Очиғини айтадиган бўлсам “Тенгри таоланинг инояти ила…” “Бобурия”ни маза қилиб, қийналмай ўқийман, тушунаман, англайман. Тилим ғўлдирамайди. Бироқ, бугунги замон тили билан ёзилган, менга ҳамнафас яшаётган баъзи қарорлар, жиноят кодекслари, журнал, газета ё турли чайқовчилик низомлари, “устав”, “фонд”, кўча афишалари ва алламбола шунга ўхшаш ташкилот йўриғларини ўқисам ўқишга қийналаман, гўё бегона лаҳжада сўзлаётганимдек тилим ғўлдираб қолади, тушунмайман

Талант БЕК
“ТИЛ МАДРАСАСИ” ВА ТИЛИМИЗ
“Абитурент” мулоҳазаси

Айлагил жондин жудо, лек этма имондин жудо.
Алишер Навоий

Мен учун Юнонистон тарихи Искандардан, Россия тарихи Пушкиндан бошланади. Бири “Мен ғалабани ўғирламайман” деган буюк подшоҳ бўлса, бири “Мен ўзимга тиклаган ҳайкални инсонлар қўлда қуролмайди” деган улуғ шоир. Икаласининг ҳам даражасини айтган сўзлари белгилади. Инсон даражасини сўз белгилар экан, икки дарё ўртасидаги тарих “тилим”дан, ҳар бир ишлатадиган сўзим тарихидан бошланади.

“Башаранг – шажаранг” деган ҳадиснинг илдизида “ҳар айтар сўзинг – юзинг” деган парда орқасидаги олам бор. Парда орқасида туриб “актёр”лару “томошобин”ларни кўп кузатаман. Томошабин бўлишга чиптам, саҳнага чиқишга “диплом”им йўқ. Айни дам луғатимизга кириб келаётган, кириб кетаётган, кириб-чиқиб кетаётган, ёпишаётган, ёпишмай турган русча-инглизча сўзларнинг ўзагини Искандаргача ё Пушкингача билмаганимдек, туркий сўзларни ҳам баъзан форсий ва арабий сўзлардан ажратишга қийналаман. Луғатларни қарайман: баъзан ўзаги форсий ё арабий бўлган сўзларга “форсий” ё “арабий” сўздан келиб чиққанлиги ҳақида изоҳ берилмай кетган бўлади. Ё чин туркий сўзни арабий, форсий ё русий дея ( рус → ўзб., ар. → ўзб., фр. → ўзб.) изоҳ берилганига дуч келаман.

Ачинарлиси Она тилимнинг аниқ “грамматик” қоидаларини билмайман. “Грамматика” нима ўзи, қайси сўздан олинган, асосини нима ушлайди; ҳеч бирига ақлим етмайди. Қоидаларда юнонча сўзлар бўлиши табиий, бироқ русча сўзларни мажбурлаб ёпиштиришлари ғалати. Бизнинг тил минг йилдан буён арабий сўзлар билан бойиган бўлса, уч минг йилдан буён форсий тил билан чатишиб яшаб келади. Бу уч тилнинг анча-мунча сўзлари бир-бирига безакдек ярашиб туради. Лашкарбоши Баҳром; Баҳроми Гўр, Баҳром Чубин сиз билган “Шоҳнома”даги ўша Шоҳ Баҳромнинг кўп айтиладиган лақаби ҳаётда “Гаргапур” эди. Эътибор беринг “гарга” (қарға) чин туркий сўз, “пур” чин форсий сўз (маъноси: ул, ўғил). Қарға ули ( қарғанинг ўғли) дегани. Сўз ҳам устаси орқали ясалса, шундай чиройли ясалади.

Ўтган аср “филолог”лари грамматика қоидаларини шундай йўлга қўйди-ки, натижада, ўша олимлар фикри-ю қоидалари билан суғорилган бугунги кун олимларининг “мия”си ишлаб чиқарган грамматик қоидалар билан асарларга қарасак Бобур “Бобурнома”ни, Йўллиғ Тегин тошдаги хатини, Маҳмуд Қошғарий, Саккокий, Шайбоний, Аҳмад Яссавий, Югнакий ўз асарларини ғиж-ғиж хатолар билан ёзгану, биз эса тилбузарда, тилпонда, китобларда, жаридаларда, афишаларда, кампутирда тўғри ёзаётгандекмиз. Гўёким, йигирманчи асргача тилимизнинг ўз қонун-қоидалари бўлмаган. Ёки битта дафтар юзига битиладиган хатбошидаги бир гапда қатнашадиган бир гала “лар”у, биргала “нинг” қўшимчалари “Алпамшаҳ” достонини айтувчи бахшига ё Қошғарий асарига ёрдам бермагану бизга тайёр ёрдамчидек, аслида бу бизга эмас, туркий тилда сўз қурилишини “ясай” олмаган бирор филолог олимнинг унвон олишига ёрдам учун келган деб ҳеч ким айтмайди. Албатта олимлар деганда қўштирноқ ичидаги “аллома”ларни назарда тутяпман.

Тилни билиб билмай сиёсатга бўйсиндириш, қолиплаш, “озод инсон” деган сўзни, бўй-бастини рўйи-рост кўрсатмай, “мустақил шахс” дея мазмунан тубанликка олиб тушиш ёки олим одамнинг ўргатилган одамдек сайраши парда сидирилиб қаралса жуда хунук манзара касб этади. Ўргатилган маймундан кўра, ўргатилган одам хунукроқ эканлигига яна бир бор амин бўласиз. Аларнинг “ҳукмрон”лиги сабаб ҳам сўз ёнидаги сўзни ушлай олмай қолди. “Сўз” ёнидаги сўзнинг қўриқчиси бўлишдек вазифадан воз кечди. Сўз қурилишлари расво, иборалар бачкана. Фақат бармоқ билан санарли бадиий асарлар, илмий асарлар, рисола ва мақолаларда тил ғализлиги сезилмайди. Қолганларида эса ясаган, “ёпишмаган” иборалари “яшаш” нималигини билмайди. “Итдан тарқаганлар” деган ибора бор. Шу иборага хосу шу иборадек узоқ “яшай” оладиган ибора ҳам ясай билмади аксарият “имон”сизлар. Бу ибора ориятли жонивор бўлган бўриларни аждодларимиз деб билган туркийлар (турк, туркут) томонидан туркийлар шаънига доғ туширган қавмларга, одамларга нисбатан эрамиз бошларида ишлатилган. Неча минг йил бўлди! Қўпол бўлса ҳам туркийча “ясаган”. Ҳозиргача яшаяпти. 576 йил Валентин юборган элчига бек Турксанф “Сизлар ўн хил тил ва бир ёлғон ишлатадиган ўша румликлар эмасми?” дея савол беради. Демак бизда «алдов» гуноҳ эди! Ўз шаънини, миллатини қадрини яхши билган эди. Ҳозир-чи?! Ўн хил тил ва ўнта ёлон бўлди-ку! Кечаги тўқсонинчи йилда яшаган одамлар бугун ҳам яшаётган бўлса-да, била туриб тўқсонинчи йиллар тарихини ҳам ёлғон ёзди-ку!…

Баъзан кўча-кўч ижарахоналаримда юзлаб журналлар сочилиб қолиб кетган бўлади. Бу жаридаларнинг қанчасида қанча лаб хато бору, қанчасида қанча лаб йўқ. “Журнал” халқ билан, унинг савияси билан ҳисоблашадиган, ҳар бир сўзнинг қандай ёзилишида ўрнак бўладиган, сўзни омма онгига сингдирадиган, унинг онгига таъсир қиладиган, келажак авлодни шундан хулоса чиқариб “ёздириш”га мажбур қиладиган тахлам-тахлам қоғозлардир. Кеча сочилиб ётган журналларнинг бирига илк бор кўзим тушиши бўлгани учун қўлимга олиб варақладим: “Инфолиб”! Номидан мазмун оладиган бўлсам кутубхона хизматининг инглизча қисқартмаси бўлса керак. Аллани инглизча эшитган бўлса керак деган хаёл келади.

Озарбойжонликнинг қўлига тушса инглизларнинг варағи бўлса керак деб ўйлайди, бироқ ичи русча ва ўзбекча. Аслида, бирор инглизга шу журнал керак бўлса ўзбекча номда ҳам топа олади. Керак бўлса кампутирларни ҳам ўзбекчалаштирмайсанми дегинг келади. “Инфолиб” ахборот-кутубхона хабарномаси, Н:4. 2017” деб ёзиб қўйибди. Очмоқчи эдим бармоғимга кўпроқ варағи илашиб кетди-ю, 17 саҳифага кўзим тушди. Албатта кўз қурғур каттароқ ҳарфларни дарров илғайди, сарлавҳа ичидаги “лавҳа” шундай: “Ахборот-кутубхона ресурсларини каталоглаштиришнинг долзарб масалалари” мавзусида семинар-тренинг”… сўнг мақола бошланади. Бирорта туркий сўз йўқлиги майли сарлавҳада, бироз ўзбекчалаштиришнинг имкони йўқмикан?! Барибир тилим келишмади, ўзбекча чиққан бу тилни суғуриб бошқача ғўлдиратиш керакми ё?!

Суратларини томоша қилиб бошига қайтмоқчи бўлиб 15 саҳифага энди бармоқни ҳўллаб босаётган эдим, “ёхуд” ёхудмас “ёҳуд” экан. Кўз қурғур барибир баъзида сўзларга тушиб қолаверади-да. Журнал эса: Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонасининг маданий, маърифий, илмий-оммабоп журнали экан. Хабарнома деб ёзилгану буёғи журнал. Ҳам “Алишер Навоий” номидаги, ҳам “Миллий” кутубхона! Бу журнал-ку Миллий деган сўзга ярашмабди, хўп. Бироқ мамлакатимизда қанчалаб, эҳ-ҳе… Бу эса қўлимга тасодиф тушган бир мисол эди, холос…

Очиғини айтадиган бўлсам “Тенгри таоланинг инояти ила…” “Бобурия”ни маза қилиб, қийналмай ўқийман, тушунаман, англайман. Тилим ғўлдирамайди. Бироқ, бугунги замон тили билан ёзилган, менга ҳамнафас яшаётган баъзи қарорлар, жиноят кодекслари, журнал, газета ё турли чайқовчилик низомлари, “устав”, “фонд”, кўча афишалари ва алламбола шунга ўхшаш ташкилот йўриғларини ўқисам ўқишга қийналаман, гўё бегона лаҳжада сўзлаётганимдек тилим ғўлдираб қолади, тушунмайман, чунки, бадиий асарларда, шеъру ғазалларда қўлланадиган шеърий саънат туридек ўн хил маъноси бор, ё адабиётимиздаги “модерн” услубида ёзилгандек. Баёнлари қисқа, лўнда, тушунарли ва аниқ эмас. Нимани ёзаётганига ўзининг ақли етмайди, ё инглизчадан, ё русчадан тил қоидаларигача ўгириладиган тилга мослаб ўгириб олади, бу ҳам етмагандек қайси сўз ўрнига ўзбекчадаги қайси сўз мос тушишини билмайди. Қисқа ва лўнда хабар берувчи kun.uz, sof.uz, xabar.uz каби хабаргир ойнакларга кўз тутасан. “… Бухоролик 20 ёшли йигит, 20 ёшли Н.Ч. исмли қизнинг турли соҳаларига пичоқ уриб…” (Соф.уз. 23.02.2017) деган хабарга кўзинг тушади-ю танадаги “соҳа”лар ҳақида ўйлайсан. Соҳа бизга жонли ва жонсиз жисмга нисбатан сингишмаган сўз эканлигини ўйлаб яна ўйга толасан.

Билимдон “улома”ларимиз “Алишер Навоий ўзбек тилининг асосчиси…” дея сўз бошлашади, ва дарсликларда ёзишади. Мантиққа эътибор бериб ҳайрон қоласан; Ҳазрат Навоийдан олдин ўзбек тили бўлмаганми? Ҳазрат Навоий асарларида қўллаган сўзлар “пахтазор”дан олинганми? Навоийни улуғломоқ учун шундай дейилган бўлса, бундай улуғлаш Навоийга кераги йўқ. Улар Навоий орқали ўзини улуғлашга, ойлик олишга, журналларда сурати ва ёздиғи чиқишига ихлосманддир аслида. Бу қилиқлари миллат шаънини туширса-да, аларга “ғўддайиб” юришни бағишлайди. Инсон миллат шаънини юксалтириб кейин “ғўддайиб” юрмайдими? Рост сўз билан улуғласа ҳам бўлади. Мақсуд Шайхзода гўзал қилиб “ғазал мулкининг султони…” дея таъриф берган-ку. Шундай сўз тополмайдими ҳозирги домлалар?! Филология фанлари доктори Юсуф Четиндоғ айтади: “Туркий миллатлар адабиётида ўз иқтидори, бебаҳо ижоди билан шон қучган шоир ва адиблар кўп. Аммо, айнан Навоийга ўхшайдигани йўқ. Мана, Юнус Эмрони олайлик, у фақат бизнинг халқимиз орасида машҳур. Фузулий озарларнинг энг суюкли шоири. Махтумқули туркманларнинг биринчи шоири ва ҳакоза. Алишер Навоийчи? Туркий халқларнинг барчаси учун бир хилда қадрли ва уларнинг ҳаммасини ўз атрофига бирлаштиришга қодир Сўз султонидир.” Айтса бўлади-ку шундай!

Туркий тил ўйноқи, оҳангдор, турли қочиримларга бой, ширали ва жозибодор лаҳжалари билан бутун дунё тиллари орасида алоҳида ўрин касб этмайдими, ё? Ҳофиз Шерозий таъбирича туркий лафз бу тирандозлар лафзидир. Туркийлар тирандозлардир, мерганлардир. Бу ёйдан ўқ йўлласа мўлжалга аниқ теккизувчилар дегани. Туркий тил ҳарбийлар тили деган мантиқ бор, бироқ, пардани каттароқ сидириб қаралса, туркий тилда ҳар бир сўз ўз мўлжалига бехато эга дегани бўлиб чиқади. Аммо, пардани сидириб оламга теранроқ назар сола олмаган “филолог”ларнинг аксарияти эса, туркий тилни “уруш тили”, “қўпол тил” деб шогирдлари онгига сингдиришга ҳаракат қилади. Бир томондан туркий тилда ижод қилганларни улуғлаб, бир томондан бу гапни айтишлари буқаламунликдир.

