Бугун атоқли ёзувчи ва адабиётшунос олим Улуғбек Ҳамдамнинг туғилган куни

    Улуғбек дўстим! Сиз бугунги адабиётимизнинг улуғ бекларидансиз, ўзбек китобхонининг чинакам ҳамдамига айланган, ҳар бир янги асарингизни кутгувчи ўқувчиси бор ижодкорсиз. «Хуршид Даврон кутубхонаси» номидан чин юракдан қутлаб, Яратгандан узоқ умр ва баракали ижод тилайман.

Улуғбек ҲАМДАМ
АУДИТОРИЯ

Улуғбек Ҳамдам (Ҳамдамов Улуғбек Абдуваҳобович) 1968 йил, 24 апрелда Андижон вилояти, Марҳамат туманида туғилган. 1988-1993 йилларда ТошДУ нинг ўзбек филологияси факултетида таҳсил олган. 1992-93 йилларда эса давлатимиз ташаббуси билан ўқишга юборилган талабалар сафида Туркиянинг Кўнё шаҳрида тахсилни давом эттирган. 1993-1994 йилларда Шарқшунослик институтида турк тилидан дарс берган. 1994-1996 йилларда Ҳозирги Миллий Университет ўзбек филологияси факултетининг кундузги аспирантурасини ўқиган.

---

    Муаллифдан: Ушбу ҳикояни 4 йилдан бери ёзаман. Ниҳоят, сўнг нуқтани қўйдим. Мен уни ёза бошлаганимда университетда дарс бермас эдим. Тақдир мени ҳикояни охиригача ўйлаб олсин дедими, ҳар ҳолда, такрор университетга дарс беришга йўллади. Аудиторияни яна яқиндан ҳис қилдим. Мен талабалар эшитмайди, деб ёзган бўлсам, бу уларнинг ботиний қулоқлари ҳақида эди, асло жисмоний қулоқлари назарда тутилмаган. Зеро, бугун бутун дунё аудиторияларида жисмоний қулоқлар билан ботиний қулоқлар ўртасида хитой девори кўтарилмоқда. Чунки дунё ўзгармоқда, янги давр, ҳатто янги эра бошланмоқда. Бу эврилишлар буҳронида қолган бани башар эса, кўп ҳолларда, ўзлигини бой бериб қўймоқда: инсонлик мақомидан тушиб, хаёли сочилмоқда. Ҳикоя шу ҳақда.Умид йўқми, дейсизми? Бор. У, шу ҳолимизга бўлган сизу бизнинг муносабатимизда, унинг даражасидадир. Умидсиз бўлмайди, ахир!..Аудитория нима? Ҳаётда ҳаммамизнинг ўз аудиториямиз, дарсхонамизу ишхонамиз бор…

---

1.

– Инсон ҳаётининг мазмуни нимада? Биз қайдан келдигу ўлимдан кейин қаерга борамиз? – деган савол башар аҳлининг доимий сўроқларидан бири бўлиб келган. Ҳар бир давр, ҳар бир соҳа – мифдан тортиб дингача, диндан то илмгача – ҳамма-ҳаммасининг бағрида фикрловчи инсон ушбу саволларга баҳоли қудрат жавоб излаган. – Профессор аудиториянинг энг охиридаги ўриндиқлардан бирида маърузани берилиб тинглаб ўтирган талабанинг кўзларига қараб гапирарди. – Замонавий дунёда мазкур саволларни аҳён-аҳёнда бўлса-да, ўз-ўзига бермайдиган, ҳаётини, кечмиш ва кечаётган кунларини шу саволлар билан тинмай қамчилаб яшамайдиган, шунга эҳтиёж туймайдиган одам ўзини тўлақонли инсонман, деб ҳисоблаши ўринсиздек туюлади менга. Чинакам адабиётнинг асос масалаларидан бири ҳам аслида шу. Лекин бугунги инсон…

Шу ерга келганда профессорнинг маърузаси бўлинди. Дарс аввалидаёқ бошланган висир-висир секин-аста кучайгандан кучайиб шовқинга айланган кўйи аудиторияни тутиб, сал лофи билан айтганда, профессорнинг оғзидан чиқаётган сўзларни унинг ўз қулоқлари ҳам эшитмай қолди. Биланиҳоя, у сукут сақлашга мажбур бўлди. Аудитория ўқитувчининг жимиб қолганини ҳам пайқамади: ким ёнида ўтирган шериги билан гаплашса, ким энгашиб олиб қўл телефонида бемалол суҳбат қурар, ким эса зерикканидан дам ойнадан ташқарига, дам эса соатига қараб хомуза тортар, ким катта холасининг уйида ўтиргандек бамайлихотир мудрар, хуллас, нохуш бир манзара профессорнинг кўз олдида қад керганди.

Аудиторияни кузатар экан, профессорнинг ёдига лоп этиб ўзининг талабалик чоғлари тушиб кетдию қотмадан келган юзида аллақандай нур жилва қилди. Ўқитувчининг оғзидан чиқаётган ҳар бир сўзни муборак каломдек битта-битта ёзиб олар эди хаёлда пайдо бўлган ёш талаба. Профессор бир муддат ўша талабадан кўнгил кўзини узолмай туриб қолди, ширин хотира унинг лабларига табассум расмини чизди. Бу табассум эса, ўзининг сирлилиги билан кутилмаганда бутун аудитория эътиборини жалб этди. Бирдан у сув қуйгандек жимиди.

– Биз жамият ҳаётида гуманитар фанларнинг, жумладан, адабиётнинг ўрни нақадар аҳамиятли эканлигини тушуниб етишимиз керак. Ахир, атрофга бир қаранг: ким ким билан осмондаги ойга эга чиқиш учун кимўзар пойгаси ўйнамоқда, ким ким билан бир парча тупроқ деб қирпичоқ бўлмоқда, ким ким билан диний низо туфайли бир-бирининг сиртига тиғ урмоқда… Хуллас, кечқурун ишдан бориб “Янгиликлар”ни очишга юраги дов бермай қолган замондош инсоннинг. Хўш, нега?.. Бунинг сабабларидан биттаси, назаримда, дунё жамиятларида, юқорида таъкидлангандек, ижтимоий-гуманитар фанлар ҳиссасининг кескин камайиб, таълим-тарбия савиясининг тушиб кетганлигидадир.

Гап айланиб, таълим-тарбияга етганини уқиб қолган аудитория профессорнинг юзида пайдо бўлган табассумнинг сир-мири йўқ деган хулосага келдими, хуллас, бир мушт бўлиб тугилган бармоқлар очилиб-сочилди: ғалағовур бошланди. Профессор орқа ўриндиқдаги ўша бир жуфт нигоҳга қараб, унга суяниб мулоҳазаларини якунлашга киришди:

– Инсоннинг миясига, қалбига нимани қуйсак, алалоқибат, у ўша бўлади. Нега кейинги чорак аср ичида бутун дунё таълим даргоҳларидан гуманитар фанлар сиқиб чиқариляпти? Нега бунинг аянч оқибатини манаман деган сиёсатдонлар кўра олмаяпти ёки кўргилари келмаяпти?..

Аудитория ғала-ғовур босиб кетди.

– Нега булар эшитишмайди? – дея ўзига ўзи савол берди профессор, – Нега ёшлар йилдан йилга қулоқсиз бўлиб боришяпти? – У бирпас сукут сақлаб деразадан кўк юзасида сузиб юрган қора булутларни кузатди, – ҳавонинг авзойи бузуқ. Нимадир ёғмоқчи. Э-э, ёғса ёғиб ўтиб кетсин эди тезроқ. Туриб қолган тушуниксиз дим ҳавони ёмон кўраман, – профессор аудиторияга юзланди. – Энди қандай йўл тутсам экан? Ахир, дарс тугашига ҳали ярим соатча вақт бор. Борликка бор-у, эшитадиган қулоқ қани? Аслида, етмиш жуфт қулоқ ўтирибди қаршимда. Ҳар гал улардан атиги биттасигина гапларимни тушунгандек менга боқиб туради. Қолгани-чи? Ахир, мен бу ерда маймун ўйнатаётганим йўқ-ку! Қайтага, маймун ўйнатсам, эффекти яхшироқ бўлармиди?.. – Профессор чуқур уҳ тортди. – Жим! – деди аудиториядаги шовқиннни босиб тушадиган баланд ва қалин овоз билан минбарга шапатилаб, – жим!..

Аудитория пасайди. Лекин бир йигит дашту биёбонда карвондан ажралиб қолиб қўрқувдан доду фарёд кўтараётган йўловчидек бўлди-қолди: ҳамма чакагини юмганда унинг овози баралла янграй бошлади.

– Сарвар! Сарвар, дедим!..
– Ҳа!..
– Туринг ўрнингиздан!..

Сарвар нима бўлаётганини дабдурустдан тушунмай, у ёқ – бу ёққа қараб ўрнидан турди.

– Энди чиқиб кетинг! Чиқинг, дедим, дарсга халақит берманг!..

Аудитория сув қуйгандек жим бўлди.

Сарвар профессорга бир муддат ғалати-ғалати қараб турди-да, шошмай сумкасини елкаси илди: “Марҳамат, профессор, сизга шу керакми!” деди кинояомуз, сўнг ўқитувчининг менсимаслигини соллана-соллана юриши билан намойиш этганча аудиторияни тарк этди.

– Яхши иш қилмадингиз, домла!.. – деди Сарварнинг ёнида ўтирган йигит.

– Жим! – Профессор минбарни қаттиқ муштлади.

Ўз шовқинидан ўзи чарчаган аудитория ранг-баранглик учунми, ҳартугул бирпасга тинчланди. Профессор маърузанинг келган жойидан давом эттирди:

– Лекин бугунги инсон ўзи билан ўзи ўралашиб қолди. Унинг учун ўз эҳтиёжларидан бошқа ва шу эҳтиёжлардан баландда турадиган ҳеч нима йўқдек гўё. Замондош инсоннинг кўзлари руҳ ва унинг камолига эмас, бадан ва унинг жамолига тикилди. Бас, у шу ерда йўлини йўқотди. Алам қиладиган жойи шуки, замондош инсон йўқотилган йўлни қайтиб қидирмай қўйди. Авваллари – минг йиллар давомида қидирган эди. Қидира-қидира ҳалокатли чоҳлардан эсон-омон қутилиб қолганди. Қутулиб қолиб шу кунларга қадар эсон-омон етиб келганди. Энди-чи? Энди вазият тамомила бошқача тус олмоқда. Энди йўлсизликнинг ўзи замонавий инсон учун бирдан бир йўлга айланганиб бораяпти… Шундай пайтда адабиётнинг қўлидан нима келади? У инсонга, адашиб-улоқиб юрган бани одамга ўша йўқотилган йўлни топишда бирон бир кўмак бера оладими ёки башар аҳлининг чоҳга қулашини жимгина кузатиб турадими? Балки адабиёт деганимиз чоҳ томон жадал одимлаётган шўрлик инсон қўлидаги эрмак – писта-бодомдир ва ёҳуд оғизда сақичдек чайналгучи икки пулга қиммат хиргойи? Наҳотки, шундай бўлса!.. Ўйлашимча, бу ҳодисалар ўз-ўзидан содир бўляпти: ҳаммасининг ортида кимдир, нимадир бордек… Лекин ким, нима?… Мана, масала қаерда!..

Профессор саросор солса, аудиториядаги аҳвол яна бояги-бояги – бойхўжанинг таёғига айланаёзган – ҳамма ўзи билан ўзи банд бўлиб, сен нима деяпсан, дейдиган ҳушёр ақл қолмаган ҳисоб. Шунда профессор яна кўзларини аудитория охирида ўтирган ўша бир жуфт кўзга тикди ва сўзлашда давом этди…

2.

Аудиториядан чиқдию профессор автобус бекатига қараб юрди. Уйга шошаётганидан эмас, йўқ, ичида аллақандай ҳис уни ташқарига куч билан етаклаб, бу ердан олис-олисларга олиб кетмоқчи бўлганидан шундай қилди. Ўзи ҳам шу ҳиснинг измига тушиб қолганидан ихтиёрсизланиб-гарангсиб борарди. Кафедрага кириб, ўқитувчилар билан, одатдагидек, беш-ўн дақиқа чойлашиб, гаплашиб ўтириш эса кўнглига сиғмади. Бекатга энг яқин йўл университет биноси ёнидаги автотўхтов орқали ўтарди. Йўлни шу ёққа қараб солди. Аксига олиб автотўхтовда боя дарсдан чиқариб юборилган Сарвар ва унинг уч-тўрт шерикларига дуч келиб қолди. Сарвар курсдошлари билан машинага энди ўтирмоқчи бўлиб турган экан.

– Ия, пропессор, ўзларими! Ўтири-и-и-и-нг, – деди Сарвар истеҳзо билан, – уйизга обориб қўямиз!

– Раҳмат… – профессор машинанинг ёнидан тезгина ўтиб кетмоқчи бўлди, аммо Сарвар икки-уч одим отиб, шартта йўлини тўсиб чиқди.

– Маънавия-я-ят, адабиё-ё-ёт, дейсиз. Нима қилиб берди ўша маънавияту адабиёт сизга? Ёшиз элликни қоралабдию битта валасапид олиб минолмейсиз, пропессор! – талаба бу сўзни шунақа оҳангда талаффуз қилдики, профессорнинг ичи нақ музлаб кетди. Бирдан қаҳри келди. Шартта Сарварнинг ёқасидан олмоқчи, ҳатто қаншарига бир мушт тушириб унини ўчирмоқчи бўлди, лекин шайтонга ҳай берди: буни на у ўзига эп кўради, на замон кўтаради – тишини тишига босди.

– Гап уловда эмас. Сарвар, гап…

– Нимада бўлмаса гап, муҳтарам пропессор, нимада? Сиз нимеиз билан менга, ану боллага ўрнак бўласиз, а, нимеиз билан?! – талаба машинада ўтирган курсдошларига қўли билан ишора қилди. – Мақтана оладиган ҳеч вақоиз йўқ-ку, яна мени аудиториядан ҳайдайсиз! Сизди изиздан боришимиз учун, айтинг, ўзиз жамиятда эътибор топдизми, а, топдизми?.. Менга қаранг, ҳой, пропессор! Ўзиз тушуниб етдийзми-йўқми, билмадим-у, лекин бугун сиз копейка бўлиб қолгансиз, эшитяпсизми, копейка! – талаба қўлини бигиз қилди ва “бигиз”ни профессорнинг кўксига қўйиб шундай нуқидики, ўқитувчининг бошидан оёғининг учигача музлаб кетди. Йўқ, уни Сарвар деган бир ҳавойи талаба нуқимади, балки замон нуқиди. Бигизга айланган у совуқ бармоқ замоннинг қўли эди, асло талабанинг эмас… Боягина профессорнинг ботинида туғила келаётган қаҳр дунё юзини кўрмади – ўша ерда бўғилиб ўлди. Унинг ўрнида алам, ўкинч, тушкунлик қоришмасидан иборат недир туйғу пайдо бўлди. Бу орада машинасига ўтириб, уни ўт олдирган Сарвар профессорнинг ёнидан ўтатуриб илкис тормоз босди. Сўнг тўхтаб турган машинанинг газ педалини қаттиқ-қаттиқ босган эди, темир матоҳ турган ўрнида бир неча бор кўтарилиб тушдию бирдан шамолдек елиб кетди. Орқасида кўтарилган чанг ва тутун келиб профессорнинг юзига, оппоқ кўйлагига урилди…

3.

Кечаси профессор алламаҳалгача мижжа қоқмади. “Мен қандай ҳолга тушиб қолдим? Бошқалар-чи? Ким тўғри йўлда ўзи – менми, бошқаларми?” деган савол миясини пармадек ўйиб ташлади. Ағдарилди, туриб ўтирди, юрди, сўнг яна ётди. Ниҳоят, тонголди кўзи илиниб, туш кўрди. Унда улкан издиҳом – одамлар оқими бир томондан иккинчи томонга қараб худди бир нарсадан қуруқ қолаётгандек ошиғич ҳаракатланиб бораётган эмиш. Профессор тушунибдики, бутун одамийзод шу издиҳомда тўпланганмиш. Жамики ирқ, жамики дин, жамики миллату элат, борлиқ касбу кор вакиллари, эркагу аёл, ёшу қари – ҳамма-ҳамма шу оқим бағрида одимлаб борармиш. Профессорнинг ўзи ҳам оқимнинг аввалида – ён томонда бўлиб, одамларга юзланган кўйи бир нималарни тинмай уқтирар, одамлар эса унинг гапларига сира қулоқ солмас, аксинча, ким ошкора, ким мийиғида кулару ҳеч ким йўлидан қолмасмиш. Бунга сари профессор овозини борича бақирармиш: “Ахир, бу йўлнинг адоғида тубсиз жарлик бор, эшитяпсизларми, тубсиз жарлик?!..”

