…ёзганларимни нечанчи мартадир ўқиб чиқаётганимда лабимга табассум югурди. Талаба чоғларим ўзимнинг ҳам худди шу саволни берганим ёдимга тушди. Фақат мен бу тахлит саволни ўзимдан сўраган ва шундай жавоб айтган эдим: “Гўзаллик мукаммалликдир. Фақат ҳақиқатгина мукаммал (чунки унда ўзига ўзи зид ўринлар бўлмайди). Демак, фақат ҳақиқатгина гўзалдир. Лоф эса ортиқ даражада бўрттирилганидан ёлғон бўлиб кўринадиган ҳақиқат, холос”…

Мусулмон НАМОЗ
ШЕЪРИЯТНИНГ ЖОН ТОМИРИНИ ИЗЛАБ
Эссе

---

  Мусулмон Намоз (Номозов), 1962 йилнинг 25 июлида Сурхондарё вилоятининг Узун тумани ҳудудидаги Файзова қишлоғида туғилган. Шу қишлоқдаги 58-сонли ўрта мактабни битириб, сўнг Миллий университетнинг (Собиқ ТошДУ) ўзбек филологияси факультетида ўқиган. Ўзбекистон Фанлар Академиясининг Ўзбек тили ва адабиёти институти, “Ватан” газетаси, Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси, Миллий ахборот агентлиги (ЎзА), “Темирйўлчи” газетаси, Маданият ва спорт ишлари вазирлигида ишлаган. Ҳозирги вақтда “Маънавий ҳаёт” журналида ишлаб келмоқда.
Бир умр адабиётга суяниб яшаса-да, аслан, қаламни ҳасса қилган журналистлар вакили ҳисобланади. Шу маҳалгача, кундалик мавзудаги юзлаб мақолаларни ҳисобга олмаганда, битта роман, иккита қисса, бир илмий-бадиий эссе, бир китоб бўлғулик адабий-танқидий мақолалар ёзган.

---

Ёшлар шеърияти ҳақида ўйласам онгимга, гапирсам тилимга келадиган илк сўз — профессионаллик.

Тасодиф билан ўзини келажак даҳолари санайдиган ёш шоирлар даврасига бориб қолдим. Мени “Устозим”, деб таништирди мезбон. Маълуму машҳур шоирнинг эътирофи давра аҳлида ҳайбат уйғотди, шекилли, стол устида тартибсиз ёйилган қоғозларини йиғиштиринган бўлишди. “Бизнинг устозга устозлик даъвосини қиладиган бу одам ким экан?” деган савол айримларининг нигоҳида каловланди.

Улар машқларини мен боргунча устози назаридан ўткариб, кўпи мақтовларга лойиқ кўрилиб, энди илжайиб ўтиришганди. Серёғ, сергўшт ош еб, устидан аччиқ кўк чой ичиб, газагига ўзларининг буюкликка дахлдор шеърларини ўқиб, бир-бировининг гапини, ўқиган шеърини маъқуллаб, адабиётнинг улуғ миссияси ўзларининг зиммасига тушганидан ғурурланиб ўтирган бу йигитчаларга, уларнинг бағри кенг устозига қараб, ичимда алланимарса ғимирлади. Мени, устоз, деб ҳурматлаётган катта шоирга қарадим. У ўзининг ҳам аллақачон устозлик мақомига эришганидан масрур, ёйилиб ўтирибди. Ҳар ҳаракатида виқор ва тубида оқимлар шиддат солаётган кенг дарёнинг юза сокинлиги акс этади. Юзи, кўзи кулиб туради.
Қолаверса, у шогирдликка даъвогар бу йигитчаларнинг қанчалик тош босишини мендан яхши билардики, ортиқча гап айтиб қўйишимдан чўчидими, бир кўзини билинар-билинмас қисиб қўйди. Бу билан ёшларга кенглик қиласиз, тепиниб қолмангки, от тепкисини от кўтаради демишлар, дегандай бўлди, назаримда.

Айни чоғда, устознинг устози бизга нималарни уқтирар экан, деган савол давра устига энгашганини ҳам сездим. Уларнинг ҳаммаси мен қайси давранинг одами эканим билан қизиқиб турарди. Айтадиган илк гапимга қараб, мени ўсироқ чолларгами ё келажак юкини елкасига ортмоқлаган бўлғувси буюкларгами, дахлдор эканимга баҳо беришмоқчи эди, тахминан. Уларга устозидан ўткариб бир сўз айтиш мажбурияти елкамдан босди.
Майлими, деб ёнимдаги йигитчанинг қоғозларини олдимга тортдим. Бир қарашда сарбастними, оқ шеърними эслатадиган узуқ-юлуқ жумлалар, мажбуран синдирилган қаторлар кишининг диққатини тортмай қўймасди.

Булар модерн шоирларми, деб устозидан сўрадим. “Булар ёш шоирлар!” деган жавоб олдим. Жавоб оҳангида бағрикенгроқ бўласиз, деган илтимос иси яна сезилди. Бурнимни жийирдим. Варақлардан иккитасини олиб, кўзимга яқинроқ тутиб, ўқий бошладим.

Бугун ўша шеърнинг нима ҳақдалигиниям, образлариниям, биронта сўзиниям эслолмайман. Жуда бўш шеър, йўқ, “шиғир” эди. Шуниси эсимда қолган.
Бизнинг замонларда шеърнинг бардавом образи, вазни, туроғи дегич гаплар бўларди, ё булар эскиб, аллақачон модадан қолдими, дея ўсмоқчилаб сўрадим муаллифдан. Бу, сарбаст, деди шоирча менинг кўзимга ҳадик, айни чоғда тушуниксиз бир ўжарлик ила тикилиб, вазн-туроқ деганлари шарт эмас. Йўғ-ей, дедим жавобан, бизларга устозларимиз сарбастнинг ўзига хос вазни бўлади, туроғини ўрнига қўйиб ўқисангиз, оҳанг сел қилади, баъзан, шеърда айтилган фикр, ишлатилган образдан кучлироқ таъсир кўрсатади у, сарбастнинг ўзигагина хос бўлган ритми унча-мунча камчиликни ҳам ёпиб кетади, деб тушунтиришар эди. Энди бу қоидалар бекор бўлганми?

Йигитча жавобга чоғланган пайт давранинг тўридан яна маълуму машҳур шоирнинг овози келди:

— Устоз, — у бу сўзга алоҳида урғу берди. – Баланд тоққаям аста-аста юриб чиқилади. Булар ҳали йўлнинг бошида. Учадиган қушнинг қанотини қайириб қўйманг. Кейин ҳеч қачон учолмайди.

Адабиётнинг бир олтин қоидаси бор. Ҳар қандай образ ривожланишга маҳкум. Қайси томонга ривожланиши эса, шу образ воситасида айтилмоқчи бўлган фикрга боғлиқ. Яъники, шоир айтган қуш образи менинг хаёлимга ўзга тилдаги машҳур иборани етаклаб келди. Унинг маъносини ўзбекчага ўгирсак, тахминан шундай: ўрмалашга мансублар осмонни орзу қилмасин. Ўша ўзга тилда яна бир ибора бор: ҳар қандай образ, ўхшатиш бир оёғига оқсайди, деган. Шуур қаъридан ситилиб чиққан шу ибора сабабми, ё шоир айтганидай, бағрикенглик қилгим келдими, ҳарҳолда, бошқа бир ташбеҳни хаёлимга келтирдим: бадбашара қурт бир умр овқат еб семиради, кейин ғумбак боғлаб, ўзини ўрайди, охир бир кун ўша уядан ўрмалашга-да мадорсиз қурт ўрнига рангоранг капалак чиқиб, самога парвоз қилади.

Буларнинг ҳаммаси хаёлимдан яшин тезлигида учиб ўтарди.

Уяси бузилган аридай калламда ғўнғиллаб қолган фикрларни куч билан босиб тушдим. Шоир ҳақни сўзлаётган эди. Конкрет гапни айтаётган эди. Ноилождан вазиятга бўйсунаётганимни билдирмоқчидай, гап қотдим:

— Агар от тепкисини от кўтаради, деган истиҳолани айтаётган бўлсангиз, аллақачон қирчанғи бўлиб қолганимизни ўзимиз яхши биламиз. Ҳозирги ёшлар эса асов отларни-да жиловлашнинг ҳадисини олган.

— Сизга ўргатиш шарт эмас, аксинча, бизнинг ҳали сиздан ўрганадиганимиз кўп.

Шоир лутф қилаётган эди. Ёшим ундан каттароқлигини, хос давраларимизда адабиётга тааллуқли айрим гап-сўзларимни эшитиб, маъқуллаб ўтирганини айтмаса, унга сира устозлик қилганим йўқ. Шу боис гапни калта кесдим.

— Ҳали бировнинг маслаҳатини олиб, шоир бўлган одамни кўрмадим, — дедим гўё шоирга гапираётгандай бўлиб.
– Истеъдод бўлса, сиз айтмоқчи бўлган камчиликларни ўзлари кўриб, топиб олишади, — деди шоир.
– Етовга юрадиган ҳўкизни фақат қўшга қўшадилар, демоқчисиз-да.

— Ўлманг, ўйлашимча, шеърият сиёсатга хизматкор бўлиб қолган бугунги кунда ёшларга фақат рағбат зарур. Ёмон ёзса ҳам, шеърдан, шеъриятдан узилиб қолмаса, ҳисоб. Баданида бўлса, туртиниб-суртиниб катта бўлади. Ойбек домланинг ёшларга муносабатини эсланг.

— Булардан профессионалларни тайёрласак, оладиган натижамиз ҳам ўша – профессионал маддоҳлар бўлади, демоқчи эмасмисиз, ишқилиб?
— Касалнинг ҳолини хастанинг ўзидан яхшироқ билгувчи шифокорни ҳали кўрмадим, устоз.

Шу охирги “устоз” деган сўз менга “бу гурунгни бас қилайлик”, деганга ўхшаб эшитилди. Гап мавзусини бошқа томонга бурдим.

***

Замонида машҳур бўлган бир шоиримиз “Биз образ-побразни тан олмаймиз, прямой ёзамиз”, деган экан.

***

Шу кунлари “Шеър ёшликнинг хасми”, деган бир жумла хаёлимда ўралашиб қолган. Дунёда янги гап қолмаган дейишади-ку, буни аллақаерларда ўқиган бўлишим, ўзим тўқиган бўлишим ҳам мумкин. Анча вақт ўзим топган шу жумлани ўзим ҳазм қилолмай юрдим. Куни кеча хотирамни кавлаб ўтирсам, унинг илдизи топилгандай бўлди.

Ўйладимки, балким, ёшлигимда, яхши кўрган шоирим Александр Блокнинг “Рус моя – жена моя,” деган ҳайратлантирарли ташбеҳининг тадрижий ҳосиласи бўлиб, калламга ўрнашгандир бу фикр. Кўп йиллар онгим қатларида яшириниб ётгану, мана энди юзага қалқиб чиқаётгандир.
Ёшлигимда қанақасига она Ватанингни хотиним, деб айтишинг мумкин, дея ўзимга қайта-қайта савол берганларим эсимда. Лекин жавоб тополмасдим. Бир куни шу иштибоҳимни раҳматлик шоиримиз Рауф Парфига ёзғирдим. Рауф ака ўша пайт ҳеч нима демади. Дафъатанда хато фикр айтиб қўйишдан чўчиган бўлса керак, деб ўйлайман ҳозир.

Сўзнинг шеърда қўлланган асл маъносини тушунмасанг, қийин бўлади. Шоирнинг нима демоқчилигини англаёлмайсан, киши. Ўзингча маъно чиқармоқчи бўлсанг, баъзида билиминг, баъзида дидинг, баъзида оддийгина тил билмаслигинг панд беради. Ўша чоғ менда ҳам шундай бўлаётганди. Аввало, рус тилини чуқур билмаслигим, сониян, рус руҳиятини англамаслигим, учинчидан, сўзнинг луғатда ўқиганим ўз маъносига ёпишиб олишим, тўртинчидан, Александр Блок тимсоллари тўғрисида жуда кам тасаввурга эгалигим халақит бераётганди. Анча вақт ўтиб Рауф Парфи шу шеърнинг таржимасини эълон қилди: “Рус – ёрим,” деб ўзбекчага ағдарганди шоир бу мисрани. Бирдан кўнглим жойига тушди. Александр Блокнинг шу шеърда ўз юртига қарата “Қандай олиб чиқай мен сени тундан?” деган сўроғи юртни севикли ёр деб тушунилгандагина шеърхоннинг кўнглига етиб борадиган йўл очар экан.

Яъники, менинг ўшандаги иштибоҳларимнинг моҳият сабаби тимсол деган нарсани чуқур тушунмаслигим билан боғлиқ эди. Оддий сўз нарса-ҳодисани аташ мавқеидан юқори кўтарилиб, тимсолга айланишини англаган онларимдан шеъриятнинг сирли қасрига йўл очилгандай бўлди.

Александр Блок ижод қилган ўтган асрнинг йигирманчи йиллари Рус учун таҳликали замон эди. Дўст биродаридан, ака укасидан воз кечган, қон-қариндошлар баррикаданинг икки ёғига ўтиб олиб, бир-бирови билан қонли урушга кирган мудҳиш фалокат асрида азроил сояси бир бутун мамлакатни қамраб олган, ямлаб ютаётган эди. Қора ажал шарпаси ҳар ерда санғиб юрарди. Жаҳолат байроғини кўтарган қизил иблис қон билан суғорилган далалардан ҳар йили мўл ҳосил кўтарарди. Билониҳоя, фарзандлари қирпичоқ бўлаётган Рус замини зулматга шўнғиганди. Ахир, суюкли ёрингни зулмат ичра ташлаб кетмайсан-ку!