Жуда кўплаб форс-тожик шоирлари ўз тиллари ҳақида форс тилида фақат ишқий хатлар гўзалдир деб битиб кетган эдилар. Сўз ясалишларидаги ўзакка эътибор берилса туркий тил бир қадам олдинга ўтади доим. Бу тилда ишқий хатлар эмас, кўпроқ “ишқ хатлари” гўзалроқ битилгани ҳам маълум бўлади. Темурийлар даврида ва ундан сўнг нега шоирларимиз кўпроқ форсча ёзишган деган саволга жавоб сифатида “филолог”лар талабаларига форсий тил туркий тилга нисбатан гўзал бўлгани учун дея айтишди. Ҳеч бири айтмади-ки, арузда шеър ёзиш форсий тилда осон ва ҳозир ҳам туроқ ва қофиялари бир бўлган ҳар қандай шеърни арузга солиб ёзишади деб.

Тарихчи ва тилчи олимларимиз туркий тил “уруш тили” эди деб уқтиришди. Эътибор беринг, Амир Темур қўл остидагилар асосан туркийлар, форслар ва араблар эди. Амир Темур араб тилини илмий тил, форс тилини бадиий адабиёт тили, туркий тилни эса “уруш тили” эмас, давлат тили деб белгилаб қўйган эди, “уруш тили” деб эмас. Ҳукмрон тил сифатида белгилаган эди. Тарихни кўрсангиз темурийлар даврида ва ундан кейин ҳам сиёсий аҳамиятга эга, давлат олди-бердисига доир деярли барча ҳужжатлар туркий тилда олиб борилган. Бадиий асарлар форсий, илмий асарлар арабий ёзилган. Ҳарбийлар доим давлатнинг энг аҳамиятли қисми бўлган. Бу эса туркий тилнинг ўз-ўзидан ҳарб тили бўлиб кўчишига олиб келган. Ва ҳарбда ҳам туркий тил жуда гўзал жаранглагани учун Амир Темур давридан то Амир Олимхон даврида бўлган Восеъ қўзғолонигача форс-тожик тилларида “тутуқ, тўқсоба, юзбоши, мингбоши” каби кўплаб ҳарбий терминлар қўлланилиб келди. Бу икки тил Оқпошшо босқинига қадар “генерал”ни инглиздан, “солдат”ни русдан олмаган эди, бир-бирини тўлдирган эди. Майли буни давлат босқинларида юзага келган имконсиз ҳолат деб олайлик.

Бироқ, ўтган асрнинг эллигинчи йилидан тўқсонинчи йилигача бўлган дарсликларни олиб қарасангиз тилимизни сақлаш учун хизмат қилгувчи филолог олимлар эса тилни йўқотишга хизмат қилган бўлиб чиқади, ёзган ҳар китобида ўттиз фоиз русча сўз қўллаб ёзишди, ўзларининг чаласавод эканлигини қўштирноқ ичидаги маданият орқасига бекитишга ҳаракат қилишди. Ундан кейинги даврда эса қизил галастугини ечиб, шартта яшилни тақди-ю янгидан-янги “ғалати-ғалати” сўзлар ясай бошлашди. Мустақилман деди-ю, ҳатто, миллатнинг асрий урф-одатларини белгилайдиган «миллий» деган сўзни ҳамма нарсага «ёпиштирди». Сал бўлмаса «ички ишлар органлари» ходимларини ҳам «миллий милиса» деб аташ қолганди. «Ички ишлар органлари» ходимлари» эмиш. Қисқа, лўнда бирор атама ҳам топа олмади. Сўзларни ўз маъносидан узиб бошқа маъноларга ўтказа бошлади, ўз маъносидаги сўзларни бошқа сўзлар билан алмаштира бошлади, ўзбекчани арабча ё форсчага бўлса, русчани инглизчага, ё русчани аввал ўзбекчага кейин инглизчага ва ҳоказо…

Кеча эса «Тўйтепа» деган чин туркий сўз, тарихий атама, илдизи дарий сўз бўлган, ачинарлиси нурсиз бўлган «Нурафшон»га айланди қолди. Пушкин давридан Есенин давригача бўлган рус адабиётини қарасангиз ҳар бир китобдаги тушуниш қийин бўлган сўзларга элликтагача, борингки, юзтагача изоҳ ёзилади. Китобда элликта ё юзта сўзни тушуниш қийин, ёки ўқувчига ёрдам сифатида ёзилган бўлади. Бироқ рус миллатига мансуб бирор киши, мактабда яхши ўқиган инсон ўша юзтадан эллик ё олтмиштасини тушунмайди. Айнан ўша даврни қиёс қилиб оладиган бўлсак биздаги ҳар бир китобнинг ярми изоҳга тўлади. Изоҳдан ташқари китобда ўқувчи тушунмаган яна қанчалаб сўзларга дуч келади-ю, ўзини тушунгандай тутиб ўқиб кетаверади.

Огаҳий, Нодира, Амирий, Феруз, Фурқат, Муқимий, Мунисдан тортиб то ўтган асрнинг ўттизинчи йилигача келамиз. Замон бошқа эди деб қараб бўлмайди, Парвардигор яратган ранглар ўша; ёмғир ўша, қор ўша, шамол ўша. Миллат ўша, тил ўша. Оналаримиз икки аср олдин ҳам ўз тилимизда алла айтишган, ҳозир шу тилда алла айтишяпти. Бунда биринчи айбдорлар албатта филолог олимлар. Таснифлари-ю рисолалари орқали бизни деярли Навоийдан йироқлаштириб бўлди, бу “билимдон”лар ўтмиш билан келажак “сўз”ларини бир-бирига боғлай олмас экан, қайси юз билан “филолог”ман деб юрибди?! Бизни Навоийга, Бойқарога, Лутфийга яқинлаштириш йўлларини қидирмай, рўйи-рост “таржима” қилиб қўйаяпти. Улар гўё “чет эллик”. Изоҳларда эса уларга қай йўсинда яқинлашиш кераклигини мантиқан асослаш ўрнига, узундан –узун шарҳ ёзиш билан оввора.

Шу ҳолат давом этса кейинги асрда Фурқатнинг “Сайдинг қўябер сайёд сайёра йўқ экан мендек…” деган сатридаги ҳар сўзга изоҳ ёзиб бериб “докторлик диссертасия”сини ёқлайди, “тилчи”лар орасида ҳурмати ошгандан сўнг “мендек” деган сўзга янгги маъно юклаб “университет”га декан бўлади. Йўқсиллар бир четда қолади-ю, катталарга “Эзидёр”да ош бериб Чўлпоннинг “Мен йўқсил на бўлиб уни суйибмен…” деган сатридаги “йўқсил” сўзини ўқувчилар тушунмаяпти дея йўқсил сўзига ҳам битта изоҳ ёзиб “проректор” бўлади. Шогирдлари эса албатта устозидан ўзишади. Кириб келаётган технологияларни, замонни ва бошқа нарсаларни баҳона қиладими тил бузилишига? Албатта! Аслида дум силкитиш учун баҳона шартмас. Эҳ-ҳе қанчалаб фан докторлари, фан номзодлари, профессорлар, академиклар, укадемиклар бор. Туркий тилда битта технология ё “ноутбук”ни жаҳонга чиқаролмайди-ю шунча академик, нима каромати учун бундай унвон олганлигига ҳайрон қоласан?! Битта тилпон яратолмайди фан доктори, буниси майли тилпонни ўзбекчалашитира билмайди. Яна, фан доктори! Бу нарсага меҳнат эвазига келадиган шараф деб эмас, унвон деб қараганидан кейин шунақа бўлади-да, улар сотиб олади, тортиб олади, ишқилиб олади-да ғўддайиб юради. Подшони туфлиси чанг бўлса бўлади, аммо уларнинг туфлиси чанг бўлмайди. Талабалар “устоз” мақомида эъзозлаб тозалайди. “Устоз” мақомида эъзозлаб тозаласа қанийди! Афсус, “баҳо” илинжида тозалайди.

Олимлардан ҳикмат излай дея уларни қидирасан, улар эса «олимлик» жойида йўқ. Кўрсатувга кетган дейишади. Тилбузарга қарайсан. Аслида улар элга ўзини кўрсатишга кетган бўлишади. Уларни тилбузарда кўриб бунга имонинг комил бўлади. Тўртта-бештаси тўда бўлиб олиб алланималар деб валдирайверади, валдирайверади. Олим “олимлик жойида” турса, кўрсатувчилар ўзи келиб кўрсатиб” кетишади-ку. Ҳеч қурса келажак авлод кўрсатган бўлади-ку.

Икки соат истудияни тахлайди, олимнинг вақтига қараб эмас аксарият ҳолда истудия вақтига қараб тахланади. Ўзини кўрсатиши керак бўлган олим эса, икки соат кутади, телерадиокомпанияларнинг фойэсида темир қутидан ўтади, “прописка” қилади, фамилясига қараб чақиртиради. Вақт эса… Вақт… Ичкарида икки соат бўёқ чаплаш хонасига кириб кетади. Машшота қизнинг упа-эликларидан юзига суртади, йўқса юз йилтиллаб қолармиш. Имонсиз “аллома” эса ўзини кўрсатишга шошилади. Бир дам хаёлга чўмиб ўйламайдики; қачонлардир қайсидир танишининг боласини ўқишга киритганини, қайсидир талабадан баҳо учун пул олганлигини, кимдандир пора олиб ҳаром еганлигини, шу сабабли юзида ҳаром ёғ йилтиллаб туриши-ю, ўзгаларнинг тақдири ўрнига бошқа бировнинг тақдирини ёзиб қанча “тест” жавобларини ҳазм қилиш орқали ҳаром еб қаппайган қорни қаршисидаги ойнакда хунук кўринаётганлигини бир дам ўйламайди. Сарфлаётган вақтига эса қанча ишлар қилишини хаёлига келтирмайди.

Илм истудияда ўргатиладиган, ўрганиладиган саҳна жараёни эмас. Сўз эркини “айрим билимдонлар” ўз манфаатлари юзасидан сиёсатга ё ёлғон ҳашамларига топшириб қўйиши ачинарли ҳол. Миллат шаънини гўё ўзга миллатга ўзи ҳоҳлаб топширгандек гап. Аларнинг кети “от” устида экан, шундай давом этаверади. Бу “устидиячилар” гарчи секин, силлиқ, мулойим ширин гапирса-да, аслида, олим эмасу саҳнага чиқиб бақириб турадиган “бақироқ нотиқ”ларга ўхшайди. Нотиқ Цицерондан узма келтирадиган бўлсак: “ Чўлоқлар кучсизликдан отга минганларидек, улар ҳам кучсизликдан бақирадилар” деймиз.

Подшомиз Шавкат Мирзиё Бухородаги бир йиғилишда Миллий хавфсизлик хизмати ва Ички ишлар ходимларни танқид остига ола туриб шундай деди адашмасам: “ Индамасанг булар кўчадаги исталбани ҳам ушлаб қамайди…” Мўлжалга сўз шундай урилади! Қўштирноқ ичидаги адабиётшуносларимиз эса, “адабиётшунос” бўла туриб, ёзиш нароқда турсин сўз айтиш мўлжалини билмаяпти, шекилли. Подшо айтган сўздан улгу олиб назира келтирадиган бўлсам; кесакдан даҳо ясайди булар. Ёпишмаган сўзни олиб келиб ёпиштириб қамайди. Жонини юмшоқ кирисла ва кандасанирда асрамак учун имонини еб бўлган алар.

Бу гапларни бекор гапирмаяпман. Мен “абитурент”ман! (Эҳтимол мақолани ўқиган ўқувчи, аламзадаликдан ёзган экан дея ўйлаши ҳам мумкин. Қандай ўйлаш унинг фикрат “даражаси”га боғлиқ. Нима учун куюнганим эса сатрларда сингишиб қолаверади.) Ўқишга топшириш асносида барига гувоҳ бўлдим. Ишқ илмга иштиёқ беради, илм ортида ишқ бор деб, ишқ ортида Парвардигор бор деган ақида ичра яшаганман. Баъзи ҳаромнамакларни илмга ўз нафсини аралаштирганини кўриб анча йиллар олдин талабаликдан, толибликдан, толибонликдан кўнглим қолган эди. Бироқ, онам “бизнинг оилада барча ўқиган, сен эса илмсиз” деди. Илмсиз дегани бу “диплом”сиз дегани эди. Тил ва адабиёт университети очилибди деган сўзни эшитдиму адабиётга меҳрим туфайли хуржунимни елкалаб Тошкентга келдим. Инсонга ишончи йўқ жамиятда ҳужжатлар сўзлашига амин эдим. Барча ҳужжатларни; “олам-олам ҳужжатларни” тўғрилаб “Алишер Навоий номидаги Тил ва Адабиёт университети”нинг “филология” бўлимига топширдим. Гўёким сен “афғон жанги”дасан; гоҳ Пули Хумри, гоҳ Панжшер, гоҳ Дилоромда ўз вақтида бўлсишинг керак! Кечиксанг ё адашсанг – тақдиринг тугайди.

Бир талай сарсонгарчилик; сенга керакли “объект” Тошкентнинг у бурчагидан бу бурчагига сендан қочгани қочган, бекингани бекинган. Ҳужжатни “Оқтепа”га топширсанг, ижодий имтиҳон “Қоратепа”да бўлади, “тест” деган алламбало эса яна бўлак манзилда. Амал-тақал қилиб манзилни топдиму гуруҳ-гуруҳ қоровуллардан ўтиб, “взвод-взвод”га бўлиниб аллақандай мактабнинг синфхонасида ижодий имтиҳонни топширдим.

Ижодий имтиҳон деганда ўз номи билан ижод наъмуналарини тушунардим, аксинча бу “иншо” дегани экан. Фикратимда туғилган фикрларни апил-тапил қоғозга туширдиму барчадан иллай жим туриб чиқиб кета бердим. Кета-кетгунча эса қалам тишлаб ўтирган, ҳали бир қатор ҳам ёзмаган “абитурент”ларга ҳам кўзим тушди ва парда орқасида туриб ҳис қилардимки қайси бинонинг бурчагида булар учун ҳам “аллолама”лар “минг доллар”нинг “кайфи” билан иншо ёзаётганлигини. Ва яна шуни ҳис қилардимки кимнингдир тақдири эвазига топилган ўша ҳаром пулни хотинига кўз-кўз қилишини, фарзандига едиришини…

Мен билардимки, нафақат “ўйнашдан бўлган бола”, ҳаром еган бола ҳам истаймизми-йўқми “ҳароми” деб аталишини ҳам. Бировнинг “ёздиғи” ўрнига талаба бўлган одам эртага адабиёт учун нима ҳам қилиб бера оларди?! Адабиётда миллат шаъни бекинганлигини билмайди, адабиётнинг оёғидан тортади, миллат шаънини пастга қараб ўзи каби пастлатиб кетаверади. Онаси айтган аллани, Навоийнинг сатрини ўша берилган минг доллар эвазига ҳисоб-китоб қилади холос. Халқни минг долларга алдайди, тилни минг долларга сотадиган “ватан ичидаги миллат хоини”га айланади. Галастук тақиб Ватанни сотишнинг бир кўриниши бу холос.

