Рауф Парфи ҳақида хотира ёзиш менга оғир. Негаки, устоз билан занжир ҳалқаларидай боғланган қатор йиллар беадоқ суҳбатлар қурганмиз. Рангин хаёллар сурганмиз. Буларнинг қай бирини ёзсам, деган ўй-хаёллар қаърида узоқ тентирадим, гўё кузги шамолдай… Ва ниҳоят, менга катта мактаб бўлган хотирам осмонидаги айрим сабоқларни ёзишга журъат этдим.
Турсун Али
ЯШНАЁТГАН ДАРАХТ
Рауф Парфи ҳақида хотира ёзиш менга оғир. Негаки, устоз билан занжир ҳалқаларидай боғланган қатор йиллар беадоқ суҳбатлар қурганмиз. Рангин хаёллар сурганмиз. Буларнинг қай бирини ёзсам, деган ўй-хаёллар қаърида узоқ тентирадим, гўё кузги шамолдай.
Ва ниҳоят, менга катта мактаб бўлган хотирам осмонидаги айрим сабоқларни ёзишга журъат этдим.
Эндигина, хом-хатала шеърий машқларим ҳозирги «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» ва «Туркистон» газеталарида «Турсунали Ўрмонов» имзоси билан чоп этилаётган кезлар эди. Буларни кўрганми, йўқми, Рауф ака ўзининг янги чоп этилган «Тасвир» номли китобига «Келажаги порлоқ шоир укам Турсун Алига», деб дастхат ёзиб берди. Ва, «Шундай тахаллус билан шеърларингизга имзо қўйинг», деб қўлини елкамга қўйди. Яна гапини тўлдириш, ўзига яқинлаштириш учун «Менинг ҳам асл исмим Турсунали, адашмиз», деб жилмайди. Унинг бу табассумида меҳр, ажиб бир дилкашликни туйдим. Ўша-ўша, мен шеърларимга Турсун Али имзосини қўя бошладим.
* * *
Рауф Парфи тобора яшнаётган улкан бир дарахт эди. Унинг атрофида ёшлар, шеърият шайдолари дарахтга қўнган қушлардай ғужғон эди. Республикамизнинг узоқ-яқин ҳудудларидан адабиёт ихлосмандлари йиғилиб, мушоира, адабий суҳбатлар бўларди. Рауф Парфи теграси гўёки мактаб дарсхонасига айланарди. Устоз жимгина ўтириб тинглар, «яхши-яхши» деб қўяр эди. У ҳеч кимга шеърингиз бўлмайди, ҳали хом, сатрларингиз ғализ, демас эди. Бироқ, менга нисбатан ундоқ эмас эди. «Бу шеърингиз бўлмайди, сўз устида ишланг, сўзни тежанг», дер эди нуқул. «Янги шакл, янги йўналишлар изланг, сизнинг имкониятингиз бор», дея фикр билдирарди. Тағин китоб мутолаасини кучайтиришни кўп таъкидларди. Айниқса, япон, хитой, корейс, рус ва Европа адабиётининг пешқадам ижодкорлари асарлари билан теранроқ танишишга даъват қиларди мени.
Устоз, рус тилини яхши билмайман, десам, ўрганасиз, ўқийверсангиз тушунасиз, тамом, дер эди.
Мен озми-кўпми, чет эл адабиётини ўрганиб, япон, хитой, рус шоирлари ижодидан таржималар қилган бўлсам, буни Рауф аканинг ундови, даъвати, қисқаси, Рауф Парфи мактабининг маҳсули деб ҳисоблайман.
* * *
Мен одатда ёзган шеърларимни газета ёки журналда чоп этишга жуда ошиқар эдим. Гўё ўша шеър билан машҳур бўлиб кетадигандек. Ёхуд шеърхонни ҳайрат чўққисига чиқариб қўядигандек… Ҳатто баъзи газеталардан буюртма мавзулар олиб, шеър тўқир эдим. Ўша кезлари бу йўлдан мени Рауф ака тўхтатган. «Барча ёзганларингизни ташлаб қўйинг, унутилган матоҳдай ётсин, анча вақтдан сўнг яна қайтадан худди қонни жигар тозалаб бергандай юрак призмасидан ўтказиб, ўша шеърни қайта ёзинг!», дер эди.