Ўшандай бир замонда Александр Блок она-Ватан иборасидаги “она” сўзини “ёр” сўзи билан алмаштириб, вазиятни тасаввур ва тасвир этди. Баҳо берди. Она ҳар қандай инсон учун, ҳар қанча қадрли бўлмасин, ўтмишдир, деб уқтирганди шоир. Ўтмишни зулматдан қутқариш, албатта, шарафли иш, бироқ келажакни зулматдан қутқариб ололмасак, ўтмиш яна қоронғулик қаърига чўмади, дер эди у. Келажак ёр билан собитдир, умрнинг давомийлиги ёр билан қовушишда. Ёрни фақатгина бир танмаҳрам, ожиза дема, у сенга келажакни туғиб беради, дер эди шоир. Ёрни ташлаб, ўзинг озодликка чиқишингда ҳеч қандай маъно-мазмун йўқ, деб куйинарди. Унинг ҳар сўзи шундай рамз-ишораларга тўла эди. Тимсоллар шоири эди у.
Александр Блок инқилоб йиллари таҳликасини, юрт ва миллатни кутаётган фожиалар кўламини англаш ва англатиш учун тасвирда тимсолга мурожаат қилган бўлса, худди шу вазифани ўзининг ижодкорлик бурчи, деб билган бошқа бир машҳур шоир – Владимир Маяковский сўзнинг эгнидаги ҳашамдор либосини ечиб ташлади. Яланғоч сўзнинг баданидаги титроқларни кўрсата билди у. Тан олиш мушкул, бироқ унинг сўз эмас, аслида юракдаги туйғу, атрофда кечаётган жонли ҳаёт муҳим, бошқа ҳаммаси ўткинчи, деган қарашлари ўша замон шеъриятида ҳам инқилоб қилганди. Александр Блок шеъриятда устувор этган символизм ўрнига келган сочма ва сарбаст дунёнинг олтидан бир қисмини эгаллаган олақуроқ юртда шеърнинг асосий жанрига айланди. (Ғафур Ғулом, Миртемир каби инқилоб фарзанди бўлган ёш шоирларимиз ижодини сарбастдан бошлаганини эсланг.)

Профессионализм фақатгина вазн-туроқ, образнинг тимсол даражасига кўтирилишигина эмас. У объектни бутун драматизми билан тасвирлашнинг янгидан-янги йўлларини излаб топиш ва ижодда қўллаш ҳам демакдир. Жумладан, сарбаст шеър тузилишида қофия ва вазн яхлитлигини янгича идрок этишнинг бир йўли бўлган эди. Шоир ўзи топган образнинг ортидан эргашмай, руҳини титратиб турган туйғунинг измига юрса, унинг сувратини чизиш учун бадиий ижоднинг ноодатий, ноанъанавий усулларидан фойдаланса ва бунда муваффақиятга эришса, тан олишга мажбурмиз.
Бугунги ўқувчи Маяковскийни шўроларнинг жангари шоири сифатида билади, холос. Ҳолбуки, Маяковскийда қуйидаги каби сатрлар ҳам бор:

Тўртда келаман деганди Мария.
Саккизда келмади.
Тўққизда келмади.
Ўнда келмади.
Келмади,
Келмади,
Келмади.

Фақат воқеа, фақат ҳаракат бор бу сатрларни ўқиган чоғларим менинг инжа санъат саналган шеърият ҳақидаги қанчадан-қанча тасаввурларим остин-устин бўлиб кетганини айтиб адо қилиш қийин. Кейин эса…

Кейин соат тўртда келаман, деб ваъда берган маъшуқани соат ўнда ҳам интиқ кутиб ўтирган ошиқни тасаввур қилар эканман, ҳазрат Навоийнинг машҳур “Келмади” радифли ғазалини ёдга олдим. Кечқурун келаман деган ёрни саҳаргача интиқ кутган, келмаяптимикин деган умидда “лаҳза-лаҳза” йўл қараб, интизор кутган ошиқлар образи асрлар оша бир-бири билан қўл олиб кўришгандай бўлди, назаримда. “Ҳайҳот, дедим, бу дунё нечоғли қадим, унда биронта янги нарса қолмабди, ҳатто, шўроларнинг бақироқ шоири айтган гап ҳам янги эмас.” Кейин Маяковскийни ҳазрат Навоийга тенглаштириб қўяётганимга ўзимнинг ғашим келди. Қайтадан ўзимга хитоб қилдим: “Ҳайҳот, бу дунё нечоғли қадим, унда биронта янги гап йўқки, ҳазрат Навоий айтиб кетмаган бўлса!”

Маяковский саёҳат билан Парижга борган чоғда инқилоб сабаб юртни ташлаб кетган княгиня – маликалардан бири билан танишиб қолади. Табиатан инқилобчи, ўзига маҳлиё бўлиб, ўзгалар кўнглини тушунишни унутиб қўйган, мамлакатни янгитдан қуриш учун уни аввал таг-томири билан бузиш керак, деган ақидада собит минбар шоири билан инқилобнинг душмани саналган назокатли малика ўртасида севгига ўхшаш бир ҳолат ҳам юз беради. Маяковский буни шундай тасвирлаганди:

Ёлғиз сенинг бўйинг бўйим билан тенг,
Қошингни қошимга, қани, тенглаб тур.
Ушбу муҳим оқшом тўғрисида мен,
Кел, ҳикоя қилай одамдай бир қур.

(Бу шеърларнинг таржимаси гўзал. Бироқ улар аслиятда янада гўзалроқ, шиддатлироқ, мафтункорроқ.)

Маяковский ўзини отди. Усмон Азим бундан кейинги ҳолатни шундай тасвирлайди: “Ҳайрон югуради мухлисбаччалар. Мен минг йил яшар эдим ўшанча шуҳратим бўлса!” Мухлисбаччалар шоир шуҳрат учун яшамаслигини, шунчаки, шуҳрат деганлари унга ҳақиқат ё адашиш йўлидаги шайтоний ҳамроҳ эканлигини тушуниб етиш даражасида эмасди. Шоирнинг ўзи эса ҳукуматни босиб олган ғаддорларга қўшилиб, бақириб-чақириб яшаганидан сўнг, бир кун бўлса ҳам одамга ўхшаб яшашни орзу қилганди. Мен ҳам “одамдай бир қур” гапириб кўрай, дея умид этганди. Ўзи яшаб турган ҳаётда бунинг иложини тополмай, чаккасига тўппонча тираган эди.

Буни бугун тушунамиз. Бироқ у аравасига тушиб, қўшиғини баралла айтиб бораётган тузумнинг борар манзили инсонийликка зид эканини, бу аравадан тушиб қолишга энди кеч бўлганини англаган чоғларида нималарни ўйлади экан? Тўппонча тепкисини босаётган лаҳзада-чи?..
Адабиёт илмини ўқиб юрган чоғларим ҳозир номини эслолмайдиганим бир рус мунаққидининг китобида Толстойнинг “Анна Каренина” романи таҳлилига дуч келдим. Толстой ўша замон рус воқелигини, рус жамияти аъзоларини Анна Каренинанинг бошига тушган кулфат мисолида таҳлил ва талқин этган, деб ёзилганди китобда. Жамиятни шундай чуқур таҳлил этиш учун эри бор аёлнинг бошқа бировни севиб қолиши, тақдирига чора тополмай ўзини поезд тагига ташлаши каби оддий ва жўн воқеа ҳам катта романга материал бериши мумкинлигини англаганимда Толстой даҳосига яна бир марта қойил қолдим.

Гўёки, Толстой биз ҳаммамиз гуноҳга ботдик, уйда ўзимиз севмаган, бизни севмаган ёр билан қолсак ҳам, кўнгилнинг хоҳишига эргашиб, ҳаммасини ташлаб кетсак ҳам, барибир, хато қиламиз. Олдимизда икки йўл бор ва уларнинг ҳар иккиси ҳам муқаррар жарликка олиб боради, демоқчи бўларди. Романдан ўзимча хулоса чиқариб, гарчи, роман қаҳрамонлари ҳаётда мағлуб бўлса ҳам, ўтмиш келажак рамзи бўлган поезд ғилдираклари тагида қолиб ҳалок бўлса ҳам, янги ва биз кутмаган келажак бир уринишда тўхтатиб бўлмайдиган поезд тимсолида бостириб келмоқда, дер эдим.

Лекин…

Лекин кўчада хаёл суриб кетаётганингда ортингдан биров келиб, оғир суйил билан бошингга туширгани каби гарангситиб қўйган фикр мунаққиднинг таҳлилигина эмасди. Мунаққид Толстойнинг тилидан келтириб ўтган “Анна – бу менинг ўзим,” деган биргина жумла эди.
Кейин, жуда кейин тушундим бу жумланинг маънисини.

Толстой ўзининг шахсий ҳаётини, фикр-қарашлари дунёсини таҳлил қилиб кўриб, нафақат бутун бошли рус жамиятини, ҳатто, ўз ҳаётини ҳам ўзгартиришга қодир эмаслигини англаб етгач, тақдир битиги, бизнинг ихтиёримизга зид ўлароқ, осмонларда ёзилишини тушуниб, ўзини ўйнашга ишониб, эрсиз қолаётган аёл каби тасаввур этган, дедим бир куни ўзимга қатъий равишда. Шу фикрга ўзим ҳам ишондим. Кейин, йўқ, у ўйнашга эмас, муҳаббатига ишонган эди, афсуски, бу муҳаббат уни жарликка тортиб кетишини аввал бошда сезмаган, фақатгина “Анна Каренина” романини ёзиб тугатгандагина шундай иштибоҳига ўзи ҳам амин бўлган дедим. Шу боисдан, “Анна – бу менинг ўзим,” деганда нақадар ҳақли эди у.
Менинг муҳаббатим ҳамма учун бузуқлик бўлиб кўринади, ҳолбуки, кўнглимни билмайсиз, унинг қанчалар буюк муҳаббат оловида ланғиллаётганини ҳам тушунмайсиз, энг алам қиладигани, буни менинг севиклим – ватаним Россия ҳам тушунмайди. Унинг ўзи менга бир ўйнаш каби қарайди. Шу ўйнашидан қутилиб кетолмаётгани учун ўзини койийди ва яна қучоғимга қайтиб келаверади, деб ўйлаган Толстой.

Шундай дедим ва ўйларимни узоқдан айлантириб келиб, яна хулосаладим: Анна Каренина Толстойнинг ўзи бўладиган бўлса, демак, маъшуқага муносиб бўлмаган ёр образи саналган Вронский тимсолида Россия деган улкан мамлакатни тушуниш лозим (мана, қаерда Александр Блок ишлатган “рус – ёрим” деган ташбеҳнинг илдизи!). Рус жамияти Толстойни қабул қилмади, подшо унинг асарларини тақиқлади, черков даҳрий деб эълон қилди, ҳатто, бир вақтлар жонидан ортиқ севган хотини эрининг ортидан пойлоқчилик қилди… Анна Каренина ўзини поезднинг тагига ташлаган эди, Толстой эса умри поёнида поездга миниб, яқинларини тарк қилди…

Романни ўқиётганда биз Анна Каренинанинг ҳаётига ошно, қайғуларига шерик, дардига ҳамнафас бўламиз. Вронский шундай инжа қалб эгаси бўлган аёлга муносиб эмаслигидан азобланамиз, ҳиссиз ва субутсиз эр жониворнинг Аннага Вронскийдан ҳам кўра бегонароқ эканини англаб, баттар қийналамиз. Наҳотки чора йўқ, деб осмонга боқамиз.

Фақат, роман мутолаасидан жуда йироқлашганимизда, Анна ва Вронскийнинг зийнатсиз муҳаббати тафсилотлари хотирамиздан ўчиб кетгандагина, Толстой қоғозга битган улкан ҳақиқатга яқин келамиз. Парадокс бу. Романни тушуниш учун ундан узоқлашишни ҳам уддалаш керак. Мана шуниси парадокс. Ўша замон рус жамияти учун Анна Каренина тоза қалб рамзи, бокиралик тимсоли эди. Лекин сассиқ арақ ва унинг шалтағига ботган бу замонга бундай тоза қалб, бокиралик керак эмас экан. Ҳар қандай замон ҳар доим ифлосларни суяди ва уларнинг ошиғини олчи қилиб қўяди.

***

Толстой профессионал адиб эди. Оилавий можародан ҳам буюк маънолар чиқара биларди.

Толстой ҳар қандай образни тимсол даражасига кўтара олгани учун ҳам даҳо!..

Шеър эса ёшликнинг хасми.

Ёш шоирлар шеърни турли қийноқларга солиб кўришади, сўзларни ўзга маънода қўллашади, сатрларни синдиришади, эшитилиб турган оҳангни бузишади, ҳамма айтиб келган энг кўҳна қўшиққа ҳам янги нағма боғлашга уринадилар. Буларнинг ҳаммаси мумкин бўлган ишлар. Бироқ шундай йўл тутиш профессионаллик бўлгандагина ярашади.

Ҳаваскорлик айб эмас. Бир умр ҳаваскор бўлиб қолиш айб.

***

“Мен, мен!” дейиш касали бизнинг ҳам бошимиздан ўтган.

***

Устоз, деб сўради бир куни шогирдликка даъвогарлардан бири. Реализм адабиётнинг чўққисидир, деган гапга қандай қарайсиз?

Тўғри қарайман, дедим саволдан бироз энсам қотиб. Шуни ҳам билмайсанми, деганга ўхшаш жаҳлланишни туйдим ўзимда. Буларда айб йўқ-ку, дедим кейин. Қора бозордан бошқани кўрмаган авлоднинг адабиёт ҳақида сўраётганининг ўзи ҳам олға босилган қадам эмасми?! Бироз тушунтирган бўлдим: адабиёт санъатнинг бир тури, санъат эса гўзаллик демакдир. Дунёда энг гўзал нимарса нима? Албатта, ҳақиқат. Ҳақиқатдан гўзал нарса бўлмайди оламда. Бинобарин, ҳақиқатни ёзмоқ, гўзал ёзмоқдир, дея хулоса қилсак ҳам бўлади.

– Демак, реализм адабиётнинг чўққисидир, деган гап тўғри экан-да, – дея қайталаб сўради шогирдликка даъвогар.