“Балл”эълон қилинди, хатоларим кўплиги туфайли натижа кўнглимдагидек бўлмади. Ғ. Ў. деган дўстимиз “апилатса”га беринг деди. Апилатса нима дегандим, қайта имтиҳон деди. Апилатсага бериб, роса тайёрланиб қайта имтиҳонга кирдим. Апилатса раиси Н. Ж. экан, яна бир домла, тўртта аёл ва пойгакда “юрист” турибди. Битта абитурентдан шунча одам қайта имтиҳон олармикан, буларга қарши қандай жанг қилсам бўлади дея ҳайрон боқиб турсам, Н. Ж. жойидан туриб исмимни айтиб таниган каби кутиб олди. Афсуски, қайта имтиҳон олишмас экан, на ижодий ишга қараларкан, на бошқага. Дафтарингизни қўлингизга тутаркан-да “илтимос, менга қўйилган балдан розиман” деб қўл қўйиб беринг дейиларкан.

Қўймайман десам, тўртта хотин шанғиллаб қолди, хотинларга бас келиб бўладими?! Эркак киши хотин билан ҳам жанг қиладими дея ўзимдан ўзим уялиб кетдим. Дафтаримни биринчи вароғини очдиму, қолганини очмадим. Албатта хатоларим кўп эди. Ёзувим хунук бўлса уларда не айб?! Ёзган ҳарфларимга тушунмаса уларда не айб?! Қўлим на кирилл, на лотин ёзувига келишмаса уларда не айб?! Арабчами? дейди. Хатим эски ўзбек ёзувига ўхшаб буралиб, эшилиб ётса уларда нима айб?! “Хотинлар” чиройга ўч бўлади, мазмунсиз бўлса-да, чиройли ёзишим керак эди, афсус. Математикани билсам ҳам, грамматикани билмасам уларда нима айб?! Ўзлари яратган қоидалар ўзларига маълум. Қонунни ҳурмат қилиб лотин имлосида ёзган бўлсам менда нима айб?! “Мактабда кириллча ўқигансиз-ку, криллча ёзмайсизми?” дейдими-яй…

Дипломи бору ўз китоби йўқ одам тўмтоқ калласи билан ақл ўргатса инсонга алам қиларкан. Улар иншо мазмунига эмас, ўсган соқолимга қараётган бўлса менда нима айб?! Мен эса “мазмунсиз” юзларга қараб мантиқ қидираётган эдим ўзимча. Гўёким Усмон Носир қонини (Дарвоқе, мавзу “Усмон Носир шеърияти” эди. Гўё, Усмон Носирнинг умрини куйдиришгач, у ёзиши керак бўлган шеърларни булар ёзиб қўйгандек…) сачратган қизил доғлари бор дафтаримга қарадим. Хатоларим кўпдир, бироқ, мен “ҳеч қачон” сўзини ҳеч қачон қўшиб ёзмаганман. “Ҳ” билан “қ” ҳарфи бир-бири б-н қўл ушлашиб турмаган эди. Икки сўзнинг орасига қип-қизил қилиб белги қўйибди. Белги қанақа денг?! Сўзни ажратиб ёзиш керак деган белги эмас, “абзац”дан ёзмак керак деган белги. (Ҳатто таҳрир белгиларни ишлаб чиқмаган, ё умуман бехабар) Гўё, “ҳеч” бир томон қолиб, “қачон” “абзац”дан ёзилармиш?!

Ўзига яраша хатоларим ҳам бор эди. Аҳурамазда деган сўзни худди шундай “Аҳурамазда” деб ёзиб қўйган эдим. Қўшиб ёзганманми ё ажратиб “Аҳура Мазда” дея тўғри ёзганманми ёдимда йўқ. (… Менинг қасамларим олтита: биринчиси СЎЗ қасами… деган сатрларни мисол тариқасида келтирган эдим “Авесто”дан) “Юмшоқ “ҳ” билан ёзиб қўйган эдим”. Гапни қаранглар, юмшоқ “ҳ” эмиш. Қаттиқ “ҳ” қанақа бўлади? Қаттиқ “х” бўлса, юмшоқ “х” қанақа бўлади? Икаласи иккита ҳарф-ку! Гарчи “Авесто” китобини Асқар Маҳкам таржимасида ўқиган бўлсам-да, Тилаб Маҳмуд рисолалари орқали “Авесто”ни теранроқ англаган бўлсам-да “Аҳура Мазда”да сўзида “хато” қилган эдим. Тилим “Ахурамазда” деб ёзишга келишмаган эди. Аҳраманни ҳам “Ахраман” деб ёзмаган бўлардим. Маздапарастларнинг машҳур дуолари: “ Аҳуна – Вора” , “ Яса аҳу ваяряв…” лардаги “аҳу” сўзларида ҳам ҳарф “ҳ” эди. Қаршимда турган айрим чаласаводларнинг эса бунга ақли етармиди?! Бу дуо ўқиб бўлингандан сўнг; “Ашим вуҳу…” кейинги навбатда эса “йингҳи ҳотам…” ўқилади-ю, бирор жойида “х” ҳарфига дуч келинмайди. “Хуҳшасрвтимом…” дуосидаги “х” ни назарда тутиб “х” ёзилади деб айтган-да дерсиз?! Афсуски, “назарда” тутишни билмайди булар. Сўкинганча ташқари эшикни жаҳл билан ёпган эдим. “Уялмайсизми?” деди бир таниш домла. “Мендан имтиҳон олишга булар уялсин.” дедим. Пастда мактаб панжараларига суяниб “Чўлпон” нашриётининг муҳаррири Д. У. турган эди.

— “Апилатса” қандай бўлди? – дея сўради у киши.

— “Апилатса” бўлиши учун мана шу “Тил мадрасаси”даги домлалардан ўнта, ўша домлаларнинг ҳар бирининг шогирдларидан ўнтадан жами бир юзи ўнта “аллома”лар галалашиб бир томон бўлсин, мен бир томон бўламан. Холис гувоҳлар ичида шахмат соатини қўямиз, вақтни белгилайман. Нафақат иншо, роман бўлмайдими, достон бўлмайдими; барчасидан “аъло” ёзмасам қайтиб қалам ушламайман, — дедим жаҳл ичида.

Дарвозадан чиқишда мени кутиб турган қош-кўзлари қоп-қора гўзал қиз эса:

— Илоҳим ўқишга кириб кетинг. Университетимизда ўқиш сиз учун шараф, — деди.

— Бу ерда ўқишим “университет”га шараф, сени севишим менга шараф, — дедим ноилож.

Бу сўзлар йўл-йўлакай тилимдан тўкилган сўзлар эди-ю, бироқ, бу сўзларни алар ўзлари учун “минг доллар”га сотиб олишгандек, гўё.

“Цирк” майдонини Тошкентнинг маркази деб оладиган бўлсак “апилатса” Тошкентнинг жануби шарқ томони(Шастри)да, “тест” эса Тошкентнинг шимоли ғарби(Қатортол)да бўлди. “Тест” ижодий имтиҳондан бадтар бўлди. Аввалдан шундай бўлар экан. Парда орқасида тилпондан ечиш, деразадан қоғоз ташлаш, саволларни суратга тушириб юбориш, пул билан кириш, ўрнига одам киритиш, “паспорт” тўғрилаб кириш, ҳокимнинг боласи ўқиши шарт бўлиши, “шпаргалка” ва ҳакозаларни айтмаяпман. “Бункириски группа” деганларигача бор. Имонини сотиб еб бўлган бу имонсизлар ўзларининг “одам”ларининг “тест”ларини ечишади. Пул учун ундан кўра иштонингни ечиб кўчага чиқ! Уят! Элликта “аллома” бир жойга йиғилиб битта “абитурент”нинг “тест”ини ечади.

Ҳали ўсмир, кўп нарсадан бехабар, ширин орзу ва соф ният билан келган бошқа бечора “абитурент”лар эса вароқдаги саволларни эмас бу “элликта калла”ни енгиб ўтиши керак бўлади. Бу “элликта калла” эса биринчи марта “тест” ечмаётган бўлади, йиллар давомида пишиб кетган, устига-устак қанчалаб талабаларини шу ишга жалб қилган бўлади. Бу “робот”ларнинг ўзлари ҳам, шогирдлари ҳам “ўргатилган одам”лардир. “Ўргатилган одам”ни енгиш учун эса, у ўрганмаган қоидани йўлга қўйиш керак бўлади холос.

Бир томон текширувчилар, бир томон домлалар, бир томон орзумандлар, бир томон кутгувчилар, кўча тўла эса аравакашлар. Гитлер бунёд қилган “канцлагер”ларга яҳудийлар қандай киритилган бўлса, шундай киритиларди “абитурент”лар. Энг алам қиларлиси ўзингни ўғридек, ё бирор душмандек, ё айбдордек ҳис қиласан. Сен гумондор шахссан! Соқчилар “гумон” қилиб текшираверади, текшираверади. Сенда ҳеч нима йўқ; барибир пашалаб текшираверади. Виждонинг қийналиб кетади. Ички ишлар, миллий хавфсизлик, “домла”лар, тили бирлар текшираверади. Бири бир “пасспорт”га, бир башарангга қараса, бири гоҳ туфлингга, гоҳ туфлингнинг ичига қарайди. Сен хавфли жиноятчисан, гўё. Ё, четандаги қўйсан. Биттасидан ўтиб келгунингча инсон қадри тўкилиб бўлади.

Биттасидан ўтдим, иккинчиси… Иккинчисидан ўтдим учинчиси… Учинчисидан ўтдим… Тўртинчиси… Тўртинчиси “пашаловчи домлалар” экан. Бўйи узун, қорадан келган бир “домлача” мени пашалай бошлади. Эркак киши, эркак кишини пашаласа одам ғалати бўларкан; нафратланиб кетаркансан. Сонингнинг орасига қўл узатса жирканиб кетаркансан. Жирканиб қараб тургандим, пашалаб туриб сўради:

— Нимадир борга ўхшайди?
— Шимимнинг ичида нима бўлса сизга, жаноб! – дедим.

Бу пашалаган “адабиётчи” сўзнинг маъносига борармиди?!

Мен-ку шундай ҳолатга тушдим, аммо, қизларчи қизлар?! Олис қишлоқлардан келган қизлар, орини осмон билган тоғ қизлари-чи?! Қоматини онаси кўрса уяладиган қизлар-чи?! Уйга бориб юм-юм йиғламайдими?! Уларнинг шаънини топташ эмасми бу?! “Ҳазрат Навоий” деган ёзув бор “шпаргалка”ни уялмасдан, қийналмасдан, имонсизларча шимининг ичига солиб кирадиган битта-иккита нокаснинг касрига шунча инсон қолиши шартми?! Миллатни соф, тоза ҳаво билан тарбиялаш учун эса аввало “ўргатилган одам”лардан тозалаш керак. “Тил мадрасаси”га эса СЎЗ орқали чин қабул қилинади, бунақа жараёнлар орқали эмас.

“Шпаргалка” билан мадрасага кириб домла бўлган бунақа “имонсиз аллоламалар” касрига эса бутун тил қолади, миллат шаъни қолади. Шунинг учун ҳам мўлжалга олиб гапира олмаймиз, фақат ғўлдираймиз. Лаҳжамизни билмаймиз. “Ўргатилган олим” миллат туйғусини теран идрок эта олмаганидек, “шаън” деган сўзни ҳам ҳис қила олмайди.

Парда орқасида қолган тасаввур адабиёт илдизини теран ҳис қилгандагина, сўз мўлжалини топа олади. Адабиётнинг, миллатнинг такомилини ва тараққиётини шу нарса белгилайди. Ҳаққоний мушоҳада этдиради. Сўз инсонни асир этувчи восита, шундай экан миллатни ҳам асир этади. Миллатини севган инсон эса бегонага асир бўлмайди, ўз севганига асир бўлади. Пулга асир бўлиб адабиёт равнақини, миллат шаънини сотаётган миллатимиз ичидаги бу “миллат хоинлари” эса миллатни севмаган бандалар. Фақат маошни қанчалигига қараб ё курсини баланд пастлигига қараб “маош”ни севади, курсини севади. Имонини сотган бандалар талабаларга қандай қилиб миллатнинг шаъни бўлган “тил” ҳақида дарс ўтсин?! Парвардигор ва инсон, тупроқ ва осмон ҳақида қандай сўзласин?! Ватан билан, ўзи билан, сиёсат билан, жамият билан, миллат билан қандай холис муносабатга киришсин?! Тоза бўлмаган одам, тоза фикр бера оладими?! Ўз нафсини танимаган олим илму толибни таний оладими?! Бировнинг тақдирини минг долларга сотиш, Худо берган умрнинг қанчадир қисмини куйдириш, бировни минг долларини ўғирлашдан оғирроқ жиноят эмасми?! Алар олим эмас ўргатилган маймундан хунук кимсалардир, алар илмбозлардир, алар “сотқин”лардир, алар “имонсиз”лардир, алар бақироқ нотиқлардир. Миллатимиз шу тилда гаплашар экан, миллат шаъни шу тилда ёйинган экан; тилга хиёнат қилиб бўлмайди. Ер шарида яшаётган миллатлар ўзининг миллат эканлигини энг аввало тили орқали ҳис қилади.

Бир мисол сифатида, бугунги кунда бироз инглизлашиб бораётган немис тили аҳволига боқсангиз; хавотирда! Инглиз тили билан бир оиладан урчиган бўлса-да, қадим илдизи бир бўлса-да, Гирмон ўз тилини ёт унсурлардан тозалашни, тилини сақлаб қолишни давлат даражасидаги энг катта муомма деб қараяпти. Адабиёти аввало шу муаммо билан курашяпти. Уларда ҳам машина ишлаб чиқарилади, уларда ҳам бозор иқтисоди деган гап бор, уларда ҳам турли муоммалар бор. Жаҳон ривожланган давлатларининг энг илғор қаторидан ўрин олган. Тараққиёт дея тилни давлат аҳамиятидаги муомма эмас дея орқага суриб қўйгани йўқ!