* * *
Рауф ака тақиқланган қўлёзма ва китобларни топиб ўқишни яхши кўрарди. Ҳали Абдулҳамид Чўлпон оқланмай — ижоди қора калхатлар чангалида турган бир пайтда, унинг бир қанча машҳур шеърларини, «Кеча ва кундуз» номли романи қўлёзмасини машинкалаб, картон билан муқовалаб олган эди. Ушбу қўлёзмаларни ўзи ишонган, суйган ижодкорларга пинҳоний ўқишга берарди. Бу билан Чўлпон қандай миллатпарвар, эрк учун курашган буюк ижодкор эканлигини тарғиб қиларди. Ўша дамлар мен ҳам Чўлпон ижодини Рауф ака кўмагида озми-кўпми ўрганганман.
* * *
Рауф Парфи китобларидаги шеърларга эътибор қаратсангиз, илк тўпламдан то охирги китобига қадар, кўп шеърлар китобдан китобга ўтганлигига амин бўласиз. Уларни синчиклаб ўқисангиз, сўз устида, сатр устида кўп ишлаганини кўрасиз.
Ёдимда, Рауф ака билан Қорақамишдаги ижара уйимда бир муддат бирга турганмиз. Мен эрталаб ишга кетар чоғимда, Рауф акага бир неча учлик ва шеърнинг биринчи қаторини ёзиб қолдирар эдим. Рауф Парфи ишласин, ёзсин деган мақсад билан. Бу Рауф акага ҳам руҳ берарди.
Кечқурун ишдан қайтганимда устоз бир қанча учлик ва юракка уриладиган шеър ёзган бўларди. Бироқ, мен ёзиб қолдирган сатрлардан бирор сўз ҳам қолмас, бунинг устига, бугунги шеър эртасига қайта-қайта ишланар эди. Бунинг гувоҳи бўлганим учун менга ҳам бу масъулият ҳисси ўз таъсирини ўтказган.
* * *
Ўшанда ҳали ҳеч қандай унвон олмаган Усмон Азимнинг бирин-кетин туркум шеърлари республика матбуотида босилиб, шов-шув бўлаётган эди. Рауф ака эса вақтини асосан дўстлар даврасида ўтказар, шеърлари газета-журналларда деярли чоп қилинмасди. Биз Дилором (кейинчалик Рауф аканинг умр йўлдоши бўлган) иккимиз уни ижодга астойдил ундаш учун: «Сиздан Усмон Азим ўтиб кетди», десак, устоз парво қилмай, «Адабиёт — улоқ майдони эмас, ким ёниб, бадиий етук асарлар ёзолса, ўша машҳур бўлаверади», деган эди.
Бир куни Дилором иккимизни бошлаб: «Усмонни кўриб келамиз», деб Усмон Азимнинг Қорақамишдаги ижара уйига олиб борди. Бизларни Усмон ака ва Раъно опа хурсанд, хушчақчақ кутиб олди. Ўша куни мезбонлар Рауф аканинг «Тошкент оқшоми» газетасида (анча олдин) «Байроннинг сўнгги сафари» номи билан босилган туркум шеърларини кўкка кўтариб мақтадилар ва шундай гўзал ижод билан табрикладилар.
Ана шунақа, бизга Рауф аканинг ижодда нақадар камтарлиги бир умр сабоқ бўлиб қолган.
* * *
Рауф Парфи жуда кўп чет эллик машҳур ижодкорлар асарларини ўқир, ўрганар эди. У, айниқса, турк шоири Нозим Ҳикмат шеъриятини севар, қадрлар, ҳатто шоирни устоз деб биларди. Рауф ака Нозим Ҳикматнинг «Инсон манзаралари» номли эпопеясини ўзбек тилига ўгирган эди. У асар китоб бўлиб босилгач, менга китобни бераркан: «Сиз турк шеъриятини ҳам ўқинг, айниқса, Нозим Ҳикмат ижодини!», деб қатъий таъкидлаган эди.
* * *
Менга Рауф ака ёзиб берган дунё шоирлари рўйхати ичида Чили шоири Пабло Неруда ҳам бор эди. Ўша кезлари «Китобсеварлар жамияти»да ишлар эдим. Ишхонадан менга Пабло Неруданинг 4 жилдлик китобига обуна қоғози берилди. Мен китобларнинг бирортасини ҳам олмасимдан, обуна қоғозини йўқотиб қўйдим. Буни Рауф акага айтсам, «Афсус, сиз Неруда ижодини тўлиқ ўрганишингиз керак эди», дея мендан кўра кўпроқ куюнди.