Профессор ўз овозидан чўчиб уйғониб кетди. Аммо ҳушига келолмай анчагача шу биргина жумлани ўнгу туш оралиғида такрорлаб ётди: “Ахир, бу йўлнинг адоғида тубсиз жарлик бор, эшитяпсизларми, тубсиз жарлик?!..” Сўнг бирдан ўнги ғолиб келдию сўзлашдан тинди. Қўзғалиб ўтирди. Яхшиям хотини ёнида йўқ экан. Йўқса, ўтакаси нақ ёриларди-я! У компот ёпаман дея ошхонада куймаланаётганди, ҳали ҳам ўша ерда чиқар. Профессорнинг хаёлида яна тушдаги воқеа гавдаланди. “Тавба, йўл бошида тубсиз жарлик бор эса ва мен буни билганим ҳолда нега гумроҳ одамлар билан бирга ўша ёққа одимлаб боряпман экан, боз устига, жар бор, дея жар солишим нимаси? Ахир, жарликдан хабари бор киши йўлини бошқа томонга солмайдими?..” деди ўзига ўзи. Қараса, совуқ тердан усти боши шалобба бўлаёзибди. Туриб ювиниб келиб, бошдан оёқ кийимларини алмаштирди-да яна ўринга узанди…

Кўзи энди илинибди ҳамки, хотини чойга чақириб кирди.

– Вақт алламаҳал бўлди, дадаси. Дарсиз бормиди? Туринг, нонушта тайёр.
– Иштаҳам йўқроқ. Менсиз ичаверинглар… – кўзларини ишқади профессор.
– Ҳай ўлсин, нозик бўлмай иштаҳа дегани… – норозиланиб хонадан чиқди хотини.

Профессор яна ювиниб-таранди, портфелини олиб эшикка қараб йўналди. Бирпасдан сўнг бекатга келди. Кўнглига қулоқ солиб, ишхонага оёғи тортмаётганини ҳис қилди. Ахир, яна ўша тарбиясиз, олифта ва тайинсиз талабаларнинг қошига борадими? Бориб нима қилади? Нима дейди? Уларнинг маънодан холи кўзларига – нигоҳсиз кўзларига беҳуда боқиб, маъно қидирадими? Талаба эмиш яна булар! Қани энди шуларнинг олдига бормаса! Бормасликнинг иложи бўлса!.. Елкаларини босиб турган тириклик ва тирикчилик деган юклар, буларнинг қаршисидаги бурч ва масъулият деган “аскар”лар кўнгилнинг этагини тутиб кетишга йўл қўмайди-да! Йўқса, нима қилишни ўзи биларди… “Майли, ёзга, таътилга ҳам оз қолди. Бир келсин, тоққа, далаларга чиқи-и-иб кетаман. Ҳаммасини унутаман. Ўзимга келаман. Ахир, оталар ва болалар ўртасидаги тушунмовчилик бобомнинг замонидан бери бор. Эҳтимол, ҳаммаси жуда-а-а мен ўйлаганчалик эмасдир. Ошириб юбораётгандирман. Эҳтимол, хотин тинимсиз жавраб қулоғимга қуйиб келаётганидек, ҳамма гап ўзимдадир: ўзим замондан орқада қолган, ўзим чарчаган бўлсам керак. Болаларда айб йўқдир, улар билан баҳслашиш, талашиш эмас, уларга қулоқ солиш, тушуниш ва ён босиш йўлидан боришим тўғрироқдир…”

Шуларни ўйларкан, профессор университетга элтадиган автобусга чиқиб олди. Ўзга чораси қоптими…

4.

Дарслар доимгидек кечди – талабалар ё бир-бирлари билан гаплашиб ё ўзлари билан – ўз хаёллари билан банд бўлишди. Профессор эса ўзини қайта тарбияламоққа уринди: ўтиши керак бўлган дарсни ўтиб, айтиши лозим бўлган гапни айтди, “қулоқсиз” ёшларнинг куракда турмайдиган гап-сўзларига, жинни-санғи хатти-ҳаракатларига эътибор бермасликка ҳаракат қилди. Биласизми, уддасидан чиқди-ей!.. Ниҳоят, машғулотлар тугаб, уйига қайтар экан, ўз-ўзидан мамнун бўлиб кетди: “Замон сенга боқмаса, сен замонга боқ!” деганлари балки шудир, – пичирлади гапиравериб қуруқшаб қолган лаблари. Ахир, хотиним ҳам минг йилдан бери қулоғимга шуни уқтиради-ку…

Бироқ… бироқ кечаси билан тузукроқ ухлай олмай босинқираб чиқди профессор. Қалбига қулоқ тутса, ўзидан, кечаги қилмишидан чунон норози экан. Шунда ёнида пишиллаб ухлаб ётган хотинини бир туртиб уйғотиб, замонга боққан-боқтирган кўзларини ўйиб олгиси келди. Туриб ваннахонага кирди, узоқ, жуда узоқ чўмилди. Бутун баданини икки қайта, уч қайта, ўн қайта совун суриб ювди. Гўё вужудига шилимшиқ ва қўланса бир нима теккану уни минг қайта ювиб ташласа ҳам аримаётгандек, танасига қўшилиб, унинг бир қисмига айланиб кетгандек туюлаверди.

Иштаҳаси бўлмаса ҳам аччиқ кўк чой ичиб ўзига келмоқ қасдида ошхонага кирди – бориб ўз ўрнига чўкди.

– Ассалому алайкум! – аввал қизи, кетидан ўғли салом бериб кириб жойларига ўтиришди.

– Ваалайкум ассалом болажонларим, яхшимисизлар? – сўради ота.

– Ҳа, дада, яхшимиз, – жавоб берди ўғил.
– Ўзиз ҳам яхшимисиз? – ширинланиб сўради қиз.
– Шукур, яхшиман, қизим.

Болалар шоша-пиша нон ушатиб, чой қуюшар экан, профессор гап қотди:

– Қараб турсам, кап-катта бўп қопсизларми. Ҳадемай, лицейни битириб, институтларга кираман, дерсизлар. Қани ўғлим, аввал сен айт-чи, ким бўлмоқчисан?

Ўғил отасига бир қараб олди-да, хотиржам оҳангда:
– Компьютер дастурловчиси, – деди.

– Ҳммм, – деди ота. Сўнг қизига юзланди: – сен-чи, ойим қизим?

– Врач-косметолог.
– И-я!..

– Келиб-келиб энди сўрайсизми? Қанақа отасиз ўзи?.. – жавради чой қуяётган хотини.

Профессор жим бўлиб қолди. Болалар эса ҳеч нима бўлмагандек апир-тапир нонушта қилишди-да, “биз кетдик” деганча туриб кийиниш учун ўз хоналарига йўналишди.

– Оғзизга талқон солиб олганмисиз, нега индамайсиз? – янди эрни хотин.

– Нима дей, хотин, нима? – қўлларини икки ёнга узатди профессор. – Боллардан лоақал биттаси этагимдан тутармикан, соҳамдан кетармикан деб ширинхаёл бўлиб юрганим алам қилиб кетяпти, билсанг!..

– Сизнинг соҳа?! – ажабланди аёл. – Ўйлаб гапиряпсизми, нима бор экан ёшларга, номиям, супрасиям қуриб қолган сизнинг соҳангизда?

– Ҳа-а-а, – деди профессор чўзиб, – нима бор экан ёшларга менинг соҳамда?.. Мен буни болаларнинг ўзидан сўрайман, сендан эмас, тушундингми! – профессор шахт билан қўзғалиб ўғлининг ортидан хонасига кирди…

– Келинг, дада, – ҳайрон бўлди ўғил отасидаги тараддудни илғаб.

– Ўғлим, нега айнан компьютер соҳасини танламоқчисан? Менинг соҳам-чи? Қара, умрим бўйи қанча китоб йиққанман, қанчадан қанча ўйлаб қўйган лойиҳаларим бор. Уларнинг ҳаммасига менинг умрим етмайди. Балки давом эттирарсан, деб юрган эканман, – негадир айбдорона қаради ота ўғлининг юзига.

– Дада… – дабдурустдан керакли сўзни тополмай каловланди ўғил, – дада мен йўлимни танлаб бўлганман…

– Шошма, ўғлим, шошма! Аввал яхшилаб ўйлаб кўр…

– Дада, тўғри, биламан, ишизни яхши кўрасиз, лекин мениям тушунинг, аччиқ бўлса ҳам айтаман: ҳозир замонбоб соҳа эмас сизнинг соҳангиз. Мен жамият сўраётган соҳани танладим. Эътибор бериб, эътибор кўриб яшашни хоҳлайман, одамдек яъни… дада…

Профессор нима дейишини билмай қолди. Ўғлининг елкасига аста уриб қўйди-да, хонадан хомуш чиқди.

– Нима, биз одамдек яшамадикми?.. – лекин бу саволни профессор ўғлига эмас, хаёлидаги гарангсираб қолган ўзига берарди. Чунки ўғлининг гаплари унга жуда оғир ботганди. Шунинг учун ҳам у билан суҳбатни давом эттиролмади. Ахир, ёшларнинг деярли ҳаммаси ўғлига ўхшашмайдими? Ўхшагани учун ҳам профессорнинг дарсларига бегона улар! – Тавба-а-а, ҳаё-ҳуйт дегунча дунё деганлари қанчалар ўзгариб кетди-я!.. Тоффлернинг “Учинчи тўлқин”идан эсяптими дейман бу совуқ шабадалар? Балки совуқ эмасдир. Менга шундай туюлаётгандир. Давроним ўтиб, усти-бошим юпқалашиб қолгандир менинг. Наҳотки, чиндан ҳам замоним ўтган бўлса? Ана, тараққиётнинг чўққисига чиққан Япониядек давлатининг чўнг раҳбарларидан бири гуманитар фанларни олий ўқув юртларида ўқитишнинг ҳожати йўқ, депти. Тўрттагина университет ректори унинг гапига қарши чиқибди. Қолганлари-чи? “Хўп” депти-ей, хумпарлар! Шунақасиям бўладими? Нимаймиш, гуманитар фанлардан жамиятга реал фойда йўқмиш. Ҳаётга прогматик қараш керакмиш! Жамиятга жарақ-жарақ пул олиб келадиган, уни моддий-техник жиҳатдан ривожлантирадиган соҳаларга эътибор қаратиш керакмиш… Бу – яхши. Лекин инсонни ким тарбиялайди? Ўша жарақ-жарақ фойдани қўлга киритган инсонда инсонлик бўлмаса, у ўта хавфли махлуққа айланмайдими?.. Буни ўйлайдиган бир оқил қолдими ўзи дунёда ё ҳамма фойданинг кетидан кетиб бўлдими?.. Агар кетиб бўлган бўлса, қув-қувнинг борар жойи муҳаққақ ўша жарликдир!.. – Профессор ўйлаб ўйининг охирига етолмасди. – Энди мана шу такасалтангларга енгилиб, орқасидан эргашишимиз керакми? Инсоният минг йиллар давомида мисқол-мисқол тўплаган маданият, маънавият, эзгулик, оқибат, санъат, адабиёт… деган тушунчаларнинг бари энди кераксиз матоҳга чиқдими?..

Профессор ботинида шуларни ўйлашга ўйларди-ю, аммо зоҳирида талабаларнинг ғашини келтирмасликка уринарди: танбеҳ бермас, танқид қилмас, дарсдан қувиб солмасди. Шовқин жуда кучайиб кетса, сўзлашдан тиниб бирпас кутарди. Сўнг яна маърузасини давом эттирарди. Шундай қилса, ҳаммага яхши бўлади деб ўйларди чунки: раҳбариятга, талабаларга ва ўзига… Раҳбариятга шунинг учунки, ишхонада муаммо чиқмайди, “ Боғдодда тинчлик” бўлади. Талабаларга шунинг учунки, уларнинг кайфияти бузилмайди, ҳар ким кўнгил ройишига кўра юраверади. Ўзига шунинг учунки, бор-йўқлиги билинмай ишлаётган ўқитувчидан ҳозирги раҳбарият ҳам, ҳозирги талаба ҳам рози бўлади, натижада профессорнинг иш фаолиятига “яхши”, ҳатто “юқори” баҳо берилади. Демак, у ишини йўқотиб қўйишдан чўчимай ишлай олади. Кўриб турибмизки, “келишув” деганлари ҳамма томонга бирдек фойдали чиқиб қолди. Негадир профессор бу ҳақда илгари сира ўйламаган экан. Ҳаёт мажбур қилдики, энди ўйлай бошлади: “Дунё деганлари асли ён босиладиган, муросаи мадора қилинадиган жой экан. Миллиён йиллардан бери кун билан тун, ер билан кўк, ой билан қуёш, эзгулик билан ёвузлик, эркак билан аёл… бир-бирларига мудом ён босмадими! Яъни тун чекинганда кун чиқди, ёвузлик таслим бўлганда эзгулик майдонга тушди ва ҳ.к… Мен ҳам шундай яшайман, тамом-вассалом! Мана, ҳаётнинг сири нимада экан!..”

Аммо профессор кечаси яна ўша қўрқинчли, қора тушни узоқ, жуда узо-о-о-оқ кўрди. Эрталаб лабларига учуқлар тошиб уйғонди. Келишув ҳақида ўйлаган кундан бошлаб Худонинг берган туни ўша тушни кўрди, кўраверди. Ҳар гал гурас-гурас оқиб бораётган издиҳомга қараб: “Ахир, бу йўлнинг адоғида тубсиз жарлик бор, эшитяпсизларми, тубсиз жарлик?!..” деб ҳайқирар экан, чўчиб уйғониб кетаверди. Хотинини ҳам уйғотиб юбораверди. Кейин то тонггача болахонага ўтиб, у ёқдан бу ёққа юриб чиқаверди. Сўнгги пайтлар хотинини қўрқитиб юбормаслик учун ҳатто болахонада, шундоқ пол устида ухлашни одат қилди. Туш эса… ўша қўрқинчли туш болахонага ҳам бостириб кириб келаверди…

5.

– Устоз, ассалому алайкум!

Профессор ортига бурилиб шогирдини, аудиториянинг охирги ўриндиғида ўтириб унинг маърузаларини жон-қулоғи билан тинглайдиган талабани кўрди.

– Ваалайкум ассалом! Яхшимисиз?
– Устоз, майлими сизни бекатгача кузатиб қўйсам?
– Майли.

Улар одамлар орасидан бирпас индамай юришди.

– Бирон нарса сўрамоқчи бўлсангиз, тортинмай сўрайверинг, – деди ниҳоят профессор сукутни бузиб.

– Ҳа, сўрамоқчиман, устоз, – юзи қизаринди шогирднинг.
– Қулоғим сизда.

– Устоз, ижтимоий-гуманитар фанларнинг кам ўқитилиши ва ўқилиши билан дунёнинг кейинги чорак асрдаги аянчли ҳоли ўртасида боғликлик бор, деяпсиз. У ҳолда, ўша фанлардан бири бўлмиш адабиётнинг жамиятдаги конкрет вазифаси нимада? Унинг бугунги дунёдаги ўрни, роли, аҳамияти қанақа?

– Ҳамма гап шунда-да, мана шу саволнинг жавобида! – деди профессор жонланиб, – жавобнинг қониқарсиз эканлигида. Дунё харитасини кўз ўнгингизга келтираоласизми?

– Мана, келтирдим, – жилмайиб деди талаба.

– Харитадаги ер шари, бизнинг, бутун инсониятнинг умумий уйимиз, а! Лекин ана шу шар бугун жиддий хавф остида турибди. Бугун ер шарида учинчи дунё урушини келтириб чиқариши мумкин бўлган бешта реал фалокат ўчоқлари бор, дейилмоқда. Гап сонда эмас, лекин хавфнинг борлиги факт, тўғрими?

– Ҳмм, – сасланди талаба.
– Хўш, қаердан келмоқда шунча хавф, шунча таҳлика?
– Сабаблари кўп-ку, устоз.

– Тўғри. Лекин ўша сабабларнинг ҳам сабаби бор бўлиб, оти – жаҳолат. Жаҳолат маънавиятсизлигу маърифатсизликдан келади. Ҳаммага керак бўлган чин адабиёт эса, ана шу маънавияту маърифатнинг, инсонийликнинг – гуманизмнинг асос пойдевори саналади.