– Реализм ҳаётни реал ҳолича, бор бўй-басти билан тасвирлашдир, десак, сизнинг айтганингиз тўғри.
– Демак, асарларда фақат рост гапни ёзиш керак, – дея гапимни хулосалади у.

– Аввало, гўзал ёзиш керак, – дедим шогирдликка даъвогарнинг ғалчалигидан асабийланиб. – Гўзал ёзсангиз, демак ҳақиқатни ёзган бўлиб чиқасиз.
– Ҳақиқат ва гўзаллик бир нарса эмасми?

– Оддийроқ тушунтираман: ҳақиқат гўзалдир, гўзаллик ҳақиқатдир. Буниси аниқ. Лекин яна бир нарсани билинг – ҳамма ҳақиқат ҳам гўзал эмас. Дейлик, кўпчиликнинг ичида газ чиқариб юборсангиз, бу сираям гўзал иш эмас. Чунки сиз бу ҳолатда инсондаги ҳайвоний табиатни кўрсатаётган бўласиз. Инсонийлик ва ҳайвонийлик бир-бирига зид қутблар бўлгани учун асли табиий бўлган воқеънинг айни ҳолатда хунук кўриниши сабаби шу. Ва шунингдек, атрофга қарасангиз, ёлғоннинг ҳам кўп ҳолларда гўзал бўлишини кўрасиз. Адабиёт нуқтаи назаридан қараганда кейинги ҳолат – ёлғоннинг гўзаллиги аслий ҳисобланмайди. Чунки ёлғон айтишда доим биронта кичик манфаат кўзланади. Манфаат ҳиссида эса инсонийлик, маънавий камолот туйғулари билан келишмайдиган ўринлар бор. Демак, ёлғонга ҳар қандай ҳолатда ҳам аслий гўзаллик дея қаралмаслиги лозим.

– Ўзимизнинг лоф адабиётга кирмайдими?

– Лоф гўзал, шунинг учун ҳам у адабиётнинг бир қисми. Лоф ёлғонлигини яшириб ўтирмагани учун ҳам гўзал. Қолаверса, лоф, бу тескарисига айтилган ҳақиқатдир.

***

Юқорида ёзганларимни нечанчи мартадир ўқиб чиқаётганимда лабимга табассум югурди. Талаба чоғларим ўзимнинг ҳам худди шу саволни берганим ёдимга тушди. Фақат мен бу тахлит саволни ўзимдан сўраган ва шундай жавоб айтган эдим: “Гўзаллик мукаммалликдир. Фақат ҳақиқатгина мукаммал (чунки унда ўзига ўзи зид ўринлар бўлмайди). Демак, фақат ҳақиқатгина гўзалдир. Лоф эса ортиқ даражада бўрттирилганидан ёлғон бўлиб кўринадиган ҳақиқат, холос”.

Мантиқ илмини анчагина яхши ўқиган эканман.

***

Севар ёримиз шеърият бўлган талабалик чоғларимиз матбуотда янги чоп этилган ҳар қандай шеърни минг чиғириқдан ўтказардик. Чори Аваз, Шодиёр Тўра (ҳар иккови боқийлик дунёсига кетди – Аллоҳ раҳматига олган бўлсин), мен бошимизни бошимизга уриштириб, ўзимизга маъқул тушган шеърнинг тит-питини чиқарардик. Авваласи, шеърни шеър қилиб турган жон томирини топишга интилардик. Шеърдаги сеҳрнинг манбасини кашф қилишга уринардик. Мабодо, шеърда вазн сакталиги, қофиянинг очлиги каби жузъий камчиликлар учраб қолса, “Қанақа шоир бу, оддий вазнни тўғрилашга иқтидори етмайдими, яхши қофия тополмасанг, нима қиласан шоир номини кўтариб,” деганга ўхшаш тааддию иддаолар тилимизнинг учидан тўхтовсиз учиб чиқарди.

Ҳар образни охиригача таҳлил қилиб кўрардик. Кучимиз етганича талқин қилардик.

Бир туни Хуршид Давроннинг янги эълон бўлган шеърини муҳокама қилганимиз эсимда. Ҳаётдан эрта кетган ёш рассом Шуҳрат Абдурашидов хотирасига бағишланганди у. Лекин ўша шеърни кўчирма нусхадами, бирон нашрдами ўқиганимизни эслолмаяпман, шу боис уни ёдимга қолган шаклда келтираман:

Биз шундай яшаймиз!
Севиб май, чоғир,
Қонуну расмга телба-тескари.
Биз минг кутишга розимиз ахир,
Дарахт шохларида баргдай ўсгани.

Бизни ёзибди, дедик. Жуда аниқ-таниқ, содда ва равон, ичкаридаги юрагимизни ташқарига чиқариб, элдан яширмоқчи бўлган моҳиятимизни ошкор қилиб ёзибди, дедик. (Ахир, жоҳилият замонлари, ўзимиз ҳам май ва чоғир базмларини севар эдик-да.) Қонуну расмга телба-тескари эканимиз ҳам рост, чунки биз эркинликни, мутлақ эркинликни севамиз, қонунлар ҳам, одату расмлар, удумлар ҳам, аслида, кўкка талпинган юрагимизнинг қанотига урилган тушов, дедик. Кейин ўзимизни тўғриладик: тушов оёққа урилади, аниқроғи, боғланади, қанотни қайирадилар ёки учини кесиб қўядилар.

Шоирнинг “минг кутишга” деб ёзганида ҳам маъно, ҳам вазн сакталиги бор, сатрга бир бўғин етишмаяпти, “минг йил кутишга” бўлиши лозим эди, деб мунозара қилишдик. Бу ерда шунчаки хато кўчирилган, “йил” сўзи тушиб қолган, деди шоирни оқлаб Чори Аваз.

Мен айтдимки, балким шуниси тўғри бўлгандир, минг йил кутиш дейилса, маъно ўша минг йил билан чегараланиб тураверади, уни бошқа, янада гўзалроқ, теранроқ маъноларга буриш қийин. Йил деган сўзни олиб ташласанг, ўқувчи хаёлига эрк бериши мумкин, минг кутишда йил маъносидан ташқари минг хил усулда, минг хил ҳолатда, минг изтиробда кутишни ҳам тасаввур қилса бўлади, қолаверса, минг умид билан кутиш, деган маъно ҳам чиқади бу сатрдан. Бу талқин уччовимизгаям ёқди. Шунга келишдик…
Келишувни Шодиёр Тўра бузди.

– Нотўғри айтаяпсизлар, – деди у ҳозиргина ўзи ҳам шу талқинни қўллаб турганини эсдан чиқариб ва ҳар икковимизга бир-бир қаради. Кулдондан ярмигача чекиб, кейин ўчириб қўйилган сигарет қолдиғини олди. Қайтадан тутатди. Чуқур тортди. Тутунни бурнидан пишқиртириб чиқарди. Кейингина сўзида давом этди. – Нотўғри айтаяпсизлар! Сиз таъкидлаган кутишга оид усул, ҳолат, изтироб ва ҳоказолар тил нуқтаи назаридан абстракт от, булар қандайдир мавҳум тушунчаларни атаб турибди. Биласизки, воқеа ва ҳаракатлар макон ва замонда содир бўлади. Йил сўзи маконга эмас, замонга оидлигини унутдингиз! Минг йилда кутишнинг миллион… – Шодиёр шу ерда сўзига иштибоҳ қилиб, бир зум тараддудланди. – Минг йилда кутишнинг миллион тури ва ҳолати содир бўлиши мумкин.
Баҳсимиз қайтадан бошланди…

“Дарахт шохларида баргдай ўсиш,” деган ташбеҳ бизга айниқса ёққан эди. Сирлилиги, мавҳумлиги билан ёққанди. Илло, биз ўзимиз ҳали келажакдан нима кутаётганимизни тузук-қуруқ англамайдиган ёшда эдик. Билганимиз – келажак бизники, деган шиорнамо гап эди. Гарчи, яшаётганимиз замон бизники бўлмаса ҳам, бор-йўғи эртанги кундан умидвор талаба бўлсак ҳам, қамоқхонага ўхшатиб қурилган ётоқхонанинг узун коридорига чиқиб, Шерали Жўраев ижросидаги “Замон-замон, бизнинг замон, даврон бизники,” деган қўшиқни жўр бўлиб айтадиган пайтларимиз эди. Шу қўшиқни айтар ва шундай эканига дил-дилдан инонар эдик. Инончимиз сусайган дамларда “Бизни кутаётир ажиб келажак,” дея шеър айтишни бошлардик. Бироқ ўша ажиб келажакни ҳали тасаввур қилолмасдик. Ёш эдик ва олдимизда ҳали минг йил умр бордай тасаввур қилардик ўзимизни.
У чоғлар ўлим бизларга бегона эди. Ошнамиз ҳаёт эди. Кўнгил севгига лиммолим, ўзимиз эса кўнгилга ғарқ эдик. Қорнимиз оч бўлсаям, кўнгил тўқ эди.

Шу боисдирки, улкан дарахтнинг бақувват шохларида баргдай ўсиш, барг каби шивирлаб бўлса ҳам ўз сўзимизни айтиш, айни чоғда, теран илдизлари заминга маҳкам ёпишган қудратли дарахтнинг фарзанди бўлиш, кун келиб, баргдай узилиб кетсак ҳам, дарахтимиз яшаб қолаверишини ич-ичдан туйиш ўзгача бир фарах бағишлар эди.

Биз ёлғизликдан қўрқардик. Тўда бўлиб юрардик. Ва шунинг баробарида “Мен, мен,” дея ҳайқирардик. Ягона бўлишни хоҳлардик. Барг ягона ва бир бутун вужуд бўлиб туюлганди ўша он бизга. Ва шунингдек, баргни тутиб турган бақувват шохлар, заминдан озиқ эмадиган томирлар борлиги кўнглимизга хотиржамлик индирганди. Афсуски…

Бировимиз шоир бўлиб, сўзнинг туб маъносига ета бошлаган чоғларимизда ҳаётдан жуда эрта кетиб қолишимиз мумкинлигини; бошқамиз мактаб ўқитувчиси оладиган маошга оила тебратолмай, ўн йиллаб ўзи каби хастаҳолларнинг уйида пахсакашлик билан умргузаронлик қилишини, ниҳоят, кўнглини қийнаб яшаганининг эвазига касал-пасал бўлмай, ҳеч қурса, бир-икки кун тўшакда ётмай, боқий дунёга кетиб қолишимизни; мен эса қанотлари кесиб ташланган қуш каби шўппайиб, осмон орзуси билан умрим ўтишини билмасдим у пайтлар.
Орадан кўп йиллар ўтгач, қайдадир Хуршид Давроннинг ушбу шеърига яна кўзим тушди. Бир сатр ўзгарибди:

Биз минг йил кутишга розимиз, ахир,
Тайёр туриб юртни ёвдан тўсгани.

Чори Аваз орамиздан кетганди бу чоқлар. Шодиёрга қўнғироқ қилдим.

– Хуршид Давроннинг бир шеъри бор эди-ку, биз яхши кўрадиган: “Биз шундай яшаймиз, севиб май, чоғир, Қонуну расмга телба-тескари,” деб бошланарди.

– Биз ҳалиям шундай яшаяпмиз, – деди уёқдан Шодиёр. – Бошқача яшашнинг иложисиям қолмади.
Шодиёр узоқ жим қолди, менинг нимадир дейишимни кутди чоғи. Мен ҳам индамадим.
Ниҳоят, Шодиёр тилга кирди:

– Лекин мен бу шеърни унутибман, кечирасиз, дўстим.

Негадир ўксиндим. Мен билган Шодиёр бошқа одамга айланиб қолгандай туюлди назаримда. Ҳув, узоғ йили айни баҳор палла Шодиёрникига борганим, кажавали мотосиклга беш киши мингашиб, Оқтовга чиққанимиз, гулу чечакка бурканган бепоён қирлар бағридан бораётганимиз маҳал унинг қулочини кенг ёзиб, “О, асал ҳавони тўйиб сипқордим,” дея Абдували Қутбиддин сатрини ўқигани ёдимга тушди.

Ўшанда унинг ғадур-будур йўлга учиб тушишидан ҳадиксираб, енгига маҳкам ёпишгандим. У эса бу хавфга парво қилмай, қулоғимга қичқирганди: “Ошна, ҳаводан нафас оладилар, дегани ёлғон. Ҳеч қурса, мана бундай ҳавога нисбатан шу тушунчамиз ёлғон. Бундай ҳавони май ичаётгандай тўйиб-тўйиб сипқориш керак!” Шуларни эсладиму ўшанда ҳавода анқиб турган асал ҳиди йилларни оралаб ўтиб, тўсатдан димоғимга урилганини сездим. Бошим айланиб кетгандай бўлди. Узоқдаги қадрдон жўрам яна ўз маснадига қайтганини туйдим.

Шу хаёл кўнглимга қувват бердими, “Шоир шеърнинг бир сатрини ўзгартирибди, “Дарахт шохларида баргдай ўсгани,” деган жумла ўрнига “Тайёр туриб юртни ёвдан тўсгани,” деб ёзибди, дедим. “Нимасига ажабланасиз, деди Шодиёр уёқдан босиқлик билан. Шоир маънони конкретлаштирибди-да”. Тўғри, конкретлашган, лекин шунинг баробарида сатрнинг сеҳри, жозибаси ҳам йўқолган. Шеърда сеҳр бўлмаса, унинг шеърлиги қоладими?
Шодиёр яна анча вақт жим қолди. Нималарнидир эслашга уринаётганини, лекин айнан ўша баҳсларимиз ёдига келмаётганини сездим. Вақт ҳамма нарсани ўзгартиради.

– Ҳаммамиз ҳаётга мослашаяпмиз, ошна, – деди у умумийроқ қилиб. – Бугунги замонга сеҳр ёт, мавҳумлик душман. Замонимиз конкрет гапирган, конкрет натижа кўрсатган одамларни суяди. Хуршид Даврон ҳам замонга суйгунчик бўлишни истаган бўлса, бунинг нимасига ажабланасиз.