Биз-чи?! Ҳатто давлатимизни бирор давлат билан солиштира бошласак, уялмай жаҳоннинг энг қолоқ мамлакатлари билан солиштирамиз, ё уруш кетаётган мамлакатлар билан солиштириб “тинчлик” дея шукрона айтаверамиз. Гўё бутун дунё уруш ичида-ю, биз жаннатда ё энг замонавий қурилган “вилла”ларда яшаётгандек кўрсатамиз. Истаймизми йўқми сиёсат тилга таъсир этади. Бошимиз омон бўлса ҳали бу мавзуда кўп гаплашамиз. Ҳозир эса юқоридаги фикрларни давом эттирсак. “Аллома”ларимиз қатиқни устидан тухум егандек, туркий тилни рус ва инглиз тиллари билан чоғиштирилишига тўсиқ қўйиш ўрнига, ҳайбаракалла деб ўзлари ҳам бу “чоғиштирма”га бош билан чўкиб хизмат қилмакда.

Бизнинг тил туркий тиллар оиласига мансуб тил. Бу дегани, ҳатто форс тилининг сўз қурилиши билан ҳам аралаша олмайди дегани. Тарихдан маълумки форс шоири бўладими, туркут шоири бўладими у туркий тилда ижод қилганда минглаб форс сўзларини қўллаган билан гап тузилишлари форсийча бўлмаган. Бу имконсиз. Бу “оила” билан, “қон” билан, “ген” билан “суяк” билан боғлиқ. “Эргаш гапли қўшма гап, қўшма гапли эргаштирилган гап… ва ҳакоза ичидаги айрим гаплар эса… шу гап-гапда…”

Мақолани форс тили ва туркий тилда ясалган сўз билан бошлаганлигимиз сабабли шу ҳолатда давом этдирамиз. Аҳамонийлар (милоддан аввалги VI асрлар) даврида ҳозирги форс тили бўлиб келаётган тилнинг ўз ёзуви бўлган ва бу тил Турон ўлкаларининг айрим ҳудудларида расмий давлат тили бўлиб хизмат қилган. Турли сиёсий жараёнлар, тузумлар давомида аралашиш давом этаверди. Сўнгроқ араблар босқинига қарши туркийлар ва форсийлар бирлашиб курашиши оқибатида Сомонийлар давлати вужудга келди. Сомонийлар эса маҳаллий дарий тилини давлат тили деб белгилади. Дарий ҳам форс лаҳжасига энг яқин тил эди, устига устак араб сўзлари билан бойиб бўлганди. Бу тилнинг маркази Бухоро бўлиб шеърият ва фан тилига айланишда катта хизмат қилди. Бу тил эрон ва тожик тиллари учун ҳам бирдек “адабий тил” эди, муштарак тил эди. Айнан мана шу тилда Абу Али ибн Сино, Хоразмий, Абу Райҳон Беруний, Абу Носир Форобий, Абулқосим Фирдавсий, Абу Абдулло Рўдакий, Умар Ҳайём, Абдураҳмон Жомий, Саъдий Шерозий, Ҳофиз Шерозий, Низомий Ганжавий, Хисрав Деҳлавий каби башарият “жавоҳир”лари ижод қилди. Бироқ барча яратилган асарларда сўзлар аралашгани билан на туркий тилга форсий гап қурилиш, на форсий тилга туркий гап қурилишлари ҳеч аралашиб кетмаган.

Маълумки, форс тили ҳинд-европа тилларининг эроний тиллар оиласига киради. Шу сабабли ҳам “Грамматик қоидалар”ни чоғиштириб бўлмайди. Тожики тил ҳам, эрони тил ҳам, афғонларнинг дарий тили ҳам, пушту шевалари ҳам, Покистоннинг етмиш фоиз аҳолисининг тили ҳам шу оилага мансуб. Дарсликлардан биламизки бу тил шарқий (пушту, осетин, афғон, яғноб, помир, шуғнон, вохон, сангличи, яғмулом, ишкашим, мунжон, зебоки ва бошқ.) ва ғарбий (тожик, форс, гилон, мазондорон, балучи, курд, тот, семнон, толиш ва бошқ) гуруҳга бўлиб ўргатилади. Бугунги форс тили Эроннинг давлат тили ҳисобланади. Форс адабий тилига эса Теҳрон лаҳжаси ёқимли, қофиядош, синонимларга бой ва сўзлашув учун осон ҳамда аксарият эронийларга тўлиқ тушунарли бўлгани учун ҳам асос қилиб олинган.

Аммо… Аммо, деб бошлайдиган бўлсак эрон тилшунос олимлари Теҳрон лаҳжасини асос қилиб олгунича балучи, толиш, семнон, гилон… лаҳжалари ҳам қолмай барча; шу оилага мансуб тилларни ўрганиб чиқиб сўнг Теҳрон шевасини асос қилиб олди.

Энди, ўзимизнинг бугунги кун “алломалар”изга қайтадиган бўлсак. Нима эмиш, ўзбек тили эмиш. Нима эмиш, ўзбек тилида учта лаҳжа бор, булар ўғуз, қарлуқ ва қипчоқ лаҳжалари. Ўзбек адабий тили учун эса қарлуқ лаҳжасини асос қилиб олинган эмиш. Руслар аввало қарлуқ лаҳжасида гаплашадиган минтақаларни босиб олган бўлса, айбдор туркий тил эмас. Қарлуқ лаҳжасида Тошкент ва водий томонлар гаплашар эмиш. Фарғонада ҳам, Тошкентда ҳам кўп яшадим. Шеваларигача, сўзларигача аҳамият берганман. Қарлуқ лаҳжаси адабий тилга асос қилиб олинган бўлса аввало феълга эътибор берамиз: … утти, вотти… ва ҳакоза. Тўғриси айтиладиган бўлса қипчоқ лаҳжасидаги , “ жарим жўлда жорти жонғоқ жумалаб жотибти…” битта “ж” ҳарфи олиб ташланса ўзбек адабий тилининг асоси келиб чиқади. Ибораларга эътибор берсак “олиб кел”, “олиб юбор” қипчоқ лаҳжасида “опке”, “обюбор” қарлуқ лаҳжасида эса “овор”, соф адабий тилда жаранглаб чиқадиган қипчоқ ва ўғиз лаҳжаларига хос феълларга эътибор берайлик: боргаймен, боражакман, тургаймен, туражакман… ва ҳакоза… Қарлуқ лаҳжасида эса феъл бундай турланмайди. Фарғона, Ўш, Андижон, Сайрам ва бошқа ҳудудларнинг марказий жойларидаги қарлуқ лаҳжасига тегишли шеваларда фақатгина …япти… феъл ясовчи қўшимчаси қипчоқ ва ўғиз лаҳжаси билан бир хил. Қанақа асос бўлиши мумкин?! Айрим “алломалар”нинг ўзлари “домлалик шарафи” учун яратган асоси, асос саналмайди. Сўзларни оламизми? Ача, опоқи, ўнаки… қарлуқ лаҳжасида, ё ўғуз лаҳжасига ўтиб Хоразм шевасидаги сўзларни қарама-қарши оламизми, ё “жетов”лашган қипчоқ лаҳжасидаги сўзларми?! Йўқ, бу ҳам эмас. Ўша “аллоламалар” муайян бирор ҳудудга асослана билмади.

Шеваларимиз шунчалик бойки, биргина ўғиз лаҳжасида айни дам бизга кириб келаётган қанчадан-қанча русча, инглизча сўзларнинг муқобиллари кўп. Бу сўзларни топиш эса аслида “диплом” қўлтиқлаган “филолог”ларнинг иши, нафақат иши, бурчи эди. Мўлжалга тегадиган муқобил сўзларни излашдан воз кечди, олис қишлоқлардан келгану, яна ўша қишлоқларга югуриб сўз топиш учун ҳансираб қолаберди. Озғин пайтлари шаҳарга югуриб келган эди-да. Ўтмишга қарашга, озғин дамларига, онасининг тезак териб юрганларида қанақа иборалар ишлатганини эслашни ўзларига ё эп билмади. Саксовул чопганларини унутди-ю, саксовулнинг русчада ҳам таржимаси бўлса керак, ё ўзбекчага русчадан ўзлашган сўз дея ўрислашиб кетаверди.

Ўз ўтмишидан ор қилганда эса орият бўлмаяжак. Елкада хуржун билан қишлоқма-қишлоқ кезиб сўз теради деб ўйлайсизми?! Кимдир қўй сўйса боради. Қорни яна-да тўйиб қолса эса, қўй сўйса ҳам бориб ўтирмайди. “Ғузор “тандир”идан “такси”га солиб юбор…” дейди-қўяди. “Филолог” бўла туриб “тандир” сўзини ҳам, “такси” сўзини ҳам нотўғри ишлатган бўлади. Тилчи бўлганлиги учун ҳам “Кеча ва кундуз” ё “Ўткан кунлар”ни ўқиб ё Чўлпон Андижонда туғилганлиги сабабли, ё Абдулла Қодирий туғилган ҳудудга қараб ўзбек адабий тилининг асосини белгилай бошлайди. Билмайдики, Чўлпон ё Абдулла Қодирий ўзбек адабий тили учун жон қурбон қилганлигини, Навоий-ю Фузулийлар ижодидан пойдевор қидирганлигини. Улар мен қарлуқ лаҳжасида, ё ўғиз лаҳжасида асар ёзаяпман деб айтмаганлигини. Билмайдики, “борган эди, келган эди…” каби қўшфеъллар, қайси бир асарда тилни яна-да ширали чиқиши учун “бориб эди, келиб эди…” дея ёзилиб адабий тил учун бироз бўлса-да ўз ҳиссасини қўшганлигини. Агар сиз “бориб эди” деб ёзсангиз бу хато “борган эди” деб ёзилади деганча жим тураверади. Бир шоир “Ватан” сўзини устидан чизиб бўлмайди” деб ёзган бўлади-ю, алар у шоирни дарсликка киритмай адабиётга ҳам сиёсий тус бериб, “минг доллар”нинг устига чизиқ тортолмай яшайверади. Ҳозирги адабий тилимиз минг-минглаб ижодкорларимизнинг меҳнатлари эвазига юзага чиққан ҳодиса эканлигини ҳисобга олишмайди. Пойдевор эса “Қутадғу билиг”, “Девони луғати турк” эканлигини унутган бўлади “асос” излаётганда. Ўзбек тили, айни дам биз истеъмолда ишлатаётган ўзбек адабий тили, чиғатой тили, мана шу чин туркий тил барча туркий элатлар учун тушунарли бўлган муштарак, ўзак тил эканлигини унутган бўлади алар тилбузардан “ақллилик” қилаётган дам. Тилимизни асраш барча туркий элатлар яхлитлигини таъминлашдек “қардошлик майдони” эканлигини унутган бўлади.

Эҳтимол, филологлар айбидирки, таржимонларга ҳам иш кўпайди. Таржимон Р. М. ва шунга ўхшаш кўплаб ижодкорлар, ҳатто, асарларни қорақалпоқчадан ўзбекчага «расво» таржима қила бошлади. Хўп биз энди тил ўзагимиз бир бўлган қорақалпоқча, туркманча, қозоқча, қирғизча, туркча, озарчага тушунмайдиган аҳволга тушиб ҳам қолдик дейлик. Индамасанг Тошкентчадан Самарқандчага ҳам таржима қилади-да, Ватан деган илоҳий чегарани бўла бошлайди. Қорақалпоқчадан ўзбекчага таржима қилаётган дам қорақалпоқ тилидаги чин туркий сўз бўлган бирор сўз ўрнига, ўзбекча муқобил деб форсий ё арабий сўзни қўллаб “ана ўзбекча бўлди” дея китоб қилиб ўқувчилар қўлига етказишга нима дейиш мумкин?! Миллионлаб ўқувчи онгига “Ватан”ни бундай бўлаклаш таъсир этмайдими?! Туркий-чиғатой-ўзбек тилида эҳтимол юз милёндан ошиқ одам сўзлашар; шунча тирик инсоннинг “суяг”ини хўрлаш эмасми?!

Тилимиз давлат тили, давлат ҳимоясидаги тил. Буни қўриқлашга, софлигини сақлашга ким маъсул? “Тилчи”лар эмасми? Улар ҳам “бузғунчилик”ка қўшилиб “командравка” билан юрибдими? Шундай. Алар ҳеч қурса Аҳмад Аъзамнинг “Тил номуси” деган рисоласини дарслик қилиб ўтиш ўрнига, ўзлари чиқарган рисолаларни, ёки танишларининг китобларини ўқитишади. У ҳам камлик қилгандек “миллат маънавиятини юксалтирадиган эмас, “пасайтирадиган” китобларини илму толибларига сотиш билан андармон… Қозоқбой Қашқирлининг “Зомин тил қомуси”ни, “сотиб ол” дея ё кўп нусхада чоп этдириб талабаларга нега тарқатмайди?! Чунки ўзларининг савдоси ўтмай қолади… Бу ёғини гапириб ўтирмай, барибир назар этмайди. Чунки, мен улар наздида “абитурентман”! Эҳтимол, аларга Олий таълим вазирлигидан ё подшоликдан туриб гапирсам сал эътибор берар. Яна ҳам ким билсин?!

18.03.2018

Ochig‘ini aytadigan bo‘lsam “Tengri taolaning inoyati ila…” “Boburiya”ni maza qilib, qiynalmay o‘qiyman, tushunaman, anglayman. Tilim g‘o‘ldiramaydi. Biroq, bugungi zamon tili bilan yozilgan, menga hamnafas yashayotgan ba’zi qarorlar, jinoyat kodekslari, jurnal, gazeta yo turli chayqovchilik nizomlari, “ustav”, “fond”, ko‘cha afishalari va allambola shunga o‘xshash tashkilot yo‘rig‘larini o‘qisam o‘qishga qiynalaman, go‘yo begona lahjada so‘zlayotganimdek tilim g‘o‘ldirab qoladi, tushunmayman

Talant BЕK
“TIL MADRASASI” VA TILIMIZ
“Abiturent” mulohazasi

Aylagil jondin judo, lek etma imondin judo.
Alisher Navoiy

Men uchun Yunoniston tarixi Iskandardan, Rossiya tarixi Pushkindan boshlanadi. Biri “Men g‘alabani o‘g‘irlamayman” degan buyuk podshoh bo‘lsa, biri “Men o‘zimga tiklagan haykalni insonlar qo‘lda qurolmaydi” degan ulug‘ shoir. Ikalasining ham darajasini aytgan so‘zlari belgiladi. Inson darajasini so‘z belgilar ekan, ikki daryo o‘rtasidagi tarix “tilim”dan, har bir ishlatadigan so‘zim tarixidan boshlanadi.

