Куни-кеча нишонланган Мирзо Бобур таваллуд куни муносабати билан телевидение каналларида жуда кўп кўрсатувлар, матбуот нашрларида бир қатор мақолалар эълон қилинди. Уларнинг айримларида «Бобурнома», хусусан, асарнинг тартиб берилган санаси билан боғлиқ чалкаш, нотўғри фикрлар билдирилди. Бу чалкашликларга диққатни қаратиш мақсадида айни шу масалани чуқур ўрганган олим Исмоил Бекжоновнинг илмий мақолаларига бир назар ташлашни таклиф қиламиз. Улар турли даврларда ва рад этиб бўлмас далиллар асосида ёзилиб, даврий матбуотда эълон қилинган. Бугун мазкур мақолаларнинг иккитасини тақдим этамиз, яқин кунларда эса яна айни шу мавзуда, шунингдек, «Бобур мирзо тақдирида муҳим ўрин тутган Жом жанги ҳақида, опаси Хонзодабегим ва жияни Хуррамшоҳ қисматига бағишланган мақолалар сайтимиздан жой олади.
МАҚОЛАЛАРНИ ЭЪЛОН ҚИЛИШИМИЗ
САБАБИ ҲАҚИДА
Яқинда “Тошкент” телеканалининг “Тошкент вақти” дастурида Заҳириддин Муҳаммад Бобур ҳаёти ва ижодига бағишланган кўрсатув (икки ёш бошловчи: йигит ва қиз олиб боришди) бўлди. Унда “Ниҳол” мукофоти соҳибалари Кумуш ва Севара исмли талабалар билан тест ҳам ўтказилди.
Дастлаб талаба қизларга шундай мурожаат қилинди: “Бобур” дегани шер ва йўлбарс эканини биламиз, “Заҳириддин” исми эса нимани билдиради? (Қизиқ, шер ва йўлбарс бошқа-бошқа йиртқич ҳайвонлар-ку? Ё телебошловчилар учун шер билан йўлбарснинг фарқи йўқми?) Талабалардан бири: — “Заҳириддин” дегани “гуллаган дарахт” маъносини англатади, — дея жавоб берди. Унинг жавоби тестда тўғри деб топилди. (Во ажабо! Бу янгилик қаердан пайдо бўлдийкин? Афтидан талабаларнинг бу каби ўхшовсиз жавобига қайсидир чаласоводнинг фикри сабаб бўлган.) Аслида, арабча “Зо” ҳарфи билан бошланувчи “Заҳириддин” сўзи “дин ҳимоячиси” маъносини англатади. Талаба қизимиз эса бунда негадир араб алифбосидаги “зе” ҳарфи билан бошланувчи арабча “заҳр” – “гул” сўзини назарда тутиб, жуда катта хатога йўл қўйди.
Яна бир телекўрсатувда бир ёш олим (исмини атай тилга олмаяпмиз) “Бобурнома” 1526 йилда ёзилган деди. Келтирган далили ишонарсиз эди.
Тағин унинг айтишича, “Бобурнома” ёзилаётган пайтда унинг саҳифалари сувда қолиб, ҳатто дарёга чўкиб кетган эмиш. Бобур “Бобурнома”да довул пайти қайсидир ёзув варақларининг ёмғирда қолиб, ҳўл бўлгани, аммо уларни тезда йиғиб олиб, қуритганини ёзади. Демак бу ёзувлар нима ҳақида бўлишидан қатъий назар улар дарҳол йиғиб олиниб, омон сақлаб қолинган. Бу гапнинг “Бобурнома” саҳифаларига нима дахли бор экан? “Бобурнома”нинг дарёга чўкиши масаласи эса мутлақо куракда турмайдиган гап.
Ўша кўрсатувда телебошловчи “Заҳиридин Муҳаммад Бобурнинг Андижондаги Хожа Калонбекка хат ёзиб “Андижондан Аграга юборилган Андижон қовунини еб, қаттиқ таъсирлангани билдирган” деди.
Бобур эса “Бобурнома”да хатни Кобулдаги Хожа Калонбекка юборганини ёзади, холос… Келинг, “Бобурнома” тартиб топган сана; Бобурга қовуннинг қаердан келганини билиш ва бошқа саволларга тўғри жавоб топиш учун Исмоил Бекжоновнинг қуйидаги илмий мақолаларига бир назар ташлайлик. Улар турли даврларда ва рад этиб бўлмас далиллар асосида ёзилиб, даврий матбуотда эълон қилинган. Бугун ўша мақолаларнинг иккитасини тақдим этамиз, яқин кунларда эса «Бобур мирзо ва унинг ўлмас асари, шунингдек, унинг агачиси Хонзодабегим, жияни Хуррамшоҳ қисматига бағишланган мақолалар сайтимиздан жой олади.
Исмоил Бекжон
“БОБУРНОМА” ТАРТИБ БЕРИЛГАН САНА
ҲАҚИДА ИККИ МАҚОЛА
БИРИНЧИ МАҚОЛА
“Бобурнома”нинг “Юлдузча” нашриётида янгидан чоп этилиши (1) бугунги маданий ҳаётимиздаги қувончли воқеалардан бири бўлди. Шу муносабат билан фикримизга баъзи бир мулоҳазалар ҳам келди. Зеро, бу антиқа асар юзасидан айтиладиган фикрлар ҳали жуда кўп, амалга ошириладиган атрофлича, чуқур илмий тадқиқотлар эндигина бошланаяпти. Нашр сўзбошисида унинг тайёрловчиси марҳум Порсо Шамсиев “Бобурнома”ни келажакда илмий изоҳлар билан таъминлаб, чоп этишни таъкидлаганлар. Бироқ, ҳозирча бундай нашр юзага чиқмади. Шунинг учун ҳам кўп масалалар қатори ҳанузгача “Бобурнома”нинг тартиб берилган вақти ҳам турлича талқин этиб келинаяпти. (Тўғри, Сабоҳат Азимжонова “Гулистон” ойномасининг 1990 йил 8-сонида асарнинг 1526 – 1529 йиллар орасида тартиб берилганини айтган эди.)
“Бобурнома”нинг бизгача етиб келган қўлёзма нусхалари ўзбекча ва форсча вариантлари (яъни излаб топишга муваффақ бўлингани)да 16 йиллик воқеаларнинг мавжуд эмаслиги ҳам турлича қарашларга сабаб бўлди.
Аммо “Бобурнома”ни мутолаа қилиш жараёнида масалага илмий ёндашиб, мантиқ юзасидан хулоса чиқарилса, мазкур муаммолар ҳам ўз-ўзидан ойдинлашиб қолади. Бобур Мирзо асарни шундай услубда ёзган (ёки шундай ёзишга тўғри келгандир)ки, унинг илк саҳифаларидан кейинги давр воқеаларига, охирги бобларидан эса олдин зикр этилган воқеаларга тааллуқли маълумотларни билиб олиш мумкин бўлади. Шу сабабли “Бобурнома”нинг тартиб берилиш санаси ва асар тўла ёки тўла эмаслигини ойдинлаштиришда ҳам Бобурнинг ўзига мурожаат қилинса, панд емаймиз.
“Бобурнома”дан маълумки, 1528 йил ноябридан то 1529 йилнинг 1 февралигача шайбонийлар элчилари Ограда Бобур ҳузурида турадилар. Улар орасида Хўжа Калон Хўжа Яҳё набираси ҳам бор эди. Бобур жуда ҳурмат қилган бу Хўжа ҳам ўша куни шайбонийлар элчилари билан Мовароуннаҳрга қайтади. Шундан бир ой кейин, аниқроғи, 1529 йил 4 мартида эса Бобур ёзади: “Шаҳракбекким, Моҳим қошидин Гангга аввал келган юрт (Дугдуний)га келиб эди, рухсат берилди. Хўжа Калон Хўжа Яҳё набираси мендин битийтурғон “Вақое”ни тилайдур эди, истиктоб қилдуриб эрдим, Шаҳракдан бериб юборилди.”
Бобуршунос С. Азимжонова Бобурнинг Ҳиндистон девони ҳақида гапирар экан унинг 1528 йил 28 декабрда тартиб берилган санасини Бобур ёзуви бўйича кўрсатиб ўтади. Бобур шу сана рақам қилинган жойда ўз қўли билан қуйидагиларни ҳам ёзган экан: “Ҳиндистон жониби азимат қилғоли айтилган ашъор бу эрдиким, таҳрир қилдим, кечғон вақое улдур, тақрир қилибтурман. Нечукким бу авроқда мастур, ул ижрода мазкур.”