– Ажабланаётганим йўқ, – дедим хафа бўлиб. – Мен ҳам конкрет гапиряпман. Шоир тўртликнинг охирги сатрини ўзгартирибди, деяпман, холос…
Шу суҳбатдан сўнг адабиёт ҳақида деярли ёзмай кетдим. Лекин ёзишни бутунлай ташладим, десам ёлғон бўлади. Раҳматлик устоз Маҳмуд Саъдий ҳар учрашганимизда “Сен адабиётга хиёнат қилдинг, ёзмай кетдинг,” деганида ичим ғимирларди. Бироқ ҳаётда менинг ҳам конкрет ташвишларим бориди. Уч боламни, “Эр дегани шундай бўлар экан-да!” деб ўйлайдиган содда хотинимни ияртиб, ижарахонама ижарахона кўчиб юрган пайтларим эди. Юрагимни адабиётга берсам, бола-чақаларим оч қолиб кетишини сезардим. Шу боис мен ҳам кўп вақтлар замоннинг аравасига чиқиб, сўзлари ўша бўлсаям, энди унга бошқа маъно юклаб, “Замон-замон, бизнинг замон, даврон бизники,” дея қўшиқ куйлаб юрдим. Бировнинг куйига рақс тушаётган одам ўз қўшиғини унутишга мажбур бўлар экан.

Мана, бугун ёзяпсиз-ку, дейсизми?

Конкрет сабаби: болаларим катта бўлиб қолди, улар, ўзингиз яхши кўрган иш билан шуғулланинг, дейди, рўзғорнинг ташвишини бизга қўйиб беринг, дейди. Шундан ғурурланаман. Кичкинам хорижда ўқиди, ҳозир ўша ёқларда ишлаб юрибди. “Ота, дейди у ҳам, бошқаларнинг гапига эътибор берманг, ҳаёт сизники, ўзингиз хоҳлагандай яшанг, ёзгингиз келса, ёзинг. Ҳар ким ўзининг ҳаётини яшайди. Бировлар кутганидай яшашга уринманг. Ҳаётнинг маъносини ёзишда деб билсангиз, демак, ёзинг!”

Лекин ёзиш учун худди шу конкрет сабаб чин сабаб эмаслигини ўзим яхши биламан. Буёғига эл қатори ўзимнинг кайфимни суриб яшасам ҳам бўлади. Бироқ… адабиёт вазн билан туроқни тушунмайдиган, тан олмайдиган бир тўданинг қўлида қолиб кетаётганини ўйласам, худо бекорга менинг умримни дўстларимникидан узунроқ қилмагандир, деб хижолат чекаман. Уларнинг ёнига бораётганимда, дарвозахонада сенга оз-моз билим бергандим, уни неларга ишлатдинг, деб сўроққа тутилсам, нима жавоб айтаман, дея ташвишга тушаман. Қўрққанимдан қўлимга қалам олдим, десам, сизга ёлғон, худога чин.

Дунёнинг аввали сўз эди. Яратганнинг биргина “Бўл!” деган сўзи билан дунё, дунёнинг зарраси бўлган биз ҳам бўлдик. Аллоҳнинг зоти ва сифоти ҳақида ўйлаш, гапириш жоиз эмас, дейдилар. Лекин Аллоҳ дунёни сўз билан яратгани аниқ экан, биз каби сўзнинг хизматкори саналмиш кишилар унга хиёнат қилишимиз кечирилмайди.

***

Кейинги вақтлар “Бошқалар ҳам шуни англаяптимикан?” деган савол тез-тез хаёлимдан ўтадиган бўлиб қолган.

***

Дарвоқе, Абдували Қутбиддин.

Мен филологияда, у журналистикада ўқирдик. Дорилфунун улуғ даргоҳ эмасми, бир-икки йил йўлларимиз кесишмаган. Қолаверса, юқорида ёзганимдай, ўзимизнинг кичик даврамиз бориди. “Улфати се”ни ор билмасдик, мақолни тан олмасдик, “улфати чор” бўлишни истамасдик. Инсон ўзи билан ёлғиз қолиши лозим бўлган тунларни-да адабиёт ҳақидаги адоқсиз суҳбатларда кечиб ўтардик. Лекин кундузларимиз бўлак эди. Менинг бошқа шоир жўраларим, акаларим, дўстларим бор эди. Кундуз шуларнинг ёнига кетардим. Баъзан бу кундузлар тунга, кейин тонгга уланарди. Қайтиб келиб, тўлиб-тошиб гурунг берардим.

Чори Авазнинг хонасига қамалиб оладиган одати бор. Тонггача шеър ёзиб, ўчириб, қайта ёзиб чиқади. Кундузи эса у ҳам ўзга дўстлари ёнига кетади, аллақандай тўгаракларга қатнашади, улардаги баҳс-мунозараларда иштирок этади. Издиҳом оралаб, ўз йўлини топишга интилади. Фақат Шодиёр, фақат Шодиёр кундузлари ҳеч қаерга бормайди. Дарсдан бўшаган онидан бизни кутиб ўтиради. Биз эса аллақайларда дайдиймиз. Тундаги адоқсиз суҳбатларга мавзу излаб юрдик-да, жўра, деймиз қайтиб келганимизда. У тўнини тескари кияди. Одам ўзини атрофдан изламайди, ўзининг ичидан излайди, дейди у. Биз унинг бу гапини “доно”ликка йўямиз ва кулиб қўя қоламиз.

(Аслида, у ҳаммамиздан донишмандроқ бўлган экан.)

Ичиндаги ичиндадир, деган ўгит ҳали бизгача етиб келмаган. Биз ҳали мавлоно Жалолиддин Румийни танимаймиз.

Румий деганда унинг ўзини эмас, Радий Фишнинг китобини эслаймиз, холос. Биз шарқликларга бир ғарблик бир шарқликни таништирмоқда, дея ўзимизча миллатчилик қиламиз.

***

Абдували Қутбиддин деятувдим.

Абдувалининг бир балладаси бор эди. Шумроқ, қувроқ бир киши қимор ўйнаб ўтириб, атрофдагиларга ўтган-кетгандан гурунг беради. Ҳамма қизиқ гапларга андармон бўлганида унинг қартаси ўйинни ютиб олаверади. Шу балладани ўқисам ҳам, эшитсам ҳам, қаҳрамоннинг ҳикояни шартта тўхтатиб, “Уч сўм чўзинг хулусга” деган жойида маза қилардим. Балладанинг сюжетини тўхтатиб қўйган шу бир сатр, аслида, асардаги драматизмни чуқурлаштириб, жозиба бағишлаб турибди, деб Абдувалининг ўзига уқтиришга уринардим. Абдували ёйилиб куларди. Шеърини ўзидан ҳам кўпроқ яхши кўрган мухлис топганидан қувониб, тебраниб-тебраниб янгиларини ўқирди.

Анча кейин шу балладани эслашиб, Абдувалининг ўзидан “Асли, ўзингиз қимор ўйнаганмисиз?” деб сўрадим. Баъзан-баъзан ролга киришни хоҳлаб қоладиган дўстим айтдики, “Биз шу гуноҳни қилғонмиз, шундай айбимиз бўлғон, валлоҳки, кейин бу мақомдин ўтиб кетгонмиз.” Ҳазилни бас қилиб тўғри айтсангиз бўлмайдими, дедим. “Рости, ошна, қимордан қўрқаман, деди Абдували. Мундай ўйлаб кўрсангиз, ҳаётнинг ўзи қиморга ўхшайди. Ҳаммамиз ютиб олишнинг илинжида юрамиз. Қилаётган ишларимиз ҳам қиморбознинг ошиқ отишига ўхшаб кетади. Бир ишни бошлаб қўямизу, кейин юрагимиз така-пука бўлиб туради, олчими-чикка деб.” Мен оддий савол сўрадим, сиз эса яна тагдору тукдор жавоб айтаяпсиз, дедим хафа бўлиб (Шунақа, арзимаган нарсаларга ҳам араз урадиган, бошқалар наздида бесабаб хафа бўлиб қоладиган одатим бор). Ўйнаганман, кейин ташлаб кетганман, десангиз ҳам бўлади-ку!

“Ўзингизга қарши бораяпсиз, деди Абдували. Ўйнаганимни билиб турибсиз, билиб туриб яна сўраяпсиз. Чунки сизни нега буни менинг ташлаб кетганим кўпроқ қизиқтиради. Менда ҳам шундай ҳолат бўлган эди, деб ўзингизни оқлаб олмоқчисиз. Рости, кўп ўйнамаганман, ўйнаганимда ҳам ошиқ отмаганман, ўзимиз каби ҳаваскорлар даврасида қарта чийлаб кўрганим рост. Фақат, ўша онлардан эсимда қолгани шуки, қиморда ёлғиз ва ягона бўлган ютуқ ва ютқизиқ деган тушунчалар бор. Ярим соатми, бир соатми ўйнагандан кейин сезасизки, ҳаётнинг маъноси ҳам фақат ютиш ё ютқизишдан иборат бўлиб қоларкан. Дунё торайиб кетаркан. Тор жойда эса, ўзингиз биласиз, бошингни эгиб, елкангни қисиб юришинг керак. Мен бундай чегараланган ҳаётга кўниколмайман, дўстим. Менга кенглик керак. “Воҳ” деб ҳайқирсанг, ҳайқириғинг тоғларга урилиб, акс-садо бўлиб ўзингга қайтмаса, тоққа чиқишдан не маъно?! Мен юрагимнинг титроғини, ундаги туйғуларнинг шовурини эшитиб туришим керак. Тўғри, қизиқиб кетган пайтинг, қиморда ҳам юрак титрайди, лекин юракнинг фақат пул деб титраши, одамни чарчатади.”

Абдували бир зум жим қолди. Назаримда у қачонлар ўйлаган гапини эмас, айнан ҳозир калласига келган фикрларни айтаётгандай туюлди. Унга, ҳув, ўша, олис ёшликда қолиб кетган тентаклигини эслай туриб, бу тентакликдан қутилишига қиморда омадли ё омадсиз бўлгани эмас, қизиқиши касалликка айланмай, ўз-ўзидан ўтиб кетгани эмас, ўзини бу гуноҳдан тийишга интилгани эмас, ҳаттоки, иродасини ишга солгани ҳам эмас, инсонга, айнан шоирга кенглик кераклиги ҳақида кейин тушуниб етган фалсафани гапириш мароқлироқ эди, назаримда.
Абдували шеърга аниқ-тиниқ маъно берадиган образларни ёқтирмасди. Ишора тили билан сўзларди у. Баъзилар уни сўфий шоир, тимсоллар шоири деб ҳам айтади. Мумкин.

Лекин мумкин дегани аниқ шундай дегани эмас.

Абдували сўфийларга ўхшаб ёзарди, десак қисман тўғри бўлади. Катта бобоси тариқатнинг пири муршиди бўлган бўлса ҳам унинг ўзи сўфий эмасди. Сўфийлар синф сифатида тугутилган замонларда яшаганмиз, ахир. Унинг қонида ўтган сўфий боболаримизнинг жазбаси гоҳ-гоҳ ғулғула қилиб турарди. Шуниси аниқ.

Абдували ўн тўққизинчи аср фаранг символистларига ўхшатиб ёзишга ҳаракат қиларди, десак анча тўғрироқ бўлади. Чунки у рамз билан, тимсол билан гапиришни севар эди. Нафақат шеърда, ҳаётда ҳам тимсолни хуш кўрарди. У аниқ ва маъно доираси чегараланган образни қабул қилолмасди. Истардики, унинг образларини ҳар киши ўзи хоҳлагандай тасаввур этса ва улардан ўзининг ақли етган даражада маънолар чиқарса. Мухлислар унинг шеъридан қанча кўп маъно топса, у шунчалик кўп хурсанд бўларди.

Аниқ айтиш мумкин бўлган битта гап бор: Абдували ҳаваскорлик босқичини ўтамаган.

У бирданига профессионал шоир бўлиб туғилган эди. Бахти ҳам, фожиаси ҳам шунда эди.

Унинг шеъри тимсолга қурилган, лекин бу тимсолнинг мағзини чақишга уриниш, ботиний маъносини ахтариш ҳар доим ҳам шарт эмас. Ахтарган одам адашиб кетади. Чунки тимсолни минг хил маънога буриш мумкин.

Абдували ўзи яшаб турган макон ва замонни, жамият ва шахсни юракнинг туб-тубидан ҳис қиларди. Нимани ҳис қилса, шуни ёзарди.

У дунёни кўнгил кўзи билан кўрарди. Хаёл отига миниб, дунёнинг энг тепасига, коинотга чиқиб олиб, сизу биз яшаётган заминга назар ташлар эди. Ўшанда бизнинг долзарб туйғуларимиз унга жуда майда кўриниб, атрофимизда биз ҳозирча кўрмаётган, кўролмаётган долғалар ўсиб, ваҳшатли гирдобга айланиб бораётганини сезиб, азобланарди. Ўша юксакликдан туриб бизга ўзимизни таърифлаб берарди.

Баъзида у кўнгил қаърига саёҳат қиларди. Ўша ердаги тушуниксиз туйғуларнинг сувратини чизарди. Сўзга айланган воқеликни эса тушуниш осон. Ўз кўнглини тушунган одам ўзгаларни ҳам осон тушунади. Бироқ…

Абдувалини ҳар куни осмонга чиқиб, кейин кўнгил қаърига қайтиб тушиш ташвиши ҳоритиб қўйди. Кенгликни истаган кўнгли ҳаётнинг тор манфаатлари доирасида сиқилиб қолди. Ҳаётда кўп касал бўлди.

***

Шуберт отлиғ буюк композитор бўлган. Австрия пойтахти Венада яшаган. Ёшлик чоғлари ўзи каби ёш шоир билан ҳамхона бўлиб, кўп қаватли уйнинг томи тагидаги бир хоналик кунжакни ижарага олиб яшаган. Шубертга ижод учун роял керак эди, роялни эса тунлари чалиб бўлмайди, қўшнилар жанжал кўтаришади. Ярим тунда кўнглига мусиқа оқиб кирса, у алам билан бошини кўрпага буркаган.

