Ҳижрий VIII асрнинг охирлари, мелодий XIV аср ўрталарида Шарқда икки буюк турк ҳукмдори яшар эди. Булар борғон сайин ўз қувват ва мавқеларин оширмоқда, жаҳонгирлик сиёсатларини кучайтмакда эдилар. Бу икки ҳукмдорликдан бириси Шарқда ва бириси эса Ғарб тарафларида ҳаракат этарди. Ғарб тарафидағи, кичик Осиёда Усмонли подшоси Султон Елдирим Баёзид бўлиб, шарқ тарафидағи эса, Ўрта Осиёдаги турк амири Темур Кўрағон эди.
Мираббос Бағирзода
АМИР ТЕМУРНИНГ ФАРАНГИСТОНГА МАКТУБИ
“Аланга” журнали, Т., 1929. № 1.
Ҳижрий VIII асрнинг охирлари, мелодий XIV аср ўрталарида Шарқда икки буюк турк ҳукмдори яшар эди. Булар борғон сайин ўз қувват ва мавқеларин оширмоқда, жаҳонгирлик сиёсатларини кучайтмакда эдилар. Бу икки ҳукмдорликдан бириси Шарқда ва бириси эса Ғарб тарафларида ҳаракат этарди. Ғарб тарафидағи, кичик Осиёда Усмонли подшоси Султон Елдирим Баёзид бўлиб, шарқ тарафидағи эса, Ўрта Осиёдаги турк амири Темур Кўрағон эди.
Амир Темур бутун Туркистон ва Гуржистон ўлкаларин фатҳ этиб, Эрон ўлкаси устиға юриш этган чоғи эди. Эрон шоҳлиғининг бу замон Ироқ араб тарафида ҳукм сурган Султон Аҳмад Жалойир, Эрон – Озарбойжон ёқларида устунлик кўрсатган Қора қўюнли подшоҳларидан Қора Юсуф, Шероз ҳокими Мансур ва бошқалари Амир Темурнинг ҳужумиға қарши ожиз қолиб, фақат ўзларинигина сақлаб қолиш учун Султон Боёзиднинг ёниға қочиб бордилар.
Тарихий ёқдан кичик Осиёда ҳужумға бошлаған Султон Елдирим Боёзид эса, Онатолида салтанат этган бутун амир-бекларнинг ерларини бирин-бирин истило этиб, ҳукуматлариға ихтом бермоқда эди. Мана шу муносабат билан Онатолининг Киримпан, Сипнуб, Ойдин, Қараман, Сарухан ва бошқа бекликларининг ҳокимлари ҳам Султон Боёзиддан қочиб, Амир Темур ёниға паноҳ тилаб келганлар.
Султон Боёзиднинг фатҳи шундай зафар топқан эдиким, у Истамбул дарвозалариға қадар яқинлашди. Истамбул шаҳари ҳам Усмонли қўшинлари томонидан муҳосара (қамал)ға олинди. Ҳатто Истамбул императори, Султон Боёзиднинг даҳшати остида янги солинған Истамбул қалъа истеҳкомларини буздирди ва Истамбулда мусулмонлар маҳалласи солинишиға, унда шариат қозилари ташкил этилишиға рози бўлди. Худди шу замонла Оврўпо қитъасидан ҳам Булғория ўлкаси Усмонлилар тарафидан забт этилди.
Бу муносабат билан Сербистон Қироли Истидхон, Султон Боёзиднинг илтифотиға эришмак ва мамлакатни, подшоҳликни унинг ҳужумидан сақлаб қолмоқ ниятида энг гўзал бўлған ўз синглиси Улварани жуда кўп инъомлар билан қўшиб Султон Боёзиднинг ҳарамхонасига юборди ва шу йўл билан у қўшнилик алоқасини тузишга мажбур бўлди.
