gunohi azim ekanligini, bu esa jazosiz qoldirilmasligini anglaydi, otasi uni mudhish bir qimorda dovga tikkanini tushunib yetadi… Varshavaning qatl maydonida suyaklari majaqlab sindirilar ekan, o‘limi oldida «ko‘zlari jovdirab to‘rt tomonga qaradi. Holdan ketib, darmonda bo‘lib, nochor va notavon: «Otam! Qayerdasan? Eshitayapsanmi?» deb qichqirib yubordi» (134). E’tibor bering, Ostap otasiga – bu maydonda bo‘lishi yetti uxlab tushga kirmaydigan Tarasga xitob qiladi. Behudaga emas, bu o‘lim oldidagi farzandning uni chohga itargan otaga ta’nasi edi. Ha, pirovardida Ostapning ko‘zi ochildi, ochilganda ham jovdirab ochildi, ammo… endi kech edi.

Biroq mudhish qilmishlarining ajri-jazzasini olgan alamzada Taras shunda ham tiyilmaydi, yana fitnalar chiqarib, yangi qirg‘inbarotlarga boshlash uchun Sechga tag‘in qaytib keladi.

«Tevarak-atrofga qarasa, eski qadrdon birodarlaridan hech kim qolmapti. Sechdagilar barchasi yangi odamlar. Haqqoniyat, din va qardoshlik sadag‘asi bo‘lganlardan hech kim qolmapti. Askarboshi bilan birga totorlarni quvalab ketganlardan ham allaqachon hech kim qolmapti. Hammalari boshlarini egiptilar, hammalari halok bo‘liptilar. Gohlari jangda mardona o‘lim topiptilar, gohlari Qrimning sho‘rtob sahrolarida tashnalik va ochlikdan nobud bo‘liptilar, gohlari bandilikning sharmini, xor-zorlikni ko‘tarolmay o‘lib ketiptilar. Avvalgi askarboshi ham allaqachon o‘lib ketipti. Eski yor-birodarlardan hech kim qolmapti, bir zamonlarda qaynab toshgan kazak kuchi allaqachon yer bag‘riga kirib, ustini o‘t bosib ketipti» (116).

Bularning barchasi Taras otli ashaddiy buzg‘unchi boshlagan ishning natijasi edi. Ammo u shularni ko‘rib ham tiyilmaydi. Tag‘in qo‘shin yig‘adi va bir yuz yigirma ming kazak qo‘shinining sakkizdan biriga boshliq bo‘ladi. Taras mana shu kallakesarlar ichida ham eng battarini edi: «Uning keksaygan yoshi, ko‘p ish ko‘rganligi, qo‘shinga yo‘lboshchilik qilishga ustaligi, dushmanga qahri hammadan ortiqligi uni boshqalardan ortiq va martabasini baland qilardi. Uning berahm va beshafqat battolligi hatto kazaklarning o‘zlariga ham haddan tashqari ko‘rinar edi. Uning sochi oqargan boshi faqat o‘t bilan dorni bilar edi, xolos. Askarboshilar o‘tirishib kengashganda uning beradigan maslahatlari ham faqat yiqmoq, yoqmoq, qirmoq, qiyratmoq edi» (136).

Bu berahmligi, ashaddiy murosasizligi tufayli u yana qo‘shindagilar bilan chiqisholmaydi va qo‘l ostidagi askarlarini ajratib olib, Polshaga, vayron qilish va qirish uchun yo‘l oladi: «Taras qo‘shini bilan birga Polshada sayr qilib yurib, o‘n sakkiz ravotga, qirqqa yaqin polyak butxonasiga o‘t qo‘yib, Krakov shahriga yaqinlashib qoldi. Ko‘p laxlarni qirdi, ko‘p yaxshi saroy va qasrlarni vayron qildi, talon-toroj etdi… Taras doim: «Sira ayamang, hech narsani ayamang!» der edi, xolos. Kazaklar qoshi qora, siynasi tuxumdek oq gul yuzli qizlarni ham ayamadilar; muqaddas joylarga qochib sig‘inganlarida ham omon topmadilar, Taras ularni sig‘ingan bu muqaddas joylari bilan birga qo‘shib kuydirdi. Qancha-qancha oq bilaklar alanga ichidan chiqib, dod-faryod bilan ko‘kka ko‘tarildi; bu dod-faryodlardan yer larzaga kelar, sahrodagi o‘t-alaflar toqat qilolmay bo‘zlar edi. Ammo berahm kazaklar bu nolalarni pisand qilmadilar, qaytaga dodlovchilarning bolalarini ham ko‘cha-ko‘ydan tutib, nayzaga ilib, o‘tga tashladilar» (139).
Bu endi hech bir qasos emasdi, o‘g‘li Ostapning halok bo‘lgani uchun o‘ch olish ham emasdi, bu – odamning odamiylikdan chiqishi, vahshiy bir maxluqqa aylanishidan boshqa hech bir narsa emas edi.

Taras shu soxta dinparastligiyu vatanparvarligi bilan oxiri nimaga erishdi? Yetishgani nima bo‘ldi o‘zi uning?

Gogol aytganidek, «eski yor-birodarlardan hech kim qolmapti (hammasi qirilib bitgan), bir zamonlarda qaynab toshgan kazak kuchi allaqachon yer bag‘riga kirib, ustini o‘t bosib ketipti (millat fatorat topgan)». Xo‘sh, Taras Bulbaning o‘ z i-chi, bu ishdan u nima topdi? Ikki azamat o‘g‘ilni tug‘ib o‘stirgan mushtipar ona xor-zorlikda ko‘z yumdi, Andriyni uning o‘zi otib o‘ldirdi, Ostap bandi qilinib, Varshavada dahshatli qiynoqqa solib qatl etildi. O‘zi esa yarador bo‘lib, bir o‘limdan qoldi. Bularning barchasi uning ko‘z o‘ngida yuz beradi. Oxirgi «safar»ida u bilan birga bo‘lgan o‘n besh ming askar ham qirilib, o‘n-o‘n beshtagina odam qochib qutuladi, o‘zi bo‘lsa qo‘lga tushadi, qurigan katta bir daraxtga parchinlanib, ostidan o‘t yoqiladi. Ammo urush, talonchilik va qirg‘in qon-qoniga singib ketgan bu odam ana shunda ham buzuq e’tiqodidan qaytmasdan, daryo bo‘yidagi qayiqqa tushib qochib ketayotgan kazaklarga qarab: «Kelasi ko‘klamda yana kelib bir sayil (bosqin – Z.I.) qilib ketinglar» (142) deb baqiradi. Bu uning oxirgi so‘zi, vasiyati, buzg‘unchilik da’vati edi.

Zaporojye Sechiga mansub odamlar qayerlarda o‘lim topganining o‘ziyoq, ularning vatan va din himoyachisi emas, balki dinni bahona qilib yurgan ashaddiy bosqinchi ekanini ko‘rsatadi: «Sharqiy Rossiyaning zavqli-shavqli yerlaridan kelgan barcha pahlavonlar bir-birlari bilan o‘pishib, hol-ahvol so‘rasha ketdilar: «Kosyan nima bo‘ldi? Borodavka qalay? Kloper qalay? Podsitka nima bo‘ldi?» Taras bu savollariga: «Borodavka Tolopanda osildi, Koloperning Qizqirmanda terisini shildilar, Podsitkaning boshi tuzlanib, Sargradga yuborildi» degan javoblarni oldi. Keksa Taras boshini quyi solib: «Yaxshi odamlar edi!» derdi» (26). Ko‘ramizki, Taras aytgan bu «yaxshi odamlar»ning hammasi o‘zga yurtlarda, bosqin va talon chog‘ida o‘lim topgan.

