«Қироатим йўқ, ўзим билганча ўқидим-да», дедим-у, унча изоҳ бермадим. қиз бармоқ тишлаб туриб қолди. Унинг нимани ўқиганимни ўйлаб қолишига қараб, хона бутунича эшитадиган мосламалар билан жиҳозлангани, эҳтимолки, митти камералар ҳам ўрнатилганини тахминладим. Мени фақат бу қизнинг ўзи эмас, балки катта бир хизмат эшитаётганига ҳам бирдан ақлим етди. Шу фикрга келишим билан ўзим ҳам шир яланғочга ўхшаб қолдим, ҳамма ёғим уларга кўриниб туради, еган-ичганим ҳам, ётган турганим ҳам, булар учун ҳатто миямда нима ўйлаганим ҳам кўринади, деб ўйладим, хонанинг деворлари бўлгани билан, ўзи шаффоф, ичидаги ҳамма нарса қараб турганларга ошкордек туюлди-да, бу ерда дақиқа ҳам қолгим келмади. Телевизор кўриб ўтирай десам, кўриб ўтирганимни булар кўриб ўтирса, кўнглимга сиғадими. Бирдан эркинликка муҳтож бўлиб қолдим, менга ҳаво керак, майли, ғулийлар орасига бўлса ҳам, чиқай, бу ерда тарс ёрилиб кетаман дедим. Ҳа, дарвоқе, ўшандаги сезгирлигимга ўзим ҳозир ҳам қойил қоламан, нимадир тажрибам ҳам бор эди шекилли-да.
«Синглим, бир жойда ўтиролмайдиган одамман, оёқнинг чигилини бир ёзиб келай», дедим-да, ташқарига отландим. «Шу туришингиздами?» деб сўради қиз. «Ҳа, нима қипти? Иссиқ кунда галстук тақиш шарт эмасдир», дедим. «Нима қиласиз чиқиб, ундан кўра, мана, олма еб, чой ичиб, телевизор кўриб дам олинг», деди қиз. У олманинг қандай яхши эканини кўрсатиб, чиннидан яна биттасини олиб карсиллатиб тишлади-да, деразага қараб ишваланди. Унинг ишвасидан билдимки, олма ширин экан. Юрагим бир зирқ этса ҳам, ҳозир олмахўрликнинг пайти эмас дедим-да, эшикка йўл олдим. Шу аснода ғулия томонидан бир ҳаракат содир бўлди: у томонидан ўтаман десам ҳам, бу томонидан ўтаман десам ҳам худди эркалик қилаётгандек йўлимни тўсаверди, аввалига сал довдирроқми, деб ўйладим, ҳалигиндай деразага ним кулиб тикилиб, олдимдан чиқаверади, худди билмай қолгандек. Бир камим оқсоч қиз билан ўйин қилиш эдими, дедим-да, айланишни каттароқ олиб, эшикка етиб олдим. Ҳў кейин, кўчага чиқиб, ғулийларга аралашиб анча юрганимдан кейин қиз бу эркалиги билан нима демоқчи бўлганини тушуниб етдим. Шуни сўз билан айтиб қўйса ҳам бўлар эди, аммо, майли, ўз кўзи билан кўрсин дедими ғолибо.
Менинг ғулийларга қараганим, уларнинг…
Оромгоҳми, меҳмонхонами, ишқилиб, унинг олдидаги хиёбонда ҳам, боғда ҳам ҳеч ким кўринмади. Атрофга қарадим. Йўлка – йўлка, дарахтлари ҳамсоя, чимзорнинг майсаси ҳам бизларникидан фарқ қилмайди, қушларнинг ўша чуғури, қаттиқ ғийқиллаган бир товуш келди, дарров танидим, Хоразмда бир кеча уч-тўрт марта шу товушдан уйғониб, нима бало, мов мушук ҳам шунақа товуш берадими, деб ҳайрон бўлган эдим, эрталаб турганда кўрсам, ҳовлидаги катакда ўнтача товус, ўзи чиройли бўлгани билан шунақа хунук нағмаси бор экан, буларникининг ҳам фарқи йўқ, шу лўлилибос мурғ, яна думини елпуғичдан ҳам катта ёйиб, макиёнига кеккайиб мақтаняпти.
Кўкрагимни тўлдириб нафас олдим, ҳавоси тоза, бизникидан ҳам сал тотлироқ туюлди. Офтоб чарақлайди, ёзнинг оқишроқ-кўк осмони, худди унинг шишасини биров тирноғи билан оҳиста чертаётгандек элас-элас жаранги бор. Табиат ҳамма ерда ҳам бир табиат шекилли, бу бегона жойда эмас, худди ўзимизнинг истироҳат боғларимиздан бирида, товуси бор учун, масалан, Хоразмдаги ўша меҳмонхона хиёбонида юргандек бўляпман.