Ҳукумат ва мамлакати Усмонлилар томонидан исканжа остиға олинған Истамбул императори Эмануэл эса, Оврўпоға, христиан ҳукмдорларининг ёниға кўмак сўраб боришға мажбур бўлди. Можористон қироли Сегизмунд ҳам Булғористоннинг олиниши муносабатила Усмонлилар қўрқинчли кундан-кун ўз мамлакати устиға яқинлаша қолганини кўрмак билан ташвишга тушиб қолди. Шунинг учун Можористон қироли Патрихи ва Истамбул императори тарафидан Оврўпо ҳукмдорлариға қилинган мурожаатлар Оврўпода яна салиб муҳорабаси сингари зўр бир ҳаяжон қўзғатди ва Усмонлиларға қарши муҳораба туйғусини уйғотди.
Усмонлиларға қарши Франция қарамоғидан ёрдам сўрамоқ учун Можористон Руҳонилари бошлиғи ила юбрилған ҳайъат Фаранг қироли VI Шарл тарафидан яхши суратда қаршиланиб, қабул қилинди. Султон Боёзидға қарши очиладурғон муҳорабада иштирок қилишдан аввал Олмания, Швецария ва Англия тарафидан қўшин қувватлари юборилғани каби Фаранг қироли VI Шарл тарафидан ҳам 10.000га қадар Фаранг солдати юбориб, Султон Боёзид билан муҳораба ҳолида турган Можористон қироли Сегизмундға ёрдам кўрсатилди.
Оврўпо ҳукмдорлари, бу вақтда Амир Темурнинг, Султон Боёзид билан муҳораба вазиятида бўлғанлиғини кўриш билан бундан истифода этиш сиёсатини юргизишга бошладилар. Шунинг учун Амир Темур ёниға Оврўпонинг бошқа ерларидан ҳар хил элчилар юборилғани каби Фаранг каттасининг қўл остида Амир Темурға бир нома ва бир ҳайъат юборилди. Бизнинг бу ерда баҳс қиладурған номамиз ҳам VI Шарл томонидан Амир Темурға юборилған мана шу номаға Амир Темурнинг ёзған жавобномасидир.
Бу нома эски турк, мўғул ҳукмдорларининг ёрлиқлари бичимида бўлиб, 14 сатрда бир қоғозга ёзилмишдир.
Бу жавобнома Амир Темур тарафидан ҳижрий 805 йилнинг муҳаррам ойи бошида ва мелодий 1402 йилнинг авшуст ойи аввалида ёзилиб, Фаранг қироли VI Шарлға юборилгандир. Бу нома Парижда 1937-сон остида хатланиб, Национал архивида сақланилғандир¹.
Номанинг фотоғраф билан олинған нусхасида қуйидағича ёзилған: “Амир Кабир Темур Кўрағон.
Франция подшоси, дўстингиз ортиқ, умрингиз узун бўлсун. Амир Темур Кўрағондан юз мингларча салом ва орзумандликни қабул қилинсин. Дунё қадар кўп орзулар-ла тўла бўлған у амир Кабирга дуолар етишсинким, бу тарафға келди ва шоҳона номани келтирди, ҳам у амир Кабирнинг азаматини ва буюк ном соҳиби бўлғанин арз айлади. Бизда катта шодимонлиқ ҳосил бўлди. Тангри таолонинг кўмаги ила сиз ва бизнинг душманларимизни қаҳр, забун этишдан илгари жуда кўп қўшин юборилғанлиғини билдирди. Бунга қўшимча қардош – Султон чоби (Жан-мар-Ҳирсия)ни ҳузуринғизға юборилди. Ҳарна воқе бўлған нарсани у сизга арз этадир.
Ҳозирда у, Амир Кабирдан рижо шудирким, доимо шоҳона номаларини юбориш билан ўз соғлиқларини билдирсин. Токи, кўнглимизда тасалли ҳосил бўлсин. Ҳам лозимдирким, сизнинг тожир (савдогар) ларингиз бу тарафға юборилсин. Бу ерда уларни иззат ва ҳурматлар қилинадур. Бизнинг савдогарларимиз ҳам у тарафга борсинларким, уларнида у ерларда иззат ва ҳурмат қилинсин ҳам бирор киши тарафидан уларни ранжитиш ва зўрлиқ бўлмасин. Чунки дунё тижорат ила ободдир. Сўзи доимо қисса этилсин. Кўп йиллар дўстингиз комрон қолсин. Вассалом.