Sech – bosqinchilar lageri. Buni Gogol ochiq-ravshan aytib o‘tadi: «Bu yerga kelgan har bir kimsa bor-yo‘g‘ini unutar, miyasini mashg‘ul etgan ikir-chikirlarni orqaga tashlar edi. Bu yerga kelgan odam o‘zining o‘tmishiga tupurar edi, desak ham bo‘ladi… bular orasida qayerda bo‘lsa ham jang qilmoqni o‘zlariga ulug‘ bir maslak qilib olgan, o‘zini odam deb bilgan mard kishilarning urushmasdan jim yotishini uyat hisoblagan va ko‘pni ko‘rgan partizanlar ham ancha bor edi» (27-28). Taras va u kabilarning jangi jadallarda yurishdan topadigan narsasi – birovlarni zor qaqshatib yo o‘ldirib qo‘lga kiritiladigan mol-dunyodan o‘zga narsa emas. U bundan or ham qilmaydi («Yankel darrov ro‘mol olib (Taras bergan) tillaning ustiga yopdi. Tillaning bittasini qo‘liga olib, aylantirib tomosha qilgach, tishlab ko‘rib: «Ajab bir tur tilla ekan, voy, voy, juda g‘alati tilla ekan! Bunday oltinni janobingiz kimdan tortib olgan bo‘lsalar ham, boyoqish bir soat ham dunyoda turmasdan o‘sha ondayoq o‘zini daryoga tashlab, cho‘kib ketgandir!» dedi. 119-120).

Taras Bulbaning eng katta «yutug‘i» – usta notiqligi. U odamlarning dilidagi eng nozik va eng qaltis tuyg‘u – diniy va milliy hislarni qo‘zg‘atib, junbushga keltira oladi. Tarasning urush boshlashni rad etayotgan askarboshiga xitobi uning xatti-harakatlarini oqlashi uchun «asos» bo‘lib xizmat qiladi. Bu dalil sodda odamlar uchun juda jo‘yali va fidokorona tuyiladi: «Kazaklarning kuchi behudaga yo‘q bo‘lib ketaversinmi, odamlar tuzukroq bir ish qilmay, bekorga sasib-chirib ketsinmi? Vatanga ham, dinga ham ulardan hech qanday foyda bo‘lmasinmi? Bunday bo‘lsa, bizning tirikligimizdan nima foyda? Dunyoda nima deb yuribmiz?»

Tarasning nazarida, vatan va din uchun foyda yetkazishning yo‘li bitta – urush. U kazaklarni to‘plab, vino tarqatishga amr qiladi va hammani yig‘ib, xitob qiladi: «Qani, o‘rtoqlar, ichaylik, birdaniga ichaylik, avvalo, muqaddas dinimiz rivoji uchun ichaylik, dinimiz butun dunyoga yoyilsin, yer yuzida yolg‘iz bizning dinimiz bo‘lsin, barcha g‘ayridinlar xristian bo‘lsinlar! …Qani, birodarlar, din uchun ichaylik, din uchun!» (98).

Ammo Gogol diniy hissiyotlarni junbushga keltirish qanday oqibat bilan tugashini shu asarning o‘zidagi quyidagi parchada juda ravshan ko‘rsatib o‘tadiki, shuning o‘zi yozuvchining Taras Bulba singari «vatanparvar» kishilarga, ularning a’moliga munosabatini yaqqol ko‘rsatadi, deb o‘ylaymiz: «Rus tuprog‘ida din yo‘lida qilingan urushlar ta’rifi ma’lum va mashhur. Mavj urib, har doim o‘zgarib, turlanib turgan dengiz o‘rtasidagi yuksak tosh naqadar qudratli, naqadar dahshatli bo‘lsa, din ham shunday kuchli, shunday qudratli. Dengiz o‘rtasidagi azamat tosh dengiz qa’ridan chiqib, yaxlit bir toshdan yaratilgan gavdasini ko‘klargacha yuksaltiradi. Qaysi tomondan qaralsa ham tosh ko‘rinadi, u oldidan chopishib o‘tib ketayotgan to‘lqinlarni pisand qilmay tura beradi. Unga kelib tekkan kemaning sho‘ri qursin! Mayda-mayda bo‘ladi, ichida nimasi bo‘lsa, suvga g‘arq bo‘ladi, yo‘q bo‘ladi, halok bo‘lganlarning dod-voyidan havoda bir larza qoladi, xolos» (136).

Demak, Gogolning fikricha, diniy masalani o‘rtaga qo‘yib boshlangan har qanday urush ayanchli natija bilan tugaydi, bu urushga kirganning taqdiri dengizdagi qoyaga kelib urilgan kema ahlining taqdiri bilan bir xil – barcha halok bo‘ladi.

Balkim Taras Bulba obrazi haqidagi bu mulohazalarimiz u haqda hozirga qadar faqat yaxshi fikrda bo‘lib kelganlarga allanechuk tuyilar, balkim u adabiyot sahnasidagi eng olijanob qahramonlardan biri bo‘lib qolaverar ham, ammo hayotda Taras singarilar – uning prototiplari har bir millat uchun turgan-bitgani fojia. Bundaylar qancha katta salohiyatga, qanchalar zo‘r irodaga ega bo‘lsa, shunchalik yomon.

… Tarixning ajabtovurligini qarangki, din – insoniyat uchun eng aziz va muqaddas qadriyat, hammani va har bir odamni hamisha tinchlikka, sabr-bardosh, murosa va toqatga undab kelgan bu bebaho ta’limot barcha zamonlarda urush chiqarishga eng zo‘r bahona bo‘lib kelgan. Bashariyat o‘zini anglaganidan beri hisobga olingan urush va qirg‘inlarning aksari «dinni himoya qilish – muqaddas burch» degan shior bilan boshlangan.

Nega shunday?

Buning sababi ravshan. Diniy tuyg‘u faqat insonga xos. Insongagina xos tushunchalarning ham eng yuksak, eng teranlaridan biri. Din odamning nafaqat ongiga, balki avvalo qalbiga ta’sir qiladi. Eng teran, eng oliy tuyg‘ularni uyg‘otadi, olamning yaratilishi va odam bolasining dunyoga kelishi, hayotidan maqsad-muddaolarini talqin etadi. Din e’tiqodga aylangach esa, inson o‘z dilidagi bu bebaho javhar – iymonning faqat kuchayishini, mustahkamlanishini istaydi, uni buzishga, o‘zgartirishga yoki yo‘qqa chiqarishga intilgan har qanday kuchga qarshi beomon kurashadi. Bu yo‘lda u hamma narsadan, hatto jonidan voz kechishi mumkin. Zero insonda diniy e’tiqoddan kuchli tuyg‘u bo‘lmaydi. Kishi, aytaylik, mol-dunyosidan, sog‘lig‘i, eng yaqinlari – bola-chaqayu ota-onasidan va hatto kindik qoni tomgan vatanidan ayrilishga rozi bo‘lishi mumkin, ammo dinidan voz kecholmaydi. Demak, din – inson uchun eng ulug‘, eng muqaddas narsa, u o‘rtaga qo‘yilgan mahalda kishining ikkilanishiga yo‘l qolmaydi.