Дарвоза очиқ экан, ташқарига чиқдим. Узун кетган кўчанинг икки томони бир-бирига маташган уйлар, уйларнинг олдида худди бизникидек чанг ўтирган ишком, энсизгина томорқача, иссиқдан қовжираёзган гулзорлар, икки-уч олма, бир-иккита хурмо. Ҳаммаси ҳар хил ё панжара, ё чавра билан ўраб олинган, ўртадаги эски асфальт кулранг-оқиш тусда, доим машина юрган жойларидаги резина юқи қорайиброқ кўринади. Ўтиб бораётганимда ёнбошдаги дарвоза очилиб, бир қиз чиқди, атласининг устидаги занжирлари офтобда ялтиллаб кетди. Юрагим зирқиллаб берди: ё қизлари ростдан ҳам чиройли, ё кўнглимдаги шайтон бош кўтаряпти, бегона жойда андиша нима керак деб. «Кечирасиз, шаҳарнинг марказига шу йўл тўғри борадими?», деб сўраган эдим, атлас тагидаги самбиттол қоматини салгина эгиб, инжилиб ерга қаради-да, индамай ичкарига қайрилди. Жуда уятчан экан, балки янги келинчакми, дедим. Кетавердим, сал юрганимдан кейин бир дарвоза олдидаги ўриндиқда уч-тўрт ёшли қизалоқ қўғирчоғини ўйнаб ўтирган экан, менга ҳайрон тикилиб қолди. Ўзининг ҳам, қўғирчоғининг ҳам бежирим занжирчалари бор. «Ҳа, қизим!» деб, яна бир ширин гап айтмоқчи эдим, кўзлари катта-катта очилиб кетиб, қўғирчоғини бағрига маҳкам босди. Бегона одамман, шайтонлаб юрмасин тағин деб, бошқа гапирмай ўтиб кетдим. Дарси тугаганми, икки қиз, уч йигитча тўғри рўпарамда пайдо бўлди, йигитларининг занжири қалинроқ, қизлариники сал ингичка, заифона, ўз хаёллари билан, ўзаро гаплашиб, менга мутлақо парво қилмай, ҳамоҳанг жингир-жингир ўтиб кетдилар. Йўлимда яна бир отахон учради, қўлини орқага қилганча, тўғрига тикилиб келаётган эди, занжири ҳам ўзига ўхшаган эски, балки ота-бобосидан қолган қадимийдир, юрганида салобат билан жингирлайди, салом берган эдим эшитмади, мени ҳам кўрмади, қулоғи оғир, кўзлари ҳам хира тортган шекилли, бўлмаса, шундай нуроний киши, саломга алик оларди, деб ўйладим, лекин сал ғалати аҳволга тушдим. Бегонани шунча иззат қилиб, салом берсанг-да, у ёши улуғ марди калон пинагини бузмаса, кўнглинг оғрийди албатта. Яна юрганимдан кейин гўшт дўкони кўринди, олдига бордим. қон сачраган оқ фартуқ устидаги занжирлари, мой юқи қўли билан ушлайверганигами, ялтиллаб кетган жиккаккина қассоб йигит, бир қўлида олма, бир қўлидаги катта пичоқ билан осилган гўштларга уймалашган ариларни ҳайдаб турган экан, «Савдога барака! Гўшт неча пул?» деб сўраган эдим, парво ҳам қилмади, қулоғи том битган бўлса ҳам, кўзи очиқ-ку, деб ориятим қўзиди, «Ў, ука, сени одам деб биров гап сўраяпти!», дедим. У бўлса жавоб ўрнига чала илжайиб, бу ерда ўзидан бошқа ҳеч ким йўқдек, катта пичоғи билан гўштга қўнган ариларни шапиллатиб ўлдиришга тушди-да, яна олмасини тишлади. «Начора, суймаганга суйкалма. Боягилари ҳам бир нави экан, қарамаса ҳам, ҳар қалай гаплашди-ку», деб ўйладим, булари менга гапирмаса, мен ҳам биронтасига гапирмайман дедим. Лекин узиб олдим, « Ё ари ўлдириш керак, ё олма ейиш. Ювиш ҳам эсдан чиқмасин», дедим. Шунда ҳам индамади. Ўзим ҳам қизиқ, гўштини олмасам, нархини сўраш нима керак эди дедим-да, кетавердим.