Яна “Бобурнома”га мурожаат қилсак “Ҳинтқа келгали айтқон ашъор”нинг Бобур томонидан 1529 йил 1 – 5 февралида Кобул, Бадахшондаги Ҳумоюн, Хўжа Калонбек ва Комрон учун юборганлигини билиб оламиз.
“Бобурнома”нинг 1499 йилдан то 1528 йил сентябригача воқеалари ҳикоясида 1528 йил 7 октябрь кунигача воқеалар тилга олиниш ҳолатини кузатамиз. Шунингдек, Бобур дастлабки даврлар воқеалари ичидаёқ Ҳиндистонга келгачгина лафзига ўрнашиши мумкин бўлган “паргана” сўзини қўллайди. Ҳали Афғонистонда юрган кезлари кўрган ўсимлик ва ҳайвонот олами ҳақида сўз юритмоқчи бўлган (1519 йил воқеалари)да эса, улар ҳақида Ҳиндистон ўсимликлари ва қушлари тавсифи (1526 йил воқеалари)да батафсил тўхталажагини уқтиради.
“Бобурнома”даги яна иккита лавҳани эслаш лозим кўринадики, булар асар тўлиқ шаклида бунёдга келгани масаласига аниқлик киритишда далил вазифасини ўтайди.
Бобур 1519 йил августида ўғли Комроннинг тоғаси Султон Али Мирзонинг Қашғардан Кобулга келганини айтиб, унинг кетган йилини эса олдинги йил воқеаларида ёзган эдим, дейди. Аммо айни ўша “олдинги” йил воқеалари китобда мавжуд эмас.
Бобур 1519 йили “Чоргоҳ”га куй басталайди ва ўзининг мусиқадаги фаолияти тўғрисида ўрни билан бафуржа гапиришга ваъда беради. Ишончимиз комил, Бобур бу ваъдасига вафо қилган – мусиқа соҳасини бирор йил воқеаларида ёритган. Бироқ, афсуски, бу масалалар ҳозир китобда йўқ кейинги 1520 – 1526 йиллар воқеалари ичида инъикос этган.
Яна бир қанча далиллар борки, уларни ҳам назарда тутиб, сўзимизни хулосалайдиган бўлсак, “Вақое” – “Бобурнома”, асосан 1528 йил май – 1528 йил декабрь ойи оралиғида тартиб топган. Бобур хабар беришича, асар 1529 йил март ойида муқоваланиш даражасига етган.
Асар илгари қайд этилган кундаликлар, улар йўқ жойида эса Бобурнинг кучли хотирасига суяниб ҳамда пухта режалаштирилган асосда бир нафасда ёзилган.
“Бобурнома”да барча йиллар тўлиқ мавжуд бўлган, асар тугалланиб-тугалланмай 1529 йил ёзида Ўрта Осиё, аниқроғи, Самарқанд шаҳрига етиб келган.
———————
1. Заҳириддин Муҳамад Бобур. Бобурнома. Нашрга тайёрловчи: Порсо Шамсиев. “Юлдузча” нашриёти, 1989.
Манба: “Ёш ленинчи” (“Туркистон”), 1991 йил 26 февраль.
ИККИНЧИ МАҚОЛА
“Бобурнома”нинг ўзбекча нашрлари ҳанузгача илмий изоҳ билан таъминланган эмас. Бундай таҳлил юзага чиқмагани учун бу асарнинг тартиб берилиш вақти ва бизгача етиб келган қўлёзма нусхалари, улар асосида амалга ошган нашрларда мавжуд бўлмаган йиллар воқеалари каби масалалар ҳалигача очиқ қолмоқда. Натижада ҳар хил чалкаш фикрлар баён этилиб, айрим ўринлар эса, ҳатто мафкуравийлашганича турибди (1). Аслида мазкур масала унча мураккаб эмас. Жумбоқни ечиш учун Бобурнинг ўзига астойдил мурожаат қилинса, бас.
“Бобурнома”нинг ҳижрий 935 (1528 – 1529) йил бобида: “Шаҳрак бекким, Моҳим қоши (Кобул – И.Б.)дин Гангга аввал келган юрт(Дугдуний – И.Б.)та келиб эди, ушбу кун (1529 йил 4 март – И.Б.) хат битиб, ушбу (Карра қалъаси яқинидаги – И.Б.) юрттин (Кобулга – И.Б.) рухсат берилди. (1528 йил декабрида ўзбек элчилари билан Самарқанддан Ограга келган – И.Б.) Хожа Калон Хожа Яҳё набираси мендин битийтурган вақоени тилайдур эди, истиктоб қилдуриб эрдим, Шаҳракдин юборилди” (2) деган жумлалар бор. Ўзбекча нашрдаги мазкур “битийтурган вақое” сўзлари мазмунини очиш учун яна бошқа далилларни кўздан кечирамиз.
“Бобурнома”нинг ҳижрий 899/1493 (йилдан то 911/1505 – 1506) йилгача воқеаларида 1526 ва 1527 йил воқеаларининг тилга олиниши олимларимиз томонидан қайд этилган (3). Кузатишимизча, “Бобурнома”нинг ўша йиллар қайдида 1528 йил апрелигача давр ҳам кўрсатилади, ҳижрий 933 (1526 – 1527) йил воқеалари ҳикояси давомида эса, ҳатто, 1528 йил 7-октябрь куни ҳодисалари хусусида сўз юритилади (4). Масалан, яна ҳижрий 912 (1506 йил май – 1507 йил январь) йилда Бобурнинг тоғаваччаси Тўхта Бўға Султоннинг ҳозир Бобур қоши(Ҳиндистон)да эканлиги таъкидланади. Тўхта Бўға Султон эса Бобур ҳузурига 1528 йил апрель ойида келган (310-бет). Яна 907 (1501 – 1502) йил воқеасида Бобур: “Умидвор эдимки… хон додам (Султон Маҳмудхон Кошғарий – И.Б.) вилоят ва паргана (5) бергайлар” деб ёзади. Ваҳоланки, ҳиндча “паргана” атамасини Бобур ўз лафзига сингиб кетган 1527 ёки 1528 йилдан кейингина ишлатиши мумкин эди. Қисқача қилиб айтганда, асарнинг 899 (1493 – 1494) йилдан то 934 (1527 йил ноябрь) йили воқеалари ичида 1528 йил 7 октябригача (яна 1501, 1504, 1505, 1507, 1508, 1510, 1512, 1513, йил) воқеалари ҳам вақти-вақти билан тилга олиниб туради. Энди яна бир фактга эътибор беришга тўғри келади. Бобур 925 йил (1518 йил декабрь – 1519 йил май ойи) воқеаларида айрим ўсимликлар ва паррандалар ҳақида сўз юритаркан, булар тўғрисида Ҳиндистоннинг наботот ва ҳайвонот олами берилган бобда батафсилроқ ёзажагини айтади. Бу боб эса орадаги (китобда йўқ) 4 йиллик узилишдан сўнг, яъни 932 йилда келади. Шу мулоҳазани яна ҳам кенгайтириш учун китоб бошига қайтамиз.
Бобур ҳижрий 917 йил (1511 йил 31 март – 1512 йил 18 март оралиғи)да Аҳмад Танбалга қилич совға қилганини айтади ва мазкур қилич зарбидан яраланганини эса унинг “нечукким келур йилнинг вақоесида мазкур бўлғуси” – деган сўзлар билан огоҳлантиришиданоқ билиб оламиз. Дарҳақиқат, ваъдага биноан бу ҳақида ҳижрий 918 (ва яна 925/1519) йили батафсил ҳикоя қилинади. Кўринадики, асар олдин режалаштирилиб, жами воқеалар бир пайтда узлуксиз равишда, яхлит тартиб берилган.
Бобур ҳижрий 911 (1505 – 1506) йил воқеалари бобида шоир Ҳилолий ҳақида ёзиб, “бу тарих (1528 йил – И.Б.)да ҳам бордур” – дея хабар беради. Маълумки, Ҳилолий 1529 йил октябрь ойида Ҳиротда шиаликда айбланиб, Убайдуллоҳхон буйруғига биноан қатл этилади. Демак, бу факт билан биргаликда ҳозирча қўлимизда “Бобуронома”нинг таҳрир қилиниш даврини аниқлаш учун 1528 йил 7 октябрь – 1529 йил октябрь ойи саналари оралиғи бор.