Urush ochuvchilar esa inson ruhiyatidagi ana shu eng nozik, juda qaltis jihatdan foydalanishadi. Xuddi shuning uchun ham Zaporojye Sechi gurillagan XVII-XVIII asrlardagina emas, hatto XXI asr boshida ham dinni ro‘kach qilib, uning «hurmati»ga urush chiqaruvchi soxta fidoyilar hanuz uchraydi.

Bir zamonlarda mashhur sarkarda yo voizlar asosan zo‘r janglar oldidan barcha askarlarga qarata nutq so‘zlab, ularning ruhini tetiklashtirishga, «g‘ayridin» yovga qarshi g‘azabini orttirib, eng og‘ir, tahlikali damda ham qurolni tashlamaydigan darajadagi fidoyilikka tayyorlagan bo‘lsa, maxfiy urushlar avj olgan hozirgi davrda bunday «tashviqot» nafaqat biron bir terrorchilik hujumi oldidan, balki har kuni, har soatda takrorlanadi va bu muttasil targ‘ibot o‘z ishini qiladi – odam bir kun kelib ashaddiy g‘oyaparast bo‘lib qoladi, olmon adibi Henrix Mann iborasi bilan aytganda, «sodiqfuqaro»ga aylanadi.

Nafaqat dinda, hatto siyosatda ham shunday. Uzoqqa bormay, muttasil targ‘ibot tufayli fashizm qutqusiga uchib manqurtga aylangan natsistlar yoxud utopik g‘oya bilan umr o‘tkazgan kommunistlarni eslasak, shuning o‘zi kifoya.

Ammo dunyo ma’rifatchilik davridan o‘tib, yana teologik qarashlar maydonga chiqqan, bir qism odamlar ortodoksal din qonun-qoidalaridan chekinib, turli «hizb» va «…iy» otli oqimlarga ixlos qo‘yib, ba’zilar hatto allaqanday sharpalar, marhumlar ruhi bilan muloqot, «o‘zga sayyoraga borib kelish»ga qadar xurofotlarga ishona boshlagan hozirgi davrda dunyoning ayrim hududlarida sof zaminiy mafkuralar o‘rniga yana «din himoyachisi» niqobidagi harbiylashgan siyosiy partiyalar yuzaga qalqib chiqdi.

Ular dinni davlat tepasiga kelish, cheksiz hokimiyatga ega bo‘lish, behisob boylik orttirish quroli qilib olgan. Va bunga erishish uchun eng oson yo‘l ham topganlar – odamlar diliga e’tiqod singdirish orqali ular o‘limga tik boradigan fidoyiga aylantiriladi. Faqat maxsus tayyorlangan kitoblarni muttasil o‘qitish yoki va’z bilan cheklanmay, ertayu kech tinmay, g‘oyaviy ta’sir o‘tkazishning barcha turlarini ishga solib, yangi ostaplar – ota ko‘ksiga musht urishdan tap tortmaydigan manqurtlar tayyorlanadi.

Ertayu kech uqtirilib, ming xil yo‘l bilan ongga singdirilayotgan g‘oyalar bir kuni pishib yetiladi – jangarilik, terrorchilik e’tiqodiga aylanadi. Bunday e’tiqodga o‘tgan go‘l odam esa – tayyor zombi, bu yo‘lda jonini ham ayamaydi.

Hozir jahonning bu xavfdan xoli nuqtasi qolmagan. Bundan xorij bo‘lish, tinch va xotirjam hayot tarzini vujudga keltirish uchun esa ongi o‘zgartirilgan kishilarni emas, balki ularning diliga singgan mudhish g‘oyani mahv etish lozim.

G‘oyaga qarshi g‘oya bilan kurashish kerak, degan so‘zni men ana shunday tushunaman.

Ongga singib, e’tiqodga aylangan g‘oyani inson shuuridan sitib chiqarish oson va jo‘n narsa emas. Uning o‘rniga yangi, sog‘lom, insoniy va insonparvar bir dunyoqarashni qabul qildirish esa undan ham qiyin. Zero g‘oya – odamning mohiyatini tashkil etadi. E’tiqodni almashtirish bir odamdan boshqa bir odamni yasash demak.

Adashgan, yanglish yo‘ldagi yoshlar oramizda har holda to‘rttagina emasligini e’tiborga olsak, qamalib, amnistiya tufayli ozodlikka chiqqan jinoyatchilar uchungina emas, balki avvalo mana shular uchun muayyan reabilitatsiya markazi – tinch hayotga qaytarish maktabi tashkil etish kerakka o‘xshaydi. Va bunday maktabda haq yo‘ldagi diniy ulamolar, faylasuflar, psixologlar, malakali pedagoglar, siyosatshunoslar, yozuvchilar… qatnashishi, ochiq, erkin fikrlashish, lozim bo‘lsa – bahslashish, har qanday qarashlarni diniy, ilmiy, hayotiy va mantiqiy tomondan dalillab, misollar asosida isbotlash, ko‘rsatish, taqqoslash imkonini berish, inontirish kabi usullar vositasida ularni go‘l bir muxoliflikdan… faol tarafdorga aylantirish lozim bo‘ladi. Bunda, turli jangari oqimlarga qo‘shilib qolgan, ammo hukumat siyosatidan qo‘rqqanidan kechirim so‘rab, noiloj tinch hayotga qaytganlarning «mahalla oldida tavba qilgani» ko‘pam zaril emas, balki ularning jangari aqidadan sidqidildan voz kechishi muhim.

Lev Tolstoy aytgan ediki, «Odamlarning hayotiga qarab, ishlariga qarab uning Xudoga ishonish-ishonmasligini bilib bo‘lmaydi… Diniy e’tiqodini bironta vaqtinchalik, o‘tkinchi maqsadga erishish vositasi qilib olgan odamlar aslida uchchiga chiqqan dinsizlardir. Negaki, bunday odamlar uchun din hayotda muayyan marralarga erishish vositasidir» (qarang: «Hurriyat» gaz., 1999, 6-12 yanv.).

Gogolning Taras Bulbasi bilan hozirgi tarasbulbalar shu jihatdan bir xil. Chunonchi, dunyoning qay burchagidan bo‘lishidan qat’i nazar, ular hamisha din va millat g‘amidan dam uradilar. Holbuki, ularning dini ham, millati ham yo‘q. Ular uchun din ham, millat ham – bozorga solinib, evaziga hokimiyat va katta boylikka erishish vositasi, xolos.

XIX asr boshida Peterburgda yashagan rus yozuvchisi N.V.Gogol «Taras Bulba» qissasida XVII-XVIII asrda Yevropaning janubi-sharqida bo‘lib o‘tgan voqealarni tasvirlagan. Ammo qarangki, zamonlar va makonlarning xilma-xilligiga qaramay, terrorchilikning mohiyati, usul va uslublari deyarli bir xil ekan!

Yagona farq – Taras Bulba o‘z jangarilarini Zaporjye Sechida mashqini pishitib, o‘zga ellarni (turklar, totorlar yo polyaklar…) talashga yetaklasa, «zamonaviy Sech»da – allaqaysi tog‘ning yorug‘ olamdan pinhon biron o‘nguridagi jangarilar lagerida kamolga yetgan hozirgi tarasvachchalar o‘z vataniga, kindik qoni tomgan tuprog‘iga bosqinchilik uyushtiradi.