Ҳижрий 805 йилда муҳаррам ойининг аввалида ёзилған”.
Номанинг остида босилғон Амир Темур муҳрининг устида иккиси пастда, биттаси уларнинг устида бўлған учта ҳалқанинг шакли бордир. Бундағи ёзув эса “Рости русти” сўзидан иборатдирким, тўғри бўлсанг, нажот кўрасан демакдир.
Бу муҳрдан бошқа бири бошда, бири оёқда бўлғон икки муҳр номанинг ўнг тарафиға босилгандир. Бу номада диққат этиладиған нарса шуким, бошқа ҳукмдорларға ёзилған номаларнинг бескариси ўлароқ бунда Франция қироли ҳақида бир таъриф ва тавсиф ёзилмағандир. Фақат соддагина сўзға бошланилған, ёлғиз Амир Темурнинг оти сатрлар орасидан шу (р) ишорат билан чиқарилиб, номанинг бошиға қўйилғандир.
Номани лотинчаға таржима этған мусташриқ Русалнинг қайдиға кўра, ҳукмдорлар номининг сатрлар орасида ёзилиши лозим бўлған ҳолда ҳурмат ва шараф учун бирор ишорат қўйиб, номанинг бошиға ёзилиши мўғул ҳукмдорларининг усуллари эмиш.
(¹ Бу нома ҳақидағи маълумот Берлинда форс тилида нашр этилган “Кова” мажмуасининг 1921 йил май ойининг 9ида чиққан 5-сонли нусхасидан олинган. Бу нома лотинча таржимаси ва изоҳоти билан 1892йилда чиққан Франция академияси мажмуасининг 6-жилдида босилғандир.
Бундан бошқа Мир Муҳаммадхон номли эронли бир олим ҳам бу маълумотни Париждан Берлинга юбориб, баъзи шарҳ ва изоҳотлар билан “Кова” мажмуасида номанинг фотографи билан бирга босдирган).
Mirabbos Bag’irzoda
AMIR TEMURNING FARANGISTONGA MAKTUBI
“Alanga” jurnali, T., 1929. № 1.
Hijriy VIII asrning oxirlari, melodiy XIV asr o’rtalarida Sharqda ikki buyuk turk hukmdori yashar edi. Bular borg’on sayin o’z quvvat va mavqelarin oshirmoqda, jahongirlik siyosatlarini kuchaytmakda edilar. Bu ikki hukmdorlikdan birisi Sharqda va birisi esa G’arb taraflarida harakat etardi. G’arb tarafidag’i, kichik Osiyoda Usmonli podshosi Sulton Yeldirim Bayozid bo’lib, sharq tarafidag’i esa, O’rta Osiyodagi turk amiri “Temur Ko’rag’on” edi.
Amir Temur butun Turkiston va Gurjiston o’lkalarin fath etib, Eron o’lkasi ustig’a yurish etgan chog’i edi. Eron shohlig’ining bu zamon Iroq arab tarafida hukm surgan Sulton Ahmad Jaloyir, Eron – Ozarboyjon yoqlarida ustunlik ko’rsatgan Qora qo’yunli podshohlaridan Qora Yusuf, Sheroz hokimi Mansur va boshqalari Amir Temurning hujumig’a qarshi ojiz qolib, faqat o’zlarinigina saqlab qolish uchun Sulton Boyozidning yonig’a qochib bordilar.
Tarixiy yoqdan kichik Osiyoda hujumg’a boshlag’an Sulton Yeldirim Boyozid esa, Onatolida saltanat etgan butun amir-beklarning yerlarini birin-birin istilo etib, hukumatlarig’a ixtom bermoqda edi. Mana shu munosabat bilan Onatolining Kirimpan, Sipnub, Oydin, Qaraman, Saruxan va boshqa bekliklarining hokimlari ham Sulton Boyoziddan qochib, Amir Temur yonig’a panoh tilab kelganlar.