– Ахир, ўзингиз айтар эдингиз-ку: “инсоният маърифатчилик даврини яшаб ўтди. Бу даврда ҳамма маърифатли бўлса, кун келиб улар орасидан сайланган шоҳ ҳам маърифатли бўлади ва дунёда ҳал қилинмаган бирон муаммо қолмайди. Лекин вақтлар ўтиб, бу ғоя ҳам хомхаёл эканлиги аён бўлган”, деб.

– Тўғри. Бу ҳам бир босқич эди. Лекин эътибор берган бўлсангиз, ана шу даврларни бошидан кечирган миллатлар бугун жаҳонда ҳар жиҳатдан илғор бўлиб олган. Ўтмишга мурожаат қилсангиз ҳам, муқаддас динлар мағзига эътибор берсангиз ҳам битта ҳақиқатга дуч келаверасиз: ўқиган билан ўқимаган, билган билан билмаган, маърифатли билан маърифатсиз… ҳеч қачон тенг бўлмаган.

– Гапларимни оғир олманг-у, устоз, аммо бир гапни сизга айтишим керак.
– Марҳамат!

– Сизнинг маърузаларингиз бошқача…қандайдир сирли-сеҳрли, худди эртакка ўхшайди. Менга ёқади улар. Аммо…аммо дунё билан сизнинг маърузаларингиз ўртасидаги алоқани кўпинча тополмай қийналаман. Дунё аллақачон бошқа ўлчовлар билан яшаяпти. У сиз айтаётган маънавиятга ҳам, унинг пойдевори деганингиз адабиётга ҳам этак силтган. – Талабанинг кўзларида, гапириш оҳангида устозини аяш, асраш, унга ачиниш ҳислари яширин эди.

– Буни биламан. Лекин гап бутун инсониятнинг ҳаёти ҳақида кетяпти. Кимларгадир менинг гапларим кулгули бўлиб туюлиши мумкин. Лекин гапнинг нақди шуки, бугун дунё қутқарув ҳалқасига эҳтиёжманд бўлиб турибди. Дунёни бир ўзим қутқараман, деган баландпарвоз фикрдан тамомила йироқман. Бир ўқитувчида бундай имкон нима қилсин! Айни дамда, шу нарса ҳақиқатки, бугун дунёнинг инсониятни турли балою қазодан халос қилишга бел боғлаган миллионлаб фидойи ва билимдон ўқитувчиларга эҳтиёжи бор. Дунёни қутқарса, инсоннинг илми, маърифати, маънавияти, эзгулик томонда туриши қутқаради. Лекин у ўз ҳолича ҳеч ким! Ўқитувчи аудиториясиз ҳеч ким! Яъни мен сизсиз, сизларсиз ҳечкимман! Аудитория – мисли қанот. Ўқитувчининг эзгу ниятлари шу қанот ёрдамидагина кўкка парвоз қила олади. Бугун ҳеч ким бир ўзи ҳеч нима қила олмайди. Ёлғиз отнинг чанги чиқмас… У – ожиз, шунчаларки, кези келганда, Искандардек ярим дунёни эгалладим деб турганда битта чивиннинг чақишидан оёқ-қўлини узатиб қолиши мумкин. Шу билан бирга, ўша битта одамнинг ҳам қўлидан келадиган кўп иш бор. Ҳамма ҳам ўша битта одамга ўхшаб иш тутса, бутун олам битта яхлит муштга айланади-да, мавжуд муаммонинг башарасига керакли зарбани беришга қодир ҳолга келади.

– Ўша Искандарнинг ҳам устози бўлган – Арасту! Лекин бу нарса шогирднинг жаҳонгирлик даъвосидан қутқариб қололмаган-ку. Натижада қанчадан қанча бегуноҳ одамларнинг қони тўкилган, устоз.

– Арасту – буюк устоз. Дунёга ундан кейин келиб-кетган жиддий олимларнинг деярли ҳаммаси қайсидир маънода, – бевосита ёки билвосита, – унинг шогирдлари ҳисобланади. Лекин бугунги дунё Арасту замонига қараганда таниб бўлмас даражада ўзгариб кетган. Бугун инсон қўлида бир неча дақиқалар ичида ер юзини кунпакун қилишга қодир қуроллар тўпланган. Илгари ўзга бир мамлакатни вайрон қилиш учун бутун бошли қўшин юбориш керак бўлса, бугун битта жоҳил подшоҳнинг буйруғи билан босиладиган тугмачанинг ўзи етарли бўлиб қолди. Бас, шундай экан, бугунги ўқитувчининг зиммасидаги масъулият янада оғир. Чунки ўша жоҳил подшо ҳам қачонлардир бир ёки бир неча ўқитувчининг шогирди бўлган-да…

Бу орада улар бекатга етиб бўлишган, профессорнинг автобуси ҳам қийшайганча ғилдираб келарди. Профессор уловга чиқиб, ойнадан талабага маъюс табассум қилди. Талаба қўлини “хайр”га кўтариб, жилмайишга уринди. Аммо унинг юзида шундай бир ачиниш ифодаси муҳрланиб қолгандики, юз жилмайиш билан ҳам уни аритиб бўлмасди. Профессор буни сезди, лекин нима ҳам қила оларди, унинг бўлгани – шу, у бошқача яшай олмайди, икки дунёда ҳам…

6.

Кечки овқатдан сўнг профессор қизининг хонасига озгина ишонч, озина умид ва озгина илинж билан кириб борди. Чунки ўғлининг касб борасидаги кескин жавобидан сўнг отанинг кўнгли оғриниб қолганди. “Қизбола юмшоқ келади, тушунадиган бўлади”, деб ўйлади.

– Қизим, балки сен менинг изимдан борарсан? От изини той босса яхшида. Чунки ҳаммасини бошдан бошлашингга тўғри келмайди, аксинча, тайёр ишни давом эттирасан-қўясан. Ўзим сенга ёрдам бераман. Менинг, биласанми, ўҳ-ҳў-ў-ў, қанча “бисмиллоси”ни айтиб қўйган ишларим, режаларим бор…

– Дада-а-а! – Қиз бу сўзни шундай оҳангда айтдики, “бир!” деганда отанинг озгина ишонч, озина умид ва озгина илинжининг ҳаммаси тутдек тўкилиб оёқлари остига тушди. Бу сўз оҳангидан профессор: “Нималар деяпсиз, дада? Шу замонда ҳам одам адабиётнинг бошини тутадими? Мундо-о-оқ атрофга қарасангиз-чи! Қараб, одамлар қандай яшаяпти, нималарга интиляпти, қизиқиб кўрсангиз-чи! Китоб титиб, чанг ютиб, устига устак, битта тузукроқ уйда яшамай, битта тузукроқ кийим киймай, ҳаммага масхара бўлиб, ҳамманинг қўлига қараб ўтишни менга раво кўрасизми?!..” деган маънони уқди. Найзаси синиб, қалқони тешилган баҳодирдек синиқиб қизининг столи устига қаради сўнг: аллақандай ранг-баранг идишлар, бўёқлар, яна биология, кимёга оид китоблар, Оврупа модасига тегишли журналлар. Очиқ турган нотбукда ҳам аллақандай қимёвий тенгламалар кўзга ташланади. Ахир, қизи врач-косметолог бўлмоқчи!… Профессор қизининг хонасидан ўғлининг хонасидан қочганда-да тез қочиб чиқди. Ўзини ёп-ёлғиз ҳис қилиб чиқди. Воҳ, атрофи тўла олам, лекин уни тушунадиган бирон зот йўқ экан бу оламда! Ўй ва ҳисда бир бўлмаса, таналарнинг бирга бўлиши, бирга юриши, бир уйда истиқомат қилиши инсонни ёлғизликдан халос этмас, этолмас экан. Буни профессор шу ёшга кириб энди тушунди. Энг яқинлари деб билган оиласи, ўғли, қизи, яна қанчадан қанча талабаларига юзма-юз келиб тушунди: у чиндан ҳам ёлғиз экан, кўкдаги қуёшдек ёлғиз, осмондаги ойдек ёлғиз, ёп ёлғиз!..

– Наҳотки, замондан орқада қолиб кетган бўлсам? Аммо қандай қилиб? Ахир, замон билан ҳамқадаму ҳамнафас эдим-ку! Нима содир бўлдики, қисқа вақт ичида мен ва замон ўртамизда мана шундай чоҳ пайдо бўлди? – Профессор қалбининг туб-тубида бу саволларнинг жавобига ўхшаган нималарнидир ҳис қиларди-ю, лекин бунинг жавоб бўлиб- бўлмаганини аниқ билмасди. – Эҳтимол, бу бор-йўғи оталар ва болалар, уларнинг ёши, дунёқараши ўртасидаги тафовутдир. Ваҳима қилишнинг, худди охирзамон келгандек титраб-қақшашнинг ҳожати йўқдир. Ахир, инсоният эсини танигандан буюн шундай – оталар болалардан, болалар эса оталардан норизо бўлиб келмадими? Келди. Хўш, нега бугун айюҳаннос солиш керак?..

Профессор ушбу мушоҳадаларининг ғоят мантиқли эканини билар, лекин ўз замонининг ҳоли эски замонларникидан қиёс қилиб бўлмайдиган даражада қалтис эканини ҳам тушуниб эзиларди. У ҳам бўлса, ўтган замонларда инсоният қўлидаги қурол бугунгидек кўп ва хўп эмасди. Ер юзи аҳолиси ҳам бугунгидек урчигандан урчиб, йўлда юрса, бирининг елкаси иккинчисиникига тегиб кетадиган даражада бир-бировига яқин келиб қолмаганди у вақтлар. Гапнинг индоллоси, бир жойда уруш чиқиб, ўша ер аҳолиси бутунлай қирилиб кетса ҳам, бошқа жойлардаги аҳоли бундан тамомила бехабар эмин-эркин яшаб юришаверарди. Энди-чи? Энди дунё улкан, яхлит бир майдонга айланиб бўлди. Энди унинг бир бурчагида кичик бир ёнғин чиқса, нариги томони ҳам баравар куйиб кул бўлади. Уруш чиқса ҳам натижа шундай – дунё остин-устун бўлади-кетади. Энг ёмони – дунёни кўз очиб юмгунча остин-устун қилиб юборадиган қурол-аслаҳалар бошқарувига маърифатсиз, дину иймонсиз, манқурт одамлар тобора ёвуқлашиб бормоқда. Мана – нима профессорнинг ўйлатади, даҳшатга солади…

7.

Профессор маърузадан чиқиб, кафедрага келса, у ерда бундан саккиз-ўн йиллар бурун университетни битириб, академияда тизимида ишлаётган шогирдларидан бири кутиб ўтирган экан. Бағирлашиб сўрашишди.

– Бормисиз, шогирд? Анчадан бери кўринмайсиз, камномасиз? Гапиринг энди, қандоқсиз? – севинганидан баланд овозда пайдар-пай савол берарди профессор.

– Устоз, мумкин бўлса, ҳовлига – кўшкка чиқайлик, гапим бор, – деди жавобан қимтиниб шогирд.

– Юринг.
Улар биргалашиб кафедрадан чиқишди.

– Биласизми устоз, ҳаммаси жудаям ёмон, – деди шогирд улар кўшкка келиб жойлашгандан сўнг устозининг кўзига тик қараб. – Сандиқда чанг босиб ётган дипломимни олиб келиб йиртиб, майда-майда қилиб, университет дарвозаси олдига отсамми, деб ўйлаб юрибман…

– Ия-ия, иш шунчалар чатоқми? – ташвишланди профессор.

– Баттар, устоз, баттар! – бир ютиниб олиб давом этди шогирд. – Ишсиз, иш ахтариб, тополмай юрганимга бир йил бўлди. Бошқа, замонбоб, жамиятбоб соҳаларда ўқимаганимчун мингдан-минг пушаймонлар еб юрганимга эса кўп бўлди, ўн йиллар десам ҳам бўлади. Лекин бу ҳали ҳаммаси эмас. Аммо ҳаммаси шундан бошланди.

– Нима бўлди яна?

– Адабиёт деймиз, маънавият деймиз, у нима беради инсонга, устоз? У ҳаётнинг ўзи эмас-ку!

– Ҳаётнинг ўзи эмас, лекин ҳаётдан ташқарида ҳам эмас. Унда ҳаёт бор.

– Буларнинг ҳаммаси чиройли гаплар!
– Асло ундай эмас!

– Нега унда мен йўлимни топиб кетолмадим? Нега ишсизман, нега руҳим чўкиб кетган, нега яшагим келмай қолган? Хотиним ўғлимни олиб мени ташлаб кетган. “Садқаи эркак кет!” – дея қарғаб кетган. Энди кўринг ҳолимни: садқаи ота ҳам кетиб турибман – биттагина боламнинг алиментига ҳам пул тополмаяпман. Йўқ, мен ношуд эмасман, дангаса ҳам эмасман, мен бор-йўғи ўз ишини жону дилидек севадиган битта мутахассисман. Мен шу касб учун ўн йиллар давомида ўқидим, заҳмат чекдим. Энди бошқа иш қилолмайман, ахир, устоз!..

– Бошингга тушган кўргиликларда адабиётнинг айби йўқ.
– Бор! Бўлганда қандоқ!..
– Қандай айб экан?

– Адабиётни ҳаёт деб ўйлабман. Билсам, ҳаёт бошқаю адабиёт бошқа экан!

– Адабиётни тирикчилик манбаига айлантирмаслик керак.

– Тирикчилик манбаи?!.. Мен уни тириклик манбаи деб янглишдим, устоз! У на унисига ва на бунисига ярамай қолди бугун, тушуняпсизми, ярамай қолди!..

– Чуқур кетиш ҳамма соҳада янглишларга, боши берк кўчаларга олиб боради, унутма! Ҳатто динда ҳам аҳвол шу.

– Эслайман: бир вақтлар курсдош дўстларимиз билан адабий давраларда “Адабиёт ҳамманинг иши эмас! У – хослар учун. Адабиёт одамлар орасидан соғлом юраклиларни танлаб олади-да барини тузалмас дард ила сийлайди. Соғайишни истаганлар – хиёнаткорлар. Чинакам адабиёт доимий дардмандликдир!” дея юргич эдик. Энди кўринг ҳолимни: ўша гаплар ғирт олифтагарчиликдан ўзга нарса эмаслиги қисматим томонидан пешонамга ўйиб битилди. Менга керак эмас экан бундай беморлик. Мен оиламни қайтиб келишини, ўғлимни бағримга олиб, оталик меҳримни беришни истайман. Ошхонадан аёлимнинг куймаланаётганини, у ердан ҳаётнинг иси таралиб туришини, уйимни қабристон сукунати эмас, ҳаётнинг шовқини тутиб кетишини истайман! Устоз, мана мен истаган адабиёт, менга керак адабиёт, менинг адабиётим!

Профессор индамай қулоқ соларди.

– Оллобердини эслайсиз-а, устоз? Курсда энг яхши ўқир, зўр шеърлар ёзарди.

– Оллобердини, унинг шеърларини эсламай бўладими? Айтгандек, қаерда у?

– Яқинда кўриб қолдим.
– Хўш?

– Катта бир маҳалланинг имоми бўлиб кетипти. Ҳаёти зўр!.

– Шеър нима бўпти, шеър?

– Шеърниям, адабиётни ҳам, касбни ҳам ташлабди, устоз. Адабиёт на бу дунёмга ярайди, на унисига. Диннинг йўриғи бошқа, у ҳар икки дунёмга асқотади, дейди.

– Нега шундай қиласизлар, а? Нега адабиётни, адабиёт ишини, адабиёт билан боғлиқ касбни динга қарши қўясизлар? Ахир, адабиёт ҳар қандай юмуш билан шуғулланаётган инсоннинг кўнгил ҳоли-ку! Ҳатто ўша Оллобердининг ҳаётида, кўнглида юз берган ўзгаришлар ҳам катта бир адабиёт аслида! – ранжиб деди профессор.

– Биламан, устоз, мен қарши қўяётганим йўқ.
– Хўш, нега унда Оллобердига, оллобердиларга ҳавас қилиб келдинг?