1834 yildan boshlab tarix bo‘yicha adyunkt-professor lavozimida xizmat qilgan va asosan Janubiy Rossiya o‘tmishi bilan obdon shug‘ullangan N.V.Gogol Zaporoje Sechi kabi qarorgohlarning mohiyatini teran anglagan bo‘lishi turgan gap. Va bizningcha, adib «Taras Bulba» qissasini qadimgi rus ruhini ulug‘lagan bahodir bir kazakni madh etish maqsadida emas, balki o‘z ona xalqini ham, boshqa ellarni ham g‘orat qilgan, odamlarga behisob zulm o‘tkazgan badkor bir qaroqchining soxta dinparvarligi nimalarga olib kelganini ko‘rsatish niyatida yaratgan, shu orqali XVII-XVIII asrlardagi Rossiya tarixiga o‘z munosabatini badiiy yo‘sinda, ehtiyotkorlik bilan ifodalagan.

To‘g‘ri, asarda Taras Bulba nutqiga hamohang tuyiladigan o‘rinlar ham mavjud. Shu bois, «Taras Bulba»ning asl mazmuni, yozuvchining badiiy niyatini daf’atan payqash qiyin. Zero Gogol ham Taras Bulbaday «din va millat fidoyilari»ning yovuzligini o‘z davrida xuddi Pushkin singari faqat ishorat tili bilan bayon qila olar ediki, buning sabablari hammaga tushunarli. Haqiqiy ma’no badiiylik bo‘yog‘i ostiga yashirilgan. Ammo yuqorida keltirilgan ayrim misollar shundan dalolat beradiki, adibning grajdanlik pozitsiyasi aniq va qat’iy: ayrim ustomonlar sodda odamlarning diniy va milliy hissiyotlarini qo‘zg‘atib, buni o‘z manfaati yo‘liga burishi, oqibatda ming-minglab odamlarning behuda qurbon bo‘lishi tarix misolida kelajak avlodlar uchun ibrat qilib ko‘rsatilgan.

Pirovardida yana adabiyotshunoslikka qaytib, bu fan nuqtai nazaridan bir savolni o‘rtaga qo‘yish o‘rinli bo‘lsa kerak, deb o‘ylaymiz: xo‘sh, mana shunday sifatlarga ega bo‘lgan Taras Bulbani… “ijobiy qahramon” deb atash mumkinmi?

Yo‘q. Zero “ijobiy qahramon – muallifning axloqiy qadriyatlari aks etgan adabiy personaj” (Lit. ensiklop. slovar. – M., 1987, s. 286). Ulug‘ Gogolning ma’naviy-axloqiy qarashlari Taras Bulba qiyofasida aks etmaydigina emas, unga tamoman qarama-qarshidir.

   Bir qancha vaqt ilgari “kutubxona”ngizdan adabiyotshunos Zuhriddin Isomiddinovning “Taras Bulba: oshkor va pinhon qiyofa” nomli tadqiqoti o‘rin olgan edi. Shu maqola bilan tanishdim-u, bolaligim esimga tushdi. Adashmasam, 7- yoki 8-sinfdaligimda Gogolning mashhur “Taras Bulba”sini o‘qigandim. Shuning barobarida bu asar haqida sovet davrida chiqqan turli sharhlar, manbalar (ularning nomini hozir eslolmayman)ni ham ko‘zdan kechirgandim. O‘sha kezda shunga hayron bo‘lgandimki, asar mutolaasi davomida Bulbayu uning kazaklariga nisbatan menda tug‘ilgan salbiy taassurot haligi sharhu izohlarga sira to‘g‘ri kelmasdi. Ularda qissaning bosh qahramoni umumiy tarzda “vatanparvar”, “Ona yurtning mard va fidoyi himoyachisi” sifatida ulug‘langandi.
Zukko olimimizning boyagi chiqishi esa diqqatimni yana “Taras Bulba”ga qaratdi. Shu bois e’tiboringizga asli qozog‘istonlik, ayni paytda Rossiyada yashayotgan munaqqid Yerjan Urmanbayevning mazkur qissa haqidagi maqolasini havola etish fikri tug‘ildi.

Rustam Ibragimov

YERJAN O‘RMONBOYEV
TARAS BULBA – RUS ADABIYOTIDAGI
AMЕRIKALIK ILK JOSUS
yoxud el boshiga qay qismat tushishi mumkinligi haqida qissa

Yerjan O‘rmonboyev-Gabdullin 1956 yilda Qozog‘istonda tug‘ilgan. Hozir Novosibirsk shahrida yashaydi. Kasbi – korxona egasi, reklamachi. Rossiyadagi ko‘plab adabiy to‘garaklar, ijtimoiy klublarning a’zosi. Novosibirskdagi Prashkevich seminarining doimiy ishtirokchisi. Adabiy tanqidchilik yo‘nalishidagi ko‘plab chiqishlari, xususan, M. Bulgakov ijodiga oid qator maqolalari e’tiborga tushgan.

Gogolning XIX asrda g‘ayrishuuriy ravishda BUYUK DAVLATCHILIKning sof madhiyasi o‘laroq idrok etilgan, “RUS ZAMINI” jo‘rttaga va sullohlarcha ulug‘langan, ehtiros-la to‘lib-toshgan bitigini o‘qirkanman, vujudimni qamrab olayotgan qarama-qarshi hislardan qutulishim oson emas ekan.

Va shunda asarlarida rus kishisining eng tuban fe’l-atvoriyu illatlarini masxaralashga jazm qilgan yozuvchi dahosiga xos quvlikda ko‘ringuchi o‘tkir hajv borasidagi g‘ayrioddiy dali fikrlar o‘z-o‘zidan ongu shuurimni chulg‘ay boshlaydi. Bu jihat ayniqsa, adibning eng mashhur poemasi “O‘lik jonlar”da yorqinroq ifodalanadi.

Ammo ijodkorning vatanparvarlik ruhidagi manaman degan asari ham siyosiy ruhdagi zaharxanda pamflet bo‘lib chiqadi! Agar Taras Bulba to‘g‘risidagi qissa sinchkovlik bilan takror va takror o‘qilsa, nomi chiqqan jamiki munaqqidlar ham, o‘rta maktab darsliklari ham ushbu asar haqida ko‘p yillardan buyon bizga uqtirib kelayotgan fikrlarga nisbatan beixtiyor shubha tug‘iladi. Hammaga ma’lum, keng yoyilgan bu yanglig‘ qarashlarga ko‘ra, Taras Bulba siymosida birinchi galda haqiqiy rus vatanparvari tajassum topgan. So‘zim isbotsiz qolmasligi uchun esa men Taras Bulba xonadoni timsoli borasidagi bunday talqinning mustahkam asosini tebratib ko‘rmoqchiman. Shuningdek, surbetlarcha gapdonu ko‘pni ko‘rgan oqilu dono bo‘lib ko‘rinmaslik niyatida butun boshli matnga yopishib olmay, asl haqiqatning tagiga yetish huquqini kitobxonning o‘ziga qoldirib, o‘z ishtibohimni qisqa va lo‘nda bayon etishga harakat qilaman.