Sulton Boyozidning fathi shunday zafar topqan edikim, u Istambul darvozalarig’a qadar yaqinlashdi. Istambul shahari ham Usmonli qo’shinlari tomonidan muhosara (qamal)g’a olindi. Hatto Istambul imperatori, Sulton Boyozidning dahshati ostida yangi soling’an Istambul qal’a istehkomlarini buzdirdi va Istambulda musulmonlar mahallasi solinishig’a, unda shariat qozilari tashkil etilishig’a rozi bo’ldi. Xuddi shu zamonla Ovro’po qit’asidan ham Bulg’oriya o’lkasi Usmonlilar tarafidan zabt etildi.
Bu munosabat bilan Serbiston Qiroli Istidxon, Sulton Boyozidning iltifotig’a erishmak va mamlakatni, podshohlikni uning hujumidan saqlab qolmoq niyatida eng go’zal bo’lg’an o’z singlisi Ulvarani juda ko’p in’omlar bilan qo’shib Sulton Boyozidning haramxonasiga yubordi va shu yo’l bilan u qo’shnilik aloqasini tuzishga majbur bo’ldi.
Hukumat va mamlakati Usmonlilar tomonidan iskanja ostig’a oling’an Istambul imperatori Emanuel esa, Ovro’pog’a, xristian hukmdorlarining yonig’a ko’mak so’rab borishg’a majbur bo’ldi. Mojoriston qiroli Segizmund ham Bulg’oristonning olinishi munosabatila Usmonlilar qo’rqinchli kundan-kun o’z mamlakati ustig’a yaqinlasha qolganini ko’rmak bilan tashvishga tushib qoldi. Shuning uchun Mojoriston qiroli Patrixi va Istambul imperatori tarafidan Ovro’po hukmdorlarig’a qilingan murojaatlar Ovro’poda yana salib muhorabasi singari zo’r bir hayajon qo’zg’atdi va Usmonlilarg’a qarshi muhoraba tuyg’usini uyg’otdi.
Usmonlilarg’a qarshi Frantsiya qaramog’idan yordam so’ramoq uchun Mojoriston Ruhonilari boshlig’i ila yubrilg’an hay’at Farang qiroli VI Sharl tarafidan yaxshi suratda qarshilanib, qabul qilindi. Sulton Boyozidg’a qarshi ochiladurg’on muhorabada ishtirok qilishdan avval Olmaniya, Shvetsariya va Angliya tarafidan qo’shin quvvatlari yuborilg’ani kabi Farang qiroli VI Sharl tarafidan ham 10.000ga qadar Farang soldati yuborib, Sulton Boyozid bilan muhoraba holida turgan Mojoriston qiroli Segizmundg’a yordam ko’rsatildi.
Ovro’po hukmdorlari, bu vaqtda Amir Temurning, Sulton Boyozid bilan muhoraba vaziyatida bo’lg’anlig’ini ko’rish bilan bundan istifoda etish siyosatini yurgizishga boshladilar. Shuning uchun Amir Temur yonig’a Ovro’poning boshqa yerlaridan har xil elchilar yuborilg’ani kabi Farang kattasining qo’l ostida Amir Temurg’a bir noma va bir hay’at yuborildi. Bizning bu yerda bahs qiladurg’an nomamiz ham VI Sharl tomonidan Amir Temurg’a yuborilg’an mana shu nomag’a Amir Temurning yozg’an javobnomasidir.
Bu noma eski turk, mo’g’ul hukmdorlarining yorliqlari bichimida bo’lib, 14 satrda bir qog’ozga yozilmishdir.