Анча юрдим, трамвай излари, троллейбус симлари, автобус бекатлари учрайверди, чипта нархини билмайман, чўнтак ҳам ҳам ҳалигиндай деб, бирон уловга чиқмадим. Fулийларнинг аста-секин қалинлашиб, иморатларнинг баландлаб, маъмурий биноларнинг кўпайиб бораётганига қараганда, мўлжални тўғри олибман, марказга шу кўча олиб чиқар экан, катта, кенг бир майдонга яқин бориб, оломон ичига, еру кўкка таралаётган занжир жарангига кирдим. Бирон ғулий менга қарамаяпти, ҳатто кўз қирини ҳам ташлагани йўқ, нохосдан тўқнаш келганлари ҳам нигоҳи билан мени тешиб ўтиб, орқамдаги бир нарсага тикилаётгандек. Худди кўринмас одамга ўхшаб қолдим, лекин биронтаси менга урилиб ҳам кетмаяпти, қаёққа қараб бурилмай ё юрмай, олдим ўз-ўзидан очиляпти, яъни ғулийлар ўзларини икки томонга олиб, мени ўтказиб юборишяпти.
Сайр қилиб юрганлар биздагидек эркин, бирови у ёққа, бирови бу ёққа юрган ё бир хиллари тўхтаб турган издиҳом эмас, ҳаммаси бир тартибда: жиринг-жиринг, жингир-жингир қилиб, ҳу дўнглик устидаги баланд ҳайкалнинг чап томонидан чиқиб, айланиб, ўнг томонидан тушиб келяпти. Аввал улар гуруҳ-гуруҳ юраётгандек кўринди, кейин диққат қилсам, гуруҳлар шунчаки тўда эмас, ҳаммаси чўзинчоқ шаклда, ўртаси бўш. Бирдан ақлим етди — ҳалқа! Булар ҳайкал пойига ҳалқа-ҳалқа занжирга сафланиб чиқиб, ҳайкални катта ҳалқа ясаб айланиб, яна бошланган жойига тушяпти. Бу ерда эса кутиб турганлар ўз навбатида гуруҳларга уюшяпти. Эринмай санадим, гуруҳда энига ҳам, бўйига ҳам саккизтадан ғулий бор экан. Булар учун саккиз қандайдир муқаддас сон шекилли, деб ўйладим-у, шу заҳоти бунинг изоҳини ҳам топдим: «8» сонининг шакли бир ҳалқа иккинчисига кийишиб, занжирнинг ибтидоси бўлиши-ку! Мана, кўз олдингизга келтиринг: битта сифр — «0» битта, лекин у ҳалқа, агар ҳалқа «0»ни иккинчи ҳалқа «0»га кийдирилса, занжирнинг ибтидо «8» шакли чиқмайдими? Унда, булар ҳайкални шунчаки зиёрат қилмаяпти, балки зикр тушяпти! Фақат унча англамадимки, кимнинг ё ниманинг шарафига: ёши ўтинқираган ғулийнинг тунч ҳайкалигами ёки уни чулғаган силлиқ-йўғон тунч занжирларигами? Балки иккаласи ҳам бир рамздир. Чунки бутун ҳайкалнинг қўл қовуштириб, бошини хиёл эгиб, ним илжайиб туриши ўзини ўраб олган занжирга, ғулликка тобелигини ифодаламайдими? Зиёратчиларнинг ҳам ҳаммаси унга монанд ним илжайган. Бояги жиккак қассоб ҳам чала илжайган, йўлдагиларнинг чеҳрасида ҳам табассум сояси бор эди, энди эсласам, хизматчи қизнинг кулинчларида ҳам, мени Fулистон чегарасида кутиб олиб, олиб келганларнинг юзида ҳам худди шу бир хил илжайиш нусхалари қотиб қолган эди. Илжайиш гўё буларнинг ҳаммаси учун фабрикадаги битта қолипда тайёрлаб чиқарилганга ўхшайди. Ҳайкалнинг илжайишига диққат қилиб қарасам, майдондаги ҳамманикини жамлаб, битта илжайиш қилгандек, жуда қатъий, ҳукмфармо, мен шундай қилиб кўрсатяпманми, демак, барчанг шундай ним кулиб юрасан деяётгандек. Ҳақиқатан ҳам, ғулийлар билан улар зиёрат этаётган ҳайкалнинг ўртасида одамни ҳайратга соладиган бирлик менга яққол эди.