“Basharang – shajarang” degan hadisning ildizida “har aytar so‘zing – yuzing” degan parda orqasidagi olam bor. Parda orqasida turib “aktyor”laru “tomoshobin”larni ko‘p kuzataman. Tomoshabin bo‘lishga chiptam, sahnaga chiqishga “diplom”im yo‘q. Ayni dam lug‘atimizga kirib kelayotgan, kirib ketayotgan, kirib-chiqib ketayotgan, yopishayotgan, yopishmay turgan ruscha-inglizcha so‘zlarning o‘zagini Iskandargacha yo Pushkingacha bilmaganimdek, turkiy so‘zlarni ham ba’zan forsiy va arabiy so‘zlardan ajratishga qiynalaman. Lug‘atlarni qarayman: ba’zan o‘zagi forsiy yo arabiy bo‘lgan so‘zlarga “forsiy” yo “arabiy” so‘zdan kelib chiqqanligi haqida izoh berilmay ketgan bo‘ladi. Yo chin turkiy so‘zni arabiy, forsiy yo rusiy deya ( rus → o‘zb., ar. → o‘zb., fr. → o‘zb.) izoh berilganiga duch kelaman.

Achinarlisi Ona tilimning aniq “grammatik” qoidalarini bilmayman. “Grammatika” nima o‘zi, qaysi so‘zdan olingan, asosini nima ushlaydi; hech biriga aqlim yetmaydi. Qoidalarda yunoncha so‘zlar bo‘lishi tabiiy, biroq ruscha so‘zlarni majburlab yopishtirishlari g‘alati. Bizning til ming yildan buyon arabiy so‘zlar bilan boyigan bo‘lsa, uch ming yildan buyon forsiy til bilan chatishib yashab keladi. Bu uch tilning ancha-muncha so‘zlari bir-biriga bezakdek yarashib turadi. Lashkarboshi Bahrom; Bahromi Go‘r, Bahrom Chubin siz bilgan “Shohnoma”dagi o‘sha Shoh Bahromning ko‘p aytiladigan laqabi hayotda “Gargapur” edi. E’tibor bering “garga” (qarg‘a) chin turkiy so‘z, “pur” chin forsiy so‘z (ma’nosi: ul, o‘g‘il). Qarg‘a uli ( qarg‘aning o‘g‘li) degani. So‘z ham ustasi orqali yasalsa, shunday chiroyli yasaladi.

O‘tgan asr “filolog”lari grammatika qoidalarini shunday yo‘lga qo‘ydi-ki, natijada, o‘sha olimlar fikri-yu qoidalari bilan sug‘orilgan bugungi kun olimlarining “miya”si ishlab chiqargan grammatik qoidalar bilan asarlarga qarasak Bobur “Boburnoma”ni, Yo‘llig‘ Tegin toshdagi xatini, Mahmud Qoshg‘ariy, Sakkokiy, Shayboniy, Ahmad Yassaviy, Yugnakiy o‘z asarlarini g‘ij-g‘ij xatolar bilan yozganu, biz esa tilbuzarda, tilponda, kitoblarda, jaridalarda, afishalarda, kamputirda to‘g‘ri yozayotgandekmiz. Go‘yokim, yigirmanchi asrgacha tilimizning o‘z qonun-qoidalari bo‘lmagan. Yoki bitta daftar yuziga bitiladigan xatboshidagi bir gapda qatnashadigan bir gala “lar”u, birgala “ning” qo‘shimchalari “Alpamshah” dostonini aytuvchi baxshiga yo Qoshg‘ariy asariga yordam bermaganu bizga tayyor yordamchidek, aslida bu bizga emas, turkiy tilda so‘z qurilishini “yasay” olmagan biror filolog olimning unvon olishiga yordam uchun kelgan deb hech kim aytmaydi. Albatta olimlar deganda qo‘shtirnoq ichidagi “alloma”larni nazarda tutyapman.

Tilni bilib bilmay siyosatga bo‘ysindirish, qoliplash, “ozod inson” degan so‘zni, bo‘y-bastini ro‘yi-rost ko‘rsatmay, “mustaqil shaxs” deya mazmunan tubanlikka olib tushish yoki olim odamning o‘rgatilgan odamdek sayrashi parda sidirilib qaralsa juda xunuk manzara kasb etadi. O‘rgatilgan maymundan ko‘ra, o‘rgatilgan odam xunukroq ekanligiga yana bir bor amin bo‘lasiz. Alarning “hukmron”ligi sabab ham so‘z yonidagi so‘zni ushlay olmay qoldi. “So‘z” yonidagi so‘zning qo‘riqchisi bo‘lishdek vazifadan voz kechdi. So‘z qurilishlari rasvo, iboralar bachkana. Faqat barmoq bilan sanarli badiiy asarlar, ilmiy asarlar, risola va maqolalarda til g‘alizligi sezilmaydi. Qolganlarida esa yasagan, “yopishmagan” iboralari “yashash” nimaligini bilmaydi. “Itdan tarqaganlar” degan ibora bor. Shu iboraga xosu shu iboradek uzoq “yashay” oladigan ibora ham yasay bilmadi aksariyat “imon”sizlar. Bu ibora oriyatli jonivor bo‘lgan bo‘rilarni ajdodlarimiz deb bilgan turkiylar (turk, turkut) tomonidan turkiylar sha’niga dog‘ tushirgan qavmlarga, odamlarga nisbatan eramiz boshlarida ishlatilgan. Necha ming yil bo‘ldi! Qo‘pol bo‘lsa ham turkiycha “yasagan”. Hozirgacha yashayapti. 576 yil Valentin yuborgan elchiga bek Turksanf “Sizlar o‘n xil til va bir yolg‘on ishlatadigan o‘sha rumliklar emasmi?” deya savol beradi. Demak bizda “aldov” gunoh edi! O‘z sha’nini, millatini qadrini yaxshi bilgan edi. Hozir-chi?! O‘n xil til va o‘nta yolon bo‘ldi-ku! Kechagi to‘qsoninchi yilda yashagan odamlar bugun ham yashayotgan bo‘lsa-da, bila turib to‘qsoninchi yillar tarixini ham yolg‘on yozdi-ku!…

Ba’zan ko‘cha-ko‘ch ijaraxonalarimda yuzlab jurnallar sochilib qolib ketgan bo‘ladi. Bu jaridalarning qanchasida qancha lab xato boru, qanchasida qancha lab yo‘q. “Jurnal” xalq bilan, uning saviyasi bilan hisoblashadigan, har bir so‘zning qanday yozilishida o‘rnak bo‘ladigan, so‘zni omma ongiga singdiradigan, uning ongiga ta’sir qiladigan, kelajak avlodni shundan xulosa chiqarib “yozdirish”ga majbur qiladigan taxlam-taxlam qog‘ozlardir. Kecha sochilib yotgan jurnallarning biriga ilk bor ko‘zim tushishi bo‘lgani uchun qo‘limga olib varaqladim: “Infolib”! Nomidan mazmun oladigan bo‘lsam kutubxona xizmatining inglizcha qisqartmasi bo‘lsa kerak. Allani inglizcha eshitgan bo‘lsa kerak degan xayol keladi.

Ozarboyjonlikning qo‘liga tushsa inglizlarning varag‘i bo‘lsa kerak deb o‘ylaydi, biroq ichi ruscha va o‘zbekcha. Aslida, biror inglizga shu jurnal kerak bo‘lsa o‘zbekcha nomda ham topa oladi. Kerak bo‘lsa kamputirlarni ham o‘zbekchalashtirmaysanmi deging keladi. “Infolib” axborot-kutubxona xabarnomasi, N:4. 2017” deb yozib qo‘yibdi. Ochmoqchi edim barmog‘imga ko‘proq varag‘i ilashib ketdi-yu, 17 sahifaga ko‘zim tushdi. Albatta ko‘z qurg‘ur kattaroq harflarni darrov ilg‘aydi, sarlavha ichidagi “lavha” shunday: “Axborot-kutubxona resurslarini kataloglashtirishning dolzarb masalalari” mavzusida seminar-trening”… so‘ng maqola boshlanadi. Birorta turkiy so‘z yo‘qligi mayli sarlavhada, biroz o‘zbekchalashtirishning imkoni yo‘qmikan?! Baribir tilim kelishmadi, o‘zbekcha chiqqan bu tilni sug‘urib boshqacha g‘o‘ldiratish kerakmi yo?!

Suratlarini tomosha qilib boshiga qaytmoqchi bo‘lib 15 sahifaga endi barmoqni ho‘llab bosayotgan edim, “yoxud” yoxudmas “yohud” ekan. Ko‘z qurg‘ur baribir ba’zida so‘zlarga tushib qolaveradi-da. Jurnal esa: Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasining madaniy, ma’rifiy, ilmiy-ommabop jurnali ekan. Xabarnoma deb yozilganu buyog‘i jurnal. Ham “Alisher Navoiy” nomidagi, ham “Milliy” kutubxona! Bu jurnal-ku Milliy degan so‘zga yarashmabdi, xo‘p. Biroq mamlakatimizda qanchalab, eh-he… Bu esa qo‘limga tasodif tushgan bir misol edi, xolos…

Ochig‘ini aytadigan bo‘lsam “Tengri taolaning inoyati ila…” “Boburiya”ni maza qilib, qiynalmay o‘qiyman, tushunaman, anglayman. Tilim g‘o‘ldiramaydi. Biroq, bugungi zamon tili bilan yozilgan, menga hamnafas yashayotgan ba’zi qarorlar, jinoyat kodekslari, jurnal, gazeta yo turli chayqovchilik nizomlari, “ustav”, “fond”, ko‘cha afishalari va allambola shunga o‘xshash tashkilot yo‘rig‘larini o‘qisam o‘qishga qiynalaman, go‘yo begona lahjada so‘zlayotganimdek tilim g‘o‘ldirab qoladi, tushunmayman, chunki, badiiy asarlarda, she’ru g‘azallarda qo‘llanadigan she’riy sa’nat turidek o‘n xil ma’nosi bor, yo adabiyotimizdagi “modern” uslubida yozilgandek. Bayonlari qisqa, lo‘nda, tushunarli va aniq emas. Nimani yozayotganiga o‘zining aqli yetmaydi, yo inglizchadan, yo ruschadan til qoidalarigacha o‘giriladigan tilga moslab o‘girib oladi, bu ham yetmagandek qaysi so‘z o‘rniga o‘zbekchadagi qaysi so‘z mos tushishini bilmaydi. Qisqa va lo‘nda xabar beruvchi kun.uz, sof.uz, xabar.uz kabi xabargir oynaklarga ko‘z tutasan. “… Buxorolik 20 yoshli yigit, 20 yoshli N.Ch. ismli qizning turli sohalariga pichoq urib…” (Sof.uz. 23.02.2017) degan xabarga ko‘zing tushadi-yu tanadagi “soha”lar haqida o‘ylaysan. Soha bizga jonli va jonsiz jismga nisbatan singishmagan so‘z ekanligini o‘ylab yana o‘yga tolasan.

Bilimdon “uloma”larimiz “Alisher Navoiy o‘zbek tilining asoschisi…” deya so‘z boshlashadi, va darsliklarda yozishadi. Mantiqqa e’tibor berib hayron qolasan; Hazrat Navoiydan oldin o‘zbek tili bo‘lmaganmi? Hazrat Navoiy asarlarida qo‘llagan so‘zlar “paxtazor”dan olinganmi? Navoiyni ulug‘lomoq uchun shunday deyilgan bo‘lsa, bunday ulug‘lash Navoiyga keragi yo‘q. Ular Navoiy orqali o‘zini ulug‘lashga, oylik olishga, jurnallarda surati va yozdig‘i chiqishiga ixlosmanddir aslida. Bu qiliqlari millat sha’nini tushirsa-da, alarga “g‘o‘ddayib” yurishni bag‘ishlaydi. Inson millat sha’nini yuksaltirib keyin “g‘o‘ddayib” yurmaydimi? Rost so‘z bilan ulug‘lasa ham bo‘ladi. Maqsud Shayxzoda go‘zal qilib “g‘azal mulkining sultoni…” deya ta’rif bergan-ku. Shunday so‘z topolmaydimi hozirgi domlalar?! Filologiya fanlari doktori Yusuf Chetindog‘ aytadi: “Turkiy millatlar adabiyotida o‘z iqtidori, bebaho ijodi bilan shon quchgan shoir va adiblar ko‘p. Ammo, aynan Navoiyga o‘xshaydigani yo‘q. Mana, Yunus Emroni olaylik, u faqat bizning xalqimiz orasida mashhur. Fuzuliy ozarlarning eng suyukli shoiri. Maxtumquli turkmanlarning birinchi shoiri va hakoza. Alisher Navoiychi? Turkiy xalqlarning barchasi uchun bir xilda qadrli va ularning hammasini o‘z atrofiga birlashtirishga qodir So‘z sultonidir.” Aytsa bo‘ladi-ku shunday!

Turkiy til o‘ynoqi, ohangdor, turli qochirimlarga boy, shirali va jozibodor lahjalari bilan butun dunyo tillari orasida alohida o‘rin kasb etmaydimi, yo? Hofiz Sheroziy ta’biricha turkiy lafz bu tirandozlar lafzidir. Turkiylar tirandozlardir, merganlardir. Bu yoydan o‘q yo‘llasa mo‘ljalga aniq tekkizuvchilar degani. Turkiy til harbiylar tili degan mantiq bor, biroq, pardani kattaroq sidirib qaralsa, turkiy tilda har bir so‘z o‘z mo‘ljaliga bexato ega degani bo‘lib chiqadi. Ammo, pardani sidirib olamga teranroq nazar sola olmagan “filolog”larning aksariyati esa, turkiy tilni “urush tili”, “qo‘pol til” deb shogirdlari ongiga singdirishga harakat qiladi. Bir tomondan turkiy tilda ijod qilganlarni ulug‘lab, bir tomondan bu gapni aytishlari buqalamunlikdir.

Juda ko‘plab fors-tojik shoirlari o‘z tillari haqida fors tilida faqat ishqiy xatlar go‘zaldir deb bitib ketgan edilar. So‘z yasalishlaridagi o‘zakka e’tibor berilsa turkiy til bir qadam oldinga o‘tadi doim. Bu tilda ishqiy xatlar emas, ko‘proq “ishq xatlari” go‘zalroq bitilgani ham ma’lum bo‘ladi. Temuriylar davrida va undan so‘ng nega shoirlarimiz ko‘proq forscha yozishgan degan savolga javob sifatida “filolog”lar talabalariga forsiy til turkiy tilga nisbatan go‘zal bo‘lgani uchun deya aytishdi. Hech biri aytmadi-ki, aruzda she’r yozish forsiy tilda oson va hozir ham turoq va qofiyalari bir bo‘lgan har qanday she’rni aruzga solib yozishadi deb.