Қуйида эса учинчи бир далилни кўрамиз. С. Азимжонова Бобурнинг Ҳиндистон девони ҳақида гапириб, девон қўлёзмаси сўнггида унинг 935 йил 15 рабиулаввал (1528 йил 28 декабри)да тартиб берилган санаси кўрсатилганини қайд этади. Яна шу санада мазкур девон охирига Бобур ўз қўли билан ёзган қуйидаги сатрларга диққат қиламиз: “Ҳиндистон жониби азимат қилғоли айтилғон ашъор бу эрдиким, таҳрир қилдим, кечғон вақое улдур тақрир қилибтурман, нечукким бу авроқда мастур, ул ижрода мазкур” (6). Девон ҳақида гапирадиган бўлсак, ҳақиқатан ҳам Бобур “Ҳинтқа келгали айтқон ашъор”ни 1529 йил 1 – 5 февралида Кобул, Бадахшонга Ҳумоюн, Хожа Калонбек Андижоний ва Комронлар учун юборади (328-бет). Бу ерда тағин бир далил борки, у бизни мақола бошидаги жумламизга қайтишга ундайди: у ерда ҳам, девон охирида ҳам “вақое” сўзи тилга олинади. Биринчисида “битийтурган вақое” бўлса, иккинчисида “тақрир қилинган (ёзилган)” ва “ижрода мазкур (зикр этилаётган)” вақоедир. Бироқ ҳар икки ҳолда ҳам – иккинчиси (1528 йил 28 декабри)да ёзиб тугалланган ва биринчиси (1529 йил 4 марти)да эса “истиктоб (ҳуснихатда ёзилиб, муқоваланган)” ҳолидаги “вақое” тилга олинмоқда Энди бу ерда гап “Вақое” – “Бобурнома” асари ҳақида кетаётганига ҳеч шубҳа қолмайди. (Албатта, юқоридаги тадқиқимиз “Бобурнома”нинг ўзбекча нашридаги “битийтурган вақое” сўзларининг мазкур шаклда ўқилиб, чоп этилгани юзасидан бўлиб, аслида бу сўзлардаги “вақое”ни “Вақое” шаклида тўғри ўқиган инглиз олими Ф. Ж. Тэлбот 1909 йили “Бобурнома”нинг инглизча сўз бошисида шу бўйича “Бобурнома”нинг 1529 йил 4 мартида Хожа Калон Хожа Яҳё набирасига юборилганини қайд этган эди (Бу ҳақда қаранг: Ансориддин Иброҳимов. “Бобурнома”нинг “ёзилмаган саҳифалари”//Тошкент оқшоми, 1991, 26-март; 23-апрель; Ансориддин Иброҳимов. “Бобурийлар мероси”, Тошкент, “Меҳнат”, 1993, Б.: 5.; “Бобурнома”нинг русча таржимони М. Салье “вақое”ни Записки тарзида берган. Аммо, М. Салье ўз изоҳларида Записки (Вақое)нинг 1529 йил мартида Хожа Яҳёнинг набираси Хожа Калон орқали Самарқандга юборилганига ишора қилмаган.)
Барча саналарни ёнма-ён қўйганимизда эса ушбу ҳолни кузатамиз:
1. 899 (1493) йилдан то 933 (1526 – 1527) йил воқеалари ичида 1528 йил 7 октябрь кунидаги ҳодисаларнинг тилга олиниши;
2. Ҳинд девони тартиб берилганида “вақое”нинг ҳам “тақрир қилинган” санаси бўлмиш 935 йил 15 рабиулаввал (1528 йил 28 декабрь) ойи;
3. Шаҳракдан “битийтурган вақое”нинг “истиктоб” қилдириб, бериб юборилиш куни (1529 йил 4 март);
4. Ҳилолий вафот этган 1529 йил октябрь ойи (қиёслаш учун);
Биринчи хулоса шуки, “Вақое” 1528 йил октябрь – 1528 йил декабрь ойлари, яъни, икки-икки ярим ой ичида тартиб берилган (7). Бобур уни 1529 йилнинг 4-мартида ўша йилнинг январь ойигача воқеалари билан тўлдириб, Ўрта Осиё, аниқроғи, Самарқанд шаҳрига юборган. (Бобур Хожа Аҳрорнинг форс тилидаги “Волидия” асарини ҳам 1528 йил 10 – 21-ноябрь кунлари ичида ўзбекчада назм билан ёзган эди. С. Азимжонова таъкидлаганидек, бу ойлар чиндан ҳам Бобурнинг ижодий сарҳисоб даври бўлган). Модомики, “Бобурнома” 1528 йил май ойида бошланиб, деярлик ўша йил охирида ёзиб битказилган экан, ўз-ўзидан бир савол туғилади (бу ерда мафкуравийлаштиришга ҳеч ўрин йўқ): наҳотки Бобур бошидан ўтган воқеаларни узуқ-юлуқ баён этса? Ахир бу нарса ҳар сатрда ростгўйлиги ошкор, муфассалликни ёқтирувчи, қолаверса, подшоҳ Бобур табиатига хос эмас-ку. Ҳа, асар тўлиқ бўлган. Унинг барча йиллари китобда бирин-кетин мукаммал тартиб топган. Ана шу иккинчи мантиқий хулосамиз асносида тубандаги далилларни келтириш жойиздир. Бобур ҳижрий 925 йил (1519 йил 3 январь – 1519 йил 22 декабрь оралиғи) воқеасининг 1519 йил августидаги қисмида ёзади: “Комроннинг тоғаси Султон Али Мирзоким, мен Хостдан Кобулга борар йил Кошғарга бориб эрди, нечукким мазкур бўлди, келди”. Маълумки, ҳозир қўлимиздаги матнда “мазкур бўлган” бу воқеа мавжуд эмас. Демак, Бобур уни ҳозирги “Бобуронома”да йўқ ҳижрий 915– 924 йиллар (1509 йил 21 апрель – 1519 йил 2 январь оралиғи) воқеаларининг бирида ёзган. Сўнгги мулоҳаза: Бобур ҳижрий 925 йил (1519 йил 3 январь – 1519 йил 22 декабрь оралиғи)да “Чоргоҳ”га куй басталайди ва ўрни билан бу соҳа (мусиқа)га бафуржа тўхташга ваъда беради. Одатдагидек, ваъдасига вафодор Бобур подшоҳнинг мусиқа соҳаси ва ўзининг мусиқадаги фаолиятига доир фикрларини кейинги йиллардан ахтарамиз. Бироқ афсуски уни топа олмаймиз. Биз муаллифга ишонамиз, у навбатдаги ваъдасини ҳам бажарган, аммо амалга ошган иш (модомики, мемуар 1528 йил майида бошланиб, 1529 йил мартида тугалланаётган экан) ҳижрий 927 – 931 йиллар (1520 йил 12 декабрь – 1525 йил 17 октябрь оралиғи)да, яъни тушиб қолган бирор бобда ўз аксини топган.
Бобур ҳижрий 932 йил (1525 йил 18 октябрь – 1526 йил 7 октябрь оралиғи) воқеалари ичида ҳижрий 934 йилдаги (1527 йил 27 сентябрь – 1528 йил 14 сентябрь оралиғи) Чандирий шаҳри олиниши воқеасини олдинроқ тилга оларкан “нечукким, шарҳи мазкур бўлғусидир” (8) деб ёзади ва чиндан ҳам 1528 йил 29 январида рўй берган бу воқеа тафсилотини ўз навбати билан ҳижрий 934 йил (1527 йил 27 сентябрь – 1528 йил 14 сентябрь оралиғи) воқеаси бобида келтиради (9).
Энди “Бобурнома” ўзбекча нашрининг ҳижрий 936 йил (1529 йил 5 сентябрь – 1530 йил 24 август оралиғи) воқеалари бўлимига тўхталиб, айрим мулоҳазаларни билдиришга тўғри келади. Айтиш лозимки, нашрда мазкур йил воқеалари бор-йўғи биринчи беш сатрдагина баён этилиб, нашрга тайёрловчи (П. Шамсиев) маълум қилишича, ҳар икки босмада ҳам асар шу ерда узилиб қолиб, кейинги парчалар эса Қозон босмасидан олиб илова қилинган, аммо кейинги парчанинг ҳам бош қисми бўлмаган. Шунингдек, кейинги парча Л. Б. қўлёзма нусхасида мавжуд бўлмаган. Ношир бу иловани ҳам ҳижрий 936 йил воқеаларига тааллуқли деб ўйлагани учун бошқа бирон изоҳ ёзмаган.