Менга бу янгилик бўлди, жуда қизиқдим, нималигини билмасам ҳам, менга гапирмасликлари эсимда йўқ, сўрамоқчи бўлиб, беихтиёр уларга қараб юрдим. Албатта, улар мендан баттар узоқлашдилар. Одамнинг табиати қизиқ, нимаики мумкин бўлмаса, шуни қилгиси келади, буларнинг мендан ўзларини олиб қочаётганларига, бир қаторларига қўшилиб, ҳайкални айланиб тушсамми, гапирмасалар, майли, гапирмаптилар-да, деб ўйладим. Бунақа сукут зиёратни кўрганман, университетнинг охирги курсида, етмишинчи йили Ленинградга бораётиб, Москвада бир кун тўхтаганмиз, ҳамма ҳамма билан, мен эса бир Очил ака деган курсдошимнинг «Э-э, қўй, шунча йўлдан келиб, Ленин бовонгни кўрамизми, бари бир, одамнинг ўлиги-да, ундан кўра, шаҳарни томоша қилайлик», деб оёқ тираганига қарамай, саҳар-мардонда мовзалейга судраганман. Самарқандда иссиқ эди, Москвада эса қор, изғирини тешиб юборай дейди, уч соат навбатда туриб, ниҳоят гунгурт мармар мовзалей эшигига етдик, болалигимдан иккита қўриқчи қилт этмай қотиб, ҳатто кипригини ҳам қоқмай туришини эшитганман, энди қайси бирига зеҳн солиб қарашга шошаман, кипригини қоққан-қоқмаганини билмадим-у, лекин уларнинг кўзи худди шишадан ясаб, тўппа-тўғрига қаратиб қўйилгандек экан, мисоли бўяб, тикка қотирилган ўликка дуч келгандек юрагим шувиллаб кетди, навбатда турганда уни-буни гаплашиб турган эдик, зинадан тушаётганда бир менинг эмас, ҳамманинг тили танглайига ёпишиб қолгандек сукунат, қаторнинг ичида секин юриб бориб қарасам, шиша қалпоқнинг тагида бўйи бир-қулоч келар-келмас қорамайиздек кичкина одамча ётибди, калтагина соқоли ҳам бор, болалигимдан бери «Москвага бориб, мовзалейга кириб, Ленинни кўрганимни ҳаммага айтиб берсам», деб юрган одам, бирдан ҳафсалам пир бўлди ва Лениннинг шу кичкина ўлигидан эмас, йўқ, худди ҳозир шу ерда ё ташқарига чиқишим билан «Мана бу йигитча ичида Ленинга шак келтирди», деб қамаб қўйишадигандек ваҳима босди, тезроқ бу лаҳмдан қутулгим келди. Қизил майдонга чиқишимиз билан Очил акага: «Бир бурдаю!», дедим. Очил ака: «Ҳа, энди, эллик-олтмиш йилдан бери қуриб-кичрайган-да», деди. «Йўғ-э, асли ўзи кичкина одам бўлган бўлса керак, қуриб, териси тортилгани билан суяк калтармайди-ку! Бу бадҳайбат ҳайкалларнинг ҳаммаси қуруқ савлат экан-да», дедим. Очил ака: «Э-э, қўй, оғримаган бошни оғритма. Шунақа гапларни секинроқ гапир», деди. Ҳафсалам пир бўлиб, ичимда бир шайтон кулгига ўхшаган бир нарса ғивирлагандек бўлди. Очил аканинг ёши биздан каттароқ, Ленинни ҳарбий хизматни ўтаб қайтаётганда кўрган экан, менга эса бу етлмай ётган орзу эди. Шу зиёратга одамлар билан бирга кирган бўлсам-да, лекин ичимда уларга тамомила ёт бўлиб қолганимдан қўрқдим ҳам. Бу ердаги зиёратчиларни кўрганда ҳам шу ётликни чуқурроқ англадим. Аввал бир кўнглим, зиёратчилар ҳалқасига қўшилай, дедим, лекин бошқа кўнглим, қўй, бу зиёратни муқаддас билсалар, ёт бир одам аралашганидан бир кор-ҳол чиқмасин, Таллиндаги православ черковига бош кийимимни ечмай томошага кириб, менга ҳурмати шу деб ўйлаббан-да, у ердагиларнинг зимдан олайиб боқиб, биттаси қулоғимнинг тагида таҳдид билан шивирлаганидаги аҳволим ҳам етади, дедим-да, шаҳарнинг бошқа жойларини кўришга чоғландим. Лекин кетолмай узоқ томоша қилдим: жингир-жингир, жиринг-жиринг, жангир-жунгир: гуруҳларнинг кети узилмайди, занжир ҳалқаларининг охири ҳам, боши ҳам йўқ — тинмай жойида айланиб ётган жуда баҳайбат бир ҳалқа! Ҳаммани ўз табаасига айлантираётган улкан бир ғулий мусиқа! Ҳамма шу даврада, ҳаммаси бир хил интизомли тўлқинланишда. Мен ҳаммасини кўриб турибман, лекин ҳеч ким мени кўрмаяпти, фақат мен бир ўзим, тумонатнинг ўртасида атрофим ҳалқа бўшлиқ, ёлғиз ўзим…