Tarixchi va tilchi olimlarimiz turkiy til “urush tili” edi deb uqtirishdi. E’tibor bering, Amir Temur qo‘l ostidagilar asosan turkiylar, forslar va arablar edi. Amir Temur arab tilini ilmiy til, fors tilini badiiy adabiyot tili, turkiy tilni esa “urush tili” emas, davlat tili deb belgilab qo‘ygan edi, “urush tili” deb emas. Hukmron til sifatida belgilagan edi. Tarixni ko‘rsangiz temuriylar davrida va undan keyin ham siyosiy ahamiyatga ega, davlat oldi-berdisiga doir deyarli barcha hujjatlar turkiy tilda olib borilgan. Badiiy asarlar forsiy, ilmiy asarlar arabiy yozilgan. Harbiylar doim davlatning eng ahamiyatli qismi bo‘lgan. Bu esa turkiy tilning o‘z-o‘zidan harb tili bo‘lib ko‘chishiga olib kelgan. Va harbda ham turkiy til juda go‘zal jaranglagani uchun Amir Temur davridan to Amir Olimxon davrida bo‘lgan Vose’ qo‘zg‘olonigacha fors-tojik tillarida “tutuq, to‘qsoba, yuzboshi, mingboshi” kabi ko‘plab harbiy terminlar qo‘llanilib keldi. Bu ikki til Oqposhsho bosqiniga qadar “general”ni inglizdan, “soldat”ni rusdan olmagan edi, bir-birini to‘ldirgan edi. Mayli buni davlat bosqinlarida yuzaga kelgan imkonsiz holat deb olaylik.

Biroq, o‘tgan asrning elliginchi yilidan to‘qsoninchi yiligacha bo‘lgan darsliklarni olib qarasangiz tilimizni saqlash uchun xizmat qilguvchi filolog olimlar esa tilni yo‘qotishga xizmat qilgan bo‘lib chiqadi, yozgan har kitobida o‘ttiz foiz ruscha so‘z qo‘llab yozishdi, o‘zlarining chalasavod ekanligini qo‘shtirnoq ichidagi madaniyat orqasiga bekitishga harakat qilishdi. Undan keyingi davrda esa qizil galastugini yechib, shartta yashilni taqdi-yu yangidan-yangi “g‘alati-g‘alati” so‘zlar yasay boshlashdi. Mustaqilman dedi-yu, hatto, millatning asriy urf-odatlarini belgilaydigan “milliy” degan so‘zni hamma narsaga “yopishtirdi”. Sal bo‘lmasa “ichki ishlar organlari” xodimlarini ham “milliy milisa” deb atash qolgandi. “Ichki ishlar organlari” xodimlari» emish. Qisqa, lo‘nda biror atama ham topa olmadi. So‘zlarni o‘z ma’nosidan uzib boshqa ma’nolarga o‘tkaza boshladi, o‘z ma’nosidagi so‘zlarni boshqa so‘zlar bilan almashtira boshladi, o‘zbekchani arabcha yo forschaga bo‘lsa, ruschani inglizchaga, yo ruschani avval o‘zbekchaga keyin inglizchaga va hokazo…

Kecha esa “To‘ytepa” degan chin turkiy so‘z, tarixiy atama, ildizi dariy so‘z bo‘lgan, achinarlisi nursiz bo‘lgan “Nurafshon”ga aylandi qoldi. Pushkin davridan Yesenin davrigacha bo‘lgan rus adabiyotini qarasangiz har bir kitobdagi tushunish qiyin bo‘lgan so‘zlarga elliktagacha, boringki, yuztagacha izoh yoziladi. Kitobda ellikta yo yuzta so‘zni tushunish qiyin, yoki o‘quvchiga yordam sifatida yozilgan bo‘ladi. Biroq rus millatiga mansub biror kishi, maktabda yaxshi o‘qigan inson o‘sha yuztadan ellik yo oltmishtasini tushunmaydi. Aynan o‘sha davrni qiyos qilib oladigan bo‘lsak bizdagi har bir kitobning yarmi izohga to‘ladi. Izohdan tashqari kitobda o‘quvchi tushunmagan yana qanchalab so‘zlarga duch keladi-yu, o‘zini tushunganday tutib o‘qib ketaveradi.

Ogahiy, Nodira, Amiriy, Feruz, Furqat, Muqimiy, Munisdan tortib to o‘tgan asrning o‘ttizinchi yiligacha kelamiz. Zamon boshqa edi deb qarab bo‘lmaydi, Parvardigor yaratgan ranglar o‘sha; yomg‘ir o‘sha, qor o‘sha, shamol o‘sha. Millat o‘sha, til o‘sha. Onalarimiz ikki asr oldin ham o‘z tilimizda alla aytishgan, hozir shu tilda alla aytishyapti. Bunda birinchi aybdorlar albatta filolog olimlar. Tasniflari-yu risolalari orqali bizni deyarli Navoiydan yiroqlashtirib bo‘ldi, bu “bilimdon”lar o‘tmish bilan kelajak “so‘z”larini bir-biriga bog‘lay olmas ekan, qaysi yuz bilan “filolog”man deb yuribdi?! Bizni Navoiyga, Boyqaroga, Lutfiyga yaqinlashtirish yo‘llarini qidirmay, ro‘yi-rost “tarjima” qilib qo‘yayapti. Ular go‘yo “chet ellik”. Izohlarda esa ularga qay yo‘sinda yaqinlashish kerakligini mantiqan asoslash o‘rniga, uzundan –uzun sharh yozish bilan ovvora.

Shu holat davom etsa keyingi asrda Furqatning “Sayding qo‘yaber sayyod sayyora yo‘q ekan mendek…” degan satridagi har so‘zga izoh yozib berib “doktorlik dissertasiya”sini yoqlaydi, “tilchi”lar orasida hurmati oshgandan so‘ng “mendek” degan so‘zga yanggi ma’no yuklab “universitet”ga dekan bo‘ladi. Yo‘qsillar bir chetda qoladi-yu, kattalarga “Ezidyor”da osh berib Cho‘lponning “Men yo‘qsil na bo‘lib uni suyibmen…” degan satridagi “yo‘qsil” so‘zini o‘quvchilar tushunmayapti deya yo‘qsil so‘ziga ham bitta izoh yozib “prorektor” bo‘ladi. Shogirdlari esa albatta ustozidan o‘zishadi. Kirib kelayotgan texnologiyalarni, zamonni va boshqa narsalarni bahona qiladimi til buzilishiga? Albatta! Aslida dum silkitish uchun bahona shartmas. Eh-he qanchalab fan doktorlari, fan nomzodlari, professorlar, akademiklar, ukademiklar bor. Turkiy tilda bitta texnologiya yo “noutbuk”ni jahonga chiqarolmaydi-yu shuncha akademik, nima karomati uchun bunday unvon olganligiga hayron qolasan?! Bitta tilpon yaratolmaydi fan doktori, bunisi mayli tilponni o‘zbekchalashitira bilmaydi. Yana, fan doktori! Bu narsaga mehnat evaziga keladigan sharaf deb emas, unvon deb qaraganidan keyin shunaqa bo‘ladi-da, ular sotib oladi, tortib oladi, ishqilib oladi-da g‘o‘ddayib yuradi. Podshoni tuflisi chang bo‘lsa bo‘ladi, ammo ularning tuflisi chang bo‘lmaydi. Talabalar “ustoz” maqomida e’zozlab tozalaydi. “Ustoz” maqomida e’zozlab tozalasa qaniydi! Afsus, “baho” ilinjida tozalaydi.

Olimlardan hikmat izlay deya ularni qidirasan, ular esa “olimlik” joyida yo‘q. Ko‘rsatuvga ketgan deyishadi. Tilbuzarga qaraysan. Aslida ular elga o‘zini ko‘rsatishga ketgan bo‘lishadi. Ularni tilbuzarda ko‘rib bunga imoning komil bo‘ladi. To‘rtta-beshtasi to‘da bo‘lib olib allanimalar deb valdirayveradi, valdirayveradi. Olim “olimlik joyida” tursa, ko‘rsatuvchilar o‘zi kelib ko‘rsatib” ketishadi-ku. Hech qursa kelajak avlod ko‘rsatgan bo‘ladi-ku.

Ikki soat istudiyani taxlaydi, olimning vaqtiga qarab emas aksariyat holda istudiya vaqtiga qarab taxlanadi. O‘zini ko‘rsatishi kerak bo‘lgan olim esa, ikki soat kutadi, teleradiokompaniyalarning foyesida temir qutidan o‘tadi, “propiska” qiladi, familyasiga qarab chaqirtiradi. Vaqt esa… Vaqt… Ichkarida ikki soat bo‘yoq chaplash xonasiga kirib ketadi. Mashshota qizning upa-eliklaridan yuziga surtadi, yo‘qsa yuz yiltillab qolarmish. Imonsiz “alloma” esa o‘zini ko‘rsatishga shoshiladi. Bir dam xayolga cho‘mib o‘ylamaydiki; qachonlardir qaysidir tanishining bolasini o‘qishga kiritganini, qaysidir talabadan baho uchun pul olganligini, kimdandir pora olib harom yeganligini, shu sababli yuzida harom yog‘ yiltillab turishi-yu, o‘zgalarning taqdiri o‘rniga boshqa birovning taqdirini yozib qancha “test” javoblarini hazm qilish orqali harom yeb qappaygan qorni qarshisidagi oynakda xunuk ko‘rinayotganligini bir dam o‘ylamaydi. Sarflayotgan vaqtiga esa qancha ishlar qilishini xayoliga keltirmaydi.

Ilm istudiyada o‘rgatiladigan, o‘rganiladigan sahna jarayoni emas. So‘z erkini “ayrim bilimdonlar” o‘z manfaatlari yuzasidan siyosatga yo yolg‘on hashamlariga topshirib qo‘yishi achinarli hol. Millat sha’nini go‘yo o‘zga millatga o‘zi hohlab topshirgandek gap. Alarning keti “ot” ustida ekan, shunday davom etaveradi. Bu “ustidiyachilar” garchi sekin, silliq, muloyim shirin gapirsa-da, aslida, olim emasu sahnaga chiqib baqirib turadigan “baqiroq notiq”larga o‘xshaydi. Notiq Sitserondan uzma keltiradigan bo‘lsak: “ Cho‘loqlar kuchsizlikdan otga minganlaridek, ular ham kuchsizlikdan baqiradilar” deymiz.

Podshomiz Shavkat Mirziyo Buxorodagi bir yig‘ilishda Milliy xavfsizlik xizmati va Ichki ishlar xodimlarni tanqid ostiga ola turib shunday dedi adashmasam: “ Indamasang bular ko‘chadagi istalbani ham ushlab qamaydi…” Mo‘ljalga so‘z shunday uriladi! Qo‘shtirnoq ichidagi adabiyotshunoslarimiz esa, “adabiyotshunos” bo‘la turib, yozish naroqda tursin so‘z aytish mo‘ljalini bilmayapti, shekilli. Podsho aytgan so‘zdan ulgu olib nazira keltiradigan bo‘lsam; kesakdan daho yasaydi bular. Yopishmagan so‘zni olib kelib yopishtirib qamaydi. Jonini yumshoq kirisla va kandasanirda asramak uchun imonini yeb bo‘lgan alar.

Bu gaplarni bekor gapirmayapman. Men “abiturent”man! (Ehtimol maqolani o‘qigan o‘quvchi, alamzadalikdan yozgan ekan deya o‘ylashi ham mumkin. Qanday o‘ylash uning fikrat “darajasi”ga bog‘liq. Nima uchun kuyunganim esa satrlarda singishib qolaveradi.) O‘qishga topshirish asnosida bariga guvoh bo‘ldim. Ishq ilmga ishtiyoq beradi, ilm ortida ishq bor deb, ishq ortida Parvardigor bor degan aqida ichra yashaganman. Ba’zi haromnamaklarni ilmga o‘z nafsini aralashtirganini ko‘rib ancha yillar oldin talabalikdan, toliblikdan, tolibonlikdan ko‘nglim qolgan edi. Biroq, onam “bizning oilada barcha o‘qigan, sen esa ilmsiz” dedi. Ilmsiz degani bu “diplom”siz degani edi. Til va adabiyot universiteti ochilibdi degan so‘zni eshitdimu adabiyotga mehrim tufayli xurjunimni yelkalab Toshkentga keldim. Insonga ishonchi yo‘q jamiyatda hujjatlar so‘zlashiga amin edim. Barcha hujjatlarni; “olam-olam hujjatlarni” to‘g‘rilab “Alisher Navoiy nomidagi Til va Adabiyot universiteti”ning “filologiya” bo‘limiga topshirdim. Go‘yokim sen “afg‘on jangi”dasan; goh Puli Xumri, goh Panjsher, goh Diloromda o‘z vaqtida bo‘lsishing kerak! Kechiksang yo adashsang – taqdiring tugaydi.

Bir talay sarsongarchilik; senga kerakli “obyekt” Toshkentning u burchagidan bu burchagiga sendan qochgani qochgan, bekingani bekingan. Hujjatni “Oqtepa”ga topshirsang, ijodiy imtihon “Qoratepa”da bo‘ladi, “test” degan allambalo esa yana bo‘lak manzilda. Amal-taqal qilib manzilni topdimu guruh-guruh qorovullardan o‘tib, “vzvod-vzvod”ga bo‘linib allaqanday maktabning sinfxonasida ijodiy imtihonni topshirdim.

Ijodiy imtihon deganda o‘z nomi bilan ijod na’munalarini tushunardim, aksincha bu “insho” degani ekan. Fikratimda tug‘ilgan fikrlarni apil-tapil qog‘ozga tushirdimu barchadan illay jim turib chiqib keta berdim. Keta-ketguncha esa qalam tishlab o‘tirgan, hali bir qator ham yozmagan “abiturent”larga ham ko‘zim tushdi va parda orqasida turib his qilardimki qaysi binoning burchagida bular uchun ham “allolama”lar “ming dollar”ning “kayfi” bilan insho yozayotganligini. Va yana shuni his qilardimki kimningdir taqdiri evaziga topilgan o‘sha harom pulni xotiniga ko‘z-ko‘z qilishini, farzandiga yedirishini…

Men bilardimki, nafaqat “o‘ynashdan bo‘lgan bola”, harom yegan bola ham istaymizmi-yo‘qmi “haromi” deb atalishini ham. Birovning “yozdig‘i” o‘rniga talaba bo‘lgan odam ertaga adabiyot uchun nima ham qilib bera olardi?! Adabiyotda millat sha’ni bekinganligini bilmaydi, adabiyotning oyog‘idan tortadi, millat sha’nini pastga qarab o‘zi kabi pastlatib ketaveradi. Onasi aytgan allani, Navoiyning satrini o‘sha berilgan ming dollar evaziga hisob-kitob qiladi xolos. Xalqni ming dollarga aldaydi, tilni ming dollarga sotadigan “vatan ichidagi millat xoini”ga aylanadi. Galastuk taqib Vatanni sotishning bir ko‘rinishi bu xolos.