– Ҳавас ҳам қилаётганим йўқ, устоз. Мен ўз ишим билан шуғулланиб, одамдек яшасам, дейман! Лекин танлаб олган соҳамда рағбат йўқ. Рағбатнинг йўқлиги менга ўхшаган минг-минглаб ёшларнинг умидларини чиппакка чиқаряпти. Ҳозирги инсон – реалист. У атрофга тик қарайди. Ким жамиятнинг тўридаю ким пойгакда? – кўради, кузатади, таҳлил қилади, хулосалар чиқаради. Агар яхши тарбия кўрган инсон жамиятда қадр топаётган бўлса, у ҳам яхши бўлишга ҳаракат қилади. Акси тақдирда, яхшилик қилишдан, яхши бўлишдан қўлини ювиб қўлтиғига уради. Шундай эмасми, устоз?..

– Назарияда шундайдир балки. Лекин сен ўз амалингга боқ. Амал билан ана шундай савил назарияларни синдириб ташла, синдириб яша!.. Таслим бўлиш керак эмас! Айниқса, эркак киши. Адабиёт бу сенинг кўнглингда яшайди. Ҳақиқий адабиётнинг жойи ўша ерда. Қўлинг нима иш билан банд бўлса бўлсин, у адабиётнинг ишини қиладими, диннингми ва ёки кетмон чопиб, ғишт терадими, бўйинбоғ тақиб юртни бошқарадими, фарқи йўқ, муҳими, кўнгилни пок тут! Кўнгил – муқаддас даргоҳ, Оллоҳнинг назари тушадиган жой. Чин адабиёт ҳам ўша ерда туғилади, ўша ерда яшайди…

Устоз-шогирд яна анчагача кўшкда баҳслашиб-тортишиб ўтиришди. Ниҳоят, ҳар ким ўз томонида қолган кўйи хайрлашишди. Аммо профессор шогирдининг яна қайтиб келиб, “Ҳаммаси изига тушиб кетди!” дея хушхабар олиб келишига негадир умид боғлаб қолди…

8.

Эртасига профессор аудиторияга кирди. Талабаларнинг жойлашиб-тинчишиб олишларини бирпас кутди. Сўнг томоқ қириб маърузани бошлади. Шу лаҳза аудиториядаги муҳит худди ҳаётдаги манзарани ёдига солиб юборди: унда тинчлик ҳам, шовқин ҳам, эътибор ҳам, лоқайдлик ҳам, шивир-шивиру ғивир-ғивир ғам, турли маънодаги қарашлар, хатлашишлар, хўрсинишлар, завқланишлар… ҳамма-ҳаммаси бор эди. Аудитория гўё улкан ер юзининг кичик бир макети эди. Профессор шунча йил дарс бериб бундай маъжозга илк кез дуч келиб турарди. Бу маъжознинг зимнида ҳаёт деб аталган уммоннинг борлиқ қатламлари ястаниб ётарди. Профессор буни теран англади, чуқур ҳис қилди. Бу шундай англаш, шундай ҳис қилиш эдики, энди у ҳеч қачон, ҳеч бир ҳолатда ўз ишидан чалғимайди. Зеро, аудитория бу ҳаёт эди, унинг ҳаёти!.. Энди у аудиторияни шовқин босиб кетса ҳам дарсни тўхтатмайди, нима қилса қиладики, лекин вазифасини адо этади – маърузани ўқийди. Ахир, ҳу-у-ув ана, улкан аудиториянинг бурчагида бир талаба бутун борлиғи қулоққа айланиб профессорни тинглаб ўтирибди. Бир ой, ярим ой бурун ўша талаба ҳам йўқ эди. У лоқайд талабаларнинг сафида эди. Энди эса… энди у профессор орзу қилган, унинг хаёлидаги талабаларнинг сафида. Профессор ана ўша учун, қолганларнинг ҳам ўшанга айланиши учун дарс ўтади. Ҳаётининг маъноси шу…

У маърузани бошлади.

“Дунё улкан дарсхонадир. Унда ҳар ким бир пайтнинг ўзида ҳам ўқитувчи, ҳам ўқувчидир. Муҳими – кимдан бўлмасин, нимани ўрганишда ва кимга бўлмасин, нимани ўргатишда! Яна ҳаёт мобайнида нимага амал қилишда, кимнинг, ниманинг ёнида туришдадир. Ҳар кимнинг қаршисида мана шундай танлов – йўл туради. Биз йўлни танлар эканмиз, ўзимизни танлаймиз. Ўзимизни танлаб эса, дунёни, дунёмизни сайлаймиз! Бас, шундай экан, ҳаётимизнинг қандай бўлиши ана шу танловимизга боғлиқ! Магар ер юзини жаннатга айлантирсак, демак, жаннатга, магар унда дўзахни барпо этсак, демак, дўзахга муносиб бўламиз…”

Профессор дарсни якунлар экан, аудиториянинг бошқа бир бурчида яна бир талабанинг нигоҳида учқун сачраганини фаҳмлаб қолди. Оҳ, бу қанчалар улуғ ҳодиса эди унинг учун! Худди оламни қайта яратгандек ҳис қилди ўзини! Демак, у тўғри йўлда! Шунча хизматлари, меҳнатлари ва заҳматлари беҳуда кетмапти, сувларга оқмапти. Улар мана шу талабанинг юрагидаги музни эритиш ва эриган муз ўрнида муборак олов – маърифат оловининг ёқилишига сабаб бўлипти! Бу нигоҳлар аввалига йўқ эди, кейин биттаси туғилди, мана энди иккинчиси. Энди умид қилса бўлади. Энди дунёнинг ўз ўрнида қоим туриши ва бу собит дунёда инсонга муносиб ҳаётни яратиш учун бутун аудиториянинг нигоҳида ана шундай маърифат оловларини ёқади. У бунинг учун туну кун меҳнат қилади!..

Профессор уйига ширин ўйлар билан қайтди. Йўл-йўлакай дўконга кирди, эринмай бозорлик қилди. Ўз қўллари билан ош пишираман, дея ошхонага кириб, хотинига кўтаринки овозда “бугун сиз пишир-куйдирдан озодсиз!” дея эълон қилди. То паловхонтўрани пишириб дастурхонга тортгунга қадар овозини ўша пардада баланд қўйганча қизиқ-қизиқ гаплардан гапириб турди, ҳазил-мутойибалар қилди. Энди унинг кўзларига ота касбини эмас, замон талаб қилган касбни танлаган ўғил-қизининг тутумлари хунук кўринмай қолди. Ошни сузиб, ҳаммалари дастурхон атрофида жам бўлишганда ҳам ана шу кайфият уни сира тарк этмади. Аммо кечаси… кечаси тушида яна ўша йўлни, яна ўша издиҳомни, яна ўша жарликни кўрди ва қичқириб юборди: “Ахир, бу йўлнинг адоғида тубсиз жарлик бор, эшитяпсизларми, тубсиз жарлик?!..” Профессор мундоқ саросар солса, одамлар оқимида ўғли, қизи, хотини, шогирдлари, талабалари, хуллас, ҳаётда таниган-билган кими бўлса, ҳаммаси кўрди. Улар ўша издиҳомнинг ичида одимларди. Профессор хушига келганда яна жиққа совуқ терга ботиб қолганди.

– Сиз эрталабдан би-и-ир дўхтирга боринг. Йўқ, тонг отсин, яхшиси ўзим олиб бораман! – дея нариги омонга ўгирилиб ётиб олди хотини.

– Эртага дарсим бор, бошқа куни, – деди хаста овозда профессор ва халатини кийиб болахонага ўтди…

Эрталаб наридан бери қилинган нонуштадан сўнг профессор портфелини кўтариб яна йўлга тушди. Икки тирбанд автобусни алмаштириб, ниҳоят, университетга етиб келди. Бекатда тушиб одимлаб бораркан, ўзига ўзи пичирлади: “Барибир, таслим бўлиш йўқ! Мен ўнгимдаги аудиторияни ислоҳ қила олсам бас, тушимдагиси ўз-ўзидан ислоҳ бўлади. Бунинг учун ҳеч қандай дўхтир-пўхтир керакмас. Мен ўз дардларимнинг табибиман. Одам 40 ёшдан кейин ўзига ўзи табаб бўлмаса, ҳолига маймунлар йиғласин! Фақат таслим бўлиш йўқ, профессор, таслим бўлиш йўқ, дедим сенга!..”

Профессор ана шундай қатъий қарор билан аудиторияга кирди. У ердаги вазият ҳар доимгидек туманли эди. Аммо профессор ана шу туманни тарқатаман, вазиятни ўнглайман, деб келди, ахир! Бас, у ўз қарорига муносиб кайфиятда бўлиши керак. Нафсиламрини айтганда, дунёнинг ҳоли ҳам мана шу аудиториядан сира фарқ қилмайди. Айни ўзгинаси деяверинг. Унда ҳам ярамаслар, ғаламислар, урушқоқлар, писмиқлар, фирибгарлар, бузуқлар… тўлиб-тошиб ётибди. Лекин ҳув анави икки жуфт нигоҳ янглиғ дунёни ислоҳ қиламан деган покдомонлар ҳам бор. Буни унутмаслик керак! Мана шу аудитория профессорга ажратилган чекдир! Дунёни тузатаман деган зотки бор, тафаккур қилса, муҳаққақ равишда унинг ҳам тақдирига ёзилган бир аудиторияси борлиги аён бўлади. Фақат ҳар кимнинг табиати, дунёқараши, таълим тарбиясию интилишларига яраша аудиторияси бўлади. Деҳқоннинг даласи – унинг аудиторияси, фаррош учун кўчалар ана шундай аудитория, ҳар қандай дин пешвосининг, ҳар қандай ижод аҳлининг аудиторияси – инсон қалби, профессорники эса, мана, қаршисида турибди, президент аудиторияси яна ўзига хос – у бутун бошли мамлакат. Ҳамма ўз чекига тушган аудиторияни яхши томонга ислоҳ қилиши лозим. Ҳар кимнинг ўз аудиториясини ислоҳ қилиши дунёни ислоҳ қилишига тенг! Инсон, ҳазрати инсон дегани ана шундай яшайди!..

– Ассалому алайкум, азизларим! Бугунги дарсимиз “Жаҳон адабиётининг замонавий муаммолари” деб аталади. – Профессор шу бир жумлани айтишга айтдию илкис тўхтаб қолди. Чунки уни тинглаб ўтирадиган икки жуфт нигоҳдан биттаси йўқ эди. Ўша – биринчиси, профессорни ҳеч ким эшитмаган вақтда ҳам эшитган илк нигоҳ бор-ку, ўшаниси йўқ эди. Талаба ўтирган ўриндиқ бўш, худди ташлаб кетилган уйдек ҳувиллаб турарди.

– Ана бу ерда ўтирган талабамиз қани? – дабдурустдан сўраб қолди профессор маърузани тўхтатиб.

– У… у бир йилга академтаътил олиб кетди, – жавоб берди курс сардори ўтирган ўрнидан.

– Нега бир йилга кетади? – Шошиб қолди профессор.
– Шароити оғир. Ишлайди, ишлашга мажбур у.

Профессорнинг ичи шиғиллаб, оёқлари бўшашди. Ахир… ахир шу чоққача ўша талабанинг битта ўзи профессор учун бутун бошли аудитория эмасмиди! Ахир, неча бор ўша талабанинг бир ўзи учун дарс ўтиб чиқиб кетган эди у. Ўша битта талаба учун қўшимча адабиётлар ўқиб, алоҳида тайёргарлик кўриб келарди. Энди-чи? Энди нима бўлади?.. Аудитория сув қуйгандек жим-жит, ҳамманинг нигоҳи қулоғи янглиғ профессорга қадалганди. У гапириши, вазиятни қўлга олиши керак эди. “Таслим бўлиш йўқ! Мен ўз ишимни сидқидилдан адо этишда давом этавераман. Кун келиб, таътилга кетган талаба ҳам яна ўз ўрнига қайтади, тингловчи нигоҳлар сони кўпаяди, у бутун бошли аудиторияга айланади!” деди ичида ва маърузага қайтди: “Бугунги дарсимиз “Жаҳон адабиётининг замонавий муаммолари” деб номлади – такрорлади у. Айтиш жоизки, замонавий муаммолар бевосита замондош инсоннинг ҳаёти, қисмати, дунёқараши, кўнгли билан боғлиқдир…”

Дарс тугаб, профессор портфелини кўтариб бинодан чиқди. Аммо уйга боргиси келмасди. Чунки… чунки профессорнинг бағри узу-у-ун бир йиғига тўлиб кетганди. Куни кеча бир шогирди келиб, унинг маънавий кўксига бошини қўйган кўйи дардларини тўкиб солганди. Энди унинг ўзи шундай бир дўстга, шундай бир бағирга эҳтиёж сезиб турибди. Лекин қани ўша меҳрибон дўст, қани ўша тасалли бергувчи бағир?!.. Уйига борай деса, хотини ҳам, ўғлию қизи ҳам кўчани тўлдириб юрган миллион-милион одамлардан сира фарқ қилмайди: улар замоннинг фарзандлари – профессорни, унинг дардларини тушунмайди. Болаларининг томирларида унинг – отанинг қони оқиб турса ҳам, лекин ўй-у хаёлларида янги замоннинг кайфияти оқмоқда. Шунинг учун ўртада қандайдир бегоналик, тушунмовчилик бор. Ҳа-ҳа, бор! Тушунмаган кўкракка бош қўйиладими? Унга кўнгил очилиб, кўз ёш тўкиладими?.. Асло! Хўш, қайга борсин унда?..

Профессор портфелини қўлтиқлаганча азим кент кўчаларини айланиб юрди. Сўнг шаҳарнинг у чеккасидан бу чеккасига қатнайдиган катта-катта автобусларга чиқиб олиб кезди. Вақт алламаҳал бўлиб кетдиям, на уйга боришни истади ва на бирон бошқа гўша ахтарди. Ахир, кўнгилга қулоқ солса, у ерда ҳеч ким йўқ, атроф-жавониб ҳам ниҳоятда бегона туюларди. Тўйиб-тўйиб йиғлагиси келардию, аммо кимга?.. У ўз дардларини, кўзёшларини ёт қучоқлардан, ёт бағирлардан қизғониб келмадими? Қизғониб келди, ҳануз қизғонади. Шунинг учун ҳам уларни ёт одамларнинг нигоҳсиз кўзларига эмас, йўлларга – узун ва беминнат йўлларга сочишни афзал билди. Профессорни ўз бағрига олган юлдузсиз тун ҳам тобора қуюқлашиб борар, гўё бу билан у инсоннинг дардларию кўзёшларини бегона кўзлардан пана қилмоққа аҳд қилганга ўхшарди. Шунга қарамай, вақт алламаҳалга борганда, иккита юлдуз барибир кўринди – улар профессорнинг кўзларида ёнди… Айни дамда, буларнинг ҳаммасига қарама қарши, тинмай йўл босаётган профессорнинг лабларида бир тилак дуодек айланарди: “Ҳали ҳаммаси яхши бўлади, ҳали дунё улкан бир аудиторияга айланади ва мен ҳам унда маъруза ўқийман!..”

Ниҳоят, автобуслар қатнови тўхтади. Профессор нима қилишини, қай гўшага бош уришини билмай, бир муддат қарорсиз турди-турди-да, беихтиёр метрога тушиб кетди…

2015-2018 йй.

Bugun atoqli yozuvchi va adabiyotshunos olim Ulug’bek Hamdamning tug’ilgan kuni.

Ulug’bek do’stim! Siz bugungi adabiyotimizning ulug’ beklaridansiz, o’zbek kitobxonining chinakam hamdamiga aylangan, har bir yangi asaringiz kutguvchi o’quvchisi bor ijodkorsiz. «Xurshid Davron kutubxonasi» nomidan chin yurakdan qutlab, Yaratgandan uzoq umr va barakali ijod tilayman..

Ulug‘bek Hamdam
AUDITORIYA

Ulug‘bek Hamdam (Hamdamov Ulug‘bek Abduvahobovich) 1968 yil, 24 aprelda Andijon viloyati, Marhamat tumanida tug‘ilgan. 1988-1993 yillarda ToshDU ning o‘zbek filologiyasi fakultetida tahsil olgan. 1992-93 yillarda esa davlatimiz tashabbusi bilan o‘qishga yuborilgan talabalar safida Turkiyaning Ko‘nyo shahrida taxsilni davom ettirgan. 1993-1994 yillarda Sharqshunoslik institutida turk tilidan dars bergan. 1994-1996 yillarda Hozirgi Milliy Universitet o‘zbek filologiyasi fakultetining kunduzgi aspiranturasini o‘qigan.

1997 yilda “30-yillar o‘zbek she’riyatida ”sof lirika“ muammosi” (Oybek she’rlari misolida) mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini yoqlagan. Hozirda “XX asr o‘zbek she’riyati badiiy tafakkur tadrijining ijtimoiy-psixologik asoslari” mavzusida doktorlik dissertatsiyasi ustida ishlamoqda. 1997-2009 yillarda O‘zbekiston Fanlar akademiyasining Alisher Navoiy nomidagi Til va Adabiyot institutida katta ilmiy xodim. 2009- yildan beri “Sharq yulduzi” jurnalining bosh muharriri lavozimida ishlab kelmoqda.
«Tangriga eltguvchi isyon» (2002), «Atirgul» (2006), «Seni kutdim» (2007) she’riy hamda «Yolg‘izlik» (2000), «Muvozanat» (2003), «Isyon va itoat» (2004), «Sabo va Samandar», «Uzoqdagi Dilnura» (2010) kabi nasriy asarlari nashr etilgan. Ilmiy asarlar to‘plami ham bor («Badiiy tafakkur tadriji», 2003; «Yangilanish ehtiyoji», 2007).
Ulug‘bek Hamdam Mavlono Rumiyning “Ichindagi ichindadir” (2001) va professor U. Turonning “Turkiy xalqlar mafkurasi tarixi” nomli asarlarini turk tilidan o‘girgan.

Muallifdan: Ushbu hikoyani 4 yildan beri yozaman. Nihoyat, soʻng nuqtani qoʻydim. Men uni yoza boshlaganimda universitetda dars bermas edim. Taqdir meni hikoyani oxirigacha oʻylab olsin dedimi, har holda, takror universitetga dars berishga yoʻlladi. Auditoriyani yana yaqindan his qildim. Men talabalar eshitmaydi, deb yozgan boʻlsam, bu ularning botiniy quloqlari haqida edi, aslo jismoniy quloqlari nazarda tutilmagan. Zero, bugun butun dunyo auditoriyalarida jismoniy quloqlar bilan botiniy quloqlar oʻrtasida xitoy devori koʻtarilmoqda. Chunki dunyo oʻzgarmoqda, yangi davr, hatto yangi era boshlanmoqda. Bu evrilishlar buhronida qolgan bani bashar esa, koʻp hollarda, oʻzligini boy berib qoʻymoqda: insonlik maqomidan tushib, xayoli sochilmoqda. Hikoya shu haqda.Umid yoʻqmi, deysizmi? Bor. U, shu holimizga boʻlgan sizu bizning munosabatimizda, uning darajasidadir. Umidsiz boʻlmaydi, axir!..Auditoriya nima? Hayotda hammamizning oʻz auditoriyamiz, darsxonamizu ishxonamiz bor…

---

1.

– Inson hayotining mazmuni nimada? Biz qaydan keldigu oʻlimdan keyin qayerga boramiz? – degan savol bashar ahlining doimiy soʻroqlaridan biri boʻlib kelgan. Har bir davr, har bir soha – mifdan tortib dingacha, dindan to ilmgacha – hamma-hammasining bagʻrida fikrlovchi inson ushbu savollarga baholi qudrat javob izlagan. – Professor auditoriyaning eng oxiridagi oʻrindiqlardan birida maʼruzani berilib tinglab oʻtirgan talabaning koʻzlariga qarab gapirardi. – Zamonaviy dunyoda mazkur savollarni ahyon-ahyonda boʻlsa-da, oʻz-oʻziga bermaydigan, hayotini, kechmish va kechayotgan kunlarini shu savollar bilan tinmay qamchilab yashamaydigan, shunga ehtiyoj tuymaydigan odam oʻzini toʻlaqonli insonman, deb hisoblashi oʻrinsizdek tuyuladi menga. Chinakam adabiyotning asos masalalaridan biri ham aslida shu. Lekin bugungi inson…

Shu yerga kelganda professorning maʼruzasi boʻlindi. Dars avvalidayoq boshlangan visir-visir sekin-asta kuchaygandan kuchayib shovqinga aylangan koʻyi auditoriyani tutib, sal lofi bilan aytganda, professorning ogʻzidan chiqayotgan soʻzlarni uning oʻz quloqlari ham eshitmay qoldi. Bilanihoya, u sukut saqlashga majbur boʻldi. Auditoriya oʻqituvchining jimib qolganini ham payqamadi: kim yonida oʻtirgan sherigi bilan gaplashsa, kim engashib olib qoʻl telefonida bemalol suhbat qurar, kim esa zerikkanidan dam oynadan tashqariga, dam esa soatiga qarab xomuza tortar, kim katta xolasining uyida oʻtirgandek bamaylixotir mudrar, xullas, noxush bir manzara professorning koʻz oldida qad kergandi.

Auditoriyani kuzatar ekan, professorning yodiga lop etib oʻzining talabalik chogʻlari tushib ketdiyu qotmadan kelgan yuzida allaqanday nur jilva qildi. Oʻqituvchining ogʻzidan chiqayotgan har bir soʻzni muborak kalomdek bitta-bitta yozib olar edi xayolda paydo boʻlgan yosh talaba. Professor bir muddat oʻsha talabadan koʻngil koʻzini uzolmay turib qoldi, shirin xotira uning lablariga tabassum rasmini chizdi. Bu tabassum esa, oʻzining sirliligi bilan kutilmaganda butun auditoriya eʼtiborini jalb etdi. Birdan u suv quygandek jimidi.

– Biz jamiyat hayotida gumanitar fanlarning, jumladan, adabiyotning oʻrni naqadar ahamiyatli ekanligini tushunib yetishimiz kerak. Axir, atrofga bir qarang: kim kim bilan osmondagi oyga ega chiqish uchun kimoʻzar poygasi oʻynamoqda, kim kim bilan bir parcha tuproq deb qirpichoq boʻlmoqda, kim kim bilan diniy nizo tufayli bir-birining sirtiga tigʻ urmoqda… Xullas, kechqurun ishdan borib “Yangiliklar”ni ochishga yuragi dov bermay qolgan zamondosh insonning. Xoʻsh, nega?.. Buning sabablaridan bittasi, nazarimda, dunyo jamiyatlarida, yuqorida taʼkidlangandek, ijtimoiy-gumanitar fanlar hissasining keskin kamayib, taʼlim-tarbiya saviyasining tushib ketganligidadir.

Gap aylanib, taʼlim-tarbiyaga yetganini uqib qolgan auditoriya professorning yuzida paydo boʻlgan tabassumning sir-miri yoʻq degan xulosaga keldimi, xullas, bir musht boʻlib tugilgan barmoqlar ochilib-sochildi: gʻalagʻovur boshlandi. Professor orqa oʻrindiqdagi oʻsha bir juft nigohga qarab, unga suyanib mulohazalarini yakunlashga kirishdi:

– Insonning miyasiga, qalbiga nimani quysak, alaloqibat, u oʻsha boʻladi. Nega keyingi chorak asr ichida butun dunyo taʼlim dargohlaridan gumanitar fanlar siqib chiqarilyapti? Nega buning ayanch oqibatini manaman degan siyosatdonlar koʻra olmayapti yoki koʻrgilari kelmayapti?..

Auditoriya gʻala-gʻovur bosib ketdi.

– Nega bular eshitishmaydi? – deya oʻziga oʻzi savol berdi professor, – Nega yoshlar yildan yilga quloqsiz boʻlib borishyapti? – U birpas sukut saqlab derazadan koʻk yuzasida suzib yurgan qora bulutlarni kuzatdi, – havoning avzoyi buzuq. Nimadir yogʻmoqchi. E-e, yogʻsa yogʻib oʻtib ketsin edi tezroq. Turib qolgan tushuniksiz dim havoni yomon koʻraman, – professor auditoriyaga yuzlandi. – Endi qanday yoʻl tutsam ekan? Axir, dars tugashiga hali yarim soatcha vaqt bor. Borlikka bor-u, eshitadigan quloq qani? Aslida, yetmish juft quloq oʻtiribdi qarshimda. Har gal ulardan atigi bittasigina gaplarimni tushungandek menga boqib turadi. Qolgani-chi? Axir, men bu yerda maymun oʻynatayotganim yoʻq-ku! Qaytaga, maymun oʻynatsam, effekti yaxshiroq boʻlarmidi?.. – Professor chuqur uh tortdi. – Jim! – dedi auditoriyadagi shovqinnni bosib tushadigan baland va qalin ovoz bilan minbarga shapatilab, – jim!..

Auditoriya pasaydi. Lekin bir yigit dashtu biyobonda karvondan ajralib qolib qoʻrquvdan dodu faryod koʻtarayotgan yoʻlovchidek boʻldi-qoldi: hamma chakagini yumganda uning ovozi baralla yangray boshladi.

– Sarvar! Sarvar, dedim!..
– Ha!..
– Turing oʻrningizdan!..

Sarvar nima boʻlayotganini dabdurustdan tushunmay, u yoq – bu yoqqa qarab oʻrnidan turdi.

– Endi chiqib keting! Chiqing, dedim, darsga xalaqit bermang!..

Auditoriya suv quygandek jim boʻldi.

Sarvar professorga bir muddat gʻalati-gʻalati qarab turdi-da, shoshmay sumkasini yelkasi ildi: “Marhamat, professor, sizga shu kerakmi!” dedi kinoyaomuz, soʻng oʻqituvchining mensimasligini sollana-sollana yurishi bilan namoyish etgancha auditoriyani tark etdi.

– Yaxshi ish qilmadingiz, domla!.. – dedi Sarvarning yonida oʻtirgan yigit.

– Jim! – Professor minbarni qattiq mushtladi.

Oʻz shovqinidan oʻzi charchagan auditoriya rang-baranglik uchunmi, hartugul birpasga tinchlandi. Professor maʼruzaning kelgan joyidan davom ettirdi:

– Lekin bugungi inson oʻzi bilan oʻzi oʻralashib qoldi. Uning uchun oʻz ehtiyojlaridan boshqa va shu ehtiyojlardan balandda turadigan hech nima yoʻqdek goʻyo. Zamondosh insonning koʻzlari ruh va uning kamoliga emas, badan va uning jamoliga tikildi. Bas, u shu yerda yoʻlini yoʻqotdi. Alam qiladigan joyi shuki, zamondosh inson yoʻqotilgan yoʻlni qaytib qidirmay qoʻydi. Avvallari – ming yillar davomida qidirgan edi. Qidira-qidira halokatli chohlardan eson-omon qutilib qolgandi. Qutulib qolib shu kunlarga qadar eson-omon yetib kelgandi. Endi-chi? Endi vaziyat tamomila boshqacha tus olmoqda. Endi yoʻlsizlikning oʻzi zamonaviy inson uchun birdan bir yoʻlga aylanganib borayapti… Shunday paytda adabiyotning qoʻlidan nima keladi? U insonga, adashib-uloqib yurgan bani odamga oʻsha yoʻqotilgan yoʻlni topishda biron bir koʻmak bera oladimi yoki bashar ahlining chohga qulashini jimgina kuzatib turadimi? Balki adabiyot deganimiz choh tomon jadal odimlayotgan shoʻrlik inson qoʻlidagi ermak – pista-bodomdir va yohud ogʻizda saqichdek chaynalguchi ikki pulga qimmat xirgoyi? Nahotki, shunday boʻlsa!.. Oʻylashimcha, bu hodisalar oʻz-oʻzidan sodir boʻlyapti: hammasining ortida kimdir, nimadir bordek… Lekin kim, nima?… Mana, masala qayerda!..

Professor sarosor solsa, auditoriyadagi ahvol yana boyagi-boyagi – boyxoʻjaning tayogʻiga aylanayozgan – hamma oʻzi bilan oʻzi band boʻlib, sen nima deyapsan, deydigan hushyor aql qolmagan hisob. Shunda professor yana koʻzlarini auditoriya oxirida oʻtirgan oʻsha bir juft koʻzga tikdi va soʻzlashda davom etdi…

2.

Auditoriyadan chiqdiyu professor avtobus bekatiga qarab yurdi. Uyga shoshayotganidan emas, yoʻq, ichida allaqanday his uni tashqariga kuch bilan yetaklab, bu yerdan olis-olislarga olib ketmoqchi boʻlganidan shunday qildi. Oʻzi ham shu hisning izmiga tushib qolganidan ixtiyorsizlanib-garangsib borardi. Kafedraga kirib, oʻqituvchilar bilan, odatdagidek, besh-oʻn daqiqa choylashib, gaplashib oʻtirish esa koʻngliga sigʻmadi. Bekatga eng yaqin yoʻl universitet binosi yonidagi avtotoʻxtov orqali oʻtardi. Yoʻlni shu yoqqa qarab soldi. Aksiga olib avtotoʻxtovda boya darsdan chiqarib yuborilgan Sarvar va uning uch-toʻrt sheriklariga duch kelib qoldi. Sarvar kursdoshlari bilan mashinaga endi oʻtirmoqchi boʻlib turgan ekan.

– Iya, propessor, oʻzlarimi! Oʻtiri-i-i-i-ng, – dedi Sarvar istehzo bilan, – uyizga oborib qoʻyamiz!

– Rahmat… – professor mashinaning yonidan tezgina oʻtib ketmoqchi boʻldi, ammo Sarvar ikki-uch odim otib, shartta yoʻlini toʻsib chiqdi.

– Maʼnaviya-ya-yat, adabiyo-yo-yot, deysiz. Nima qilib berdi oʻsha maʼnaviyatu adabiyot sizga? Yoshiz ellikni qoralabdiyu bitta valasapid olib minolmeysiz, propessor! – talaba bu soʻzni shunaqa ohangda talaffuz qildiki, professorning ichi naq muzlab ketdi. Birdan qahri keldi. Shartta Sarvarning yoqasidan olmoqchi, hatto qanshariga bir musht tushirib unini oʻchirmoqchi boʻldi, lekin shaytonga hay berdi: buni na u oʻziga ep koʻradi, na zamon koʻtaradi – tishini tishiga bosdi.

– Gap ulovda emas. Sarvar, gap…

– Nimada boʻlmasa gap, muhtaram propessor, nimada? Siz nimeiz bilan menga, anu bollaga oʻrnak boʻlasiz, a, nimeiz bilan?! – talaba mashinada oʻtirgan kursdoshlariga qoʻli bilan ishora qildi. – Maqtana oladigan hech vaqoiz yoʻq-ku, yana meni auditoriyadan haydaysiz! Sizdi izizdan borishimiz uchun, ayting, oʻziz jamiyatda eʼtibor topdizmi, a, topdizmi?.. Menga qarang, hoy, propessor! Oʻziz tushunib yetdiyzmi-yoʻqmi, bilmadim-u, lekin bugun siz kopeyka boʻlib qolgansiz, eshityapsizmi, kopeyka! – talaba qoʻlini bigiz qildi va “bigiz”ni professorning koʻksiga qoʻyib shunday nuqidiki, oʻqituvchining boshidan oyogʻining uchigacha muzlab ketdi. Yoʻq, uni Sarvar degan bir havoyi talaba nuqimadi, balki zamon nuqidi. Bigizga aylangan u sovuq barmoq zamonning qoʻli edi, aslo talabaning emas… Boyagina professorning botinida tugʻila kelayotgan qahr dunyo yuzini koʻrmadi – oʻsha yerda boʻgʻilib oʻldi. Uning oʻrnida alam, oʻkinch, tushkunlik qorishmasidan iborat nedir tuygʻu paydo boʻldi. Bu orada mashinasiga oʻtirib, uni oʻt oldirgan Sarvar professorning yonidan oʻtaturib ilkis tormoz bosdi. Soʻng toʻxtab turgan mashinaning gaz pedalini qattiq-qattiq bosgan edi, temir matoh turgan oʻrnida bir necha bor koʻtarilib tushdiyu birdan shamoldek yelib ketdi. Orqasida koʻtarilgan chang va tutun kelib professorning yuziga, oppoq koʻylagiga urildi…

3.

Kechasi professor allamahalgacha mijja qoqmadi. “Men qanday holga tushib qoldim? Boshqalar-chi? Kim toʻgʻri yoʻlda oʻzi – menmi, boshqalarmi?” degan savol miyasini parmadek oʻyib tashladi. Agʻdarildi, turib oʻtirdi, yurdi, soʻng yana yotdi. Nihoyat, tongoldi koʻzi ilinib, tush koʻrdi. Unda ulkan izdihom – odamlar oqimi bir tomondan ikkinchi tomonga qarab xuddi bir narsadan quruq qolayotgandek oshigʻich harakatlanib borayotgan emish. Professor tushunibdiki, butun odamiyzod shu izdihomda toʻplanganmish. Jamiki irq, jamiki din, jamiki millatu elat, borliq kasbu kor vakillari, erkagu ayol, yoshu qari – hamma-hamma shu oqim bagʻrida odimlab borarmish. Professorning oʻzi ham oqimning avvalida – yon tomonda boʻlib, odamlarga yuzlangan koʻyi bir nimalarni tinmay uqtirar, odamlar esa uning gaplariga sira quloq solmas, aksincha, kim oshkora, kim miyigʻida kularu hech kim yoʻlidan qolmasmish. Bunga sari professor ovozini boricha baqirarmish: “Axir, bu yoʻlning adogʻida tubsiz jarlik bor, eshityapsizlarmi, tubsiz jarlik?!..”

Professor oʻz ovozidan choʻchib uygʻonib ketdi. Ammo hushiga kelolmay anchagacha shu birgina jumlani oʻngu tush oraligʻida takrorlab yotdi: “Axir, bu yoʻlning adogʻida tubsiz jarlik bor, eshityapsizlarmi, tubsiz jarlik?!..” Soʻng birdan oʻngi gʻolib keldiyu soʻzlashdan tindi. Qoʻzgʻalib oʻtirdi. Yaxshiyam xotini yonida yoʻq ekan. Yoʻqsa, oʻtakasi naq yorilardi-ya! U kompot yopaman deya oshxonada kuymalanayotgandi, hali ham oʻsha yerda chiqar. Professorning xayolida yana tushdagi voqea gavdalandi. “Tavba, yoʻl boshida tubsiz jarlik bor esa va men buni bilganim holda nega gumroh odamlar bilan birga oʻsha yoqqa odimlab boryapman ekan, boz ustiga, jar bor, deya jar solishim nimasi? Axir, jarlikdan xabari bor kishi yoʻlini boshqa tomonga solmaydimi?..” dedi oʻziga oʻzi. Qarasa, sovuq terdan usti boshi shalobba boʻlayozibdi. Turib yuvinib kelib, boshdan oyoq kiyimlarini almashtirdi-da yana oʻringa uzandi…

Koʻzi endi ilinibdi hamki, xotini choyga chaqirib kirdi.

– Vaqt allamahal boʻldi, dadasi. Darsiz bormidi? Turing, nonushta tayyor.
– Ishtaham yoʻqroq. Mensiz ichaveringlar… – koʻzlarini ishqadi professor.
– Hay oʻlsin, nozik boʻlmay ishtaha degani… – norozilanib xonadan chiqdi xotini.

Professor yana yuvinib-tarandi, portfelini olib eshikka qarab yoʻnaldi. Birpasdan soʻng bekatga keldi. Koʻngliga quloq solib, ishxonaga oyogʻi tortmayotganini his qildi. Axir, yana oʻsha tarbiyasiz, olifta va tayinsiz talabalarning qoshiga boradimi? Borib nima qiladi? Nima deydi? Ularning maʼnodan xoli koʻzlariga – nigohsiz koʻzlariga behuda boqib, maʼno qidiradimi? Talaba emish yana bular! Qani endi shularning oldiga bormasa! Bormaslikning iloji boʻlsa!.. Yelkalarini bosib turgan tiriklik va tirikchilik degan yuklar, bularning qarshisidagi burch va masʼuliyat degan “askar”lar koʻngilning etagini tutib ketishga yoʻl qoʻmaydi-da! Yoʻqsa, nima qilishni oʻzi bilardi… “Mayli, yozga, taʼtilga ham oz qoldi. Bir kelsin, toqqa, dalalarga chiqi-i-ib ketaman. Hammasini unutaman. Oʻzimga kelaman. Axir, otalar va bolalar oʻrtasidagi tushunmovchilik bobomning zamonidan beri bor. Ehtimol, hammasi juda-a-a men oʻylaganchalik emasdir. Oshirib yuborayotgandirman. Ehtimol, xotin tinimsiz javrab qulogʻimga quyib kelayotganidek, hamma gap oʻzimdadir: oʻzim zamondan orqada qolgan, oʻzim charchagan boʻlsam kerak. Bolalarda ayb yoʻqdir, ular bilan bahslashish, talashish emas, ularga quloq solish, tushunish va yon bosish yoʻlidan borishim toʻgʻriroqdir…”

Shularni oʻylarkan, professor universitetga eltadigan avtobusga chiqib oldi. Oʻzga chorasi qoptimi…

4.

Darslar doimgidek kechdi – talabalar yo bir-birlari bilan gaplashib yo oʻzlari bilan – oʻz xayollari bilan band boʻlishdi. Professor esa oʻzini qayta tarbiyalamoqqa urindi: oʻtishi kerak boʻlgan darsni oʻtib, aytishi lozim boʻlgan gapni aytdi, “quloqsiz” yoshlarning kurakda turmaydigan gap-soʻzlariga, jinni-sangʻi xatti-harakatlariga eʼtibor bermaslikka harakat qildi. Bilasizmi, uddasidan chiqdi-yey!.. Nihoyat, mashgʻulotlar tugab, uyiga qaytar ekan, oʻz-oʻzidan mamnun boʻlib ketdi: “Zamon senga boqmasa, sen zamonga boq!” deganlari balki shudir, – pichirladi gapiraverib quruqshab qolgan lablari. Axir, xotinim ham ming yildan beri qulogʻimga shuni uqtiradi-ku…

Biroq… biroq kechasi bilan tuzukroq uxlay olmay bosinqirab chiqdi professor. Qalbiga quloq tutsa, oʻzidan, kechagi qilmishidan chunon norozi ekan. Shunda yonida pishillab uxlab yotgan xotinini bir turtib uygʻotib, zamonga boqqan-boqtirgan koʻzlarini oʻyib olgisi keldi. Turib vannaxonaga kirdi, uzoq, juda uzoq choʻmildi. Butun badanini ikki qayta, uch qayta, oʻn qayta sovun surib yuvdi. Goʻyo vujudiga shilimshiq va qoʻlansa bir nima tekkanu uni ming qayta yuvib tashlasa ham arimayotgandek, tanasiga qoʻshilib, uning bir qismiga aylanib ketgandek tuyulaverdi.

Ishtahasi boʻlmasa ham achchiq koʻk choy ichib oʻziga kelmoq qasdida oshxonaga kirdi – borib oʻz oʻrniga choʻkdi.

– Assalomu alaykum! – avval qizi, ketidan oʻgʻli salom berib kirib joylariga oʻtirishdi.

– Vaalaykum assalom bolajonlarim, yaxshimisizlar? – soʻradi ota.

– Ha, dada, yaxshimiz, – javob berdi oʻgʻil.
– Oʻziz ham yaxshimisiz? – shirinlanib soʻradi qiz.
– Shukur, yaxshiman, qizim.

Bolalar shosha-pisha non ushatib, choy quyushar ekan, professor gap qotdi:

– Qarab tursam, kap-katta boʻp qopsizlarmi. Hademay, litseyni bitirib, institutlarga kiraman, dersizlar. Qani oʻgʻlim, avval sen ayt-chi, kim boʻlmoqchisan?

Oʻgʻil otasiga bir qarab oldi-da, xotirjam ohangda:
– Kompyuter dasturlovchisi, – dedi.

– Hmmm, – dedi ota. Soʻng qiziga yuzlandi: – sen-chi, oyim qizim?

– Vrach-kosmetolog.
– I-ya!..

– Kelib-kelib endi soʻraysizmi? Qanaqa otasiz oʻzi?.. – javradi choy quyayotgan xotini.

Professor jim boʻlib qoldi. Bolalar esa hech nima boʻlmagandek apir-tapir nonushta qilishdi-da, “biz ketdik” degancha turib kiyinish uchun oʻz xonalariga yoʻnalishdi.

– Ogʻzizga talqon solib olganmisiz, nega indamaysiz? – yandi erni xotin.

– Nima dey, xotin, nima? – qoʻllarini ikki yonga uzatdi professor. – Bollardan loaqal bittasi etagimdan tutarmikan, sohamdan ketarmikan deb shirinxayol boʻlib yurganim alam qilib ketyapti, bilsang!..

– Sizning soha?! – ajablandi ayol. – Oʻylab gapiryapsizmi, nima bor ekan yoshlarga, nomiyam, suprasiyam qurib qolgan sizning sohangizda?

– Ha-a-a, – dedi professor choʻzib, – nima bor ekan yoshlarga mening sohamda?.. Men buni bolalarning oʻzidan soʻrayman, sendan emas, tushundingmi! – professor shaxt bilan qoʻzgʻalib oʻgʻlining ortidan xonasiga kirdi…

– Keling, dada, – hayron boʻldi oʻgʻil otasidagi taraddudni ilgʻab.

– Oʻgʻlim, nega aynan kompyuter sohasini tanlamoqchisan? Mening soham-chi? Qara, umrim boʻyi qancha kitob yiqqanman, qanchadan qancha oʻylab qoʻygan loyihalarim bor. Ularning hammasiga mening umrim yetmaydi. Balki davom ettirarsan, deb yurgan ekanman, – negadir aybdorona qaradi ota oʻgʻlining yuziga.

– Dada… – dabdurustdan kerakli soʻzni topolmay kalovlandi oʻgʻil, – dada men yoʻlimni tanlab boʻlganman…

– Shoshma, oʻgʻlim, shoshma! Avval yaxshilab oʻylab koʻr…

– Dada, toʻgʻri, bilaman, ishizni yaxshi koʻrasiz, lekin meniyam tushuning, achchiq boʻlsa ham aytaman: hozir zamonbob soha emas sizning sohangiz. Men jamiyat soʻrayotgan sohani tanladim. Eʼtibor berib, eʼtibor koʻrib yashashni xohlayman, odamdek yaʼni… dada…

Professor nima deyishini bilmay qoldi. Oʻgʻlining yelkasiga asta urib qoʻydi-da, xonadan xomush chiqdi.

– Nima, biz odamdek yashamadikmi?.. – lekin bu savolni professor oʻgʻliga emas, xayolidagi garangsirab qolgan oʻziga berardi. Chunki oʻgʻlining gaplari unga juda ogʻir botgandi. Shuning uchun ham u bilan suhbatni davom ettirolmadi. Axir, yoshlarning deyarli hammasi oʻgʻliga oʻxshashmaydimi? Oʻxshagani uchun ham professorning darslariga begona ular! – Tavba-a-a, hayo-huyt deguncha dunyo deganlari qanchalar oʻzgarib ketdi-ya!.. Tofflerning “Uchinchi toʻlqin”idan esyaptimi deyman bu sovuq shabadalar? Balki sovuq emasdir. Menga shunday tuyulayotgandir. Davronim oʻtib, usti-boshim yupqalashib qolgandir mening. Nahotki, chindan ham zamonim oʻtgan boʻlsa? Ana, taraqqiyotning choʻqqisiga chiqqan Yaponiyadek davlatining choʻng rahbarlaridan biri gumanitar fanlarni oliy oʻquv yurtlarida oʻqitishning hojati yoʻq, depti. Toʻrttagina universitet rektori uning gapiga qarshi chiqibdi. Qolganlari-chi? “Xoʻp” depti-yey, xumparlar! Shunaqasiyam boʻladimi? Nimaymish, gumanitar fanlardan jamiyatga real foyda yoʻqmish. Hayotga progmatik qarash kerakmish! Jamiyatga jaraq-jaraq pul olib keladigan, uni moddiy-texnik jihatdan rivojlantiradigan sohalarga eʼtibor qaratish kerakmish… Bu – yaxshi. Lekin insonni kim tarbiyalaydi? Oʻsha jaraq-jaraq foydani qoʻlga kiritgan insonda insonlik boʻlmasa, u oʻta xavfli maxluqqa aylanmaydimi?.. Buni oʻylaydigan bir oqil qoldimi oʻzi dunyoda yo hamma foydaning ketidan ketib boʻldimi?.. Agar ketib boʻlgan boʻlsa, quv-quvning borar joyi muhaqqaq oʻsha jarlikdir!.. – Professor oʻylab oʻyining oxiriga yetolmasdi. – Endi mana shu takasaltanglarga yengilib, orqasidan ergashishimiz kerakmi? Insoniyat ming yillar davomida misqol-misqol toʻplagan madaniyat, maʼnaviyat, ezgulik, oqibat, sanʼat, adabiyot… degan tushunchalarning bari endi keraksiz matohga chiqdimi?..

Professor botinida shularni oʻylashga oʻylardi-yu, ammo zohirida talabalarning gʻashini keltirmaslikka urinardi: tanbeh bermas, tanqid qilmas, darsdan quvib solmasdi. Shovqin juda kuchayib ketsa, soʻzlashdan tinib birpas kutardi. Soʻng yana maʼruzasini davom ettirardi. Shunday qilsa, hammaga yaxshi boʻladi deb oʻylardi chunki: rahbariyatga, talabalarga va oʻziga… Rahbariyatga shuning uchunki, ishxonada muammo chiqmaydi, “ Bogʻdodda tinchlik” boʻladi. Talabalarga shuning uchunki, ularning kayfiyati buzilmaydi, har kim koʻngil royishiga koʻra yuraveradi. Oʻziga shuning uchunki, bor-yoʻqligi bilinmay ishlayotgan oʻqituvchidan hozirgi rahbariyat ham, hozirgi talaba ham rozi boʻladi, natijada professorning ish faoliyatiga “yaxshi”, hatto “yuqori” baho beriladi. Demak, u ishini yoʻqotib qoʻyishdan choʻchimay ishlay oladi. Koʻrib turibmizki, “kelishuv” deganlari hamma tomonga birdek foydali chiqib qoldi. Negadir professor bu haqda ilgari sira oʻylamagan ekan. Hayot majbur qildiki, endi oʻylay boshladi: “Dunyo deganlari asli yon bosiladigan, murosai madora qilinadigan joy ekan. Milliyon yillardan beri kun bilan tun, yer bilan koʻk, oy bilan quyosh, ezgulik bilan yovuzlik, erkak bilan ayol… bir-birlariga mudom yon bosmadimi! Yaʼni tun chekinganda kun chiqdi, yovuzlik taslim boʻlganda ezgulik maydonga tushdi va h.k… Men ham shunday yashayman, tamom-vassalom! Mana, hayotning siri nimada ekan!..”

Ammo professor kechasi yana oʻsha qoʻrqinchli, qora tushni uzoq, juda uzo-o-o-oq koʻrdi. Ertalab lablariga uchuqlar toshib uygʻondi. Kelishuv haqida oʻylagan kundan boshlab Xudoning bergan tuni oʻsha tushni koʻrdi, koʻraverdi. Har gal guras-guras oqib borayotgan izdihomga qarab: “Axir, bu yoʻlning adogʻida tubsiz jarlik bor, eshityapsizlarmi, tubsiz jarlik?!..” deb hayqirar ekan, choʻchib uygʻonib ketaverdi. Xotinini ham uygʻotib yuboraverdi. Keyin to tonggacha bolaxonaga oʻtib, u yoqdan bu yoqqa yurib chiqaverdi. Soʻnggi paytlar xotinini qoʻrqitib yubormaslik uchun hatto bolaxonada, shundoq pol ustida uxlashni odat qildi. Tush esa… oʻsha qoʻrqinchli tush bolaxonaga ham bostirib kirib kelaverdi…

5.

– Ustoz, assalomu alaykum!

Professor ortiga burilib shogirdini, auditoriyaning oxirgi oʻrindigʻida oʻtirib uning maʼruzalarini jon-qulogʻi bilan tinglaydigan talabani koʻrdi.

– Vaalaykum assalom! Yaxshimisiz?
– Ustoz, maylimi sizni bekatgacha kuzatib qoʻysam?
– Mayli.

Ular odamlar orasidan birpas indamay yurishdi.

– Biron narsa soʻramoqchi boʻlsangiz, tortinmay soʻrayvering, – dedi nihoyat professor sukutni buzib.

– Ha, soʻramoqchiman, ustoz, – yuzi qizarindi shogirdning.
– Qulogʻim sizda.

– Ustoz, ijtimoiy-gumanitar fanlarning kam oʻqitilishi va oʻqilishi bilan dunyoning keyingi chorak asrdagi ayanchli holi oʻrtasida bogʻliklik bor, deyapsiz. U holda, oʻsha fanlardan biri boʻlmish adabiyotning jamiyatdagi konkret vazifasi nimada? Uning bugungi dunyodagi oʻrni, roli, ahamiyati qanaqa?

– Hamma gap shunda-da, mana shu savolning javobida! – dedi professor jonlanib, – javobning qoniqarsiz ekanligida. Dunyo xaritasini koʻz oʻngingizga keltiraolasizmi?

– Mana, keltirdim, – jilmayib dedi talaba.

– Xaritadagi yer shari, bizning, butun insoniyatning umumiy uyimiz, a! Lekin ana shu shar bugun jiddiy xavf ostida turibdi. Bugun yer sharida uchinchi dunyo urushini keltirib chiqarishi mumkin boʻlgan beshta real falokat oʻchoqlari bor, deyilmoqda. Gap sonda emas, lekin xavfning borligi fakt, toʻgʻrimi?

– Hmm, – saslandi talaba.
– Xoʻsh, qayerdan kelmoqda shuncha xavf, shuncha tahlika?
– Sabablari koʻp-ku, ustoz.

– Toʻgʻri. Lekin oʻsha sabablarning ham sababi bor boʻlib, oti – jaholat. Jaholat maʼnaviyatsizligu maʼrifatsizlikdan keladi. Hammaga kerak boʻlgan chin adabiyot esa, ana shu maʼnaviyatu maʼrifatning, insoniylikning – gumanizmning asos poydevori sanaladi.

– Axir, oʻzingiz aytar edingiz-ku: “insoniyat maʼrifatchilik davrini yashab oʻtdi. Bu davrda hamma maʼrifatli boʻlsa, kun kelib ular orasidan saylangan shoh ham maʼrifatli boʻladi va dunyoda hal qilinmagan biron muammo qolmaydi. Lekin vaqtlar oʻtib, bu gʻoya ham xomxayol ekanligi ayon boʻlgan”, deb.

– Toʻgʻri. Bu ham bir bosqich edi. Lekin eʼtibor bergan boʻlsangiz, ana shu davrlarni boshidan kechirgan millatlar bugun jahonda har jihatdan ilgʻor boʻlib olgan. Oʻtmishga murojaat qilsangiz ham, muqaddas dinlar magʻziga eʼtibor bersangiz ham bitta haqiqatga duch kelaverasiz: oʻqigan bilan oʻqimagan, bilgan bilan bilmagan, maʼrifatli bilan maʼrifatsiz… hech qachon teng boʻlmagan.

– Gaplarimni ogʻir olmang-u, ustoz, ammo bir gapni sizga aytishim kerak.
– Marhamat!

– Sizning maʼruzalaringiz boshqacha…qandaydir sirli-sehrli, xuddi ertakka oʻxshaydi. Menga yoqadi ular. Ammo…ammo dunyo bilan sizning maʼruzalaringiz oʻrtasidagi aloqani koʻpincha topolmay qiynalaman. Dunyo allaqachon boshqa oʻlchovlar bilan yashayapti. U siz aytayotgan maʼnaviyatga ham, uning poydevori deganingiz adabiyotga ham etak siltgan. – Talabaning koʻzlarida, gapirish ohangida ustozini ayash, asrash, unga achinish hislari yashirin edi.

– Buni bilaman. Lekin gap butun insoniyatning hayoti haqida ketyapti. Kimlargadir mening gaplarim kulguli boʻlib tuyulishi mumkin. Lekin gapning naqdi shuki, bugun dunyo qutqaruv halqasiga ehtiyojmand boʻlib turibdi. Dunyoni bir oʻzim qutqaraman, degan balandparvoz fikrdan tamomila yiroqman. Bir oʻqituvchida bunday imkon nima qilsin! Ayni damda, shu narsa haqiqatki, bugun dunyoning insoniyatni turli baloyu qazodan xalos qilishga bel bogʻlagan millionlab fidoyi va bilimdon oʻqituvchilarga ehtiyoji bor. Dunyoni qutqarsa, insonning ilmi, maʼrifati, maʼnaviyati, ezgulik tomonda turishi qutqaradi. Lekin u oʻz holicha hech kim! Oʻqituvchi auditoriyasiz hech kim! Yaʼni men sizsiz, sizlarsiz hechkimman! Auditoriya – misli qanot. Oʻqituvchining ezgu niyatlari shu qanot yordamidagina koʻkka parvoz qila oladi. Bugun hech kim bir oʻzi hech nima qila olmaydi. Yolgʻiz otning changi chiqmas… U – ojiz, shunchalarki, kezi kelganda, Iskandardek yarim dunyoni egalladim deb turganda bitta chivinning chaqishidan oyoq-qoʻlini uzatib qolishi mumkin. Shu bilan birga, oʻsha bitta odamning ham qoʻlidan keladigan koʻp ish bor. Hamma ham oʻsha bitta odamga oʻxshab ish tutsa, butun olam bitta yaxlit mushtga aylanadi-da, mavjud muammoning basharasiga kerakli zarbani berishga qodir holga keladi.

– Oʻsha Iskandarning ham ustozi boʻlgan – Arastu! Lekin bu narsa shogirdning jahongirlik daʼvosidan qutqarib qololmagan-ku. Natijada qanchadan qancha begunoh odamlarning qoni toʻkilgan, ustoz.

– Arastu – buyuk ustoz. Dunyoga undan keyin kelib-ketgan jiddiy olimlarning deyarli hammasi qaysidir maʼnoda, – bevosita yoki bilvosita, – uning shogirdlari hisoblanadi. Lekin bugungi dunyo Arastu zamoniga qaraganda tanib boʻlmas darajada oʻzgarib ketgan. Bugun inson qoʻlida bir necha daqiqalar ichida yer yuzini kunpakun qilishga qodir qurollar toʻplangan. Ilgari oʻzga bir mamlakatni vayron qilish uchun butun boshli qoʻshin yuborish kerak boʻlsa, bugun bitta johil podshohning buyrugʻi bilan bosiladigan tugmachaning oʻzi yetarli boʻlib qoldi. Bas, shunday ekan, bugungi oʻqituvchining zimmasidagi masʼuliyat yanada ogʻir. Chunki oʻsha johil podsho ham qachonlardir bir yoki bir necha oʻqituvchining shogirdi boʻlgan-da…

Bu orada ular bekatga yetib boʻlishgan, professorning avtobusi ham qiyshaygancha gʻildirab kelardi. Professor ulovga chiqib, oynadan talabaga maʼyus tabassum qildi. Talaba qoʻlini “xayr”ga koʻtarib, jilmayishga urindi. Ammo uning yuzida shunday bir achinish ifodasi muhrlanib qolgandiki, yuz jilmayish bilan ham uni aritib boʻlmasdi. Professor buni sezdi, lekin nima ham qila olardi, uning boʻlgani – shu, u boshqacha yashay olmaydi, ikki dunyoda ham…

6.

Kechki ovqatdan soʻng professor qizining xonasiga ozgina ishonch, ozina umid va ozgina ilinj bilan kirib bordi. Chunki oʻgʻlining kasb borasidagi keskin javobidan soʻng otaning koʻngli ogʻrinib qolgandi. “Qizbola yumshoq keladi, tushunadigan boʻladi”, deb oʻyladi.

– Qizim, balki sen mening izimdan borarsan? Ot izini toy bossa yaxshida. Chunki hammasini boshdan boshlashingga toʻgʻri kelmaydi, aksincha, tayyor ishni davom ettirasan-qoʻyasan. Oʻzim senga yordam beraman. Mening, bilasanmi, oʻh-hoʻ-oʻ-oʻ, qancha “bismillosi”ni aytib qoʻygan ishlarim, rejalarim bor…

– Dada-a-a! – Qiz bu soʻzni shunday ohangda aytdiki, “bir!” deganda otaning ozgina ishonch, ozina umid va ozgina ilinjining hammasi tutdek toʻkilib oyoqlari ostiga tushdi. Bu soʻz ohangidan professor: “Nimalar deyapsiz, dada? Shu zamonda ham odam adabiyotning boshini tutadimi? Mundo-o-oq atrofga qarasangiz-chi! Qarab, odamlar qanday yashayapti, nimalarga intilyapti, qiziqib koʻrsangiz-chi! Kitob titib, chang yutib, ustiga ustak, bitta tuzukroq uyda yashamay, bitta tuzukroq kiyim kiymay, hammaga masxara boʻlib, hammaning qoʻliga qarab oʻtishni menga ravo koʻrasizmi?!..” degan maʼnoni uqdi. Nayzasi sinib, qalqoni teshilgan bahodirdek siniqib qizining stoli ustiga qaradi soʻng: allaqanday rang-barang idishlar, boʻyoqlar, yana biologiya, kimyoga oid kitoblar, Ovrupa modasiga tegishli jurnallar. Ochiq turgan notbukda ham allaqanday qimyoviy tenglamalar koʻzga tashlanadi. Axir, qizi vrach-kosmetolog boʻlmoqchi!… Professor qizining xonasidan oʻgʻlining xonasidan qochganda-da tez qochib chiqdi. Oʻzini yop-yolgʻiz his qilib chiqdi. Voh, atrofi toʻla olam, lekin uni tushunadigan biron zot yoʻq ekan bu olamda! Oʻy va hisda bir boʻlmasa, tanalarning birga boʻlishi, birga yurishi, bir uyda istiqomat qilishi insonni yolgʻizlikdan xalos etmas, etolmas ekan. Buni professor shu yoshga kirib endi tushundi. Eng yaqinlari deb bilgan oilasi, oʻgʻli, qizi, yana qanchadan qancha talabalariga yuzma-yuz kelib tushundi: u chindan ham yolgʻiz ekan, koʻkdagi quyoshdek yolgʻiz, osmondagi oydek yolgʻiz, yop yolgʻiz!..

– Nahotki, zamondan orqada qolib ketgan boʻlsam? Ammo qanday qilib? Axir, zamon bilan hamqadamu hamnafas edim-ku! Nima sodir boʻldiki, qisqa vaqt ichida men va zamon oʻrtamizda mana shunday choh paydo boʻldi? – Professor qalbining tub-tubida bu savollarning javobiga oʻxshagan nimalarnidir his qilardi-yu, lekin buning javob boʻlib- boʻlmaganini aniq bilmasdi. – Ehtimol, bu bor-yoʻgʻi otalar va bolalar, ularning yoshi, dunyoqarashi oʻrtasidagi tafovutdir. Vahima qilishning, xuddi oxirzamon kelgandek titrab-qaqshashning hojati yoʻqdir. Axir, insoniyat esini tanigandan buyun shunday – otalar bolalardan, bolalar esa otalardan norizo boʻlib kelmadimi? Keldi. Xoʻsh, nega bugun ayyuhannos solish kerak?..

Professor ushbu mushohadalarining gʻoyat mantiqli ekanini bilar, lekin oʻz zamonining holi eski zamonlarnikidan qiyos qilib boʻlmaydigan darajada qaltis ekanini ham tushunib ezilardi. U ham boʻlsa, oʻtgan zamonlarda insoniyat qoʻlidagi qurol bugungidek koʻp va xoʻp emasdi. Yer yuzi aholisi ham bugungidek urchigandan urchib, yoʻlda yursa, birining yelkasi ikkinchisinikiga tegib ketadigan darajada bir-biroviga yaqin kelib qolmagandi u vaqtlar. Gapning indollosi, bir joyda urush chiqib, oʻsha yer aholisi butunlay qirilib ketsa ham, boshqa joylardagi aholi bundan tamomila bexabar emin-erkin yashab yurishaverardi. Endi-chi? Endi dunyo ulkan, yaxlit bir maydonga aylanib boʻldi. Endi uning bir burchagida kichik bir yongʻin chiqsa, narigi tomoni ham baravar kuyib kul boʻladi. Urush chiqsa ham natija shunday – dunyo ostin-ustun boʻladi-ketadi. Eng yomoni – dunyoni koʻz ochib yumguncha ostin-ustun qilib yuboradigan qurol-aslahalar boshqaruviga maʼrifatsiz, dinu iymonsiz, manqurt odamlar tobora yovuqlashib bormoqda. Mana – nima professorning oʻylatadi, dahshatga soladi…

7.

Professor maʼruzadan chiqib, kafedraga kelsa, u yerda bundan sakkiz-oʻn yillar burun universitetni bitirib, akademiyada tizimida ishlayotgan shogirdlaridan biri kutib oʻtirgan ekan. Bagʻirlashib soʻrashishdi.

– Bormisiz, shogird? Anchadan beri koʻrinmaysiz, kamnomasiz? Gapiring endi, qandoqsiz? – sevinganidan baland ovozda paydar-pay savol berardi professor.

– Ustoz, mumkin boʻlsa, hovliga – koʻshkka chiqaylik, gapim bor, – dedi javoban qimtinib shogird.

– Yuring.
Ular birgalashib kafedradan chiqishdi.

– Bilasizmi ustoz, hammasi judayam yomon, – dedi shogird ular koʻshkka kelib joylashgandan soʻng ustozining koʻziga tik qarab. – Sandiqda chang bosib yotgan diplomimni olib kelib yirtib, mayda-mayda qilib, universitet darvozasi oldiga otsammi, deb oʻylab yuribman…

– Iya-iya, ish shunchalar chatoqmi? – tashvishlandi professor.

– Battar, ustoz, battar! – bir yutinib olib davom etdi shogird. – Ishsiz, ish axtarib, topolmay yurganimga bir yil boʻldi. Boshqa, zamonbob, jamiyatbob sohalarda oʻqimaganimchun mingdan-ming pushaymonlar yeb yurganimga esa koʻp boʻldi, oʻn yillar desam ham boʻladi. Lekin bu hali hammasi emas. Ammo hammasi shundan boshlandi.

– Nima boʻldi yana?

– Adabiyot deymiz, maʼnaviyat deymiz, u nima beradi insonga, ustoz? U hayotning oʻzi emas-ku!

– Hayotning oʻzi emas, lekin hayotdan tashqarida ham emas. Unda hayot bor.

– Bularning hammasi chiroyli gaplar!
– Aslo unday emas!

– Nega unda men yoʻlimni topib ketolmadim? Nega ishsizman, nega ruhim choʻkib ketgan, nega yashagim kelmay qolgan? Xotinim oʻgʻlimni olib meni tashlab ketgan. “Sadqai erkak ket!” – deya qargʻab ketgan. Endi koʻring holimni: sadqai ota ham ketib turibman – bittagina bolamning alimentiga ham pul topolmayapman. Yoʻq, men noshud emasman, dangasa ham emasman, men bor-yoʻgʻi oʻz ishini jonu dilidek sevadigan bitta mutaxassisman. Men shu kasb uchun oʻn yillar davomida oʻqidim, zahmat chekdim. Endi boshqa ish qilolmayman, axir, ustoz!..

– Boshingga tushgan koʻrgiliklarda adabiyotning aybi yoʻq.
– Bor! Boʻlganda qandoq!..
– Qanday ayb ekan?

– Adabiyotni hayot deb oʻylabman. Bilsam, hayot boshqayu adabiyot boshqa ekan!

– Adabiyotni tirikchilik manbaiga aylantirmaslik kerak.

– Tirikchilik manbai?!.. Men uni tiriklik manbai deb yanglishdim, ustoz! U na unisiga va na bunisiga yaramay qoldi bugun, tushunyapsizmi, yaramay qoldi!..

– Chuqur ketish hamma sohada yanglishlarga, boshi berk koʻchalarga olib boradi, unutma! Hatto dinda ham ahvol shu.

– Eslayman: bir vaqtlar kursdosh doʻstlarimiz bilan adabiy davralarda “Adabiyot hammaning ishi emas! U – xoslar uchun. Adabiyot odamlar orasidan sogʻlom yuraklilarni tanlab oladi-da barini tuzalmas dard ila siylaydi. Sogʻayishni istaganlar – xiyonatkorlar. Chinakam adabiyot doimiy dardmandlikdir!” deya yurgich edik. Endi koʻring holimni: oʻsha gaplar gʻirt oliftagarchilikdan oʻzga narsa emasligi qismatim tomonidan peshonamga oʻyib bitildi. Menga kerak emas ekan bunday bemorlik. Men oilamni qaytib kelishini, oʻgʻlimni bagʻrimga olib, otalik mehrimni berishni istayman. Oshxonadan ayolimning kuymalanayotganini, u yerdan hayotning isi taralib turishini, uyimni qabriston sukunati emas, hayotning shovqini tutib ketishini istayman! Ustoz, mana men istagan adabiyot, menga kerak adabiyot, mening adabiyotim!

Professor indamay quloq solardi.

– Olloberdini eslaysiz-a, ustoz? Kursda eng yaxshi oʻqir, zoʻr sheʼrlar yozardi.

– Olloberdini, uning sheʼrlarini eslamay boʻladimi? Aytgandek, qayerda u?

– Yaqinda koʻrib qoldim.
– Xoʻsh?

– Katta bir mahallaning imomi boʻlib ketipti. Hayoti zoʻr!.

– Sheʼr nima boʻpti, sheʼr?

– Sheʼrniyam, adabiyotni ham, kasbni ham tashlabdi, ustoz. Adabiyot na bu dunyomga yaraydi, na unisiga. Dinning yoʻrigʻi boshqa, u har ikki dunyomga asqotadi, deydi.

– Nega shunday qilasizlar, a? Nega adabiyotni, adabiyot ishini, adabiyot bilan bogʻliq kasbni dinga qarshi qoʻyasizlar? Axir, adabiyot har qanday yumush bilan shugʻullanayotgan insonning koʻngil holi-ku! Hatto oʻsha Olloberdining hayotida, koʻnglida yuz bergan oʻzgarishlar ham katta bir adabiyot aslida! – ranjib dedi professor.

– Bilaman, ustoz, men qarshi qoʻyayotganim yoʻq.
– Xoʻsh, nega unda Olloberdiga, olloberdilarga havas qilib kelding?

– Havas ham qilayotganim yoʻq, ustoz. Men oʻz ishim bilan shugʻullanib, odamdek yashasam, deyman! Lekin tanlab olgan sohamda ragʻbat yoʻq. Ragʻbatning yoʻqligi menga oʻxshagan ming-minglab yoshlarning umidlarini chippakka chiqaryapti. Hozirgi inson – realist. U atrofga tik qaraydi. Kim jamiyatning toʻridayu kim poygakda? – koʻradi, kuzatadi, tahlil qiladi, xulosalar chiqaradi. Agar yaxshi tarbiya koʻrgan inson jamiyatda qadr topayotgan boʻlsa, u ham yaxshi boʻlishga harakat qiladi. Aksi taqdirda, yaxshilik qilishdan, yaxshi boʻlishdan qoʻlini yuvib qoʻltigʻiga uradi. Shunday emasmi, ustoz?..

– Nazariyada shundaydir balki. Lekin sen oʻz amalingga boq. Amal bilan ana shunday savil nazariyalarni sindirib tashla, sindirib yasha!.. Taslim boʻlish kerak emas! Ayniqsa, erkak kishi. Adabiyot bu sening koʻnglingda yashaydi. Haqiqiy adabiyotning joyi oʻsha yerda. Qoʻling nima ish bilan band boʻlsa boʻlsin, u adabiyotning ishini qiladimi, dinningmi va yoki ketmon chopib, gʻisht teradimi, boʻyinbogʻ taqib yurtni boshqaradimi, farqi yoʻq, muhimi, koʻngilni pok tut! Koʻngil – muqaddas dargoh, Ollohning nazari tushadigan joy. Chin adabiyot ham oʻsha yerda tugʻiladi, oʻsha yerda yashaydi…

Ustoz-shogird yana anchagacha koʻshkda bahslashib-tortishib oʻtirishdi. Nihoyat, har kim oʻz tomonida qolgan koʻyi xayrlashishdi. Ammo professor shogirdining yana qaytib kelib, “Hammasi iziga tushib ketdi!” deya xushxabar olib kelishiga negadir umid bogʻlab qoldi…

8.

Ertasiga professor auditoriyaga kirdi. Talabalarning joylashib-tinchishib olishlarini birpas kutdi. Soʻng tomoq qirib maʼruzani boshladi. Shu lahza auditoriyadagi muhit xuddi hayotdagi manzarani yodiga solib yubordi: unda tinchlik ham, shovqin ham, eʼtibor ham, loqaydlik ham, shivir-shiviru gʻivir-gʻivir gʻam, turli maʼnodagi qarashlar, xatlashishlar, xoʻrsinishlar, zavqlanishlar… hamma-hammasi bor edi. Auditoriya goʻyo ulkan yer yuzining kichik bir maketi edi. Professor shuncha yil dars berib bunday maʼjozga ilk kez duch kelib turardi. Bu maʼjozning zimnida hayot deb atalgan ummonning borliq qatlamlari yastanib yotardi. Professor buni teran angladi, chuqur his qildi. Bu shunday anglash, shunday his qilish ediki, endi u hech qachon, hech bir holatda oʻz ishidan chalgʻimaydi. Zero, auditoriya bu hayot edi, uning hayoti!.. Endi u auditoriyani shovqin bosib ketsa ham darsni toʻxtatmaydi, nima qilsa qiladiki, lekin vazifasini ado etadi – maʼruzani oʻqiydi. Axir, hu-u-uv ana, ulkan auditoriyaning burchagida bir talaba butun borligʻi quloqqa aylanib professorni tinglab oʻtiribdi. Bir oy, yarim oy burun oʻsha talaba ham yoʻq edi. U loqayd talabalarning safida edi. Endi esa… endi u professor orzu qilgan, uning xayolidagi talabalarning safida. Professor ana oʻsha uchun, qolganlarning ham oʻshanga aylanishi uchun dars oʻtadi. Hayotining maʼnosi shu…

U maʼruzani boshladi.

“Dunyo ulkan darsxonadir. Unda har kim bir paytning oʻzida ham oʻqituvchi, ham oʻquvchidir. Muhimi – kimdan boʻlmasin, nimani oʻrganishda va kimga boʻlmasin, nimani oʻrgatishda! Yana hayot mobaynida nimaga amal qilishda, kimning, nimaning yonida turishdadir. Har kimning qarshisida mana shunday tanlov – yoʻl turadi. Biz yoʻlni tanlar ekanmiz, oʻzimizni tanlaymiz. Oʻzimizni tanlab esa, dunyoni, dunyomizni saylaymiz! Bas, shunday ekan, hayotimizning qanday boʻlishi ana shu tanlovimizga bogʻliq! Magar yer yuzini jannatga aylantirsak, demak, jannatga, magar unda doʻzaxni barpo etsak, demak, doʻzaxga munosib boʻlamiz…”

Professor darsni yakunlar ekan, auditoriyaning boshqa bir burchida yana bir talabaning nigohida uchqun sachraganini fahmlab qoldi. Oh, bu qanchalar ulugʻ hodisa edi uning uchun! Xuddi olamni qayta yaratgandek his qildi oʻzini! Demak, u toʻgʻri yoʻlda! Shuncha xizmatlari, mehnatlari va zahmatlari behuda ketmapti, suvlarga oqmapti. Ular mana shu talabaning yuragidagi muzni eritish va erigan muz oʻrnida muborak olov – maʼrifat olovining yoqilishiga sabab boʻlipti! Bu nigohlar avvaliga yoʻq edi, keyin bittasi tugʻildi, mana endi ikkinchisi. Endi umid qilsa boʻladi. Endi dunyoning oʻz oʻrnida qoim turishi va bu sobit dunyoda insonga munosib hayotni yaratish uchun butun auditoriyaning nigohida ana shunday maʼrifat olovlarini yoqadi. U buning uchun tunu kun mehnat qiladi!..

Professor uyiga shirin oʻylar bilan qaytdi. Yoʻl-yoʻlakay doʻkonga kirdi, erinmay bozorlik qildi. Oʻz qoʻllari bilan osh pishiraman, deya oshxonaga kirib, xotiniga koʻtarinki ovozda “bugun siz pishir-kuydirdan ozodsiz!” deya eʼlon qildi. To palovxontoʻrani pishirib dasturxonga tortgunga qadar ovozini oʻsha pardada baland qoʻygancha qiziq-qiziq gaplardan gapirib turdi, hazil-mutoyibalar qildi. Endi uning koʻzlariga ota kasbini emas, zamon talab qilgan kasbni tanlagan oʻgʻil-qizining tutumlari xunuk koʻrinmay qoldi. Oshni suzib, hammalari dasturxon atrofida jam boʻlishganda ham ana shu kayfiyat uni sira tark etmadi. Ammo kechasi… kechasi tushida yana oʻsha yoʻlni, yana oʻsha izdihomni, yana oʻsha jarlikni koʻrdi va qichqirib yubordi: “Axir, bu yoʻlning adogʻida tubsiz jarlik bor, eshityapsizlarmi, tubsiz jarlik?!..” Professor mundoq sarosar solsa, odamlar oqimida oʻgʻli, qizi, xotini, shogirdlari, talabalari, xullas, hayotda tanigan-bilgan kimi boʻlsa, hammasi koʻrdi. Ular oʻsha izdihomning ichida odimlardi. Professor xushiga kelganda yana jiqqa sovuq terga botib qolgandi.

– Siz ertalabdan bi-i-ir doʻxtirga boring. Yoʻq, tong otsin, yaxshisi oʻzim olib boraman! – deya narigi omonga oʻgirilib yotib oldi xotini.

– Ertaga darsim bor, boshqa kuni, – dedi xasta ovozda professor va xalatini kiyib bolaxonaga oʻtdi…

Ertalab naridan beri qilingan nonushtadan soʻng professor portfelini koʻtarib yana yoʻlga tushdi. Ikki tirband avtobusni almashtirib, nihoyat, universitetga yetib keldi. Bekatda tushib odimlab borarkan, oʻziga oʻzi pichirladi: “Baribir, taslim boʻlish yoʻq! Men oʻngimdagi auditoriyani isloh qila olsam bas, tushimdagisi oʻz-oʻzidan isloh boʻladi. Buning uchun hech qanday doʻxtir-poʻxtir kerakmas. Men oʻz dardlarimning tabibiman. Odam 40 yoshdan keyin oʻziga oʻzi tabab boʻlmasa, holiga maymunlar yigʻlasin! Faqat taslim boʻlish yoʻq, professor, taslim boʻlish yoʻq, dedim senga!..”

Professor ana shunday qatʼiy qaror bilan auditoriyaga kirdi. U yerdagi vaziyat har doimgidek tumanli edi. Ammo professor ana shu tumanni tarqataman, vaziyatni oʻnglayman, deb keldi, axir! Bas, u oʻz qaroriga munosib kayfiyatda boʻlishi kerak. Nafsilamrini aytganda, dunyoning holi ham mana shu auditoriyadan sira farq qilmaydi. Ayni oʻzginasi deyavering. Unda ham yaramaslar, gʻalamislar, urushqoqlar, pismiqlar, firibgarlar, buzuqlar… toʻlib-toshib yotibdi. Lekin huv anavi ikki juft nigoh yangligʻ dunyoni isloh qilaman degan pokdomonlar ham bor. Buni unutmaslik kerak! Mana shu auditoriya professorga ajratilgan chekdir! Dunyoni tuzataman degan zotki bor, tafakkur qilsa, muhaqqaq ravishda uning ham taqdiriga yozilgan bir auditoriyasi borligi ayon boʻladi. Faqat har kimning tabiati, dunyoqarashi, taʼlim tarbiyasiyu intilishlariga yarasha auditoriyasi boʻladi. Dehqonning dalasi – uning auditoriyasi, farrosh uchun koʻchalar ana shunday auditoriya, har qanday din peshvosining, har qanday ijod ahlining auditoriyasi – inson qalbi, professorniki esa, mana, qarshisida turibdi, prezident auditoriyasi yana oʻziga xos – u butun boshli mamlakat. Hamma oʻz chekiga tushgan auditoriyani yaxshi tomonga isloh qilishi lozim. Har kimning oʻz auditoriyasini isloh qilishi dunyoni isloh qilishiga teng! Inson, hazrati inson degani ana shunday yashaydi!..

– Assalomu alaykum, azizlarim! Bugungi darsimiz “Jahon adabiyotining zamonaviy muammolari” deb ataladi. – Professor shu bir jumlani aytishga aytdiyu ilkis toʻxtab qoldi. Chunki uni tinglab oʻtiradigan ikki juft nigohdan bittasi yoʻq edi. Oʻsha – birinchisi, professorni hech kim eshitmagan vaqtda ham eshitgan ilk nigoh bor-ku, oʻshanisi yoʻq edi. Talaba oʻtirgan oʻrindiq boʻsh, xuddi tashlab ketilgan uydek huvillab turardi.

– Ana bu yerda oʻtirgan talabamiz qani? – dabdurustdan soʻrab qoldi professor maʼruzani toʻxtatib.

– U… u bir yilga akademtaʼtil olib ketdi, – javob berdi kurs sardori oʻtirgan oʻrnidan.

– Nega bir yilga ketadi? – Shoshib qoldi professor.
– Sharoiti ogʻir. Ishlaydi, ishlashga majbur u.

Professorning ichi shigʻillab, oyoqlari boʻshashdi. Axir… axir shu choqqacha oʻsha talabaning bitta oʻzi professor uchun butun boshli auditoriya emasmidi! Axir, necha bor oʻsha talabaning bir oʻzi uchun dars oʻtib chiqib ketgan edi u. Oʻsha bitta talaba uchun qoʻshimcha adabiyotlar oʻqib, alohida tayyorgarlik koʻrib kelardi. Endi-chi? Endi nima boʻladi?.. Auditoriya suv quygandek jim-jit, hammaning nigohi qulogʻi yangligʻ professorga qadalgandi. U gapirishi, vaziyatni qoʻlga olishi kerak edi. “Taslim boʻlish yoʻq! Men oʻz ishimni sidqidildan ado etishda davom etaveraman. Kun kelib, taʼtilga ketgan talaba ham yana oʻz oʻrniga qaytadi, tinglovchi nigohlar soni koʻpayadi, u butun boshli auditoriyaga aylanadi!” dedi ichida va maʼruzaga qaytdi: “Bugungi darsimiz “Jahon adabiyotining zamonaviy muammolari” deb nomladi – takrorladi u. Aytish joizki, zamonaviy muammolar bevosita zamondosh insonning hayoti, qismati, dunyoqarashi, koʻngli bilan bogʻliqdir…”

Dars tugab, professor portfelini koʻtarib binodan chiqdi. Ammo uyga borgisi kelmasdi. Chunki… chunki professorning bagʻri uzu-u-un bir yigʻiga toʻlib ketgandi. Kuni kecha bir shogirdi kelib, uning maʼnaviy koʻksiga boshini qoʻygan koʻyi dardlarini toʻkib solgandi. Endi uning oʻzi shunday bir doʻstga, shunday bir bagʻirga ehtiyoj sezib turibdi. Lekin qani oʻsha mehribon doʻst, qani oʻsha tasalli berguvchi bagʻir?!.. Uyiga boray desa, xotini ham, oʻgʻliyu qizi ham koʻchani toʻldirib yurgan million-milion odamlardan sira farq qilmaydi: ular zamonning farzandlari – professorni, uning dardlarini tushunmaydi. Bolalarining tomirlarida uning – otaning qoni oqib tursa ham, lekin oʻy-u xayollarida yangi zamonning kayfiyati oqmoqda. Shuning uchun oʻrtada qandaydir begonalik, tushunmovchilik bor. Ha-ha, bor! Tushunmagan koʻkrakka bosh qoʻyiladimi? Unga koʻngil ochilib, koʻz yosh toʻkiladimi?.. Aslo! Xoʻsh, qayga borsin unda?..

Professor portfelini qoʻltiqlagancha azim kent koʻchalarini aylanib yurdi. Soʻng shaharning u chekkasidan bu chekkasiga qatnaydigan katta-katta avtobuslarga chiqib olib kezdi. Vaqt allamahal boʻlib ketdiyam, na uyga borishni istadi va na biron boshqa goʻsha axtardi. Axir, koʻngilga quloq solsa, u yerda hech kim yoʻq, atrof-javonib ham nihoyatda begona tuyulardi. Toʻyib-toʻyib yigʻlagisi kelardiyu, ammo kimga?.. U oʻz dardlarini, koʻzyoshlarini yot quchoqlardan, yot bagʻirlardan qizgʻonib kelmadimi? Qizgʻonib keldi, hanuz qizgʻonadi. Shuning uchun ham ularni yot odamlarning nigohsiz koʻzlariga emas, yoʻllarga – uzun va beminnat yoʻllarga sochishni afzal bildi. Professorni oʻz bagʻriga olgan yulduzsiz tun ham tobora quyuqlashib borar, goʻyo bu bilan u insonning dardlariyu koʻzyoshlarini begona koʻzlardan pana qilmoqqa ahd qilganga oʻxshardi. Shunga qaramay, vaqt allamahalga borganda, ikkita yulduz baribir koʻrindi – ular professorning koʻzlarida yondi… Ayni damda, bularning hammasiga qarama qarshi, tinmay yoʻl bosayotgan professorning lablarida bir tilak duodek aylanardi: “Hali hammasi yaxshi boʻladi, hali dunyo ulkan bir auditoriyaga aylanadi va men ham unda maʼruza oʻqiyman!..”

Nihoyat, avtobuslar qatnovi toʻxtadi. Professor nima qilishini, qay goʻshaga bosh urishini bilmay, bir muddat qarorsiz turdi-turdi-da, beixtiyor metroga tushib ketdi…

2015-2018 yy.