1. Taras Bulba familiyasi aslida ruscha emas, balki yo beloruscha, yo ukraincha shundayin alomat personajdirki (bu so‘z, ya’ni “Bulba” “kartoshka” degan ma’noni bildiradi. Ushbu o‘simlik Amerikadan Yevropaga tarqalgan. Demakki, qissadagi “bosh vatanparvar”ning ajdodlari AQSHdan ekan!), bunday familiyaning kelib chiqish ildizlari Polsha va undan nariga, Germaniyaga qadar cho‘zilgandir. Asarda aytilishicha, Tarasning sof vazni 20 pud (ya’ni 320 kilogramm) bo‘lgan. U o‘zining rus kazagi ekanligini ta’kidlab, butun qissa davomida rus diyorining mangu shon-shavkati haqidagi allaqanday ehtirosli, saltanatparastlik ruhidagi jo‘shqin shiorlarni o‘rtaga tashlagan ko‘yi gap-so‘zida nuqul nasl-nasabiga urg‘u beradi. Qolaversa, asarda Tarasning kichik o‘g‘li Andriydan bo‘lak barcha kazaklar ham aynan tantanavor chaqiriqlar asnosida gavdalanadi.

2. Taras Bulba seminariyni va turgan gapki, odob-axloqdan ta’lim berguchi falsafiy ilmlarni yerga urarkan, benihoya og‘ir, mashaqqatli dehqonchilik ishlari tufayli qartayib qolgan jafokash xotinining shuncha uqubat chekayotganiga qaramay, tiyiqsiz ravishda jangu jadal va aroqxo‘rlikdan huzurlangancha, shuni uqtiraveradiki, er kishi uchun hayotning bosh mazmuni ilmu urfon emas, balki askariy san’at emish.

3. Aniq bir maqsad yo‘lida emas, balki yolg‘iz bekorchilikdan, xazinani o‘ljayu boyliklar bilan to‘ldirish, ya’niki talonchilik niyatida kazaklar batamom yahudiylik, aniqrog‘i, katolik e’tiqodiga o‘tgan polyak qo‘shinlariga qay bir sababga ko‘ra qo‘shilgan allaqanday jid (juhud)larning xunrezliklari to‘g‘risidagi mutlaqo yolg‘on, ochiqdan ochiq ig‘vo gaplar orqali fitna qo‘zg‘ab, lyaxlarga urush ochishadi. Kimga tajovuz qilishning esa – xoh u islom diniga sig‘inuvchi tatar, xoh lyax yoki katolik bo‘lsin – kazaklar uchun umuman farqi yo‘q. Bundan tashqari, faqatgina ularni og‘a-ini deb ataganlari o‘zlariga nisbatan oddiy bir tahqiromuz galvarslikdek tuyulgani bois avval boshdanoq barcha yahudiylarni ommaviy qatl etish (qirib tashlash!) fikriga kelishadi. Kazaklarning barchasi nasroniycha qarashlar hali aniq shakllanmagan antisemitu majusiy ekanligi muallifga ochiq-oydin ma’lum. Ular uchun pravoslavlik haqidagi har qanday diniy ma’ruza fasih so‘zlash yo‘riqnomasidan, qadamlari yetgan joy borki, barini g‘orat etmoqqa ijozat berguchi o‘z-o‘zini aldash vositasidan o‘zga narsa emas (Pirovardida kommunistlar xalqqa o‘limdan keyingi xristiancha jannatning o‘rniga real hayotdagi porloq kelajakni va’da qilib, qo‘l urganlari ayni shunday qilmishlar emasmidi, axir?).

Qissa davomida kazaklar “Yaratganning nomini huda-behuda tilga olmagil” (Chiqish, 20:7) degan ma’lumu mashhur o‘gitni nazarga ilmay, xudoga qarata hadsiz-hisobsiz ravishda xitob qilishadi. Mo‘tabar bitikda esa “Haq taolo ismini bo‘lar-bo‘lmasga aytaverma, zotan, Parvardigor O‘zining nomini noo‘rin tilga olganni jazosiz qoldirmagay” deyilgan.

N. V. Gogol xalqning xristianlikka sidqidildan e’tiqod qo‘yish salohiyatida ko‘ringuchi asl pravoslav imonga Taras Bulbayu kazaklarning ixlosu sadoqatini qayta va qayta ta’kidlarkan, kitobxonni zaporojyeliklar talonchiligu zo‘ravonlik maqsadida emas, Iso sharafi uchun kurashayotganlariga zo‘r berib ishontirishga urinadi.

Haqqoniyatni hamda Yaratgandan kelgan vahiyni qandaydir tabiiy va beayov bir narsa kabi o‘z qondoshlariga bo‘lgan muhabbat tuyg‘usiga qarama-qarshi qo‘yaroq, go‘yoki ular bosqinchilarning ayni shu haqqoniyatu ilohiy xabar yo‘lidagi birligu birodarligiga nisbatan o‘z e’timodlarini tan olmoqdan bosh tortayotgan butun dunyoga qarshi allaqanday salib yurishini boshlasharmish.

“…bu qardoshlik ahdidan muqaddas, aziz hech narsa yo‘q. Ota-ona bolasini yaxshi ko‘radi, bola ham o‘z ota-onasini yaxshi ko‘radi, ammo jigarlarim, bu yaxshi ko‘rish boshqa, chunki hayvonlar ham o‘z bolalarini yaxshi ko‘radilar. Jon va tan bilan bog‘lanib qardosh bo‘lmoq yolg‘iz odamlar orasida bordir. Boshqa yurtlarda ham qardoshlik bo‘lgan, lekin rus tuprog‘idagidek qardoshlik hech qayerda bo‘lgan emas”*.

Bu yerda muallif yana Taras Bulba tilidan padaru volidani e’zozlash zarurligi haqida Bibliya (Chiqish, 20:12) da uqtirilgan pandu o‘gitlarga zid gaplarni aytadi. Vale aftidan negadir adabiyotshunoslar, munaqqidu kitobxonlar muqaddas kitobni tahqirlovchi bunday ayon-oshkor shakkoklikdan sira junbishga kelmayotganga o‘xshaydi.

4. Kazaklar getmanning asirga tushib, buqa shaklidagi mis idishda jizg‘anak bo‘lgani to‘g‘ridagi ro‘yirost uydirmani haqiqat deya qabul qilib, qishlog‘u kentlarda qo‘llariga tushgan odamlarni dahshatga solarak janubi-g‘arbiy Polsha yerlariga yopirilishadi. Nihoyat, ular boy o‘lja ilinjida boshlagan harbiy yurishlar orqali asosiy maqsadlariga yetishadi. Afsuski, o‘sha boylik Dubno shahrining mustahkam qal’asida qo‘riqlanadi. Turgan gapki, Tarasu uning kazaklarini tomoq emas, balki cherkovlarda kashishlar qo‘lida saqlanayotgan oltinu bebaho yodgorliklar, shaharliklar to‘plagan o‘zga xil boyliklar o‘ziga tortadi: “Askar to‘ppa-to‘g‘ri Dubno shahriga qarab yurishga qaror berdi; ovoza gaplarga qaraganda bunda mol va xazina, davlatmand boylar ham ko‘p edi”.

Zaporojyeliklarning shaharga hujum qilishdan ko‘zlagan bundan bo‘lak muddaosi yo‘q. Dubnoda ular tomonidan qullikdan xalos etilishi kerak bo‘lgan qandaydir xalqning borligi ham dargumon. Aksincha, kazaklarning o‘zi uchchiga chiqqan bosqinchiyu badkordir – buni muallif o‘quvchiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rsatadi ham. Kazaklar yurishining talonchilik xususiyatini baralla aytmoqqa esa ularning jinoyatlarini oshkora tarzda Isoning inoyati deya uqtirguchi lashkaru qo‘shin atamanlarining jo‘shqin nutqlaridagi keti uzilmas safsatalargina monelik qiladi.