Bu javobnoma Amir Temur tarafidan hijriy 805 yilning muharram oyi boshida va melodiy 1402 yilning avshust oyi avvalida yozilib, Farang qiroli VI Sharlg’a yuborilgandir. Bu noma Parijda 1937-son ostida xatlanib, Natsional arxivida saqlanilg’andir?.
Nomaning fotog’raf bilan oling’an nusxasida quyidag’icha yozilg’an: “Amir Kabir Temur Ko’rag’on.
Frantsiya podshosi, do’stingiz ortiq, umringiz uzun bo’lsun. Amir Temur Ko’rag’ondan yuz minglarcha salom va orzumandlikni qabul qilinsin. Dunyo qadar ko’p orzular-la to’la bo’lg’an u amir Kabirga duolar yetishsinkim, bu tarafg’a keldi va shohona nomani keltirdi, ham u amir Kabirning azamatini va buyuk nom sohibi bo’lg’anin arz ayladi. Bizda katta shodimonliq hosil bo’ldi. Tangri taoloning ko’magi ila siz va bizning dushmanlarimizni qahr, zabun etishdan ilgari juda ko’p qo’shin yuborilg’anlig’ini bildirdi. Bunga qo’shimcha qardosh – Sulton chobi (Jan-mar-Hirsiya)ni huzuring’izg’a yuborildi. Harna voqe bo’lg’an narsani u sizga arz etadir.
Hozirda u, Amir Kabirdan rijo shudirkim, doimo shohona nomalarini yuborish bilan o’z sog’liqlarini bildirsin. Toki, ko’nglimizda tasalli hosil bo’lsin. Ham lozimdirkim, sizning tojir (savdogar) laringiz bu tarafg’a yuborilsin. Bu yerda ularni izzat va hurmatlar qilinadur. Bizning savdogarlarimiz ham u tarafga borsinlarkim, ularnida u yerlarda izzat va hurmat qilinsin ham biror kishi tarafidan ularni ranjitish va zo’rliq bo’lmasin. Chunki dunyo tijorat ila oboddir. So’zi doimo qissa etilsin. Ko’p yillar do’stingiz komron qolsin. Vassalom.
Hijriy 805 yilda muharram oyining avvalida yozilg’an”.
Nomaning ostida bosilg’on Amir Temur muhrining ustida ikkisi pastda, bittasi ularning ustida bo’lg’an uchta halqaning shakli bordir. Bundag’i yozuv esa “Rosti rusti” so’zidan iboratdirkim, to’g’ri bo’lsang, najot ko’rasan demakdir.
Bu muhrdan boshqa biri boshda, biri oyoqda bo’lg’on ikki muhr nomaning o’ng tarafig’a bosilgandir. Bu nomada diqqat etiladig’an narsa shukim, boshqa hukmdorlarg’a yozilg’an nomalarning beskarisi o’laroq bunda Frantsiya qiroli haqida bir ta’rif va tavsif yozilmag’andir. Faqat soddagina so’zg’a boshlanilg’an, yolg’iz Amir Temurning oti satrlar orasidan shu (r) ishorat bilan chiqarilib, nomaning boshig’a qo’yilg’andir.
Nomani lotinchag’a tarjima etg’an mustashriq Rusalning qaydig’a ko’ra, hukmdorlar nomining satrlar orasida yozilishi lozim bo’lg’an holda hurmat va sharaf uchun biror ishorat qo’yib, nomaning boshig’a yozilishi mo’g’ul hukmdorlarining usullari emish.
(? Bu noma haqidag’i ma’lumot Berlinda fors tilida nashr etilgan “Kova” majmuasining 1921 yil may oyining 9ida chiqqan 5-sonli nusxasidan olingan. Bu noma lotincha tarjimasi va izohoti bilan 1892yilda chiqqan Frantsiya akademiyasi majmuasining 6-jildida bosilg’andir.
Bundan boshqa Mir Muhammadxon nomli eronli bir olim ham bu ma’lumotni Parijdan Berlinga yuborib, ba’zi sharh va izohotlar bilan “Kova” majmuasida nomaning fotografi bilan birga bosdirgan).