Мен — нобакор, ҳалигача Пабло Неруда ижодини тўлиқ билмайман. Балки, ўшанда Неруда асарларини йўқотмай, ўқиганимда, эҳтимол, янада гўзал шеърлар ёзар эдимми, деган ўйлар — изтироблар мени қийнайди…
Tursun Ali
YASHNAYOTGAN DARAXT
Rauf Parfi haqida xotira yozish menga og’ir. Negaki, ustoz bilan zanjir halqalariday bog’langan qator yillar beadoq suhbatlar qurganmiz. Rangin xayollar surganmiz. Bularning qay birini yozsam, degan o’y-xayollar qa’rida uzoq tentiradim, go’yo kuzgi shamolday.
Va nihoyat, menga katta maktab bo’lgan xotiram osmonidagi ayrim saboqlarni yozishga jur’at etdim.
Endigina, xom-xatala she’riy mashqlarim hozirgi «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» va «Turkiston» gazetalarida «Tursunali O’rmonov» imzosi bilan chop etilayotgan kezlar edi. Bularni ko’rganmi, yo’qmi, Rauf aka o’zining yangi chop etilgan «Tasvir» nomli kitobiga «Kelajagi porloq shoir ukam Tursun Aliga», deb dastxat yozib berdi. Va, «Shunday taxallus bilan she’rlaringizga imzo qo’ying», deb qo’lini yelkamga qo’ydi. Yana gapini to’ldirish, o’ziga yaqinlashtirish uchun «Mening ham asl ismim Tursunali, adashmiz», deb jilmaydi. Uning bu tabassumida mehr, ajib bir dilkashlikni tuydim. O’sha-o’sha, men she’rlarimga Tursun Ali imzosini qo’ya boshladim.
* * *
Rauf Parfi tobora yashnayotgan ulkan bir daraxt edi. Uning atrofida yoshlar, she’riyat shaydolari daraxtga qo’ngan qushlarday g’ujg’on edi. Respublikamizning uzoq-yaqin hududlaridan adabiyot ixlosmandlari yig’ilib, mushoira, adabiy suhbatlar bo’lardi. Rauf Parfi tegrasi go’yoki maktab darsxonasiga aylanardi. Ustoz jimgina o’tirib tinglar, «yaxshi-yaxshi» deb qo’yar edi. U hech kimga she’ringiz bo’lmaydi, hali xom, satrlaringiz g’aliz, demas edi. Biroq, menga nisbatan undoq emas edi. «Bu she’ringiz bo’lmaydi, so’z ustida ishlang, so’zni tejang», der edi nuqul. «Yangi shakl, yangi yo’nalishlar izlang, sizning imkoniyatingiz bor», deya fikr bildirardi. Tag’in kitob mutolaasini kuchaytirishni ko’p ta’kidlardi. Ayniqsa, yapon, xitoy, koreys, rus va Yevropa adabiyotining peshqadam ijodkorlari asarlari bilan teranroq tanishishga da’vat qilardi meni.
Ustoz, rus tilini yaxshi bilmayman, desam, o’rganasiz, o’qiyversangiz tushunasiz, tamom, der edi.
Men ozmi-ko’pmi, chet el adabiyotini o’rganib, yapon, xitoy, rus shoirlari ijodidan tarjimalar qilgan bo’lsam, buni Rauf akaning undovi, da’vati, qisqasi, Rauf Parfi maktabining mahsuli deb hisoblayman.
* * *
Men odatda yozgan she’rlarimni gazeta yoki jurnalda chop etishga juda oshiqar edim. Go’yo o’sha she’r bilan mashhur bo’lib ketadigandek. Yoxud she’rxonni hayrat cho’qqisiga chiqarib qo’yadigandek… Hatto ba’zi gazetalardan buyurtma mavzular olib, she’r to’qir edim. O’sha kezlari bu yo’ldan meni Rauf aka to’xtatgan. «Barcha yozganlaringizni tashlab qo’ying, unutilgan matohday yotsin, ancha vaqtdan so’ng yana qaytadan xuddi qonni jigar tozalab berganday yurak prizmasidan o’tkazib, o’sha she’rni qayta yozing!», der edi.
* * *
Rauf aka taqiqlangan qo’lyozma va kitoblarni topib o’qishni yaxshi ko’rardi. Hali Abdulhamid Cho’lpon oqlanmay — ijodi qora kalxatlar changalida turgan bir paytda, uning bir qancha mashhur she’rlarini, «Kecha va kunduz» nomli romani qo’lyozmasini mashinkalab, karton bilan muqovalab olgan edi. Ushbu qo’lyozmalarni o’zi ishongan, suygan ijodkorlarga pinhoniy o’qishga berardi. Bu bilan Cho’lpon qanday millatparvar, erk uchun kurashgan buyuk ijodkor ekanligini targ’ib qilardi. O’sha damlar men ham Cho’lpon ijodini Rauf aka ko’magida ozmi-ko’pmi o’rganganman.