Бизнинг текширишимиз шуни кўрсатдики, нашрдаги 354-бетнинг ярмигача бўлган кейинги парчанинг ҳижрий 936 йилга ҳеч қандай алоқаси йўқ. Улар ҳижрий 933 йил (349 – 352 бетлар) ва ҳижрий 934, 935 йиллар воқеаларига тегишли (352 – 354 бетлар) бўлиб, такрорий маълумотлардан иборатдир, ҳижрий 936 йил воқеаларининг давоми эса нашрдаги 354-бетнинг иккинчи ярмидан кейин акс этган. Албатта, ўртага тушиб қолган мазкур йиллар маълумотлари узуқ-юлуқ шаклда жойлаштирилган. Лекин биз бу такрорий маълумотлар матнини илгаригиси билан солиштириб, “Бобурнома”нинг икки хилда таҳрир қилингани фактини ҳам билиб оламиз! Чунки бир хил маълумот иккита ўринда икки хил матн орқали баён этилган. Мисол: “Душанба куни ойнинг ўнида (935 йил 10 рабиулаввал/1528 йил 22 ноябрь – И.Б.) Беккина Вайс Лоғарий била Баёншайх отлиқ Ҳумоюннинг бир навкари Ҳумоюннинг қошидан келдилар. Беккина Ҳумоюннинг ўғлининг севинчисига келибтур. Отини Алъамон қўюбтур…” (319 бет). “Душанба куни рабиулаввал ойининг ўнида Муҳаммад Ҳумоюндин қосидлар келиб, мулозимат қилдилар ва ариза ҳам келтурдиларким, анда битиб эрдиким, “тенгри таоло бизга бир ўғул каромат қилди, анинг отини Алъамон қўйдук”. Ушбу от бизга хуш ёқмади…” (353 бет). Яна: “Тонгласи шанба (935 йил 5 жумодилаввал/1529 йил 15 январь – И.Б.) куни Кенгаш бекларини тилаб, панжшанба куни ойнинг ўнида (1529 йил 20 январь) Пўруб сари отланмоққа қарор берилди. Ҳам ушбу шанба куни Кобулдан хат ва хабар келдиким, Ҳумоюн ул юзларнинг черикини йиғиб, Султон Вайсни ўзига қўшуб, қирқ-эллик мингча киши била Самарқанд устига азимат қилибтур…Панжшанба куни жумодилаввал ойининг ўнида уч гирийдан сўнг Пўруб азимати била сафар қилиб, Жалисир кентидин юқорироқ кема била Жўндин кечиб, “Зарафшон” боғига келдим… Шанба куни Исмоил Матоким, Бангола элчиси эди, Банголийнинг пешкашларини келтуруб, Ҳиндистон дастури била мулозимат қилди….” (327 бет).
Қиёслаймиз: “Ўшул асно (935 йил 5 жумодилаввал/1529 йил 15 январь – И.Б.)да Бадахшондан Муҳаммад Ҳумоюн қосидлар юборибтурким, қирқ-эллик минг черик йиғиштуриб, Султон Вайсни йўлдош қилиб, Самарқанд хаёли бошқа тушубтур ва сулҳ сўзи ҳам орада бор…Панжшанба куни ўшул ой(жумодилаввал – И.Б.)нинг ўн еттисида (1529 йил 27 январь) Жўн суйидин ўтуб, шарқ рўя тарафиға мутаважжиҳ бўлдуғ. Ушбу кунда Нусратшоҳдинким, Бангола волиси эди, элчилар келиб, пешкашийлар келтуруб, изҳори бандалик қилдилар…” (354 бет).
Юқоридагиларнинг барчасига якун ясаб айтсак, “Бобурнома” асосан 1528 йилнинг баҳорида бошланиб, унинг асосий қисми ўша йил октябрь – декабрь ойлари ичида пухта режа бўйича тўлиқ ҳолда, бор ерида Бобур кундаликлари ва қайдлари асосида, йўқ жойида муаллифнинг кучли хотирасига суяниб ёзилган ва ёзиб тугалланмасданоқ, аниқроғи 1529 йил мартида Ўрта Осиёга юборилган.
Ҳозир китобда мавжуд ҳижрий 935 йил (1529 йил августигача) ва 936 йил (бор-йўғи 1529 йил сентябрь, 1530 йил май, ноябрь) йил воқеалари кейин ёзилган.
“Бобурнома”нинг “Юлдузча” нашриётида босилган нашридан жой олган охирги ҳижрий 936 йил бўлимида асосан ҳижрий 933, 934, 935 йиллар воқеалари (Бобурнинг фарқли таҳрири билан) такрорий жой олган.
Мақолага қўшимча: Жаҳонгир бин Акбар ўзининг “Жаҳонгирнома” асарида Кобулга Бобур қабрини зиёрат қилиш учун боргани хотираларини баён этиш асносида қуйидагиларни ёзади:
“Кобул таърифи борасида ҳазрат фирдавсмакон Бобур подшоҳнинг “Воқеот” китоби кўздан кечирилди. Бу қўлёзма нусха бутунлигича аларнинг муборак хати билан битилган эди. Фақат унинг Кобул таърифидаги тўрт жузвини қўшимча равишда ўз хатим билан битиб, мазкур жузвлар охирига ҳам бу тўрт жузвнинг менинг хатим билан ёзилганини кўрсатиб туриши учун туркийча тилда иборалар ёзиб қўйдим. Чунки Ҳиндистонда туғилиб-улғайганимга қарамасдан, туркийча сўзлашиш ва ёзишдан қуруқ қолган эмасман.” (Исмоил БЕКЖОН. Бобурийлар маданиятига оид манба. – Ўзбекистон адабиёти ва санъати, 213 йил, 7-июль, №23.)
Қаранг, Жаҳонгир подшоҳ Кобул шаҳрида “Вақое”нинг Бобур подшоҳ ўз қўли билан ёзган қўлёзма нусхасини кўздан кечиргани ҳақида хабар бермоқда! Жаҳонгир таърифлаган қўлёзма нусханинг ноқислиги ҳақида бирон сўз йўқ. Қолаверса, Бобур “Вақое”дан доим нусхалар кўчириб ёзиш билан шуғулланмаган-ку. Бу каби фактларни назарда тутсак, Жаҳонгир айтаётган бу асл нусха асарнинг тўлиқ ва нодир таҳрири бўлиб, бу қўлёзма Бобурийларнинг Кобулдаги сарой кутубхонасида сақланган ва Жаҳонгир кўргач ҳам шу ерда қолган. Аммо, афсуски, бу қўлёзма нусха ҳақида ўзга манбаларда бошқа бирон хабар бор-йўқлиги ҳозирча илм оммасига маълум эмас.
——————
1. Қаранг: Ўзбек адабиёти тарихи. Беш томлик, 3-т., Тошкент, “ФАН”, 1979, 66 – 70 бетлар.
2. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. Нашрга тайёрловчи Порсо Шамсиев. “Юлдузча”, 1989, Б.: 332.
3. Ўзбек адабиёти тарихи. 3-том; Б. 68 – 69.
4. Кўрсатилган нашр, 287 ва 317 бетлар.
5. Таъкид бизники.
6. Шарқшунослик. Тўплам, “ФАН”, 1990, Б. 66 – 76.
7. С. Азимжонова ҳам “Бобурнома”нинг Ҳиндистонда 1528 йилдан сўнг, аниқроғи 1527 – 1529 йиллар мобайнида ёзилган (“Гулистон”, ж., 1990, 8-сон), деган хулосага келган эди. Бироқ муаллиф масалага юқоридаги тахлит ёндашмаган; И. В. Стеблова “Бобурнома”нинг машҳур Ўрта Осиё ва Оврўпадаги тўлиқ бир вариантини тилга олади, С. Мирзаев ва П. Шамсиев нашрларини эса мукаммал эмас, деб қарайди. (“Бобурнома”нинг Россияда ўрганилиши//Гулистон, 1990). Аммо, И. В. Стеблова ҳам “Вақое”нинг тўлиқлилига биронта далил келтириб, махсус фикр айтмайди.
8. Бобурнома. – Юлдузча, 1989, 250 бет.