5. Bundan tashqari, Gogol kitobxon e’tiborini yana bir jihatga qaratadi – Taras hech bir gunohi yo‘q sho‘ring qurg‘ur shaharliklarni ochlikka mubtalo etib, boy o‘lja ishtiyoqida qaroqchilarga xos jasurligu yovqurlik bilan Dubnoni qamal qilgan bir paytda uning jonajon yurtini – Ostapu Andreylarning munkillagan onaizoriyu o‘z uyi qolgan qadrdon diyorini bu yerning erkaklari urushga ketganidan foydalangan ko‘chmanchi tatarlar rosa talaydi. Shu yo‘sin muallif o‘quvchiga uqtiradiki, Taras Bulbayu zaporojyelik kazaklar uchun o‘zi tug‘ilib-o‘sgan zaminu uy, ona, xotin, bola-chaqa, opa-singillar emas, o‘zga yurtga uyushtirilgan ochiqdan-ochiq bosqin chog‘i asir tushgan o‘g‘ri-qaroqchi og‘aynilar muhimroq. Nahotki, odatiy mayxo‘rlik orqasidagi noma’qulchiliklari sabab tutqinlikda turgan yuz chog‘li bosqinchining hayoti butun boshli aziz Vatanni zavolu halokatga duchor etganlarini oqlamoqqa asos bo‘la olsa?! “Keyin ma’lum bo‘ldiki, yon tomondagi shahar darvozasini qurshab turgan Pereyaslav qo‘ridagilarning hammasi ichib, o‘lasi mast bo‘lgan edi. Binobarin, ularning yarmisi qirilib, qolganlarini boshqalar hash-pash deguncha bog‘lab, bandi qilib olib ketganliklari taajjub emas”.

Polyak shahriga qaratilgan tajovuz esa piyonistalarni qutqarish uchun hamma narsadan voz kechishga tayyor Taras Bulba hamda kazaklarning ahmoqona o‘jarligi orqasida davom etaverdi.

Ayni shu qirg‘in chog‘i Taras o‘zining kichik o‘g‘li Andriyni o‘ldiradi – bu yigit ixtiyoriy tarzda qaroqchilik hayotini go‘zal pannaga muhabbati-la almashgan va uning himoyati yo‘lida otasiyu og‘asiga qarshi chiqqandi. Tarasning o‘zi aynan o‘rtoqlarini deb arang jon saqlab qoladi. To‘ng‘ichi Ostap esa qo‘lga olinib, namoyishkorona qatl etish uchun Varshavaga olib ketiladi.

6. Asar davomida Andriy vujudi ishqu mehr-shafqatdan to‘lib toshgancha, padari hamda birodariga qarshi borgan onda o‘g‘ilning bu xiyonati asl xristiancha a’molga mos favqulodda insoniylik sifatida gavdalanadi. Tarasning katta o‘g‘li Ostapdan ko‘ra ko‘ngli bo‘shroq, rahmdilroq bo‘lgan, alomat bir “yurak siqilishi” (ya’ni tinch aholiga, holdan toygan shaharliklarga nisbatan nasroniylikka xos achinish, hamdardlik tuyg‘usi) bois iztirob tuygan Andriy qamal paytida kiyevlik askarboshining qizini eslarkan, qalbida shahar ahliga xayrixohlik uyg‘onib, oyimqizga sevgisi jo‘shib ketadi. Ayni shu holatlar yigitni o‘z otasini sotib, kazaklarga qarshi kurashmoqqa majbur etadiki, ming mashaqqat-la jonajon kentlariyu uning boyligini bosqinchilardan, ya’niki zaporojyelik kazaklardan himoya qilayotgan shaharliklarning bunday nohaq ayanch ahvolini angmaslik tushuniksiz va nomaqbul hol bo‘lur edi.

7. Garchi Tarasning o‘zi kazaklardagi oliy martaba sanalmish kazak qo‘shini atamani unvoniga erishib, xalq qahramoni misol sharaflansa-da, ikki frontdagi uzoq janglar – tatarlarni quvish hamda polyak boyonlari bilan to‘qnashuvlar oqibatida Tarasning butun oilasi patarat topadi.

8. Oqibat Taras o‘zlarining talon-taroju zo‘ravonligidan, bosqinlaridan to‘ygan yog‘iyning qaqshatqich zarbasidan tang ahvolga tushgan jinoyatchi og‘aynilari qay yo‘sin jon saqlayotganini kuzatgancha, (O‘rta asrlardagi “jodugar”lar kabi) gulxanda jizg‘anak bo‘ladi. Shu tariqa ro‘yi zaminda undan polyak xonimqizning xonadonida, ya’ni Yevropada tabiiyki, katolik sifatida ulg‘ayajak yolg‘iz bir yetimcha qoladi.

Bu o‘rinda ayrim tarixiy ma’lumotlarni o‘zimning kinoyali fikr-mulohazalarim bilan birga ilova qilsam.

Avvalo oldimizga shunday savol qo‘ysak – qissadagi voqealar qachon yuz bergan?

Agar asosiy voqealarga tayanadigan bo‘lsak, bu palla XVI asrning ikkinchi yarmi (oxiri)ga to‘g‘ri keladi. Zaporojye Sechi tarixiga nazar tashlaylik. Xortiskiy qal’asi 1556 yilda knyaz Dmitriy Vishneveskiy tomonidan qurilgan. Qissada shuningdek, 1596 yilda tuzilgan Brest-Litovs ittifoqi ham eslanadiki, shu orqali biz ayni o‘sha asr nihoyasidagi voqealar haqida gap ketayotganini anglaymiz. 1577 yilda Dubno darhaqiqat, qamal qilingan – to‘g‘ri, zaporojyeliklar emas, balki Qrim tatarlari tomonidan. Ammo ular shaharni olisholmagan.

Biroq Gogol Taras Bulbaning qat’iy hamda keskin fe’l-atvori XV asrdayoq shakllanganini yozadi. Bu nima – yanglishishmi? Matbaa xatosimi? Yoki biror narsaga shamami – shunday bo‘lsa, nimaga shama? Bunga keyinroq to‘xtalsag-u, Dubno qamaliga, Andriyning o‘ldirilishi bilan bog‘liq mashhur epizodga qaytsak.

“Seni dunyoga keltirgan ham o‘zim edim, endi o‘ldiruvchi ham o‘zim bo‘lay!” – deya Taras o‘g‘liga qarata o‘q uzadi. Orangizda kimdir hech o‘ylab ko‘rganmi Andriy aynan qanday qurol bilan mahv etilganini? Aynan qanday qurollari bo‘lgan zaporojyeliklarning?

– Balki Berdanka miltig‘idir? – deb so‘raydi shunda allakim.

– Uyat, yaxshi yigit, uyat. Axir, Berdana tizimidagi miltiqlar XIX asrning o‘rtalarida, ya’ni asarda tasvirlangan voqealardan qariyb uch yuz yil o‘tgandan keyingina ishlatilgan-ku. Siz hali Simonov karabinini ham eslarsiz. Yana qanday taxminlar bor? – deymiz biz.

– Unda mashhur Lepaja miltig‘idir?