“Ball”e’lon qilindi, xatolarim ko‘pligi tufayli natija ko‘nglimdagidek bo‘lmadi. G‘. O‘. degan do‘stimiz “apilatsa”ga bering dedi. Apilatsa nima degandim, qayta imtihon dedi. Apilatsaga berib, rosa tayyorlanib qayta imtihonga kirdim. Apilatsa raisi N. J. ekan, yana bir domla, to‘rtta ayol va poygakda “yurist” turibdi. Bitta abiturentdan shuncha odam qayta imtihon olarmikan, bularga qarshi qanday jang qilsam bo‘ladi deya hayron boqib tursam, N. J. joyidan turib ismimni aytib tanigan kabi kutib oldi. Afsuski, qayta imtihon olishmas ekan, na ijodiy ishga qaralarkan, na boshqaga. Daftaringizni qo‘lingizga tutarkan-da “iltimos, menga qo‘yilgan baldan roziman” deb qo‘l qo‘yib bering deyilarkan.

Qo‘ymayman desam, to‘rtta xotin shang‘illab qoldi, xotinlarga bas kelib bo‘ladimi?! Erkak kishi xotin bilan ham jang qiladimi deya o‘zimdan o‘zim uyalib ketdim. Daftarimni birinchi varog‘ini ochdimu, qolganini ochmadim. Albatta xatolarim ko‘p edi. Yozuvim xunuk bo‘lsa ularda ne ayb?! Yozgan harflarimga tushunmasa ularda ne ayb?! Qo‘lim na kirill, na lotin yozuviga kelishmasa ularda ne ayb?! Arabchami? deydi. Xatim eski o‘zbek yozuviga o‘xshab buralib, eshilib yotsa ularda nima ayb?! “Xotinlar” chiroyga o‘ch bo‘ladi, mazmunsiz bo‘lsa-da, chiroyli yozishim kerak edi, afsus. Matematikani bilsam ham, grammatikani bilmasam ularda nima ayb?! O‘zlari yaratgan qoidalar o‘zlariga ma’lum. Qonunni hurmat qilib lotin imlosida yozgan bo‘lsam menda nima ayb?! “Maktabda kirillcha o‘qigansiz-ku, krillcha yozmaysizmi?” deydimi-yay…

Diplomi boru o‘z kitobi yo‘q odam to‘mtoq kallasi bilan aql o‘rgatsa insonga alam qilarkan. Ular insho mazmuniga emas, o‘sgan soqolimga qarayotgan bo‘lsa menda nima ayb?! Men esa “mazmunsiz” yuzlarga qarab mantiq qidirayotgan edim o‘zimcha. Go‘yokim Usmon Nosir qonini (Darvoqe, mavzu “Usmon Nosir she’riyati” edi. Go‘yo, Usmon Nosirning umrini kuydirishgach, u yozishi kerak bo‘lgan she’rlarni bular yozib qo‘ygandek…) sachratgan qizil dog‘lari bor daftarimga qaradim. Xatolarim ko‘pdir, biroq, men “hech qachon” so‘zini hech qachon qo‘shib yozmaganman. “H” bilan “q” harfi bir-biri b-n qo‘l ushlashib turmagan edi. Ikki so‘zning orasiga qip-qizil qilib belgi qo‘yibdi. Belgi qanaqa deng?! So‘zni ajratib yozish kerak degan belgi emas, “abzas”dan yozmak kerak degan belgi. (Hatto tahrir belgilarni ishlab chiqmagan, yo umuman bexabar) Go‘yo, “hech” bir tomon qolib, “qachon” “abzas”dan yozilarmish?!

O‘ziga yarasha xatolarim ham bor edi. Ahuramazda degan so‘zni xuddi shunday “Ahuramazda” deb yozib qo‘ygan edim. Qo‘shib yozganmanmi yo ajratib “Ahura Mazda” deya to‘g‘ri yozganmanmi yodimda yo‘q. (… Mening qasamlarim oltita: birinchisi SO‘Z qasami… degan satrlarni misol tariqasida keltirgan edim “Avesto”dan) “Yumshoq “h” bilan yozib qo‘ygan edim”. Gapni qaranglar, yumshoq “h” emish. Qattiq “h” qanaqa bo‘ladi? Qattiq “x” bo‘lsa, yumshoq “x” qanaqa bo‘ladi? Ikalasi ikkita harf-ku! Garchi “Avesto” kitobini Asqar Mahkam tarjimasida o‘qigan bo‘lsam-da, Tilab Mahmud risolalari orqali “Avesto”ni teranroq anglagan bo‘lsam-da “Ahura Mazda”da so‘zida “xato” qilgan edim. Tilim “Axuramazda” deb yozishga kelishmagan edi. Ahramanni ham “Axraman” deb yozmagan bo‘lardim. Mazdaparastlarning mashhur duolari: “ Ahuna – Vora” , “ Yasa ahu vayaryav…” lardagi “ahu” so‘zlarida ham harf “h” edi. Qarshimda turgan ayrim chalasavodlarning esa bunga aqli yetarmidi?! Bu duo o‘qib bo‘lingandan so‘ng; “Ashim vuhu…” keyingi navbatda esa “yinghi hotam…” o‘qiladi-yu, biror joyida “x” harfiga duch kelinmaydi. “Xuhshasrvtimom…” duosidagi “x” ni nazarda tutib “x” yoziladi deb aytgan-da dersiz?! Afsuski, “nazarda” tutishni bilmaydi bular. So‘kingancha tashqari eshikni jahl bilan yopgan edim. “Uyalmaysizmi?” dedi bir tanish domla. “Mendan imtihon olishga bular uyalsin.” dedim. Pastda maktab panjaralariga suyanib “Cho‘lpon” nashriyotining muharriri D. U. turgan edi.

— “Apilatsa” qanday bo‘ldi? – deya so‘radi u kishi.

— “Apilatsa” bo‘lishi uchun mana shu “Til madrasasi”dagi domlalardan o‘nta, o‘sha domlalarning har birining shogirdlaridan o‘ntadan jami bir yuzi o‘nta “alloma”lar galalashib bir tomon bo‘lsin, men bir tomon bo‘laman. Xolis guvohlar ichida shaxmat soatini qo‘yamiz, vaqtni belgilayman. Nafaqat insho, roman bo‘lmaydimi, doston bo‘lmaydimi; barchasidan “a’lo” yozmasam qaytib qalam ushlamayman, — dedim jahl ichida.

Darvozadan chiqishda meni kutib turgan qosh-ko‘zlari qop-qora go‘zal qiz esa:

— Ilohim o‘qishga kirib keting. Universitetimizda o‘qish siz uchun sharaf, — dedi.

— Bu yerda o‘qishim “universitet”ga sharaf, seni sevishim menga sharaf, — dedim noiloj.

Bu so‘zlar yo‘l-yo‘lakay tilimdan to‘kilgan so‘zlar edi-yu, biroq, bu so‘zlarni alar o‘zlari uchun “ming dollar”ga sotib olishgandek, go‘yo.

“Sirk” maydonini Toshkentning markazi deb oladigan bo‘lsak “apilatsa” Toshkentning janubi sharq tomoni(Shastri)da, “test” esa Toshkentning shimoli g‘arbi(Qatortol)da bo‘ldi. “Test” ijodiy imtihondan badtar bo‘ldi. Avvaldan shunday bo‘lar ekan. Parda orqasida tilpondan yechish, derazadan qog‘oz tashlash, savollarni suratga tushirib yuborish, pul bilan kirish, o‘rniga odam kiritish, “pasport” to‘g‘rilab kirish, hokimning bolasi o‘qishi shart bo‘lishi, “shpargalka” va hakozalarni aytmayapman. “Bunkiriski gruppa” deganlarigacha bor. Imonini sotib yeb bo‘lgan bu imonsizlar o‘zlarining “odam”larining “test”larini yechishadi. Pul uchun undan ko‘ra ishtoningni yechib ko‘chaga chiq! Uyat! Ellikta “alloma” bir joyga yig‘ilib bitta “abiturent”ning “test”ini yechadi.

Hali o‘smir, ko‘p narsadan bexabar, shirin orzu va sof niyat bilan kelgan boshqa bechora “abiturent”lar esa varoqdagi savollarni emas bu “ellikta kalla”ni yengib o‘tishi kerak bo‘ladi. Bu “ellikta kalla” esa birinchi marta “test” yechmayotgan bo‘ladi, yillar davomida pishib ketgan, ustiga-ustak qanchalab talabalarini shu ishga jalb qilgan bo‘ladi. Bu “robot”larning o‘zlari ham, shogirdlari ham “o‘rgatilgan odam”lardir. “O‘rgatilgan odam”ni yengish uchun esa, u o‘rganmagan qoidani yo‘lga qo‘yish kerak bo‘ladi xolos.

Bir tomon tekshiruvchilar, bir tomon domlalar, bir tomon orzumandlar, bir tomon kutguvchilar, ko‘cha to‘la esa aravakashlar. Gitler bunyod qilgan “kanslager”larga yahudiylar qanday kiritilgan bo‘lsa, shunday kiritilardi “abiturent”lar. Eng alam qilarlisi o‘zingni o‘g‘ridek, yo biror dushmandek, yo aybdordek his qilasan. Sen gumondor shaxssan! Soqchilar “gumon” qilib tekshiraveradi, tekshiraveradi. Senda hech nima yo‘q; baribir pashalab tekshiraveradi. Vijdoning qiynalib ketadi. Ichki ishlar, milliy xavfsizlik, “domla”lar, tili birlar tekshiraveradi. Biri bir “passport”ga, bir basharangga qarasa, biri goh tuflingga, goh tuflingning ichiga qaraydi. Sen xavfli jinoyatchisan, go‘yo. Yo, chetandagi qo‘ysan. Bittasidan o‘tib kelguningcha inson qadri to‘kilib bo‘ladi.

Bittasidan o‘tdim, ikkinchisi… Ikkinchisidan o‘tdim uchinchisi… Uchinchisidan o‘tdim… To‘rtinchisi… To‘rtinchisi “pashalovchi domlalar” ekan. Bo‘yi uzun, qoradan kelgan bir “domlacha” meni pashalay boshladi. Erkak kishi, erkak kishini pashalasa odam g‘alati bo‘larkan; nafratlanib ketarkansan. Soningning orasiga qo‘l uzatsa jirkanib ketarkansan. Jirkanib qarab turgandim, pashalab turib so‘radi:

— Nimadir borga o‘xshaydi?
— Shimimning ichida nima bo‘lsa sizga, janob! – dedim.

Bu pashalagan “adabiyotchi” so‘zning ma’nosiga borarmidi?!

Men-ku shunday holatga tushdim, ammo, qizlarchi qizlar?! Olis qishloqlardan kelgan qizlar, orini osmon bilgan tog‘ qizlari-chi?! Qomatini onasi ko‘rsa uyaladigan qizlar-chi?! Uyga borib yum-yum yig‘lamaydimi?! Ularning sha’nini toptash emasmi bu?! “Hazrat Navoiy” degan yozuv bor “shpargalka”ni uyalmasdan, qiynalmasdan, imonsizlarcha shimining ichiga solib kiradigan bitta-ikkita nokasning kasriga shuncha inson qolishi shartmi?! Millatni sof, toza havo bilan tarbiyalash uchun esa avvalo “o‘rgatilgan odam”lardan tozalash kerak. “Til madrasasi”ga esa SO‘Z orqali chin qabul qilinadi, bunaqa jarayonlar orqali emas.

“Shpargalka” bilan madrasaga kirib domla bo‘lgan bunaqa “imonsiz allolamalar” kasriga esa butun til qoladi, millat sha’ni qoladi. Shuning uchun ham mo‘ljalga olib gapira olmaymiz, faqat g‘o‘ldiraymiz. Lahjamizni bilmaymiz. “O‘rgatilgan olim” millat tuyg‘usini teran idrok eta olmaganidek, “sha’n” degan so‘zni ham his qila olmaydi.

Parda orqasida qolgan tasavvur adabiyot ildizini teran his qilgandagina, so‘z mo‘ljalini topa oladi. Adabiyotning, millatning takomilini va taraqqiyotini shu narsa belgilaydi. Haqqoniy mushohada etdiradi. So‘z insonni asir etuvchi vosita, shunday ekan millatni ham asir etadi. Millatini sevgan inson esa begonaga asir bo‘lmaydi, o‘z sevganiga asir bo‘ladi. Pulga asir bo‘lib adabiyot ravnaqini, millat sha’nini sotayotgan millatimiz ichidagi bu “millat xoinlari” esa millatni sevmagan bandalar. Faqat maoshni qanchaligiga qarab yo kursini baland pastligiga qarab “maosh”ni sevadi, kursini sevadi. Imonini sotgan bandalar talabalarga qanday qilib millatning sha’ni bo‘lgan “til” haqida dars o‘tsin?! Parvardigor va inson, tuproq va osmon haqida qanday so‘zlasin?! Vatan bilan, o‘zi bilan, siyosat bilan, jamiyat bilan, millat bilan qanday xolis munosabatga kirishsin?! Toza bo‘lmagan odam, toza fikr bera oladimi?! O‘z nafsini tanimagan olim ilmu tolibni taniy oladimi?! Birovning taqdirini ming dollarga sotish, Xudo bergan umrning qanchadir qismini kuydirish, birovni ming dollarini o‘g‘irlashdan og‘irroq jinoyat emasmi?! Alar olim emas o‘rgatilgan maymundan xunuk kimsalardir, alar ilmbozlardir, alar “sotqin”lardir, alar “imonsiz”lardir, alar baqiroq notiqlardir. Millatimiz shu tilda gaplashar ekan, millat sha’ni shu tilda yoyingan ekan; tilga xiyonat qilib bo‘lmaydi. Yer sharida yashayotgan millatlar o‘zining millat ekanligini eng avvalo tili orqali his qiladi.