* * *
Rauf Parfi kitoblaridagi she’rlarga e’tibor qaratsangiz, ilk to’plamdan to oxirgi kitobiga qadar, ko’p she’rlar kitobdan kitobga o’tganligiga amin bo’lasiz. Ularni sinchiklab o’qisangiz, so’z ustida, satr ustida ko’p ishlaganini ko’rasiz.
Yodimda, Rauf aka bilan Qoraqamishdagi ijara uyimda bir muddat birga turganmiz. Men ertalab ishga ketar chog’imda, Rauf akaga bir necha uchlik va she’rning birinchi qatorini yozib qoldirar edim. Rauf Parfi ishlasin, yozsin degan maqsad bilan. Bu Rauf akaga ham ruh berardi.
Kechqurun ishdan qaytganimda ustoz bir qancha uchlik va yurakka uriladigan she’r yozgan bo’lardi. Biroq, men yozib qoldirgan satrlardan biror so’z ham qolmas, buning ustiga, bugungi she’r ertasiga qayta-qayta ishlanar edi. Buning guvohi bo’lganim uchun menga ham bu mas’uliyat hissi o’z ta’sirini o’tkazgan.
* * *
O’shanda hali hech qanday unvon olmagan Usmon Azimning birin-ketin turkum she’rlari respublika matbuotida bosilib, shov-shuv bo’layotgan edi. Rauf aka esa vaqtini asosan do’stlar davrasida o’tkazar, she’rlari gazeta-jurnallarda deyarli chop qilinmasdi. Biz Dilorom (keyinchalik Rauf akaning umr yo’ldoshi bo’lgan) ikkimiz uni ijodga astoydil undash uchun: «Sizdan Usmon Azim o’tib ketdi», desak, ustoz parvo qilmay, «Adabiyot — uloq maydoni emas, kim yonib, badiiy yetuk asarlar yozolsa, o’sha mashhur bo’laveradi», degan edi.
Bir kuni Dilorom ikkimizni boshlab: «Usmonni ko’rib kelamiz», deb Usmon Azimning Qoraqamishdagi ijara uyiga olib bordi. Bizlarni Usmon aka va Ra’no opa xursand, xushchaqchaq kutib oldi. O’sha kuni mezbonlar Rauf akaning «Toshkent oqshomi» gazetasida (ancha oldin) «Bayronning so’nggi safari» nomi bilan bosilgan turkum she’rlarini ko’kka ko’tarib maqtadilar va shunday go’zal ijod bilan tabrikladilar.
Ana shunaqa, bizga Rauf akaning ijodda naqadar kamtarligi bir umr saboq bo’lib qolgan.
* * *
Rauf Parfi juda ko’p chet ellik mashhur ijodkorlar asarlarini o’qir, o’rganar edi. U, ayniqsa, turk shoiri Nozim Hikmat she’riyatini sevar, qadrlar, hatto shoirni ustoz deb bilardi. Rauf aka Nozim Hikmatning «Inson manzaralari» nomli epopeyasini o’zbek tiliga o’girgan edi. U asar kitob bo’lib bosilgach, menga kitobni berarkan: «Siz turk she’riyatini ham o’qing, ayniqsa, Nozim Hikmat ijodini!», deb qat’iy ta’kidlagan edi.
* * *
Menga Rauf aka yozib bergan dunyo shoirlari ro’yxati ichida Chili shoiri Pablo Neruda ham bor edi. O’sha kezlari «Kitobsevarlar jamiyati»da ishlar edim. Ishxonadan menga Pablo Nerudaning 4 jildlik kitobiga obuna qog’ozi berildi. Men kitoblarning birortasini ham olmasimdan, obuna qog’ozini yo’qotib qo’ydim. Buni Rauf akaga aytsam, «Afsus, siz Neruda ijodini to’liq o’rganishingiz kerak edi», deya mendan ko’ra ko’proq kuyundi.
Men — nobakor, haligacha Pablo Neruda ijodini to’liq bilmayman. Balki, o’shanda Neruda asarlarini yo’qotmay, o’qiganimda, ehtimol, yanada go’zal she’rlar yozar edimmi, degan o’ylar — iztiroblar meni qiynaydi…