9. Ўша нашр, 308-бет.
Манба: “Адабий мерос” (илмий асарлар тўплами), Тошкент – 1992, 2-сон, Б. 35 – 38.
Kuni-kecha nishonlangan Mirzo Bobur tavallud kuni munosabati bilan televidenie kanallarida juda ko’p ko’rsatuvlar, matbuot nashrlarida bir qator maqolalar e’lon qilindi. Ularning ayrimlarida «Boburnoma», xususan, asarning tartib berilgan sanasi bilan bog’liq chalkash, noto’g’ri fikrlar bildirildi. Bu chalkashliklarga diqqatni qaratish maqsadida ayni shu masalani chuqur o’rgangan olim Ismoil Bekjonovning ilmiy maqolalariga bir nazar tashlashni taklif qilamiz. Ular turli davrlarda va rad etib bo’lmas dalillar asosida yozilib, davriy matbuotda e’lon qilingan. Bugun mazkur maqolalarning ikkitasini taqdim etamiz, yaqin kunlarda esa yana ayni shu mavzuda, shuningdek, «Bobur mirzo taqdirida muhim o’rin tutgan Jom jangi haqida, opasi Xonzodabegim va jiyani Xurramshoh qismatiga bag’ishlangan maqolalar saytimizdan joy oladi.
MAQOLALARNI E’LON QILISHIMIZ
SABABI HAQIDA
Yaqinda “Toshkent” telekanalining “Toshkent vaqti” dasturida Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodiga bag’ishlangan ko’rsatuv (ikki yosh boshlovchi: yigit va qiz olib borishdi) bo’ldi. Unda “Nihol” mukofoti sohibalari Kumush va Sevara ismli talabalar bilan test ham o’tkazildi.
Dastlab talaba qizlarga shunday murojaat qilindi: “Bobur” degani sher va yo’lbars ekanini bilamiz, “Zahiriddin” ismi esa nimani bildiradi? (Qiziq, sher va yo’lbars boshqa-boshqa yirtqich hayvonlar-ku? Yo teleboshlovchilar uchun sher bilan yo’lbarsning farqi yo’qmi?) Talabalardan biri: — “Zahiriddin” degani “gullagan daraxt” ma’nosini anglatadi, — deya javob berdi. Uning javobi testda to’g’ri deb topildi. (Vo ajabo! Bu yangilik qaerdan paydo bo’ldiykin? Aftidan talabalarning bu kabi o’xshovsiz javobiga qaysidir chalasovodning fikri sabab bo’lgan.) Aslida, arabcha “Zo” harfi bilan boshlanuvchi “Zahiriddin” so’zi “din himoyachisi” ma’nosini anglatadi. Talaba qizimiz esa bunda negadir arab alifbosidagi “ze” harfi bilan boshlanuvchi arabcha “zahr” – “gul” so’zini nazarda tutib, juda katta xatoga yo’l qo’ydi.
Yana bir teleko’rsatuvda bir yosh olim (ismini atay tilga olmayapmiz) “Boburnoma” 1526 yilda yozilgan dedi. Keltirgan dalili ishonarsiz edi.
Tag’in uning aytishicha, “Boburnoma” yozilayotgan paytda uning sahifalari suvda qolib, hatto daryoga cho’kib ketgan emish. Bobur “Boburnoma”da dovul payti qaysidir yozuv varaqlarining yomg’irda qolib, ho’l bo’lgani, ammo ularni tezda yig’ib olib, quritganini yozadi. Demak bu yozuvlar nima haqida bo’lishidan qat’iy nazar ular darhol yig’ib olinib, omon saqlab qolingan. Bu gapning “Boburnoma” sahifalariga nima daxli bor ekan? “Boburnoma”ning daryoga cho’kishi masalasi esa mutlaqo kurakda turmaydigan gap.
O’sha ko’rsatuvda teleboshlovchi “Zahiridin Muhammad Boburning Andijondagi Xoja Kalonbekka xat yozib “Andijondan Agraga yuborilgan Andijon qovunini yeb, qattiq ta’sirlangani bildirgan” dedi.
Bobur esa “Boburnoma”da xatni Kobuldagi Xoja Kalonbekka yuborganini yozadi, xolos… Keling, “Boburnoma” tartib topgan sana; Boburga qovunning qaerdan kelganini bilish va boshqa savollarga to’g’ri javob topish uchun Ismoil Bekjonovning quyidagi ilmiy maqolalariga bir nazar tashlaylik. Ular turli davrlarda va rad etib bo’lmas dalillar asosida yozilib, davriy matbuotda e’lon qilingan. Bugun o’sha maqolalarning ikkitasini taqdim etamiz, yaqin kunlarda esa «Bobur mirzo va uning o’lmas asari, shuningdek, uning agachisi Xonzodabegim, jiyani Xurramshoh qismatiga bag’ishlangan maqolalar saytimizdan joy oladi.
Ismoil Bekjon
“BOBURNOMA” TARTIB BERILGAN SANA
HAQIDA IKKI MAQOLA
BIRINCHI MAQOLA
“Boburnoma”ning “Yulduzcha” nashriyotida yangidan chop etilishi (1) bugungi madaniy hayotimizdagi quvonchli voqealardan biri bo’ldi. Shu munosabat bilan fikrimizga ba’zi bir mulohazalar ham keldi. Zero, bu antiqa asar yuzasidan aytiladigan fikrlar hali juda ko’p, amalga oshiriladigan atroflicha, chuqur ilmiy tadqiqotlar endigina boshlanayapti. Nashr so’zboshisida uning tayyorlovchisi marhum Porso Shamsiev “Boburnoma”ni kelajakda ilmiy izohlar bilan ta’minlab, chop etishni ta’kidlaganlar. Biroq, hozircha bunday nashr yuzaga chiqmadi. Shuning uchun ham ko’p masalalar qatori hanuzgacha “Boburnoma”ning tartib berilgan vaqti ham turlicha talqin etib kelinayapti. (To’g’ri, Sabohat Azimjonova “Guliston” oynomasining 1990 yil 8-sonida asarning 1526 – 1529 yillar orasida tartib berilganini aytgan edi.)
“Boburnoma”ning bizgacha yetib kelgan qo’lyozma nusxalari o’zbekcha va forscha variantlari (ya’ni izlab topishga muvaffaq bo’lingani)da 16 yillik voqealarning mavjud emasligi ham turlicha qarashlarga sabab bo’ldi.
Ammo “Boburnoma”ni mutolaa qilish jarayonida masalaga ilmiy yondashib, mantiq yuzasidan xulosa chiqarilsa, mazkur muammolar ham o’z-o’zidan oydinlashib qoladi. Bobur Mirzo asarni shunday uslubda yozgan (yoki shunday yozishga to’g’ri kelgandir)ki, uning ilk sahifalaridan keyingi davr voqealariga, oxirgi boblaridan esa oldin zikr etilgan voqealarga taalluqli ma’lumotlarni bilib olish mumkin bo’ladi. Shu sababli “Boburnoma”ning tartib berilish sanasi va asar to’la yoki to’la emasligini oydinlashtirishda ham Boburning o’ziga murojaat qilinsa, pand yemaymiz.
“Boburnoma”dan ma’lumki, 1528 yil noyabridan to 1529 yilning 1 fevraligacha shayboniylar elchilari Ograda Bobur huzurida turadilar. Ular orasida Xo’ja Kalon Xo’ja Yahyo nabirasi ham bor edi. Bobur juda hurmat qilgan bu Xo’ja ham o’sha kuni shayboniylar elchilari bilan Movarounnahrga qaytadi. Shundan bir oy keyin, aniqrog’i, 1529 yil 4 martida esa Bobur yozadi: “Shahrakbekkim, Mohim qoshidin Gangga avval kelgan yurt (Dugduniy)ga kelib edi, ruxsat berildi. Xo’ja Kalon Xo’ja Yahyo nabirasi mendin bitiyturg’on “Vaqoe”ni tilaydur edi, istiktob qildurib erdim, Shahrakdan berib yuborildi.”
Boburshunos S. Azimjonova Boburning Hindiston devoni haqida gapirar ekan uning 1528 yil 28 dekabrda tartib berilgan sanasini Bobur yozuvi bo’yicha ko’rsatib o’tadi. Bobur shu sana raqam qilingan joyda o’z qo’li bilan quyidagilarni ham yozgan ekan: “Hindiston jonibi azimat qilg’oli aytilgan ash’or bu erdikim, tahrir qildim, kechg’on vaqoe uldur, taqrir qilibturman. Nechukkim bu avroqda mastur, ul ijroda mazkur.”