– Garchi aynan o‘sha xildagi chaqmoq miltiq esa-da, u bir qadar “olovli” qurol. Andreyning juda tez o‘ldirilganidan, u faqat o‘z mahbubasining ismini pichirlab aytishgagina ulgurganidan ham ko‘rinib turibdiki, Bulbaning xuddi o‘shanday miltig‘i bo‘lgan. Piltali qurolni otishga shay holga keltirish uchun esa anchagina vaqt ketadi. Zaporojyeliklarning aslahalari orasida aynan chaqmoq miltiq bor ekanligini harbiy yurish chog‘i ularni juhud qavmiga mansub Yankel o‘zga xil harbiy anjomlar qatori shunday yarog‘ bilan ham ta’minlaganidan ko‘rish mumkin. Shuni ta’kidlash joizki, o‘sha zamon uchun chaqmoq miltiq texnikaning so‘nggi yutug‘i edi. Bulbaning zamondoshi Til Ulenshpigel** esa arkebuza, ya’ni piltali miltiq bilan jangga kirgan. Shu yo‘sin Gogol Zaporojye Sechi texnika taraqqiyoti bobida Flandriyadan*** nafaqat ortda qolmaganiga, bil’aks, keng yoyilgan xato qarashlarga zid o‘laroq bu borada u yerdan hatto o‘zib ketganiga shama qiladi.

Endi afsonaviy qissadagi u qadar e’tiborga tushmagan boshqa epizodni yodga olaylik: “Keyin tun bo‘yi kemalarning teshilgan joyini tuzatish, qayiqqa kirgan suvni tovoq va shapka bilan sepish bilan ovora bo‘ldilar. Ishtonlarini yirtib, yelkan qilib, turklarning yildirim kemalaridan qochib qutuldilar”.

Ammo asar voqealari kechgan zamon buyuk jo‘g‘rofiy kashfiyotlar davri edi. Yelkan yordamida suzish texnikasi endilikda g‘oyat yuksak darajaga yetgandi. Turklarning yeldek uchadigan kemalarini ortda qoldirish uchun shalvarlardan apil-tapil qiyqib qilingan yelkan qayiqning faqat orqadangina emas, balki yon tomondan ham esuvchi shamol yo‘nalishiga mos suzishini ta’minlashi kerak edi. Shu tariqa Gogol bir jumla orqali ko‘rsatadiki, zaporojyeliklarning dengizchilik bobidagi mahorati qanchalik yuqori bo‘lsa, ular texnika muammolarini noodatiy yo‘sinda yechishga shunchalar qodirdirlar.

Endi esa Tarasning Umandan Varshavaga qilgan safarini eslatib o‘tmoqchiman. Polyak hukumatining qidiruvida bo‘lgan Bulba boya biz yahudiy millati vakili sifatida ta’kidganimiz Yankeldan hech bir moneliksiz ko‘zlagan niyatiga erishish uchun hech kimga sezdirmay Varshavaga kirib olishiga yordam berishini so‘raydi. O‘z navbatida Yankel Tarasni g‘isht ortilgan aravaga yashiradi va ikki qirchang‘i qo‘shilgan arava yo‘lga tushadi.

Yozuvchi bu sayohat qancha vaqt davom etganini aytmaydi. Darhaqiqat, qancha vaqt? Yukli aravaning og‘irligi qancha bo‘lgan? – Bularni taqriban chamalab ko‘ramiz. Demak, jussador, yo‘g‘on kishini yashirish uchun kamida bir kubometr g‘isht kerak. Buni hisoblab chiqish yoki tajriba tariqasida tekshirib ko‘rish qiyin emas. G‘ishtning solishtirma og‘irligi har kub santimetrga taxminan 2,5 gramdan to‘g‘ri keladi. Unda g‘ishtlarning salmog‘i eng kamida ikki-ikki yarim tonna atrofida chiqishi lozim. Bunga shunchalik vazmin yukni tortish uchun yetarlicha mustahkam bo‘lgan aravaning og‘irligini, “nihoyatda gavdalik, og‘ir” Tarasning vaznini (qissada aytilishicha, uning vazni 20 pud, ya’niki 320 kilogramm ekan!), kerakli oziq-ovqatni va hokazolarni qo‘shing. Demakki, aravaning og‘irligi uch tonnadan sira kam chiqmasligi muqarrar. Va boz ustiga, ozg‘in va novcha Yankel (yana besh pud) ham bor – bir juft ot shuncha yukni xudo bilsin qanday yo‘llar orqali, ustiga-ustak, qir-adirlar orqali qariyb ming chaqirim nariga eltishi kerak. Biroq Gogol ot-ulovda qurilish materiallarini tashishning yo‘l-yo‘rig‘i xususida to‘xtalmaydi. U shunga ishora etadiki, zaporojyeliklar o‘ta noqulay sharoitlarda ham uzoq yo‘lni bosib o‘tishga layoqatli. O‘zingiz aravaning tagiga qorningiz bilan cho‘zilgancha, ko‘ksingizga g‘ishtlarni qo‘yib, loaqal bir soatcha shunday sayohat qilib ko‘ring-chi. Bu yerda esa hatto kunlar ham emas, balki haftalar hisobga olinyapti.

Endigi navbat juda muhim bir kashfiyotga! Bulbaning fe’l-atvori XV asrda shakllangani haqidagi jumlaga qaytsak. Xo‘sh, nega aynan o‘sha asrni eslash kerak bo‘lib qoldi? Bu davrda dunyo tarixida yuz bergan eng asosiy voqea qaysi? Albatta, 1492 yilda Kolumb tomonidan Amerikaning kashf etilishi.

Bundan tashqari, katolik hukmdorlar Ferdinand hamda Izabellalarning farmoniga binoan yahudiylarning Ispaniyadan quvg‘in qilinganini ham eslamoq mumkin. Illo buning sababi tushunarli.

Gogol esa juhudlar qirg‘inini o‘ziga xos yuksak badiiy mahorat, ustalik bilan, va aytish mumkinki, ochiq-oydin tasvirlagan.

Xo‘sh, Buyuk jo‘g‘rofiy kashfiyotlar haqida nima desak ekan? Ayni shular sabab Xristofor Kolumb, Amerigo Vespuchchi, Jak Kartye, Vasko da Gama, Fernan Magellan kabi nomlarning dong‘i har yoqqa taralgan. Ular italyanlar, fransuzu portugallar edi. Unda bunday sharafli safda zaporojyeliklar qani?

Ana endi kazaklar ashaddiy kashanda bo‘lganini eslaylik. Bulba hatto o‘zining trubkasini axtarib, dushman qo‘liga tushadi. Lekin tamaki chekish Yevropada, tag‘in, Sharqiy Yevropada XVI asr oxiri, XVII asr boshidagina ommalashgan. Axir, Taras Bulbaning fe’l-xo‘yi XV asrda shakllangan emasmidi. U holda zaporojyeliklar tamakini qayerdan olishgan?

Ma’lumki, bu o‘simlik Amerikadan tarqalgan va agar zaporojyeliklar Kolumbga bog‘liq bo‘lmagan holda taxminan ayni o‘sha davrda Amerikani kashf etishgan deb faraz qilsak, yuqorida ta’kidlangan nomuvofiqligu ziddiyatga yechim topish mumkin. Taassufki, buni tasdiqlaydigan dalillar saqlanmagan. Ammo shunday bo‘lishining yetarlicha ehtimoli borligini hamma narsa tasdiqlaydi.