Bir misol sifatida, bugungi kunda biroz inglizlashib borayotgan nemis tili ahvoliga boqsangiz; xavotirda! Ingliz tili bilan bir oiladan urchigan bo‘lsa-da, qadim ildizi bir bo‘lsa-da, Girmon o‘z tilini yot unsurlardan tozalashni, tilini saqlab qolishni davlat darajasidagi eng katta muomma deb qarayapti. Adabiyoti avvalo shu muammo bilan kurashyapti. Ularda ham mashina ishlab chiqariladi, ularda ham bozor iqtisodi degan gap bor, ularda ham turli muommalar bor. Jahon rivojlangan davlatlarining eng ilg‘or qatoridan o‘rin olgan. Taraqqiyot deya tilni davlat ahamiyatidagi muomma emas deya orqaga surib qo‘ygani yo‘q!

Biz-chi?! Hatto davlatimizni biror davlat bilan solishtira boshlasak, uyalmay jahonning eng qoloq mamlakatlari bilan solishtiramiz, yo urush ketayotgan mamlakatlar bilan solishtirib “tinchlik” deya shukrona aytaveramiz. Go‘yo butun dunyo urush ichida-yu, biz jannatda yo eng zamonaviy qurilgan “villa”larda yashayotgandek ko‘rsatamiz. Istaymizmi yo‘qmi siyosat tilga ta’sir etadi. Boshimiz omon bo‘lsa hali bu mavzuda ko‘p gaplashamiz. Hozir esa yuqoridagi fikrlarni davom ettirsak. “Alloma”larimiz qatiqni ustidan tuxum yegandek, turkiy tilni rus va ingliz tillari bilan chog‘ishtirilishiga to‘siq qo‘yish o‘rniga, haybarakalla deb o‘zlari ham bu “chog‘ishtirma”ga bosh bilan cho‘kib xizmat qilmakda.

Bizning til turkiy tillar oilasiga mansub til. Bu degani, hatto fors tilining so‘z qurilishi bilan ham aralasha olmaydi degani. Tarixdan ma’lumki fors shoiri bo‘ladimi, turkut shoiri bo‘ladimi u turkiy tilda ijod qilganda minglab fors so‘zlarini qo‘llagan bilan gap tuzilishlari forsiycha bo‘lmagan. Bu imkonsiz. Bu “oila” bilan, “qon” bilan, “gen” bilan “suyak” bilan bog‘liq. “Ergash gapli qo‘shma gap, qo‘shma gapli ergashtirilgan gap… va hakoza ichidagi ayrim gaplar esa… shu gap-gapda…”

Maqolani fors tili va turkiy tilda yasalgan so‘z bilan boshlaganligimiz sababli shu holatda davom etdiramiz. Ahamoniylar (miloddan avvalgi VI asrlar) davrida hozirgi fors tili bo‘lib kelayotgan tilning o‘z yozuvi bo‘lgan va bu til Turon o‘lkalarining ayrim hududlarida rasmiy davlat tili bo‘lib xizmat qilgan. Turli siyosiy jarayonlar, tuzumlar davomida aralashish davom etaverdi. So‘ngroq arablar bosqiniga qarshi turkiylar va forsiylar birlashib kurashishi oqibatida Somoniylar davlati vujudga keldi. Somoniylar esa mahalliy dariy tilini davlat tili deb belgiladi. Dariy ham fors lahjasiga eng yaqin til edi, ustiga ustak arab so‘zlari bilan boyib bo‘lgandi. Bu tilning markazi Buxoro bo‘lib she’riyat va fan tiliga aylanishda katta xizmat qildi. Bu til eron va tojik tillari uchun ham birdek “adabiy til” edi, mushtarak til edi. Aynan mana shu tilda Abu Ali ibn Sino, Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Nosir Forobiy, Abulqosim Firdavsiy, Abu Abdullo Ro‘dakiy, Umar Hayyom, Abdurahmon Jomiy, Sa’diy Sheroziy, Hofiz Sheroziy, Nizomiy Ganjaviy, Xisrav Dehlaviy kabi bashariyat “javohir”lari ijod qildi. Biroq barcha yaratilgan asarlarda so‘zlar aralashgani bilan na turkiy tilga forsiy gap qurilish, na forsiy tilga turkiy gap qurilishlari hech aralashib ketmagan.

Ma’lumki, fors tili hind-yevropa tillarining eroniy tillar oilasiga kiradi. Shu sababli ham “Grammatik qoidalar”ni chog‘ishtirib bo‘lmaydi. Tojiki til ham, eroni til ham, afg‘onlarning dariy tili ham, pushtu shevalari ham, Pokistonning yetmish foiz aholisining tili ham shu oilaga mansub. Darsliklardan bilamizki bu til sharqiy (pushtu, osetin, afg‘on, yag‘nob, pomir, shug‘non, voxon, sanglichi, yag‘mulom, ishkashim, munjon, zeboki va boshq.) va g‘arbiy (tojik, fors, gilon, mazondoron, baluchi, kurd, tot, semnon, tolish va boshq) guruhga bo‘lib o‘rgatiladi. Bugungi fors tili Eronning davlat tili hisoblanadi. Fors adabiy tiliga esa Tehron lahjasi yoqimli, qofiyadosh, sinonimlarga boy va so‘zlashuv uchun oson hamda aksariyat eroniylarga to‘liq tushunarli bo‘lgani uchun ham asos qilib olingan.

Ammo… Ammo, deb boshlaydigan bo‘lsak eron tilshunos olimlari Tehron lahjasini asos qilib olgunicha baluchi, tolish, semnon, gilon… lahjalari ham qolmay barcha; shu oilaga mansub tillarni o‘rganib chiqib so‘ng Tehron shevasini asos qilib oldi.

Endi, o‘zimizning bugungi kun “allomalar”izga qaytadigan bo‘lsak. Nima emish, o‘zbek tili emish. Nima emish, o‘zbek tilida uchta lahja bor, bular o‘g‘uz, qarluq va qipchoq lahjalari. O‘zbek adabiy tili uchun esa qarluq lahjasini asos qilib olingan emish. Ruslar avvalo qarluq lahjasida gaplashadigan mintaqalarni bosib olgan bo‘lsa, aybdor turkiy til emas. Qarluq lahjasida Toshkent va vodiy tomonlar gaplashar emish. Farg‘onada ham, Toshkentda ham ko‘p yashadim. Shevalarigacha, so‘zlarigacha ahamiyat berganman. Qarluq lahjasi adabiy tilga asos qilib olingan bo‘lsa avvalo fe’lga e’tibor beramiz: … utti, votti… va hakoza. To‘g‘risi aytiladigan bo‘lsa qipchoq lahjasidagi , “ jarim jo‘lda jorti jong‘oq jumalab jotibti…” bitta “j” harfi olib tashlansa o‘zbek adabiy tilining asosi kelib chiqadi. Iboralarga e’tibor bersak “olib kel”, “olib yubor” qipchoq lahjasida “opke”, “obyubor” qarluq lahjasida esa “ovor”, sof adabiy tilda jaranglab chiqadigan qipchoq va o‘g‘iz lahjalariga xos fe’llarga e’tibor beraylik: borgaymen, borajakman, turgaymen, turajakman… va hakoza… Qarluq lahjasida esa fe’l bunday turlanmaydi. Farg‘ona, O‘sh, Andijon, Sayram va boshqa hududlarning markaziy joylaridagi qarluq lahjasiga tegishli shevalarda faqatgina …yapti… fe’l yasovchi qo‘shimchasi qipchoq va o‘g‘iz lahjasi bilan bir xil. Qanaqa asos bo‘lishi mumkin?! Ayrim “allomalar”ning o‘zlari “domlalik sharafi” uchun yaratgan asosi, asos sanalmaydi. So‘zlarni olamizmi? Acha, opoqi, o‘naki… qarluq lahjasida, yo o‘g‘uz lahjasiga o‘tib Xorazm shevasidagi so‘zlarni qarama-qarshi olamizmi, yo “jetov”lashgan qipchoq lahjasidagi so‘zlarmi?! Yo‘q, bu ham emas. O‘sha “allolamalar” muayyan biror hududga asoslana bilmadi.

Shevalarimiz shunchalik boyki, birgina o‘g‘iz lahjasida ayni dam bizga kirib kelayotgan qanchadan-qancha ruscha, inglizcha so‘zlarning muqobillari ko‘p. Bu so‘zlarni topish esa aslida “diplom” qo‘ltiqlagan “filolog”larning ishi, nafaqat ishi, burchi edi. Mo‘ljalga tegadigan muqobil so‘zlarni izlashdan voz kechdi, olis qishloqlardan kelganu, yana o‘sha qishloqlarga yugurib so‘z topish uchun hansirab qolaberdi. Ozg‘in paytlari shaharga yugurib kelgan edi-da. O‘tmishga qarashga, ozg‘in damlariga, onasining tezak terib yurganlarida qanaqa iboralar ishlatganini eslashni o‘zlariga yo ep bilmadi. Saksovul chopganlarini unutdi-yu, saksovulning ruschada ham tarjimasi bo‘lsa kerak, yo o‘zbekchaga ruschadan o‘zlashgan so‘z deya o‘rislashib ketaverdi.

O‘z o‘tmishidan or qilganda esa oriyat bo‘lmayajak. Yelkada xurjun bilan qishloqma-qishloq kezib so‘z teradi deb o‘ylaysizmi?! Kimdir qo‘y so‘ysa boradi. Qorni yana-da to‘yib qolsa esa, qo‘y so‘ysa ham borib o‘tirmaydi. “G‘uzor “tandir”idan “taksi”ga solib yubor…” deydi-qo‘yadi. “Filolog” bo‘la turib “tandir” so‘zini ham, “taksi” so‘zini ham noto‘g‘ri ishlatgan bo‘ladi. Tilchi bo‘lganligi uchun ham “Kecha va kunduz” yo “O‘tkan kunlar”ni o‘qib yo Cho‘lpon Andijonda tug‘ilganligi sababli, yo Abdulla Qodiriy tug‘ilgan hududga qarab o‘zbek adabiy tilining asosini belgilay boshlaydi. Bilmaydiki, Cho‘lpon yo Abdulla Qodiriy o‘zbek adabiy tili uchun jon qurbon qilganligini, Navoiy-yu Fuzuliylar ijodidan poydevor qidirganligini. Ular men qarluq lahjasida, yo o‘g‘iz lahjasida asar yozayapman deb aytmaganligini. Bilmaydiki, “borgan edi, kelgan edi…” kabi qo‘shfe’llar, qaysi bir asarda tilni yana-da shirali chiqishi uchun “borib edi, kelib edi…” deya yozilib adabiy til uchun biroz bo‘lsa-da o‘z hissasini qo‘shganligini. Agar siz “borib edi” deb yozsangiz bu xato “borgan edi” deb yoziladi degancha jim turaveradi. Bir shoir “Vatan” so‘zini ustidan chizib bo‘lmaydi” deb yozgan bo‘ladi-yu, alar u shoirni darslikka kiritmay adabiyotga ham siyosiy tus berib, “ming dollar”ning ustiga chiziq tortolmay yashayveradi. Hozirgi adabiy tilimiz ming-minglab ijodkorlarimizning mehnatlari evaziga yuzaga chiqqan hodisa ekanligini hisobga olishmaydi. Poydevor esa “Qutadg‘u bilig”, “Devoni lug‘ati turk” ekanligini unutgan bo‘ladi “asos” izlayotganda. O‘zbek tili, ayni dam biz iste’molda ishlatayotgan o‘zbek adabiy tili, chig‘atoy tili, mana shu chin turkiy til barcha turkiy elatlar uchun tushunarli bo‘lgan mushtarak, o‘zak til ekanligini unutgan bo‘ladi alar tilbuzardan “aqllilik” qilayotgan dam. Tilimizni asrash barcha turkiy elatlar yaxlitligini ta’minlashdek “qardoshlik maydoni” ekanligini unutgan bo‘ladi.

Ehtimol, filologlar aybidirki, tarjimonlarga ham ish ko‘paydi. Tarjimon R. M. va shunga o‘xshash ko‘plab ijodkorlar, hatto, asarlarni qoraqalpoqchadan o‘zbekchaga “rasvo” tarjima qila boshladi. Xo‘p biz endi til o‘zagimiz bir bo‘lgan qoraqalpoqcha, turkmancha, qozoqcha, qirg‘izcha, turkcha, ozarchaga tushunmaydigan ahvolga tushib ham qoldik deylik. Indamasang Toshkentchadan Samarqandchaga ham tarjima qiladi-da, Vatan degan ilohiy chegarani bo‘la boshlaydi. Qoraqalpoqchadan o‘zbekchaga tarjima qilayotgan dam qoraqalpoq tilidagi chin turkiy so‘z bo‘lgan biror so‘z o‘rniga, o‘zbekcha muqobil deb forsiy yo arabiy so‘zni qo‘llab “ana o‘zbekcha bo‘ldi” deya kitob qilib o‘quvchilar qo‘liga yetkazishga nima deyish mumkin?! Millionlab o‘quvchi ongiga “Vatan”ni bunday bo‘laklash ta’sir etmaydimi?! Turkiy-chig‘atoy-o‘zbek tilida ehtimol yuz milyondan oshiq odam so‘zlashar; shuncha tirik insonning “suyag”ini xo‘rlash emasmi?!

Tilimiz davlat tili, davlat himoyasidagi til. Buni qo‘riqlashga, sofligini saqlashga kim ma’sul? “Tilchi”lar emasmi? Ular ham “buzg‘unchilik”ka qo‘shilib “komandravka” bilan yuribdimi? Shunday. Alar hech qursa Ahmad A’zamning “Til nomusi” degan risolasini darslik qilib o‘tish o‘rniga, o‘zlari chiqargan risolalarni, yoki tanishlarining kitoblarini o‘qitishadi. U ham kamlik qilgandek “millat ma’naviyatini yuksaltiradigan emas, “pasaytiradigan” kitoblarini ilmu toliblariga sotish bilan andarmon… Qozoqboy Qashqirlining “Zomin til qomusi”ni, “sotib ol” deya yo ko‘p nusxada chop etdirib talabalarga nega tarqatmaydi?! Chunki o‘zlarining savdosi o‘tmay qoladi… Bu yog‘ini gapirib o‘tirmay, baribir nazar etmaydi. Chunki, men ular nazdida “abiturentman”! Ehtimol, alarga Oliy ta’lim vazirligidan yo podsholikdan turib gapirsam sal e’tibor berar. Yana ham kim bilsin?!

18.03.2018