Yana “Boburnoma”ga murojaat qilsak “Hintqa kelgali aytqon ash’or”ning Bobur tomonidan 1529 yil 1 – 5 fevralida Kobul, Badaxshondagi Humoyun, Xo’ja Kalonbek va Komron uchun yuborganligini bilib olamiz.
“Boburnoma”ning 1499 yildan to 1528 yil sentyabrigacha voqealari hikoyasida 1528 yil 7 oktyabr` kunigacha voqealar tilga olinish holatini kuzatamiz. Shuningdek, Bobur dastlabki davrlar voqealari ichidayoq Hindistonga kelgachgina lafziga o’rnashishi mumkin bo’lgan “pargana” so’zini qo’llaydi. Hali Afg’onistonda yurgan kezlari ko’rgan o’simlik va hayvonot olami haqida so’z yuritmoqchi bo’lgan (1519 yil voqealari)da esa, ular haqida Hindiston o’simliklari va qushlari tavsifi (1526 yil voqealari)da batafsil to’xtalajagini uqtiradi.
“Boburnoma”dagi yana ikkita lavhani eslash lozim ko’rinadiki, bular asar to’liq shaklida bunyodga kelgani masalasiga aniqlik kiritishda dalil vazifasini o’taydi.
Bobur 1519 yil avgustida o’g’li Komronning tog’asi Sulton Ali Mirzoning Qashg’ardan Kobulga kelganini aytib, uning ketgan yilini esa oldingi yil voqealarida yozgan edim, deydi. Ammo ayni o’sha “oldingi” yil voqealari kitobda mavjud emas.
Bobur 1519 yili “Chorgoh”ga kuy bastalaydi va o’zining musiqadagi faoliyati to’g’risida o’rni bilan bafurja gapirishga va’da beradi. Ishonchimiz komil, Bobur bu va’dasiga vafo qilgan – musiqa sohasini biror yil voqealarida yoritgan. Biroq, afsuski, bu masalalar hozir kitobda yo’q keyingi 1520 – 1526 yillar voqealari ichida in’ikos etgan.
Yana bir qancha dalillar borki, ularni ham nazarda tutib, so’zimizni xulosalaydigan bo’lsak, “Vaqoe” – “Boburnoma”, asosan 1528 yil may – 1528 yil dekabr` oyi oralig’ida tartib topgan. Bobur xabar berishicha, asar 1529 yil mart oyida muqovalanish darajasiga yetgan.
Asar ilgari qayd etilgan kundaliklar, ular yo’q joyida esa Boburning kuchli xotirasiga suyanib hamda puxta rejalashtirilgan asosda bir nafasda yozilgan.
“Boburnoma”da barcha yillar to’liq mavjud bo’lgan, asar tugallanib-tugallanmay 1529 yil yozida O’rta Osiyo, aniqrog’i, Samarqand shahriga yetib kelgan.
———————
1. Zahiriddin Muhamad Bobur. Boburnoma. Nashrga tayyorlovchi: Porso Shamsiev. “Yulduzcha” nashriyoti, 1989.
Manba: “Yosh leninchi” (“Turkiston”), 1991 yil 26 fevral`.
IKKINCHI MAQOLA
“Boburnoma”ning o’zbekcha nashrlari hanuzgacha ilmiy izoh bilan ta’minlangan emas. Bunday tahlil yuzaga chiqmagani uchun bu asarning tartib berilish vaqti va bizgacha yetib kelgan qo’lyozma nusxalari, ular asosida amalga oshgan nashrlarda mavjud bo’lmagan yillar voqealari kabi masalalar haligacha ochiq qolmoqda. Natijada har xil chalkash fikrlar bayon etilib, ayrim o’rinlar esa, hatto mafkuraviylashganicha turibdi (1). Aslida mazkur masala uncha murakkab emas. Jumboqni yechish uchun Boburning o’ziga astoydil murojaat qilinsa, bas.
“Boburnoma”ning hijriy 935 (1528 – 1529) yil bobida: “Shahrak bekkim, Mohim qoshi (Kobul – I.B.)din Gangga avval kelgan yurt(Dugduniy – I.B.)ta kelib edi, ushbu kun (1529 yil 4 mart – I.B.) xat bitib, ushbu (Karra qal’asi yaqinidagi – I.B.) yurttin (Kobulga – I.B.) ruxsat berildi. (1528 yil dekabrida o’zbek elchilari bilan Samarqanddan Ograga kelgan – I.B.) Xoja Kalon Xoja Yahyo nabirasi mendin bitiyturgan vaqoeni tilaydur edi, istiktob qildurib erdim, Shahrakdin yuborildi” (2) degan jumlalar bor. O’zbekcha nashrdagi mazkur “bitiyturgan vaqoe” so’zlari mazmunini ochish uchun yana boshqa dalillarni ko’zdan kechiramiz.
“Boburnoma”ning hijriy 899/1493 (yildan to 911/1505 – 1506) yilgacha voqealarida 1526 va 1527 yil voqealarining tilga olinishi olimlarimiz tomonidan qayd etilgan (3). Kuzatishimizcha, “Boburnoma”ning o’sha yillar qaydida 1528 yil apreligacha davr ham ko’rsatiladi, hijriy 933 (1526 – 1527) yil voqealari hikoyasi davomida esa, hatto, 1528 yil 7-oktyabr` kuni hodisalari xususida so’z yuritiladi (4). Masalan, yana hijriy 912 (1506 yil may – 1507 yil yanvar`) yilda Boburning tog’avachchasi To’xta Bo’g’a Sultonning hozir Bobur qoshi(Hindiston)da ekanligi ta’kidlanadi. To’xta Bo’g’a Sulton esa Bobur huzuriga 1528 yil aprel` oyida kelgan (310-bet). Yana 907 (1501 – 1502) yil voqeasida Bobur: “Umidvor edimki… xon dodam (Sulton Mahmudxon Koshg’ariy – I.B.) viloyat va pargana (5) bergaylar” deb yozadi. Vaholanki, hindcha “pargana” atamasini Bobur o’z lafziga singib ketgan 1527 yoki 1528 yildan keyingina ishlatishi mumkin edi. Qisqacha qilib aytganda, asarning 899 (1493 – 1494) yildan to 934 (1527 yil noyabr`) yili voqealari ichida 1528 yil 7 oktyabrigacha (yana 1501, 1504, 1505, 1507, 1508, 1510, 1512, 1513, yil) voqealari ham vaqti-vaqti bilan tilga olinib turadi. Endi yana bir faktga e’tibor berishga to’g’ri keladi. Bobur 925 yil (1518 yil dekabr` – 1519 yil may oyi) voqealarida ayrim o’simliklar va parrandalar haqida so’z yuritarkan, bular to’g’risida Hindistonning nabotot va hayvonot olami berilgan bobda batafsilroq yozajagini aytadi. Bu bob esa oradagi (kitobda yo’q) 4 yillik uzilishdan so’ng, ya’ni 932 yilda keladi. Shu mulohazani yana ham kengaytirish uchun kitob boshiga qaytamiz.
Bobur hijriy 917 yil (1511 yil 31 mart – 1512 yil 18 mart oralig’i)da Ahmad Tanbalga qilich sovg’a qilganini aytadi va mazkur qilich zarbidan yaralanganini esa uning “nechukkim kelur yilning vaqoesida mazkur bo’lg’usi” – degan so’zlar bilan ogohlantirishidanoq bilib olamiz. Darhaqiqat, va’daga binoan bu haqida hijriy 918 (va yana 925/1519) yili batafsil hikoya qilinadi. Ko’rinadiki, asar oldin rejalashtirilib, jami voqealar bir paytda uzluksiz ravishda, yaxlit tartib berilgan.
Bobur hijriy 911 (1505 – 1506) yil voqealari bobida shoir Hiloliy haqida yozib, “bu tarix (1528 yil – I.B.)da ham bordur” – deya xabar beradi. Ma’lumki, Hiloliy 1529 yil oktyabr` oyida Hirotda shialikda ayblanib, Ubaydullohxon buyrug’iga binoan qatl etiladi. Demak, bu fakt bilan birgalikda hozircha qo’limizda “Boburonoma”ning tahrir qilinish davrini aniqlash uchun 1528 yil 7 oktyabr` – 1529 yil oktyabr` oyi sanalari oralig’i bor.