Унга ижарадош шоир узоқ вақт иш тополмай, сарсон юрган, кейин сензурага ишга кирган – кундузлари эркин фикрни бўғиб, тунлари озодлик ҳақда шеър битган. Шуберт ҳар тун бошини кўрпадан чиқариб, алам билан лаб қимтиганича ёзиб ўтирган шоирни кузатган. Кейин яна бошига кўрпани тортиб, кўнглидаги куйни тинглаган. Бир тонг кўчадаги шовқиндан уйғониб кетган, очиқ даразадан ташқари қараса, ҳамхонаси ерда чалпак бўлиб ётибди. Иши бошқа ёққа, кўнгли бошқа ёққа тортган шоир асабий зўриқишга дош беролмай, ўзини деразадан ташлаган экан.

***

Адабиётга, хусусан, шеър ва шеъриятга минглаб, ўн минглаб таъриф берилган. Табиийки, мен ҳам шуларнинг ёнига ўзимнинг таърифимни қўшганман Балким, бу таърифни ҳам аллақаерлардан ўқиб олгандирман, ахир, дунё қадим-ку.

Шу учун жумлани қуйидаги тарзда бошлай қолай: шеър ва шеъриятга шундай қараш бор – шоир бир умр ўзини тушунишга, кейин тушунганини ўзгаларга тушунтиришга уриниб яшайди, ҳатто, ўзимни тушуниб етдим, дея ўзгаларга тушунтираётганда ҳам у ўзини тушунишга уринаётган бўлади. Мабодо, бўлди, мен ўзимни ва дунёни тушуниб етдим, энди дунёни мен тушунганим каби тушунинглар, деса, шу онда у шоир сифатида ўлади. Сўзбозга айланади.

Абдувалининг шундай сатрлари бор:

Ортимда чўл дедим, кўрсам, Бадахшон,
Қадимий тангадай беҳамён, бешон.
Ўзимни изласам – мендан йўқ нишон,
Ал-амон мен қайда,
Сим-сим-эй, сим-сим.
Мабодо алдасам қўлларим синсин.

Бу шеър ёзилиб, чоп этилганида ҳали шўролар салтанати оёғида мустаҳкам турган эди. Бироқ ошкоралик деган ғалати ҳаракат ҳам бошланиб, нафақат шахслар, бутун бошли миллатлар ҳам ўзини, ўзлигини англаш ҳаракатига тушганди. Айниқса, биз каби онг-шуури шўро мафкураси билан суғорилиб, ўзлиги унуттирилган авлодга қийин бўлаётганди. Ортимизда чўл, дея бурилиб қарасак, Бадахшон каби улкан тоғлар кўкка бўй чўзиб турганини кўра бошлагандик. Суянадиган тоғларимиз борлигидан ғурурланиб, ўзимизга боқсак, “қадимий тангадай беҳамён ва бешон” юрганимизни англардик. Тарих бор, юрт бор, Ватан бор, фақат биз йўқ эдик, ўзимизни тополмаётган эдик: “Ўзимни изласам, мендан йўқ нишон”. Ўзимиздан сўраб кўрар эдикки, “Мен қайда?”…

Шеърда бутун бошли бир авлоднинг жуда ичкин ҳаёти ўз ифодасини топганди, гўё.

Шундай инжа туйғуларга қоришган, юракнинг тушуниксиз титроқларини сўзга кўчирган, янгича ва ҳеч кимникига сиёғи-да ўхшамаган шеърдан ижтимоий маъно қидирманг, дейишни истагувчилар, албатта, топилиши мумкин. Уларга жавобим шуки, мен лирик шеърдан ижтимоий маъно қидириб, йўқ нарсани қулоғидан тортиб чиқариб келаётганим йўқ. Мен ўша давр зиёлиларининг, айниқса, ёшларининг юрагида ҳоким бўлган туйғулар ҳақида гапиряпман.

Бизнинг танглайимизни ленин, партия деган сўзлар билан кўтаришган. Ёш кўнглимизни октябрят, пионер, комсомол деган ташкилотларда тарбиялашган. Ақлимизга тенглик, озодлик, биродарлик деган ширин ёлғонларни қуйишган. Фақат, ошкоралик замони келиб, кўрсак ва билсакки, ленин деганимиз нафақат оддий одамларни, балки бутун-бутун халқларни алдаган экан. Миллатларга озодлик берилсин, деб оғизда тайинлаган шу одам миллий мустақилликка бўлган ҳар қандай уринишни қонга ботиришга буйруқ берган экан. Партия эса миллатлар йўқ бўлиб, ўрнига совет халқи келади, бу халқ улуғ рус тилида гапиради, деган сиёсат юргизар экан. Яъники, жумладан биз ўзбеклар ҳам миллат сифатида йўқ бўлиб кетишимиз лозим экан. Шу боисдан ҳам бизга боболаримизни эслатишмас, мабодо, жаҳонгир боболаримиз ҳақида айтишга тўғри келиб қолса, улар жоҳил, қонхўр ва яна алламбало сифатларга эга махлуқлар бўлган, деб ёзишар экан.

Энг ёмони, биз ҳам шундай сафсаталарга ишониб катта бўлган эканмиз. Отасини сотган Павлик Морозовни бизга идеал қилиб беришларидан мақсад, бизларнинг ҳам сотқин бўлиб етилувимизни исташганидан эди. Ва биз ҳам шунга жуда яқин келиб қолган эканмиз…

Ошкоралик натижасида буларнинг ҳаммаси деярли маълум бўлиб қолди. Натижада, ўзини англаш қобилиятига эга бўлган ёш авлоднинг кўнглини тубсиз бўшлиқ эгаллади. Ахир, биз жамики ишониб юрган қадриятларимиздан мосуво бўлган эдик-да! Ўтган ҳаётимиз ёлғон бўлиб чиқди. Эндигиси ҳам шубҳа остида. Юқорида айтганимдай, ортимиздаги ҳаётни биёбон, чўл атай бошладик.

Ва яна шу ошкораликнинг шарофатидан, бурилиб қарасак, куни кеча чўл деб тушунган тарихимиз баланд тоғлардан иборат бўлиб чиқди. Буниси бизни бадтар довдиратди. Ўзимизни шундай баланд тоғлар эгаси санаб, ичимизга боқсак, ҳеч вақо йўқ экан. Изтиробдан атрофга аланглардик ва кўрардикки, бошқа халқларнинг олий минбарга чиққан нотиқлари миллат манфаатини кўзлаб гапирса, бизникилар жим туришдан мусобақа ўйнарди. Мабодо, гапиришга тўғри келса, аввал бошлиқнинг оғзига қараб оларди. Биз каби ҳамон мустамлака бўлган ўлкаларда эл истиқлол истаб кўчаларга чиқса, бизникилар “Нега магазинга нон келмади?” деб жанжал бошлардик. Нон келган бўлса, “Нега мунинг нархи ошибди?” дея яна тўполон қўзғардик. Магазинларда нон узилмай, нархи ҳам ошмай турса, қўшнилар томонга қўлимизни бигиз қилардик: “Анавилар бизнинг нонимизни ташиб кетмоқда!”

Раҳбаримиз эса телевизорга чиқиб олиб, гўёки меҳрибончилик кўрсатарди: индаманглар, уларга ҳам нон керак. Ҳолбуки, ўша нон ясалган буғдойни куни кеча ўша қўшнилар юртидан шўроларнинг бир уюм қоғозга айланган пули эвазига ташиб келтиргандик-ку! Қўшнилар буғдойни ўзига қолдирмай, ҳаммасини бизга бергани учун айбдор эдими?! Бу саволни сўрайдиган мард топилмасди.

Олий мақсад йўлида яшашни, курашишни билмасдик. Моҳият қолиб, воситалар устида тортишардик. Ҳеч бўлмаса, аввал мустақиллик керакми, демократиями, деб ўзаро жанжал бошлардик. Натижа нима бўлди? Биз ўзаро уришиб, жанжал қилиб турган пайтимиз ҳукуматимизни кечаги коммунистлар босиб олди. Бунга сира норози бўлганимиз йўқ. Аксинча, ўзимизнинг раҳбарлар деб ғурурландик, энди Масковни қора тортиб боришга ҳожат қолмади, деб севиндик. Халқни, миллатни олға бошлаши лозим бўлган зиёли оғаларимиз Масковнинг ўрнига келган янги бошлиқларга яқинлашиш учун мусобақа бошлаб юбордилар.

Бир сўз билан айтганда, миллатни умумий бир парокандалик ич-ичидан емираётган, кемираётган замонлар эди. Халққа, миллатга, мамлакатга эмас, ўзига мустақиллик қуриб олган раҳбар ва раҳбарчаларимиздан фарқли ўлароқ, оддий зиёли халқ фарзандлари “ортимизда чўл десак, Бадахшон” – буюк тоғлар юрти борлигини кўрардик, лекин бундан севинишга имконимиз ҳам, хоҳишимиз ҳам қолмаган эди. Илло, Абдували Қутбиддин айтгани каби мустақуллик замонида қадимий тангадай беҳамён ва бешон, ғарибгина бош эгиб юрардик.

Лекин ҳаёт давом этарди. Миллат болаларининг юрагидаги бу парокандаликни сезган ва сўзга айлантира олган Абдували каби шоирларимиз ҳам бор эди.

***

Шоир, дедим у билан кўришганимизда қулочимни катта ёзиб, шеърингизни ўқидим, мазза қилдим. Абдували кутилмаган жавобни айтди: “Сиз маза қиласиз, биз эса қон ютамиз. Сўзни юракдан ситиб олишнинг, судраб чиқаришнинг, кейин унга бўйин эгишнинг ўзи бўладими?”
Сўнг Абдували шеърнинг давомини ўқиди. Мен унга жўр бўлиб турдим:

Сўнгги дам ўзим-ла ўчакишсам, ҳай,
Соҳир кўзларингдан талаб этсам май,
Эвоҳ, кекирдагим кесиб этсам най,
Пуфласам – куй ёнса,
Сим-сим-эй, сим-сим.
Мабодо алдасам юрагим тинсин.

– Ошна, – дедим Абдувалининг енгидан тортиб. – Менинг ҳозир ўзим билан ўчакишгим келаётибди. Ўчакишгим келаётибди-ю, лекин қўрқаяпман. Ўчакишсам, дунёлар бузилиб, вайрон бўлиб кетмайдими?

– Бунинг сизга заррача аҳамияти қолмайди, – деди Абдували ярим ҳазил оҳангида. – Чунки кекирдакни кесгандан сўнг, сизга борликми, йўқликми, барибир бўлиб қолади. Ана ўшанда сиз чаладиган куй – абадият куйи бўлади.

Кейин Абдували бироз хомушланди. Шеър ўқиган пайтимиздаги мажнунлик ҳаловати бироз ортга чекингани сезилди. Айтдики, ошна, ҳамма бизни ёр ишқида шеър битади, деб айтади. Лекин буни сиз тушунасиз: аслида, биз анави кўзи, қоши қаро қизни эмас, унинг ортидаги ёрни севамиз. Шунинг учун ҳам висол уммиди охиратга қолган. Бу дунёдаги ҳаётимиз абадий фироқдир.

– Унда нега шеър ёзасиз?

– “Яхшими, ёмонми, касбимиз сўздир”, биродар. Туғилганда бўйнимизга шу вазифа юкланган. Ундан тонолмаймиз.
Бироз ўйланиб тургач, қўшимча қилди:

– Тонсак, яшашнинг маъноси қолмайди. Бизни заминга боғлаб турган охирги ришта ҳам чирт этиб узилади.

***

Афсуски, Абдувалининг издошлари йўқ эди. У ўзбек шеърияти саҳнида тоғдай пайдо бўлиб, илдизсиз қоядай қулаб кетди.

…yozganlarimni nechanchi martadir o’qib chiqayotganimda labimga tabassum yugurdi. Talaba chog’larim o’zimning ham xuddi shu savolni berganim yodimga tushdi. Faqat men bu taxlit savolni o’zimdan so’ragan va shunday javob aytgan edim: “Go’zallik mukammallikdir. Faqat haqiqatgina mukammal (chunki unda o’ziga o’zi zid o’rinlar bo’lmaydi). Demak, faqat haqiqatgina go’zaldir. Lof esa ortiq darajada bo’rttirilganidan yolg’on bo’lib ko’rinadigan haqiqat, xolos”…

Musulmon NAMOZ
SHE’RIYATNING JON TOMIRINI IZLAB
Esse

---

    Musulmon Namoz (Nomozov), 1962 yilning 25 iyulida Surxondaryo viloyatining Uzun tumani hududidagi Fayzova qishlog’ida tug’ilgan. Shu qishloqdagi 58-sonli o’rta maktabni bitirib, so’ng Milliy universitetning (Sobiq ToshDU) o’zbek filologiyasi fakulьtetida o’qigan. O’zbekiston Fanlar Akademiyasining O’zbek tili va adabiyoti instituti, “Vatan” gazetasi, O’zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi, Milliy axborot agentligi (O’zA), “Temiryo’lchi” gazetasi, Madaniyat va sport ishlari vazirligida ishlagan. Hozirgi vaqtda “Ma’naviy hayot” jurnalida ishlab kelmoqda.
Bir umr adabiyotga suyanib yashasa-da, aslan, qalamni hassa qilgan jurnalistlar vakili hisoblanadi. Shu mahalgacha, kundalik mavzudagi yuzlab maqolalarni hisobga olmaganda, bitta roman, ikkita qissa, bir ilmiy-badiiy esse, bir kitob bo’lg’ulik adabiy-tanqidiy maqolalar yozgan.

---

Yoshlar she’riyati haqida o’ylasam ongimga, gapirsam tilimga keladigan ilk so’z — professionallik.

Tasodif bilan o’zini kelajak daholari sanaydigan yosh shoirlar davrasiga borib qoldim. Meni “Ustozim”, deb tanishtirdi mezbon. Ma’lumu mashhur shoirning e’tirofi davra ahlida haybat uyg’otdi, shekilli, stol ustida tartibsiz yoyilgan qog’ozlarini yig’ishtiringan bo’lishdi. “Bizning ustozga ustozlik da’vosini qiladigan bu odam kim ekan?” degan savol ayrimlarining nigohida kalovlandi.

05Ular mashqlarini men borguncha ustozi nazaridan o’tkarib, ko’pi maqtovlarga loyiq ko’rilib, endi iljayib o’tirishgandi. Seryog’, sergo’sht osh yeb, ustidan achchiq ko’k choy ichib, gazagiga o’zlarining buyuklikka daxldor she’rlarini o’qib, bir-birovining gapini, o’qigan she’rini ma’qullab, adabiyotning ulug’ missiyasi o’zlarining zimmasiga tushganidan g’ururlanib o’tirgan bu yigitchalarga, ularning bag’ri keng ustoziga qarab, ichimda allanimarsa g’imirladi. Meni, ustoz, deb hurmatlayotgan katta shoirga qaradim. U o’zining ham allaqachon ustozlik maqomiga erishganidan masrur, yoyilib o’tiribdi. Har harakatida viqor va tubida oqimlar shiddat solayotgan keng daryoning yuza sokinligi aks etadi. Yuzi, ko’zi kulib turadi.
Qolaversa, u shogirdlikka da’vogar bu yigitchalarning qanchalik tosh bosishini mendan yaxshi bilardiki, ortiqcha gap aytib qo’yishimdan cho’chidimi, bir ko’zini bilinar-bilinmas qisib qo’ydi. Bu bilan yoshlarga kenglik qilasiz, tepinib qolmangki, ot tepkisini ot ko’taradi demishlar, deganday bo’ldi, nazarimda.

Ayni chog’da, ustozning ustozi bizga nimalarni uqtirar ekan, degan savol davra ustiga engashganini ham sezdim. Ularning hammasi men qaysi davraning odami ekanim bilan qiziqib turardi. Aytadigan ilk gapimga qarab, meni o’siroq chollargami yo kelajak yukini yelkasiga ortmoqlagan bo’lg’uvsi buyuklargami, daxldor ekanimga baho berishmoqchi edi, taxminan. Ularga ustozidan o’tkarib bir so’z aytish majburiyati yelkamdan bosdi.
Maylimi, deb yonimdagi yigitchaning qog’ozlarini oldimga tortdim. Bir qarashda sarbastnimi, oq she’rnimi eslatadigan uzuq-yuluq jumlalar, majburan sindirilgan qatorlar kishining diqqatini tortmay qo’ymasdi.

Bular modern shoirlarmi, deb ustozidan so’radim. “Bular yosh shoirlar!” degan javob oldim. Javob ohangida bag’rikengroq bo’lasiz, degan iltimos isi yana sezildi. Burnimni jiyirdim. Varaqlardan ikkitasini olib, ko’zimga yaqinroq tutib, o’qiy boshladim.

Bugun o’sha she’rning nima haqdaliginiyam, obrazlariniyam, bironta so’ziniyam eslolmayman. Juda bo’sh she’r, yo’q, “shig’ir” edi. Shunisi esimda qolgan.
Bizning zamonlarda she’rning bardavom obrazi, vazni, turog’i degich gaplar bo’lardi, yo bular eskib, allaqachon modadan qoldimi, deya o’smoqchilab so’radim muallifdan. Bu, sarbast, dedi shoircha mening ko’zimga hadik, ayni chog’da tushuniksiz bir o’jarlik ila tikilib, vazn-turoq deganlari shart emas. Yo’g’-ey, dedim javoban, bizlarga ustozlarimiz sarbastning o’ziga xos vazni bo’ladi, turog’ini o’rniga qo’yib o’qisangiz, ohang sel qiladi, ba’zan, she’rda aytilgan fikr, ishlatilgan obrazdan kuchliroq ta’sir ko’rsatadi u, sarbastning o’zigagina xos bo’lgan ritmi uncha-muncha kamchilikni ham yopib ketadi, deb tushuntirishar edi. Endi bu qoidalar bekor bo’lganmi?

Yigitcha javobga chog’langan payt davraning to’ridan yana ma’lumu mashhur shoirning ovozi keldi:

— Ustoz, — u bu so’zga alohida urg’u berdi. – Baland toqqayam asta-asta yurib chiqiladi. Bular hali yo’lning boshida. Uchadigan qushning qanotini qayirib qo’ymang. Keyin hech qachon ucholmaydi.

Adabiyotning bir oltin qoidasi bor. Har qanday obraz rivojlanishga mahkum. Qaysi tomonga rivojlanishi esa, shu obraz vositasida aytilmoqchi bo’lgan fikrga bog’liq. Ya’niki, shoir aytgan qush obrazi mening xayolimga o’zga tildagi mashhur iborani yetaklab keldi. Uning ma’nosini o’zbekchaga o’girsak, taxminan shunday: o’rmalashga mansublar osmonni orzu qilmasin. O’sha o’zga tilda yana bir ibora bor: har qanday obraz, o’xshatish bir oyog’iga oqsaydi, degan. Shuur qa’ridan sitilib chiqqan shu ibora sababmi, yo shoir aytganiday, bag’rikenglik qilgim keldimi, harholda, boshqa bir tashbehni xayolimga keltirdim: badbashara qurt bir umr ovqat yeb semiradi, keyin g’umbak bog’lab, o’zini o’raydi, oxir bir kun o’sha uyadan o’rmalashga-da madorsiz qurt o’rniga rangorang kapalak chiqib, samoga parvoz qiladi.

Bularning hammasi xayolimdan yashin tezligida uchib o’tardi.

Uyasi buzilgan ariday kallamda g’o’ng’illab qolgan fikrlarni kuch bilan bosib tushdim. Shoir haqni so’zlayotgan edi. Konkret gapni aytayotgan edi. Noilojdan vaziyatga bo’ysunayotganimni bildirmoqchiday, gap qotdim:

— Agar ot tepkisini ot ko’taradi, degan istiholani aytayotgan bo’lsangiz, allaqachon qirchang’i bo’lib qolganimizni o’zimiz yaxshi bilamiz. Hozirgi yoshlar esa asov otlarni-da jilovlashning hadisini olgan.

— Sizga o’rgatish shart emas, aksincha, bizning hali sizdan o’rganadiganimiz ko’p.

Shoir lutf qilayotgan edi. Yoshim undan kattaroqligini, xos davralarimizda adabiyotga taalluqli ayrim gap-so’zlarimni eshitib, ma’qullab o’tirganini aytmasa, unga sira ustozlik qilganim yo’q. Shu bois gapni kalta kesdim.

— Hali birovning maslahatini olib, shoir bo’lgan odamni ko’rmadim, — dedim go’yo shoirga gapirayotganday bo’lib.
– Iste’dod bo’lsa, siz aytmoqchi bo’lgan kamchiliklarni o’zlari ko’rib, topib olishadi, — dedi shoir.
– Yetovga yuradigan ho’kizni faqat qo’shga qo’shadilar, demoqchisiz-da.

— O’lmang, o’ylashimcha, she’riyat siyosatga xizmatkor bo’lib qolgan bugungi kunda yoshlarga faqat rag’bat zarur. Yomon yozsa ham, she’rdan, she’riyatdan uzilib qolmasa, hisob. Badanida bo’lsa, turtinib-surtinib katta bo’ladi. Oybek domlaning yoshlarga munosabatini eslang.

— Bulardan professionallarni tayyorlasak, oladigan natijamiz ham o’sha – professional maddohlar bo’ladi, demoqchi emasmisiz, ishqilib?
— Kasalning holini xastaning o’zidan yaxshiroq bilguvchi shifokorni hali ko’rmadim, ustoz.

Shu oxirgi “ustoz” degan so’z menga “bu gurungni bas qilaylik”, deganga o’xshab eshitildi. Gap mavzusini boshqa tomonga burdim.

***

Zamonida mashhur bo’lgan bir shoirimiz “Biz obraz-pobrazni tan olmaymiz, pryamoy yozamiz”, degan ekan.

***

Shu kunlari “She’r yoshlikning xasmi”, degan bir jumla xayolimda o’ralashib qolgan. Dunyoda yangi gap qolmagan deyishadi-ku, buni allaqayerlarda o’qigan bo’lishim, o’zim to’qigan bo’lishim ham mumkin. Ancha vaqt o’zim topgan shu jumlani o’zim hazm qilolmay yurdim. Kuni kecha xotiramni kavlab o’tirsam, uning ildizi topilganday bo’ldi.

O’yladimki, balkim, yoshligimda, yaxshi ko’rgan shoirim Aleksandr Blokning “Rus moya – jena moya,” degan hayratlantirarli tashbehining tadrijiy hosilasi bo’lib, kallamga o’rnashgandir bu fikr. Ko’p yillar ongim qatlarida yashirinib yotganu, mana endi yuzaga qalqib chiqayotgandir.
Yoshligimda qanaqasiga ona Vataningni xotinim, deb aytishing mumkin, deya o’zimga qayta-qayta savol berganlarim esimda. Lekin javob topolmasdim. Bir kuni shu ishtibohimni rahmatlik shoirimiz Rauf Parfiga yozg’irdim. Rauf aka o’sha payt hech nima demadi. Daf’atanda xato fikr aytib qo’yishdan cho’chigan bo’lsa kerak, deb o’ylayman hozir.

So’zning she’rda qo’llangan asl ma’nosini tushunmasang, qiyin bo’ladi. Shoirning nima demoqchiligini anglayolmaysan, kishi. O’zingcha ma’no chiqarmoqchi bo’lsang, ba’zida biliming, ba’zida diding, ba’zida oddiygina til bilmasliging pand beradi. O’sha chog’ menda ham shunday bo’layotgandi. Avvalo, rus tilini chuqur bilmasligim, soniyan, rus ruhiyatini anglamasligim, uchinchidan, so’zning lug’atda o’qiganim o’z ma’nosiga yopishib olishim, to’rtinchidan, Aleksandr Blok timsollari to’g’risida juda kam tasavvurga egaligim xalaqit berayotgandi. Ancha vaqt o’tib Rauf Parfi shu she’rning tarjimasini e’lon qildi: “Rus – yorim,” deb o’zbekchaga ag’dargandi shoir bu misrani. Birdan ko’nglim joyiga tushdi. Aleksandr Blokning shu she’rda o’z yurtiga qarata “Qanday olib chiqay men seni tundan?” degan so’rog’i yurtni sevikli yor deb tushunilgandagina she’rxonning ko’ngliga yetib boradigan yo’l ochar ekan.

Ya’niki, mening o’shandagi ishtibohlarimning mohiyat sababi timsol degan narsani chuqur tushunmasligim bilan bog’liq edi. Oddiy so’z narsa-hodisani atash mavqeidan yuqori ko’tarilib, timsolga aylanishini anglagan onlarimdan she’riyatning sirli qasriga yo’l ochilganday bo’ldi.

Aleksandr Blok ijod qilgan o’tgan asrning yigirmanchi yillari Rus uchun tahlikali zamon edi. Do’st birodaridan, aka ukasidan voz kechgan, qon-qarindoshlar barrikadaning ikki yog’iga o’tib olib, bir-birovi bilan qonli urushga kirgan mudhish falokat asrida azroil soyasi bir butun mamlakatni qamrab olgan, yamlab yutayotgan edi. Qora ajal sharpasi har yerda sang’ib yurardi. Jaholat bayrog’ini ko’targan qizil iblis qon bilan sug’orilgan dalalardan har yili mo’l hosil ko’tarardi. Bilonihoya, farzandlari qirpichoq bo’layotgan Rus zamini zulmatga sho’ng’igandi. Axir, suyukli yoringni zulmat ichra tashlab ketmaysan-ku!

O’shanday bir zamonda Aleksandr Blok ona-Vatan iborasidagi “ona” so’zini “yor” so’zi bilan almashtirib, vaziyatni tasavvur va tasvir etdi. Baho berdi. Ona har qanday inson uchun, har qancha qadrli bo’lmasin, o’tmishdir, deb uqtirgandi shoir. O’tmishni zulmatdan qutqarish, albatta, sharafli ish, biroq kelajakni zulmatdan qutqarib ololmasak, o’tmish yana qorong’ulik qa’riga cho’madi, der edi u. Kelajak yor bilan sobitdir, umrning davomiyligi yor bilan qovushishda. Yorni faqatgina bir tanmahram, ojiza dema, u senga kelajakni tug’ib beradi, der edi shoir. Yorni tashlab, o’zing ozodlikka chiqishingda hech qanday ma’no-mazmun yo’q, deb kuyinardi. Uning har so’zi shunday ramz-ishoralarga to’la edi. Timsollar shoiri edi u.
Aleksandr Blok inqilob yillari tahlikasini, yurt va millatni kutayotgan fojialar ko’lamini anglash va anglatish uchun tasvirda timsolga murojaat qilgan bo’lsa, xuddi shu vazifani o’zining ijodkorlik burchi, deb bilgan boshqa bir mashhur shoir – Vladimir Mayakovskiy so’zning egnidagi hashamdor libosini yechib tashladi. Yalang’och so’zning badanidagi titroqlarni ko’rsata bildi u. Tan olish mushkul, biroq uning so’z emas, aslida yurakdagi tuyg’u, atrofda kechayotgan jonli hayot muhim, boshqa hammasi o’tkinchi, degan qarashlari o’sha zamon she’riyatida ham inqilob qilgandi. Aleksandr Blok she’riyatda ustuvor etgan simvolizm o’rniga kelgan sochma va sarbast dunyoning oltidan bir qismini egallagan olaquroq yurtda she’rning asosiy janriga aylandi. (G’afur G’ulom, Mirtemir kabi inqilob farzandi bo’lgan yosh shoirlarimiz ijodini sarbastdan boshlaganini eslang.)

Professionalizm faqatgina vazn-turoq, obrazning timsol darajasiga ko’tirilishigina emas. U ob’ektni butun dramatizmi bilan tasvirlashning yangidan-yangi yo’llarini izlab topish va ijodda qo’llash ham demakdir. Jumladan, sarbast she’r tuzilishida qofiya va vazn yaxlitligini yangicha idrok etishning bir yo’li bo’lgan edi. Shoir o’zi topgan obrazning ortidan ergashmay, ruhini titratib turgan tuyg’uning izmiga yursa, uning suvratini chizish uchun badiiy ijodning noodatiy, noan’anaviy usullaridan foydalansa va bunda muvaffaqiyatga erishsa, tan olishga majburmiz.
Bugungi o’quvchi Mayakovskiyni sho’rolarning jangari shoiri sifatida biladi, xolos. Holbuki, Mayakovskiyda quyidagi kabi satrlar ham bor:

To’rtda kelaman degandi Mariya.
Sakkizda kelmadi.
To’qqizda kelmadi.
O’nda kelmadi.
Kelmadi,
Kelmadi,
Kelmadi.

Faqat voqea, faqat harakat bor bu satrlarni o’qigan chog’larim mening inja san’at sanalgan she’riyat haqidagi qanchadan-qancha tasavvurlarim ostin-ustin bo’lib ketganini aytib ado qilish qiyin. Keyin esa…

Keyin soat to’rtda kelaman, deb va’da bergan ma’shuqani soat o’nda ham intiq kutib o’tirgan oshiqni tasavvur qilar ekanman, hazrat Navoiyning mashhur “Kelmadi” radifli g’azalini yodga oldim. Kechqurun kelaman degan yorni sahargacha intiq kutgan, kelmayaptimikin degan umidda “lahza-lahza” yo’l qarab, intizor kutgan oshiqlar obrazi asrlar osha bir-biri bilan qo’l olib ko’rishganday bo’ldi, nazarimda. “Hayhot, dedim, bu dunyo nechog’li qadim, unda bironta yangi narsa qolmabdi, hatto, sho’rolarning baqiroq shoiri aytgan gap ham yangi emas.” Keyin Mayakovskiyni hazrat Navoiyga tenglashtirib qo’yayotganimga o’zimning g’ashim keldi. Qaytadan o’zimga xitob qildim: “Hayhot, bu dunyo nechog’li qadim, unda bironta yangi gap yo’qki, hazrat Navoiy aytib ketmagan bo’lsa!”

Mayakovskiy sayohat bilan Parijga borgan chog’da inqilob sabab yurtni tashlab ketgan knyaginya – malikalardan biri bilan tanishib qoladi. Tabiatan inqilobchi, o’ziga mahliyo bo’lib, o’zgalar ko’nglini tushunishni unutib qo’ygan, mamlakatni yangitdan qurish uchun uni avval tag-tomiri bilan buzish kerak, degan aqidada sobit minbar shoiri bilan inqilobning dushmani sanalgan nazokatli malika o’rtasida sevgiga o’xshash bir holat ham yuz beradi. Mayakovskiy buni shunday tasvirlagandi:

Yolg’iz sening bo’ying bo’yim bilan teng,
Qoshingni qoshimga, qani, tenglab tur.
Ushbu muhim oqshom to’g’risida men,
Kel, hikoya qilay odamday bir qur.

(Bu she’rlarning tarjimasi go’zal. Biroq ular asliyatda yanada go’zalroq, shiddatliroq, maftunkorroq.)

Mayakovskiy o’zini otdi. Usmon Azim bundan keyingi holatni shunday tasvirlaydi: “Hayron yuguradi muxlisbachchalar. Men ming yil yashar edim o’shancha shuhratim bo’lsa!” Muxlisbachchalar shoir shuhrat uchun yashamasligini, shunchaki, shuhrat deganlari unga haqiqat yo adashish yo’lidagi shaytoniy hamroh ekanligini tushunib yetish darajasida emasdi. Shoirning o’zi esa hukumatni bosib olgan g’addorlarga qo’shilib, baqirib-chaqirib yashaganidan so’ng, bir kun bo’lsa ham odamga o’xshab yashashni orzu qilgandi. Men ham “odamday bir qur” gapirib ko’ray, deya umid etgandi. O’zi yashab turgan hayotda buning ilojini topolmay, chakkasiga to’pponcha tiragan edi.

Buni bugun tushunamiz. Biroq u aravasiga tushib, qo’shig’ini baralla aytib borayotgan tuzumning borar manzili insoniylikka zid ekanini, bu aravadan tushib qolishga endi kech bo’lganini anglagan chog’larida nimalarni o’yladi ekan? To’pponcha tepkisini bosayotgan lahzada-chi?..
Adabiyot ilmini o’qib yurgan chog’larim hozir nomini eslolmaydiganim bir rus munaqqidining kitobida Tolstoyning “Anna Karenina” romani tahliliga duch keldim. Tolstoy o’sha zamon rus voqeligini, rus jamiyati a’zolarini Anna Kareninaning boshiga tushgan kulfat misolida tahlil va talqin etgan, deb yozilgandi kitobda. Jamiyatni shunday chuqur tahlil etish uchun eri bor ayolning boshqa birovni sevib qolishi, taqdiriga chora topolmay o’zini poyezd tagiga tashlashi kabi oddiy va jo’n voqea ham katta romanga material berishi mumkinligini anglaganimda Tolstoy dahosiga yana bir marta qoyil qoldim.

Go’yoki, Tolstoy biz hammamiz gunohga botdik, uyda o’zimiz sevmagan, bizni sevmagan yor bilan qolsak ham, ko’ngilning xohishiga ergashib, hammasini tashlab ketsak ham, baribir, xato qilamiz. Oldimizda ikki yo’l bor va ularning har ikkisi ham muqarrar jarlikka olib boradi, demoqchi bo’lardi. Romandan o’zimcha xulosa chiqarib, garchi, roman qahramonlari hayotda mag’lub bo’lsa ham, o’tmish kelajak ramzi bo’lgan poyezd g’ildiraklari tagida qolib halok bo’lsa ham, yangi va biz kutmagan kelajak bir urinishda to’xtatib bo’lmaydigan poyezd timsolida bostirib kelmoqda, der edim.

Lekin…

Lekin ko’chada xayol surib ketayotganingda ortingdan birov kelib, og’ir suyil bilan boshingga tushirgani kabi garangsitib qo’ygan fikr munaqqidning tahliligina emasdi. Munaqqid Tolstoyning tilidan keltirib o’tgan “Anna – bu mening o’zim,” degan birgina jumla edi.
Keyin, juda keyin tushundim bu jumlaning ma’nisini.

Tolstoy o’zining shaxsiy hayotini, fikr-qarashlari dunyosini tahlil qilib ko’rib, nafaqat butun boshli rus jamiyatini, hatto, o’z hayotini ham o’zgartirishga qodir emasligini anglab yetgach, taqdir bitigi, bizning ixtiyorimizga zid o’laroq, osmonlarda yozilishini tushunib, o’zini o’ynashga ishonib, ersiz qolayotgan ayol kabi tasavvur etgan, dedim bir kuni o’zimga qat’iy ravishda. Shu fikrga o’zim ham ishondim. Keyin, yo’q, u o’ynashga emas, muhabbatiga ishongan edi, afsuski, bu muhabbat uni jarlikka tortib ketishini avval boshda sezmagan, faqatgina “Anna Karenina” romanini yozib tugatgandagina shunday ishtibohiga o’zi ham amin bo’lgan dedim. Shu boisdan, “Anna – bu mening o’zim,” deganda naqadar haqli edi u.
Mening muhabbatim hamma uchun buzuqlik bo’lib ko’rinadi, holbuki, ko’nglimni bilmaysiz, uning qanchalar buyuk muhabbat olovida lang’illayotganini ham tushunmaysiz, eng alam qiladigani, buni mening seviklim – vatanim Rossiya ham tushunmaydi. Uning o’zi menga bir o’ynash kabi qaraydi. Shu o’ynashidan qutilib ketolmayotgani uchun o’zini koyiydi va yana quchog’imga qaytib kelaveradi, deb o’ylagan Tolstoy.

Shunday dedim va o’ylarimni uzoqdan aylantirib kelib, yana xulosaladim: Anna Karenina Tolstoyning o’zi bo’ladigan bo’lsa, demak, ma’shuqaga munosib bo’lmagan yor obrazi sanalgan Vronskiy timsolida Rossiya degan ulkan mamlakatni tushunish lozim (mana, qayerda Aleksandr Blok ishlatgan “rus – yorim” degan tashbehning ildizi!). Rus jamiyati Tolstoyni qabul qilmadi, podsho uning asarlarini taqiqladi, cherkov dahriy deb e’lon qildi, hatto, bir vaqtlar jonidan ortiq sevgan xotini erining ortidan poyloqchilik qildi… Anna Karenina o’zini poyezdning tagiga tashlagan edi, Tolstoy esa umri poyonida poyezdga minib, yaqinlarini tark qildi…

Romanni o’qiyotganda biz Anna Kareninaning hayotiga oshno, qayg’ulariga sherik, dardiga hamnafas bo’lamiz. Vronskiy shunday inja qalb egasi bo’lgan ayolga munosib emasligidan azoblanamiz, hissiz va subutsiz er jonivorning Annaga Vronskiydan ham ko’ra begonaroq ekanini anglab, battar qiynalamiz. Nahotki chora yo’q, deb osmonga boqamiz.

Faqat, roman mutolaasidan juda yiroqlashganimizda, Anna va Vronskiyning ziynatsiz muhabbati tafsilotlari xotiramizdan o’chib ketgandagina, Tolstoy qog’ozga bitgan ulkan haqiqatga yaqin kelamiz. Paradoks bu. Romanni tushunish uchun undan uzoqlashishni ham uddalash kerak. Mana shunisi paradoks. O’sha zamon rus jamiyati uchun Anna Karenina toza qalb ramzi, bokiralik timsoli edi. Lekin sassiq araq va uning shaltag’iga botgan bu zamonga bunday toza qalb, bokiralik kerak emas ekan. Har qanday zamon har doim ifloslarni suyadi va ularning oshig’ini olchi qilib qo’yadi.

***

Tolstoy professional adib edi. Oilaviy mojarodan ham buyuk ma’nolar chiqara bilardi.

Tolstoy har qanday obrazni timsol darajasiga ko’tara olgani uchun ham daho!..

She’r esa yoshlikning xasmi.

Yosh shoirlar she’rni turli qiynoqlarga solib ko’rishadi, so’zlarni o’zga ma’noda qo’llashadi, satrlarni sindirishadi, eshitilib turgan ohangni buzishadi, hamma aytib kelgan eng ko’hna qo’shiqqa ham yangi nag’ma bog’lashga urinadilar. Bularning hammasi mumkin bo’lgan ishlar. Biroq shunday yo’l tutish professionallik bo’lgandagina yarashadi.

Havaskorlik ayb emas. Bir umr havaskor bo’lib qolish ayb.

***

“Men, men!” deyish kasali bizning ham boshimizdan o’tgan.

***

Ustoz, deb so’radi bir kuni shogirdlikka da’vogarlardan biri. Realizm adabiyotning cho’qqisidir, degan gapga qanday qaraysiz?

To’g’ri qarayman, dedim savoldan biroz ensam qotib. Shuni ham bilmaysanmi, deganga o’xshash jahllanishni tuydim o’zimda. Bularda ayb yo’q-ku, dedim keyin. Qora bozordan boshqani ko’rmagan avlodning adabiyot haqida so’rayotganining o’zi ham olg’a bosilgan qadam emasmi?! Biroz tushuntirgan bo’ldim: adabiyot san’atning bir turi, san’at esa go’zallik demakdir. Dunyoda eng go’zal nimarsa nima? Albatta, haqiqat. Haqiqatdan go’zal narsa bo’lmaydi olamda. Binobarin, haqiqatni yozmoq, go’zal yozmoqdir, deya xulosa qilsak ham bo’ladi.

– Demak, realizm adabiyotning cho’qqisidir, degan gap to’g’ri ekan-da, – deya qaytalab so’radi shogirdlikka da’vogar.

– Realizm hayotni real holicha, bor bo’y-basti bilan tasvirlashdir, desak, sizning aytganingiz to’g’ri.
– Demak, asarlarda faqat rost gapni yozish kerak, – deya gapimni xulosaladi u.

– Avvalo, go’zal yozish kerak, – dedim shogirdlikka da’vogarning g’alchaligidan asabiylanib. – Go’zal yozsangiz, demak haqiqatni yozgan bo’lib chiqasiz.
– Haqiqat va go’zallik bir narsa emasmi?

– Oddiyroq tushuntiraman: haqiqat go’zaldir, go’zallik haqiqatdir. Bunisi aniq. Lekin yana bir narsani biling – hamma haqiqat ham go’zal emas. Deylik, ko’pchilikning ichida gaz chiqarib yuborsangiz, bu sirayam go’zal ish emas. Chunki siz bu holatda insondagi hayvoniy tabiatni ko’rsatayotgan bo’lasiz. Insoniylik va hayvoniylik bir-biriga zid qutblar bo’lgani uchun asli tabiiy bo’lgan voqe’ning ayni holatda xunuk ko’rinishi sababi shu. Va shuningdek, atrofga qarasangiz, yolg’onning ham ko’p hollarda go’zal bo’lishini ko’rasiz. Adabiyot nuqtai nazaridan qaraganda keyingi holat – yolg’onning go’zalligi asliy hisoblanmaydi. Chunki yolg’on aytishda doim bironta kichik manfaat ko’zlanadi. Manfaat hissida esa insoniylik, ma’naviy kamolot tuyg’ulari bilan kelishmaydigan o’rinlar bor. Demak, yolg’onga har qanday holatda ham asliy go’zallik deya qaralmasligi lozim.

– O’zimizning lof adabiyotga kirmaydimi?

– Lof go’zal, shuning uchun ham u adabiyotning bir qismi. Lof yolg’onligini yashirib o’tirmagani uchun ham go’zal. Qolaversa, lof, bu teskarisiga aytilgan haqiqatdir.

***

Yuqorida yozganlarimni nechanchi martadir o’qib chiqayotganimda labimga tabassum yugurdi. Talaba chog’larim o’zimning ham xuddi shu savolni berganim yodimga tushdi. Faqat men bu taxlit savolni o’zimdan so’ragan va shunday javob aytgan edim: “Go’zallik mukammallikdir. Faqat haqiqatgina mukammal (chunki unda o’ziga o’zi zid o’rinlar bo’lmaydi). Demak, faqat haqiqatgina go’zaldir. Lof esa ortiq darajada bo’rttirilganidan yolg’on bo’lib ko’rinadigan haqiqat, xolos”.

Mantiq ilmini anchagina yaxshi o’qigan ekanman.

***

Sevar yorimiz she’riyat bo’lgan talabalik chog’larimiz matbuotda yangi chop etilgan har qanday she’rni ming chig’iriqdan o’tkazardik. Chori Avaz, Shodiyor To’ra (har ikkovi boqiylik dunyosiga ketdi – Alloh rahmatiga olgan bo’lsin), men boshimizni boshimizga urishtirib, o’zimizga ma’qul tushgan she’rning tit-pitini chiqarardik. Avvalasi, she’rni she’r qilib turgan jon tomirini topishga intilardik. She’rdagi sehrning manbasini kashf qilishga urinardik. Mabodo, she’rda vazn saktaligi, qofiyaning ochligi kabi juz’iy kamchiliklar uchrab qolsa, “Qanaqa shoir bu, oddiy vaznni to’g’rilashga iqtidori yetmaydimi, yaxshi qofiya topolmasang, nima qilasan shoir nomini ko’tarib,” deganga o’xshash taaddiyu iddaolar tilimizning uchidan to’xtovsiz uchib chiqardi.

Har obrazni oxirigacha tahlil qilib ko’rardik. Kuchimiz yetganicha talqin qilardik.

Bir tuni Xurshid Davronning yangi e’lon bo’lgan she’rini muhokama qilganimiz esimda. Hayotdan erta ketgan yosh rassom Shuhrat Abdurashidov xotirasiga bag’ishlangandi u. Lekin o’sha she’rni ko’chirma nusxadami, biron nashrdami o’qiganimizni eslolmayapman, shu bois uni yodimga qolgan shaklda keltiraman:

Biz shunday yashaymiz!
Sevib may, chog’ir,
Qonunu rasmga telba-teskari.
Biz ming kutishga rozimiz axir,
Daraxt shoxlarida bargday o’sgani.

Bizni yozibdi, dedik. Juda aniq-taniq, sodda va ravon, ichkaridagi yuragimizni tashqariga chiqarib, eldan yashirmoqchi bo’lgan mohiyatimizni oshkor qilib yozibdi, dedik. (Axir, johiliyat zamonlari, o’zimiz ham may va chog’ir bazmlarini sevar edik-da.) Qonunu rasmga telba-teskari ekanimiz ham rost, chunki biz erkinlikni, mutlaq erkinlikni sevamiz, qonunlar ham, odatu rasmlar, udumlar ham, aslida, ko’kka talpingan yuragimizning qanotiga urilgan tushov, dedik. Keyin o’zimizni to’g’riladik: tushov oyoqqa uriladi, aniqrog’i, bog’lanadi, qanotni qayiradilar yoki uchini kesib qo’yadilar.

Shoirning “ming kutishga” deb yozganida ham ma’no, ham vazn saktaligi bor, satrga bir bo’g’in yetishmayapti, “ming yil kutishga” bo’lishi lozim edi, deb munozara qilishdik. Bu yerda shunchaki xato ko’chirilgan, “yil” so’zi tushib qolgan, dedi shoirni oqlab Chori Avaz.

Men aytdimki, balkim shunisi to’g’ri bo’lgandir, ming yil kutish deyilsa, ma’no o’sha ming yil bilan chegaralanib turaveradi, uni boshqa, yanada go’zalroq, teranroq ma’nolarga burish qiyin. Yil degan so’zni olib tashlasang, o’quvchi xayoliga erk berishi mumkin, ming kutishda yil ma’nosidan tashqari ming xil usulda, ming xil holatda, ming iztirobda kutishni ham tasavvur qilsa bo’ladi, qolaversa, ming umid bilan kutish, degan ma’no ham chiqadi bu satrdan. Bu talqin uchchovimizgayam yoqdi. Shunga kelishdik…
Kelishuvni Shodiyor To’ra buzdi.

– Noto’g’ri aytayapsizlar, – dedi u hozirgina o’zi ham shu talqinni qo’llab turganini esdan chiqarib va har ikkovimizga bir-bir qaradi. Kuldondan yarmigacha chekib, keyin o’chirib qo’yilgan sigaret qoldig’ini oldi. Qaytadan tutatdi. Chuqur tortdi. Tutunni burnidan pishqirtirib chiqardi. Keyingina so’zida davom etdi. – Noto’g’ri aytayapsizlar! Siz ta’kidlagan kutishga oid usul, holat, iztirob va hokazolar til nuqtai nazaridan abstrakt ot, bular qandaydir mavhum tushunchalarni atab turibdi. Bilasizki, voqea va harakatlar makon va zamonda sodir bo’ladi. Yil so’zi makonga emas, zamonga oidligini unutdingiz! Ming yilda kutishning million… – Shodiyor shu yerda so’ziga ishtiboh qilib, bir zum taraddudlandi. – Ming yilda kutishning million turi va holati sodir bo’lishi mumkin.
Bahsimiz qaytadan boshlandi…

“Daraxt shoxlarida bargday o’sish,” degan tashbeh bizga ayniqsa yoqqan edi. Sirliligi, mavhumligi bilan yoqqandi. Illo, biz o’zimiz hali kelajakdan nima kutayotganimizni tuzuk-quruq anglamaydigan yoshda edik. Bilganimiz – kelajak bizniki, degan shiornamo gap edi. Garchi, yashayotganimiz zamon bizniki bo’lmasa ham, bor-yo’g’i ertangi kundan umidvor talaba bo’lsak ham, qamoqxonaga o’xshatib qurilgan yotoqxonaning uzun koridoriga chiqib, Sherali Jo’rayev ijrosidagi “Zamon-zamon, bizning zamon, davron bizniki,” degan qo’shiqni jo’r bo’lib aytadigan paytlarimiz edi. Shu qo’shiqni aytar va shunday ekaniga dil-dildan inonar edik. Inonchimiz susaygan damlarda “Bizni kutayotir ajib kelajak,” deya she’r aytishni boshlardik. Biroq o’sha ajib kelajakni hali tasavvur qilolmasdik. Yosh edik va oldimizda hali ming yil umr borday tasavvur qilardik o’zimizni.
U chog’lar o’lim bizlarga begona edi. Oshnamiz hayot edi. Ko’ngil sevgiga limmolim, o’zimiz esa ko’ngilga g’arq edik. Qornimiz och bo’lsayam, ko’ngil to’q edi.

Shu boisdirki, ulkan daraxtning baquvvat shoxlarida bargday o’sish, barg kabi shivirlab bo’lsa ham o’z so’zimizni aytish, ayni chog’da, teran ildizlari zaminga mahkam yopishgan qudratli daraxtning farzandi bo’lish, kun kelib, bargday uzilib ketsak ham, daraxtimiz yashab qolaverishini ich-ichdan tuyish o’zgacha bir farax bag’ishlar edi.

Biz yolg’izlikdan qo’rqardik. To’da bo’lib yurardik. Va shuning barobarida “Men, men,” deya hayqirardik. Yagona bo’lishni xohlardik. Barg yagona va bir butun vujud bo’lib tuyulgandi o’sha on bizga. Va shuningdek, bargni tutib turgan baquvvat shoxlar, zamindan oziq emadigan tomirlar borligi ko’nglimizga xotirjamlik indirgandi. Afsuski…

Birovimiz shoir bo’lib, so’zning tub ma’nosiga yeta boshlagan chog’larimizda hayotdan juda erta ketib qolishimiz mumkinligini; boshqamiz maktab o’qituvchisi oladigan maoshga oila tebratolmay, o’n yillab o’zi kabi xastahollarning uyida paxsakashlik bilan umrguzaronlik qilishini, nihoyat, ko’nglini qiynab yashaganining evaziga kasal-pasal bo’lmay, hech qursa, bir-ikki kun to’shakda yotmay, boqiy dunyoga ketib qolishimizni; men esa qanotlari kesib tashlangan qush kabi sho’ppayib, osmon orzusi bilan umrim o’tishini bilmasdim u paytlar.
Oradan ko’p yillar o’tgach, qaydadir Xurshid Davronning ushbu she’riga yana ko’zim tushdi. Bir satr o’zgaribdi:

Biz ming yil kutishga rozimiz, axir,
Tayyor turib yurtni yovdan to’sgani.

Chori Avaz oramizdan ketgandi bu choqlar. Shodiyorga qo’ng’iroq qildim.

– Xurshid Davronning bir she’ri bor edi-ku, biz yaxshi ko’radigan: “Biz shunday yashaymiz, sevib may, chog’ir, Qonunu rasmga telba-teskari,” deb boshlanardi.

– Biz haliyam shunday yashayapmiz, – dedi uyoqdan Shodiyor. – Boshqacha yashashning ilojisiyam qolmadi.
Shodiyor uzoq jim qoldi, mening nimadir deyishimni kutdi chog’i. Men ham indamadim.
Nihoyat, Shodiyor tilga kirdi:

– Lekin men bu she’rni unutibman, kechirasiz, do’stim.

Negadir o’ksindim. Men bilgan Shodiyor boshqa odamga aylanib qolganday tuyuldi nazarimda. Huv, uzog’ yili ayni bahor palla Shodiyornikiga borganim, kajavali motosiklga besh kishi mingashib, Oqtovga chiqqanimiz, gulu chechakka burkangan bepoyon qirlar bag’ridan borayotganimiz mahal uning qulochini keng yozib, “O, asal havoni to’yib sipqordim,” deya Abduvali Qutbiddin satrini o’qigani yodimga tushdi.

O’shanda uning g’adur-budur yo’lga uchib tushishidan hadiksirab, yengiga mahkam yopishgandim. U esa bu xavfga parvo qilmay, qulog’imga qichqirgandi: “Oshna, havodan nafas oladilar, degani yolg’on. Hech qursa, mana bunday havoga nisbatan shu tushunchamiz yolg’on. Bunday havoni may ichayotganday to’yib-to’yib sipqorish kerak!” Shularni esladimu o’shanda havoda anqib turgan asal hidi yillarni oralab o’tib, to’satdan dimog’imga urilganini sezdim. Boshim aylanib ketganday bo’ldi. Uzoqdagi qadrdon jo’ram yana o’z masnadiga qaytganini tuydim.

Shu xayol ko’nglimga quvvat berdimi, “Shoir she’rning bir satrini o’zgartiribdi, “Daraxt shoxlarida bargday o’sgani,” degan jumla o’rniga “Tayyor turib yurtni yovdan to’sgani,” deb yozibdi, dedim. “Nimasiga ajablanasiz, dedi Shodiyor uyoqdan bosiqlik bilan. Shoir ma’noni konkretlashtiribdi-da”. To’g’ri, konkretlashgan, lekin shuning barobarida satrning sehri, jozibasi ham yo’qolgan. She’rda sehr bo’lmasa, uning she’rligi qoladimi?
Shodiyor yana ancha vaqt jim qoldi. Nimalarnidir eslashga urinayotganini, lekin aynan o’sha bahslarimiz yodiga kelmayotganini sezdim. Vaqt hamma narsani o’zgartiradi.

– Hammamiz hayotga moslashayapmiz, oshna, – dedi u umumiyroq qilib. – Bugungi zamonga sehr yot, mavhumlik dushman. Zamonimiz konkret gapirgan, konkret natija ko’rsatgan odamlarni suyadi. Xurshid Davron ham zamonga suygunchik bo’lishni istagan bo’lsa, buning nimasiga ajablanasiz.

– Ajablanayotganim yo’q, – dedim xafa bo’lib. – Men ham konkret gapiryapman. Shoir to’rtlikning oxirgi satrini o’zgartiribdi, deyapman, xolos…
Shu suhbatdan so’ng adabiyot haqida deyarli yozmay ketdim. Lekin yozishni butunlay tashladim, desam yolg’on bo’ladi. Rahmatlik ustoz Mahmud Sa’diy har uchrashganimizda “Sen adabiyotga xiyonat qilding, yozmay ketding,” deganida ichim g’imirlardi. Biroq hayotda mening ham konkret tashvishlarim boridi. Uch bolamni, “Er degani shunday bo’lar ekan-da!” deb o’ylaydigan sodda xotinimni iyartib, ijaraxonama ijaraxona ko’chib yurgan paytlarim edi. Yuragimni adabiyotga bersam, bola-chaqalarim och qolib ketishini sezardim. Shu bois men ham ko’p vaqtlar zamonning aravasiga chiqib, so’zlari o’sha bo’lsayam, endi unga boshqa ma’no yuklab, “Zamon-zamon, bizning zamon, davron bizniki,” deya qo’shiq kuylab yurdim. Birovning kuyiga raqs tushayotgan odam o’z qo’shig’ini unutishga majbur bo’lar ekan.

Mana, bugun yozyapsiz-ku, deysizmi?

Konkret sababi: bolalarim katta bo’lib qoldi, ular, o’zingiz yaxshi ko’rgan ish bilan shug’ullaning, deydi, ro’zg’orning tashvishini bizga qo’yib bering, deydi. Shundan g’ururlanaman. Kichkinam xorijda o’qidi, hozir o’sha yoqlarda ishlab yuribdi. “Ota, deydi u ham, boshqalarning gapiga e’tibor bermang, hayot sizniki, o’zingiz xohlaganday yashang, yozgingiz kelsa, yozing. Har kim o’zining hayotini yashaydi. Birovlar kutganiday yashashga urinmang. