Ahmad A’zam. Ro’yo yoxud G’ulistonga safar. Romanning boshlanishi.

келиб қолдим, илтимос, қайтишга йўл кўрсатинглар!», деб камтарона сўрагим келяпти, аммо, билиб турибман, сўраш керак эмас, билиб туриб сўрамаяпман. Лекин, бари бир, хаёлим ҳали ўртада овора-сарсон, зўр бериб ўйлаяпман. Фақат қимирлаганларида занжирларининг жиринг-жиринг қилишига сал алаҳсияпман, занжир шиқирлаши керак-ку, нега жиринглаяпти, деган савол чалғитиброқ турибди.

Аввалбошда ҳаммаси занжир тақиб олганига бугун буларнинг бирон ҳайити шекилли, деб ўйладим. Лекин шу ўзим билган Мирзачўл, бу ерларда бунақа маросими бор қавм йўқ: боягидан бери юрган бўлсам, ўн беш-йигирма чақиримча юрдим-да, агар ҳам Қозоғистонга ўтиб кетмаган бўлсам. Лекин Қозоғистонда ҳам ўзимизникилар, битта мазҳабдамиз. Кейин ўзи жуғрофий маънода бирон ёққа ўтиб кетишим мумкин эмас, харитани жуда беш қўлдай билмасам-да, бари бир, вилоят ва туманларимизнинг қандай жойлашганини кўз олдимга келтира оламан, яқин-ўртада бирон байрам ёки ҳайитида занжир тақадиган одамлар яшамаслиги аниқ. Юрган йўлим чамасича, ҳали Оқ олтин тумани ҳудудидан чиқиб кетмаганман, лекин Оқ олтинда бунақа жой йўқ, жой эмас, буларнинг муомаласи, ўзини тутиши, яна ҳаммасининг занжир тақиб олгани бу ернинг бутун бошли мамлакатнинг бир ўлкаси эканини кўрсатиб турибди, бинобарин, унинг битта туман ҳудудига сиғишига ақл бовар қилмайди. Кейин буларнинг менга эҳтиром кўрсатишида бегоналигимни урғулайдиган бир таъкид бор эдики, бу ҳам бу ернинг бошқа юрт, менинг ҳам кутилмаган, яна бўлакча меҳмон эканимни кўрсатарди. Шунда кўнглимга чин хавотир оралади, қанақадир мутлақо бошқа жойга келиб қолдим, бу жойни ҳам, ҳозир ўзим кўриб турган одамларни ҳам кўрмаганман, эшитмаганман, умуман шунақа жой ва шунақа одамлар борлигини билмаганман, булар менга шунчаки бегона эмас, балки бизга умуман тескари, ёт, қанақадир ўзга бир зотлар, бизга ўхшаган одам эмасга ўхшайди, деб ўйладим.

Мени бўйнидан оёғигача тақилган ялт-юлт занжирларини жингирлатиб посбонлару ҳарбийлар ўраб олиб, дарров лимузинга ўхшайдиган, ойналари кулранг, ичкариси кўринмайдиган, узун бир машинага чиқардилар. «Нўл тўққиз»им нима бўлади деб ўйлаган эдим, ўша заҳотиёқ сўрамай тушундим: катта юкмошинга ортиб, ўраб қўйдиларми, демак, орқамдан олиб борадилар. Амалдори ҳам, ҳайдовчиси ҳам, қўриқлаб турган каттаю кичик аскарлари ҳам, хуллас, ҳаммаси занжирга чулғанган. Кийимлари, сиртдан қарасангиз, бизникига ўхшаб кетади-ю, лекин тугмаси кўп. Аввалига занжирига эсим оғиб, диққат қилмаган эканман, бунча тугма нимага керак бўлар экан, деб разм солсам, қўлтиқлари тагидан тўпиққача, бўйиндан икки қўлнинг билакларигача икки қатор тугма, яна зеҳн қўйсам, буларнинг занжири бўйинда ҳам, билакда ҳам занжиртасма билан ечилмайдиган қилиб кавшарланган, лекин кийим ечилиши, алмаштирилиши керак-ку, кўп тугма шунга экан, яъни кийим икки бўлак пўстлоқдек ечилади, кийилганда шу икки бўлак занжирнинг тагидан тугмаланади. Акс ҳолда, бўйиндан, икки қўлу оёқдан чиқмайди, кийилмайди ҳам. Тасаввур қиляпсизми, тўғри, кўрмаган одамнинг буни тасаввурга келтириши қийин. Шунинг учун йўлда учраганларнинг кийимига кўзим тушганда ҳам йилт-йилт қилган нималигини ақлимга келтиролмаган эдим, ҳатто посбонларни яқиндан кўрганда ҳам, буларнинг кўчалик либоси шунақа экан, деган хаёлга борибман. Тўғри-да, бизда ҳам ҳарбий зобитларнинг байрамлик либосларида шунақа аксельбантми, эполетми деган нарсалар, елкасидан осилиб турадиган қанақадир ўрмалари бор-ку, шунақа бир нарсадир-да, дебман.

Олдинда чироғини палпиллатиб бир машина, орқамиздан уч машина эргашиб, карвон бўлиб жўнадик. Икки ёнимда биттадан фуқаро кийимидаги одам, лекин ҳатти-ҳаракатлари шахдамлигидан билдимки, махфийлар, жуда бўлмаса, ҳарбий тайёргарликдан ўтган. Ҳибсга олиндим десам, боя айтганимдек, эътибор жойида, мўътабар меҳмонман десам, мени йўлда учраганларга кўрсатгилари йўқ, лекин мен уларни кўриб боряпман, демак, буни ҳам Fулистонда анча яшаганимдан кейин англадим, мени бу ердагиларга эмас, менга бу ердагиларни кўришга имконият туғдирганлар. Кўзим тушган ким бўлмасин, ҳаммаси занжирга солинган. Машинада кетяпмиз, енгилгина жиринг-жиринг, кўникмаганимдан қулоққа ғалати, нега ҳаммаларинг занжир таққансизлар, деб сўрашга ноқулай.

Шу жойларни диққат билан ўқинг-да, албатта, мендан бошқа одам бунақа гапларни айта олмайди, сиз учун атай батафсил ёзяпман, тасаввурингиз тўлиқ бўлсин, ҳалиги ёзувчи дўстимнинг бўямаларига ишониб юрманг деб.

Йўлнинг ўртасидаги бетон тўсиқ — баҳайбат занжир шаклида, то уфққача тортилган, йўл чеккасидаги шиорлар, плакатларни умримда биринчи бор кўряпман. «Занжир – тартиб амалиётидир» деган шиорни кўриб, аввалига анграйдим, кейин, айниқса, «Инсоннинг ақл-заковати уни занжирни кашф этишга олиб келди», «Ёввойи табиат – занжирсиз, маданий жамият – занжир билан!» деган шиорларни ўқиганимдан кейин, анграйишим қизиқишга айланди. «Куйлар куйи – занжир жаранги» деган шиорга умуман қойил бўлдим. Бир жойда орқада қолиб кетган машиналарни кутиб секинладик, жуда баҳайбат плакат бор экан: мускуллари ўйнаб кетган бақувват, лекин занжирланган чиройли йигит ним жилмайиб, олис-олисларга боқиб турибди, пастда эса занжири йўқ майда одамлар тирақайлаб ҳар ёнга қочяпти. Унда «Тартиб рамзи — ғул, эркинлик – ўз майлига қул», деб ёзилган эди, рости, бу фалсафадан тонг қотдим.

Индамай кетяпман, хавотирли бўлса ҳам қизиқ, мен ҳам уларга қизиқман шекилли, чап томонимда ўтиргани, занжирига алаҳсиб эътибор бермабман, бир қоши оқ, бурнининг ёнида катта холи бор экан, кимсиз деган эди, исми шарифимни айтдим, кейин қаердансиз деган саволига асли самарқандлик, лекин тошкентлик бўлиб кетганимни уқтирган эдим, умуман тушунмади. Нега тушунмаганини ўзим ҳам тушунмабман, кейин Ўзбекистонданман, унинг пойтахти – Тошкент, ўша шаҳарда тураман, асли Самарқанд деган вилоятда туғилганман, ҳозир Жизахга кетяпман, деб айтган эдим, у, ақли бир нарсага етгандек «А-а», деди, икки ёнимдагилари кўз уриштириб олди. «Нима, билмайсизларми?», дедим. Тўртови ҳам бирдан бош чайқаган эди, бўйинларидаги занжирлари бетартиб жиринглаб кетди. «Йўқ, билмаймиз», деди холдори. Нега билмасликларини секин тахминлаб бораётган эдим. «Бу ер қаер?», дедим. Холдори: «Fулистон», деган эди, қулоғимга «Гулистон» бўлиб кирибди, «Гулистонда яшаб туриб, Ўзбекистонни билмайсизларми, ақлга сиғмайди», деган эдим, холдори «Яхши эшитмадингиз, «Гулистон» эмас, «Fулистон», деди. «Э-э, шошманг!», дедиму ўзим бирдан тушунгандек бўлдим: «ғул» – «занжир» дегани, ҳозир бу сўзни биз ишлатмаймиз, архаик, лекин ғазалларда кўп учратганман, аниқ эсимда. «Ҳа-а, Fулистон, яъни Занжиристон, шунинг учун занжир тақар экансизлар-да», дедим. Бу гапга холдори: «Шундай, лекин унча тўғри эмас, биз ғулистонлик бўлганимиз учун занжир таққанимиз йўқ, аксинча, занжир таққанимиз учун ҳам мамлакатимизнинг номи Fулистон!», деди. «Тушундим», дедим, чунки энди бундан бошқаларини ҳам тушунаётган эдим. Лекин олдинда ўтиргани: «Бош олиб кетяпсизми?», деб сўраган эди, яна тушунмадим. «Кимнинг бошини?», деб сўрадим. «Занжирингиз қани бўлмаса? Тўғри ғулий занжирсиз юрмайди-ку», деди у. Гапи саволдан кўра сўроққа ўхшаб кетаётгани учун: «Бизда тўғри ҳам, ўғри ҳам занжирланмайди. Умуман инсон зоти занжирга солинмайди, агар ҳам қопоғон итларни айтмаса», деб уни шарт кесдим. Тўртови ҳам бир-бирига қараб қўйиб, тунд қолдилар. Мен буларнинг ҳам елкасида биттадан калласи бор-ку, бу нима деганим, кўнгилларига келмайдими, деб сал ноқулай бўлдим. Лекин булар ҳали менинг кимлигим, қаерданлигимни унча билмаганлариданми ё нима бўлмасин, мени кўнглимни оғритмай манзилга етказиш ҳақида қатъий кўрсатма олганларми, гапим ботганини унча билдирмадилар. Холдори совуққон илжайиб, яна гапга тутди. «Бизда итга занжир тақилмайди. Чунки у ит, ғулий эмас! Фақат ғулийгина азиз занжирга лойиқ. Fулий — улуғвор», деди. Мен тилимни ютиб, ичимда тонг қотиб қолдим, ўйларимнинг ҳам чалкаши чиқиб кетди. Холдори «эй содда одам!» дегандек кулди, занжирлари кулгисига ҳамоҳанг жингирлаб кетди. «Унинг улуғлиги ҳам занжирбандлигида, кейин, бизда ғулийлар учун қамоқ йўқ, фақат қопоғон ит, йиртқич ҳайвонлар иҳота этилади, бу ҳам ҳайвонот боғида», деди. «Жиноятчилар-чи? Уларни қамамайсизларми?», дедим. «Уларнинг қамоғи ўзи билан», деди холдори. «Қанақа ўзи билан?», деб ҳайрон бўлган эдим, олдинда ўтиргани биз томонга ўгирилди-да, «Ҳамма нарсанинг мавруди бор, ҳали кўп нарсани билиб оласиз», деди.

Шу гаплашиш пайтида беихтиёр бошқа бир нарсага эътибор бердим: буларнинг занжирлари гапларига ҳамоҳанг жингирлар, кейин, ўзимча шундай тахмин қилдимки, булар мен билмаслигим керак бўлган гапларини занжирларини жингирлатиш билан бир-бирларига ишора қилаётган эдилар. Яна зеҳн солсам, занжирни фақат бугун учун, бирон байрамга атаб тақмаганлар, балки умуман ечмаганлар, у жисмларининг бир аъзоси, кундалик лозим кийимдек бир кўникмага айланган, шу қадар кўникиб кетганларки, усиз юрмайдилар, юрмаганлар ҳам, юришни тасаввурларига ҳам келтирмайдилар. Шунда хаёлимга бир фикр келди-да: «Сизлар кимсизлар?», деб сўрадим. Холдори менга ажабсиниб қаради-да: «Fулиймиз!», деди. «Мен қанақа халқсиз, миллатингизнинг исми нима деб сўраяпман. Масалан, биз ўзбекмиз, сизлар-чи?», дедим. «А-а, — деди холдори. – Айтяпман-ку, ғулийлармиз, ғулиёт». Боядан бери шуни такрорлаётган экан-да.

Шу пайти келаётганимдан бери буларнинг кўнглимни ножой қилиб келаётган яна бир феъли миямга лоп этиб урилди: учрашибмиз, кўришибмиз, машинада шунча гаплашибмиз, бирортаси кўзимга тўғри қарамабди, менга саволини берганда ҳам кўрмай, жавобимни эшитганда ҳам менинг гапимни эмас, худди радиони тинглаётгандай ё бошқа ёққа, ё бир-бирига кўз тикиб келаётган эдилар. Жуда ғалати бўлдим, ўзи бирон киши ҳадеб кўзингга тикилиб олса ҳам ноқулай, бир танишим бор, кўришиб-гаплашиб қолганда одамнинг кўзига кўзини лўқ қилиб, тўппа-тўғри қадаб тураверади, жуда ўнғайсизланаман, худди у терговчию мен бир айбдордек, тезроқ хайр-хўшга ўтаман. Лекин гурунглашган одаминг сенга умуман қарамаса, бу ҳам жуда ёмон беписандликдек туюлиб, ўзингни қандайдир ерга урилгандек ҳис қилар экансан. Аммо, начора, бошқа мамлакат, ғулиймиз деяпти, бошқача бир халқ, ёт-бегоналарни кўрганда шундай қилиш буларга одатдир, ўзларига шу одат яхшидир, ахир, бизнинг дунёда ҳам маъқуллаганда бош силкимай, аксинча сарак-сарак қиладиган, жаҳли чиққанда кўзлари қисилиш ўрнига катта-катта очилиб кетадиган халқлар ҳам бор, ўзимизда ҳам чапак чалиш қадимларда аза-кулфатни билдирган бўлса, ҳозир олқиш аломати-ку, деб тишимни тишимга босиб, ўзимга базўр таскин бердим. Ёрилиб кетай деб боряпман лекин! Ҳали бошимга нималар тушишини билмайман-у, ҳамма ёғим, бутун вужудим нима бўлар экан деб ғуж бир кутиш. Қўрққанимдан фойда йўқлигини билиб туриб, юрагимда сал-пал ваҳима бўлса-да, унча қўрқмаяпман лекин.

Fулистон ёки ғулийларнинг ҳаёти

Баланд-баланд ошёнали пайваст иморатлари узоқдан кўриниб турган шаҳарга етиб бордик. Шаҳар, бизнинг шаҳарларга ўхшаб, аввал жавонибдаги олмали ҳовлилардан, дарвозаларининг олдидаги чавра тўсиқлари, гулзору ишкомлари, улашган бир қаватли, болохонали уйлардан, кейин икки ошёнали иморатлардан бошланди, ошёналари кўтарилиши баробарида кўчаларида ғулий одами қалинлашиб, автолари гавжумлашиб борди. Ҳа, шаҳар ташидан бизнинг шаҳарлардан фарқ қилмайди, уйларнинг айвонларида осиб қўйилган кирларидан тортиб, кўчаларнинг тепасида булутдек туриб қолган кўкимтир тутун ғуборигача кўз ўрганиб қолган манзара, трамвай, троллейбус, автобуслари биздагидек тирбанд, дарахтлари дарахт, фақат олмаси бисёр, осмони шу осмон, гуллари ўша-ўша кўз ўрганган гуногун ранглар, лекин ҳамма катта-кичик шаҳарларга хос турли-туман шиорлар, суратлар, плакатлар, эълонлар, афишалар, чақириқлар, хулласки, инсон зотининг ўқиш-ёзишни ўрганганидан кейин яралган неки бўлса, ҳаммаси бошқа, умуман бу ердагилар ҳам қошу кўзи бизни айнан такрорлагани билан, бари, еттидан етмиш яшаригача ҳамма-ҳаммаси занжир осган, чорраҳаларда машинанинг зич ёпилган ойналаридан силқиб кирган шилдир-шилдир жиринг товуши ҳам бу ернинг мутлоқ бир бошқа макон, яшаш қонунлари ҳам бизникига мутлоқ ўхшамаслигини урғулаб турар, кўзимга кўриниш бераётган нарсаларнинг барчасини ақлимга сиғдиролмай, машина ичида ўзим ҳам иштирок этаётган хаёлий кинони берилиб томоша қилиб бораётган эдим. Лекин шаҳарнинг инсонга тааллуқ манзараси қанча ғайритабиий туюлмасин, мени ҳарқанча ҳайратга солмасин, бари бир, бу ердаги турмуш, менга нотабиий, ўзлари учун эса жуда табиий тарзда кечаётган, занжирини, занжирланган баҳайбат ҳайкалларини, чақириғу чорловларининг мазмунини айтмаса, ҳамма ердагига ўхшаган бир турмуш эди. Кўчаларда машиналар занг чалиб, бир-биридан йўл сўрар, қувлашиб юрар, сумка, портфель, халта кўтарган эркаклар, болалар аравачасини сурган аёллар худди биздагидек, кўчаларни бетартиб кесиб ўтар, ҳаммаси ўз ташвиш-қувончлари билан шаҳарни ҳаётга тўлдириб борар, мен ҳам энди шуларнинг ичида оқиб кетаётган эдим.

Анча юрдик, чамамда шаҳарнинг марказини кесиб ўтдик, кўкимтир девор бўйлаб бориб занг бердик, чиройли занжиргулчин темир дарвоза ёнбошга сурилди. Икки томони олмазор кенг хиёбонга кирдик. Одам бир бегона жойга борса, унгача кўрмаган нарсаларига эътибор қилади шекилли, йўлакнинг икки четидаги чавра тўсиқ занжир шаклида шунақа чиройли қайчиланган эдики, беихтиёр: «Қойил! Боғбоннинг қўли гул экан», деб юбордим. Холдори очилиброқ жилмайди-да: «Ҳали шошманг, бунақа нарсаларни кўп кўрасиз. Ҳаммаси олдинда!», деди. Бир баланд иморат олдида машинадан тушдик. Раҳбарлар ҳордиқ чиқарадиган маъво шекилли, ҳаммаёқ ораста, зинапояларига чўғдек гилам тўшалган. Умуман, бизнинг илгариги обком дачаларига ўхшаб кетади. Фақат фарқи, нимага эътибор қилмай, гиламнинг гулларими, зинапоя тутқичларими, девордаги ганчнинг нақшларими, ишқилиб, ҳаммасида у ёки бу шаклда занжир рамзи бор. Ойнаванд эшикни бир қиз очди, бежирим занжир таққан, қимирлаганда кумуш қўнғироқдек жиринглайди, пешбандида ҳам занжир расми босилган, лекин чиройли, матога чизилган бўлса-да, бояги кумуш жаранг шулардан ҳам келаётганга ўхшайди.

Шу, эшик очилиш асносида бир қизиқ иш рўй берди, қиздаги занжирнинг кумуш жарангига мени олиб келганларнинг занжири ҳам, худди камертондек, ҳамоҳанг жиринглади. Бу ҳамоҳанглик кўп давом этмади, лекин менга шундай туюлдики, буларнинг ҳаммасининг занжири ўзаро келишиб, бир куйга жўрлик қилаётгандек, ҳар ҳолда, туйғуларим мени алдамаган экан, кейин, бу ерда анча турганимдан кейин билдимки,

(Tashriflar: umumiy 339, bugungi 1)

Izoh qoldiring