Quyida esa uchinchi bir dalilni ko’ramiz. S. Azimjonova Boburning Hindiston devoni haqida gapirib, devon qo’lyozmasi so’nggida uning 935 yil 15 rabiulavval (1528 yil 28 dekabri)da tartib berilgan sanasi ko’rsatilganini qayd etadi. Yana shu sanada mazkur devon oxiriga Bobur o’z qo’li bilan yozgan quyidagi satrlarga diqqat qilamiz: “Hindiston jonibi azimat qilg’oli aytilg’on ash’or bu erdikim, tahrir qildim, kechg’on vaqoe uldur taqrir qilibturman, nechukkim bu avroqda mastur, ul ijroda mazkur” (6). Devon haqida gapiradigan bo’lsak, haqiqatan ham Bobur “Hintqa kelgali aytqon ash’or”ni 1529 yil 1 – 5 fevralida Kobul, Badaxshonga Humoyun, Xoja Kalonbek Andijoniy va Komronlar uchun yuboradi (328-bet). Bu yerda tag’in bir dalil borki, u bizni maqola boshidagi jumlamizga qaytishga undaydi: u yerda ham, devon oxirida ham “vaqoe” so’zi tilga olinadi. Birinchisida “bitiyturgan vaqoe” bo’lsa, ikkinchisida “taqrir qilingan (yozilgan)” va “ijroda mazkur (zikr etilayotgan)” vaqoedir. Biroq har ikki holda ham – ikkinchisi (1528 yil 28 dekabri)da yozib tugallangan va birinchisi (1529 yil 4 marti)da esa “istiktob (husnixatda yozilib, muqovalangan)” holidagi “vaqoe” tilga olinmoqda Endi bu yerda gap “Vaqoe” – “Boburnoma” asari haqida ketayotganiga hech shubha qolmaydi. (Albatta, yuqoridagi tadqiqimiz “Boburnoma”ning o’zbekcha nashridagi “bitiyturgan vaqoe” so’zlarining mazkur shaklda o’qilib, chop etilgani yuzasidan bo’lib, aslida bu so’zlardagi “vaqoe”ni “Vaqoe” shaklida to’g’ri o’qigan ingliz olimi F. J. Telbot 1909 yili “Boburnoma”ning inglizcha so’z boshisida shu bo’yicha “Boburnoma”ning 1529 yil 4 martida Xoja Kalon Xoja Yahyo nabirasiga yuborilganini qayd etgan edi (Bu haqda qarang: Ansoriddin Ibrohimov. “Boburnoma”ning “yozilmagan sahifalari”//Toshkent oqshomi, 1991, 26-mart; 23-aprel`; Ansoriddin Ibrohimov. “Boburiylar merosi”, Toshkent, “Mehnat”, 1993, B.: 5.; “Boburnoma”ning ruscha tarjimoni M. Sal`e “vaqoe”ni Zapiski tarzida bergan. Ammo, M. Sal`e o’z izohlarida Zapiski (Vaqoe)ning 1529 yil martida Xoja Yahyoning nabirasi Xoja Kalon orqali Samarqandga yuborilganiga ishora qilmagan.)
Barcha sanalarni yonma-yon qo’yganimizda esa ushbu holni kuzatamiz:
1. 899 (1493) yildan to 933 (1526 – 1527) yil voqealari ichida 1528 yil 7 oktyabr` kunidagi hodisalarning tilga olinishi;
2. Hind devoni tartib berilganida “vaqoe”ning ham “taqrir qilingan” sanasi bo’lmish 935 yil 15 rabiulavval (1528 yil 28 dekabr`) oyi;
3. Shahrakdan “bitiyturgan vaqoe”ning “istiktob” qildirib, berib yuborilish kuni (1529 yil 4 mart);
4. Hiloliy vafot etgan 1529 yil oktyabr` oyi (qiyoslash uchun);
Birinchi xulosa shuki, “Vaqoe” 1528 yil oktyabr` – 1528 yil dekabr` oylari, ya’ni, ikki-ikki yarim oy ichida tartib berilgan (7). Bobur uni 1529 yilning 4-martida o’sha yilning yanvar oyigacha voqealari bilan to’ldirib, O’rta Osiyo, aniqrog’i, Samarqand shahriga yuborgan. (Bobur Xoja Ahrorning fors tilidagi “Volidiya” asarini ham 1528 yil 10 – 21-noyabr` kunlari ichida o’zbekchada nazm bilan yozgan edi. S. Azimjonova ta’kidlaganidek, bu oylar chindan ham Boburning ijodiy sarhisob davri bo’lgan). Modomiki, “Boburnoma” 1528 yil may oyida boshlanib, deyarlik o’sha yil oxirida yozib bitkazilgan ekan, o’z-o’zidan bir savol tug’iladi (bu yerda mafkuraviylashtirishga hech o’rin yo’q): nahotki Bobur boshidan o’tgan voqealarni uzuq-yuluq bayon etsa? Axir bu narsa har satrda rostgo’yligi oshkor, mufassallikni yoqtiruvchi, qolaversa, podshoh Bobur tabiatiga xos emas-ku. Ha, asar to’liq bo’lgan. Uning barcha yillari kitobda birin-ketin mukammal tartib topgan. Ana shu ikkinchi mantiqiy xulosamiz asnosida tubandagi dalillarni keltirish joyizdir. Bobur hijriy 925 yil (1519 yil 3 yanvar` – 1519 yil 22 dekabr` oralig’i) voqeasining 1519 yil avgustidagi qismida yozadi: “Komronning tog’asi Sulton Ali Mirzokim, men Xostdan Kobulga borar yil Koshg’arga borib erdi, nechukkim mazkur bo’ldi, keldi”. Ma’lumki, hozir qo’limizdagi matnda “mazkur bo’lgan” bu voqea mavjud emas. Demak, Bobur uni hozirgi “Boburonoma”da yo’q hijriy 915– 924 yillar (1509 yil 21 aprel` – 1519 yil 2 yanvar` oralig’i) voqealarining birida yozgan. So’nggi mulohaza: Bobur hijriy 925 yil (1519 yil 3 yanvar` – 1519 yil 22 dekabr` oralig’i)da “Chorgoh”ga kuy bastalaydi va o’rni bilan bu soha (musiqa)ga bafurja to’xtashga va’da beradi. Odatdagidek, va’dasiga vafodor Bobur podshohning musiqa sohasi va o’zining musiqadagi faoliyatiga doir fikrlarini keyingi yillardan axtaramiz. Biroq afsuski uni topa olmaymiz. Biz muallifga ishonamiz, u navbatdagi va’dasini ham bajargan, ammo amalga oshgan ish (modomiki, memuar 1528 yil mayida boshlanib, 1529 yil martida tugallanayotgan ekan) hijriy 927 – 931 yillar (1520 yil 12 dekabr` – 1525 yil 17 oktyabr` oralig’i)da, ya’ni tushib qolgan biror bobda o’z aksini topgan.
Bobur hijriy 932 yil (1525 yil 18 oktyabr` – 1526 yil 7 oktyabr` oralig’i) voqealari ichida hijriy 934 yildagi (1527 yil 27 sentyabr` – 1528 yil 14 sentyabr` oralig’i) Chandiriy shahri olinishi voqeasini oldinroq tilga olarkan “nechukkim, sharhi mazkur bo’lg’usidir” (8) deb yozadi va chindan ham 1528 yil 29 yanvarida ro’y bergan bu voqea tafsilotini o’z navbati bilan hijriy 934 yil (1527 yil 27 sentyabr` – 1528 yil 14 sentyabr` oralig’i) voqeasi bobida keltiradi (9).
Endi “Boburnoma” o’zbekcha nashrining hijriy 936 yil (1529 yil 5 sentyabr` – 1530 yil 24 avgust oralig’i) voqealari bo’limiga to’xtalib, ayrim mulohazalarni bildirishga to’g’ri keladi. Aytish lozimki, nashrda mazkur yil voqealari bor-yo’g’i birinchi besh satrdagina bayon etilib, nashrga tayyorlovchi (P. Shamsiev) ma’lum qilishicha, har ikki bosmada ham asar shu yerda uzilib qolib, keyingi parchalar esa Qozon bosmasidan olib ilova qilingan, ammo keyingi parchaning ham bosh qismi bo’lmagan. Shuningdek, keyingi parcha L. B. qo’lyozma nusxasida mavjud bo’lmagan. Noshir bu ilovani ham hijriy 936 yil voqealariga taalluqli deb o’ylagani uchun boshqa biron izoh yozmagan.
Bizning tekshirishimiz shuni ko’rsatdiki, nashrdagi 354-betning yarmigacha bo’lgan keyingi parchaning hijriy 936 yilga hech qanday aloqasi yo’q. Ular hijriy 933 yil (349 – 352 betlar) va hijriy 934, 935 yillar voqealariga tegishli (352 – 354 betlar) bo’lib, takroriy ma’lumotlardan iboratdir, hijriy 936 yil voqealarining davomi esa nashrdagi 354-betning ikkinchi yarmidan keyin aks etgan. Albatta, o’rtaga tushib qolgan mazkur yillar ma’lumotlari uzuq-yuluq shaklda joylashtirilgan. Lekin biz bu takroriy ma’lumotlar matnini ilgarigisi bilan solishtirib, “Boburnoma”ning ikki xilda tahrir qilingani faktini ham bilib olamiz! Chunki bir xil ma’lumot ikkita o’rinda ikki xil matn orqali bayon etilgan. Misol: “Dushanba kuni oyning o’nida (935 yil 10 rabiulavval/1528 yil 22 noyabr` – I.B.) Bekkina Vays Log’ariy bila Bayonshayx otliq Humoyunning bir navkari Humoyunning qoshidan keldilar. Bekkina Humoyunning o’g’lining sevinchisiga kelibtur. Otini Al’amon qo’yubtur…” (319 bet). “Dushanba kuni rabiulavval oyining o’nida Muhammad Humoyundin qosidlar kelib, mulozimat qildilar va ariza ham kelturdilarkim, anda bitib erdikim, “tengri taolo bizga bir o’g’ul karomat qildi, aning otini Al’amon qo’yduk”. Ushbu ot bizga xush yoqmadi…” (353 bet). Yana: “Tonglasi shanba (935 yil 5 jumodilavval/1529 yil 15 yanvar` – I.B.) kuni Kengash beklarini tilab, panjshanba kuni oyning o’nida (1529 yil 20 yanvar`) Po’rub sari otlanmoqqa qaror berildi. Ham ushbu shanba kuni Kobuldan xat va xabar keldikim, Humoyun ul yuzlarning cherikini yig’ib, Sulton Vaysni o’ziga qo’shub, qirq-ellik mingcha kishi bila Samarqand ustiga azimat qilibtur…Panjshanba kuni jumodilavval oyining o’nida uch giriydan so’ng Po’rub azimati bila safar qilib, Jalisir kentidin yuqoriroq kema bila Jo’ndin kechib, “Zarafshon” bog’iga keldim… Shanba kuni Ismoil Matokim, Bangola elchisi edi, Bangoliyning peshkashlarini kelturub, Hindiston dasturi bila mulozimat qildi….” (327 bet).
Qiyoslaymiz: “O’shul asno (935 yil 5 jumodilavval/1529 yil 15 yanvar` – I.B.)da Badaxshondan Muhammad Humoyun qosidlar yuboribturkim, qirq-ellik ming cherik yig’ishturib, Sulton Vaysni yo’ldosh qilib, Samarqand xayoli boshqa tushubtur va sulh so’zi ham orada bor…Panjshanba kuni o’shul oy(jumodilavval – I.B.)ning o’n yettisida (1529 yil 27 yanvar`) Jo’n suyidin o’tub, sharq ro’ya tarafig’a mutavajjih bo’ldug’. Ushbu kunda Nusratshohdinkim, Bangola volisi edi, elchilar kelib, peshkashiylar kelturub, izhori bandalik qildilar…” (354 bet).
Yuqoridagilarning barchasiga yakun yasab aytsak, “Boburnoma” asosan 1528 yilning bahorida boshlanib, uning asosiy qismi o’sha yil oktyabr` – dekabr` oylari ichida puxta reja bo’yicha to’liq holda, bor yerida Bobur kundaliklari va qaydlari asosida, yo’q joyida muallifning kuchli xotirasiga suyanib yozilgan va yozib tugallanmasdanoq, aniqrog’i 1529 yil martida O’rta Osiyoga yuborilgan.
Hozir kitobda mavjud hijriy 935 yil (1529 yil avgustigacha) va 936 yil (bor-yo’g’i 1529 yil sentyabr`, 1530 yil may, noyabr`) yil voqealari keyin yozilgan.
“Boburnoma”ning “Yulduzcha” nashriyotida bosilgan nashridan joy olgan oxirgi hijriy 936 yil bo’limida asosan hijriy 933, 934, 935 yillar voqealari (Boburning farqli tahriri bilan) takroriy joy olgan.
Maqolaga qo’shimcha: Jahongir bin Akbar o’zining “Jahongirnoma” asarida Kobulga Bobur qabrini ziyorat qilish uchun borgani xotiralarini bayon etish asnosida quyidagilarni yozadi:
“Kobul ta’rifi borasida hazrat firdavsmakon Bobur podshohning “Voqeot” kitobi ko’zdan kechirildi. Bu qo’lyozma nusxa butunligicha alarning muborak xati bilan bitilgan edi. Faqat uning Kobul ta’rifidagi to’rt juzvini qo’shimcha ravishda o’z xatim bilan bitib, mazkur juzvlar oxiriga ham bu to’rt juzvning mening xatim bilan yozilganini ko’rsatib turishi uchun turkiycha tilda iboralar yozib qo’ydim. Chunki Hindistonda tug’ilib-ulg’ayganimga qaramasdan, turkiycha so’zlashish va yozishdan quruq qolgan emasman.” (Ismoil BEKJON. Boburiylar madaniyatiga oid manba. – O’zbekiston adabiyoti va san’ati, 213 yil, 7-iyul`, №23.)
Qarang, Jahongir podshoh Kobul shahrida “Vaqoe”ning Bobur podshoh o’z qo’li bilan yozgan qo’lyozma nusxasini ko’zdan kechirgani haqida xabar bermoqda! Jahongir ta’riflagan qo’lyozma nusxaning noqisligi haqida biron so’z yo’q. Qolaversa, Bobur “Vaqoe”dan doim nusxalar ko’chirib yozish bilan shug’ullanmagan-ku. Bu kabi faktlarni nazarda tutsak, Jahongir aytayotgan bu asl nusxa asarning to’liq va nodir tahriri bo’lib, bu qo’lyozma Boburiylarning Kobuldagi saroy kutubxonasida saqlangan va Jahongir ko’rgach ham shu yerda qolgan. Ammo, afsuski, bu qo’lyozma nusxa haqida o’zga manbalarda boshqa biron xabar bor-yo’qligi hozircha ilm ommasiga ma’lum emas.
——————
1. Qarang: O’zbek adabiyoti tarixi. Besh tomlik, 3-t., Toshkent, “FAN”, 1979, 66 – 70 betlar.
2. Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. Nashrga tayyorlovchi Porso Shamsiev. “Yulduzcha”, 1989, B.: 332.
3. O’zbek adabiyoti tarixi. 3-tom; B. 68 – 69.
4. Ko’rsatilgan nashr, 287 va 317 betlar.
5. Ta’kid bizniki.
6. Sharqshunoslik. To’plam, “FAN”, 1990, B. 66 – 76.
7. S. Azimjonova ham “Boburnoma”ning Hindistonda 1528 yildan so’ng, aniqrog’i 1527 – 1529 yillar mobaynida yozilgan (“Guliston”, j., 1990, 8-son), degan xulosaga kelgan edi. Biroq muallif masalaga yuqoridagi taxlit yondashmagan; I. V. Steblova “Boburnoma”ning mashhur O’rta Osiyo va Ovro’padagi to’liq bir variantini tilga oladi, S. Mirzaev va P. Shamsiev nashrlarini esa mukammal emas, deb qaraydi. (“Boburnoma”ning Rossiyada o’rganilishi//Guliston, 1990). Ammo, I. V. Steblova ham “Vaqoe”ning to’liqliliga bironta dalil keltirib, maxsus fikr aytmaydi.
8. Boburnoma. – Yulduzcha, 1989, 250 bet.
9. O’sha nashr, 308-bet.
Manba: “Adabiy meros” (ilmiy asarlar to’plami), Toshkent – 1992, 2-son, B. 35 – 38.