Tur Xeyerdalning papirusdan yasalgan “Ra” nomli qayiqda qilgan sayohati shuni ko‘rsatgandiki, hatto qadimgi misrliklar ham Amerika sohillariga qadar bora olishgan. Kolumbdan besh yuz yildan ham ko‘proq vaqt oldin esa vikinglar Eyrika o‘g‘li Leyv boshchiligida Labrador yarim oroliga yetib borishgan. Farang shifokori Alen Bombar Atlantika ummonini siqiq havoli qayiqda bir o‘zi suzib o‘tgan. Shunday ekan, eng zamonaviy yarog‘-aslahalarga, dengizchilik borasida yuksak salohiyatga va mashaqqatli safarlar chog‘idagi yo‘qchiliklarga chidash layoqatiga ega vikinglarning drakkarlaridan**** dengizda suzish bobida shubhasiz o‘z qayiqlari sira qolishmagan zaporojyeliklar ham nahotki shunday ishning bir emas, bir necha karra uddasidan chiqishmagan bo‘lsa? Mana, qayerda pinhon ekan Gogolning Buyuk Siri!

Yana shuni ham taxmin qilish mumkinki, Gogol Kolumbning vatani Italiyaga makaron mahsulotlari tayyorlashni o‘rgangani emas, o‘zining ayni shu faraziga dalil topgani jo‘nagan.

Albatta, dehqonlarning manzilgohlarini qurshab olib, qo‘llariga tushgan kishilarning barini hech bir sababsiz talaydigan, jidlar (Xolokostdan***** ancha oldin o‘z-o‘zicha butun Yevropaning sohibi karomati sifatida ko‘ringan yahudiylar)ni hech qanday sudsiz, so‘roqsiz qiyratadigan, ichkilikka mukkasidan ketgan jangarilar to‘dasini tasvirlovchi bu qissani zamondoshlarimizning navqiron avlodi uchun axloq-odob namunasi deya olmaymiz.

Taras Bulba O‘rta asrlardagi g‘oyat beshafqat va avbosh bir jinoyatkor yo‘lboshchining timsolidirki, har qanday odamning, boz ustiga, xudojo‘y nasroniyning bunday bo‘lishi mumkin ham, kerak ham emas! Zamonaviy axloq nuqtai nazariga tayansak, u do‘zaxdan chiqqan haqiqiy dajjoldir.

Unda bu kimsani o‘ziga shu qadar jazb etguvchi jo‘shqin bir vatanparvar kishi qilib
ko‘rsatayotgan narsa nima? Javob bitta: N. V. Gogolning dohiyona uslubi.

Muallif o‘z bitigida Taras Bulba nomidan shunday tabarruk kalomu istioralarni qo‘llaydiki, bu hol har qanday rusiyzabon kitobxonlarni (taajjubki, nafaqat bilimsizi, hatto o‘qimishlilarini ham) Tarasning minba’d talonchiyu jinoyatchi emas, balki allaqanday kelgindi musulmonu g‘ayridinlar tajovuziga uchrayotgan Muqaddas Rus sarhadlari himoyachisi ekanligiga ishonmoqqa majbur etadi. Va ayni shu maqsadda Gogol o‘quvchining tug‘ma vatanparvarlik hislaridan foydalangan holda voqealarni Rossiya hamda Polsha o‘rtasida tarixiy qarama-qarshilik kechgan XVII asrning hammaga ma’lum notinch, g‘ala-g‘ovur paytlariga ko‘chirgan.

Albatta, bu jihat faqat o‘sha voqealarning bariga ulug‘vorlik baxsh etmoq va Polshaning tinch aholisiga qarshi Taras Bulba ochgan jinoyatkorona bosqinchilik urushini oqlamoq uchun tarixiylikka zid anchagina mavhum sharhlar orqali ta’minlangan.

Endi aytib o‘tilgan fikrlarga asoslanib, bemalol shunday to‘xtamga kelish mumkinki, bu asarni yozishga faqat mustabid hokimiyat davrida keng yoyilgan imperiyacha ulug‘davlatchilik dunyoqarashini masxara qilish qasdida N. V. Gogolga xos satirik iste’dodgina rag‘bat uyg‘otgan. Va Taras Bulba qissasi adibga zamondosh hukumatdorlar tomonidan o‘sha yillarda rus xalqining bashariyat tarixidagi xaloskorlik roli xususida tarqatilgan mafkuraga qarshi satirik pamflet sifatida bitilgan.

Shu bois chin vatanparvarlik nuqtai nazaridan daxlsiz sanalgan tushunchalarni tahqiromuz tarzda karikatura o‘laroq qo‘llagan adibning tengsiz salohiyatidan hayratga tushgan rus kishisi ushbu asarni o‘qish hamda uqishga tayyor emasga o‘xshaydi.

Bundan tashqari, Gogol xuddi bashoratchilarday o‘zining bosh personajini naq AQSH josusi (ya’ni MRBning XVII asrdagi xufyasi)dek tasvirlaydi – o‘sha zamonning chaqmoq miltiqdek eng oldi qurolini Tarasga tutqazib, qahramonini qip-qizil kashanda qilib ko‘rsatadi, va shuningdek, uning ismi yoniga ko‘rinishidan beloruscha esa-da, ammo asli amerikacha bo‘lgan bir familiyani tirkab qo‘yadi. O‘z navbatida bu familiya “kartoshka” ma’nosini anglatuvchi so‘zdan kelib chiqqanini, o‘simlikning o‘zi esa rivoyatga ko‘ra, Rossiyaga dastlab XVII asr oxirida Pyotr Birinchi tomonidan eltilganini aytish joiz. Yevropaga bo‘lsa kartoshka yoxud “bulba”ni 1551 yilda Syesa de Leon Perudan keltirgan. Lekin u faqat XVIII asrdagina rasman tan olinib, dehqonchilikda ommalashgan.

Shunday ekan, bizning Taras Bulbamiz XIX asrda N. V. Gogolning tasavvuru xayolotidan o‘sib chiqqan haqiqiy Jeyms Bond bo‘lmay, yana kim bo‘lsin?!

Izohlar:

* “Taras Bulba” asaridan keltirilgan parchalar 1958 yilda O‘zSSR davlat badiiy adabiyot nashriyotida chop etilgan “Mirgorod” to‘plamidan olingan. Qissani Nabi Alimuhammedov o‘zbek tiliga o‘girgan (tarj.)
** Til Ulenshpigel – O‘rta asrlardagi niderland va nemis rivoyatlari hamda xalq kitoblarining qahramoni. Belgiyalik yozuvchi Sharl de Koster u haqda “Til Ulenshpigel to‘g‘risida afsona” nomli roman yozgan (tarj.)
*** Flandriya – Hozirgi Fransiya, Belgiya va Niderlandiya hududlaridagi tarixiy viloyat. Sharl de Koster qalamiga mansub romanning bosh qahramoni Til Ulenshpigel aynan o‘sha yerda tug‘ilgan. – (tarj.)
**** Drakkar – qadimgi vikinglarning yirik hajmli kemasi (tarj.)
***** Xolokost – 1933-1945 yillarda natsistlar tomonidan Yevropa yahudiylarining ta’qib qilinishi hamda bosqichma-bosqich ommaviy qirib tashlanishi jarayonini anglatuvchi atama. Bu so‘z qadimiy yunon tilida “qurbonlikni batamom kuydirish” degan ma’noni bildiradi (tarj.)

Rus tilidan Rustam IBRAGIMOV tarjimasi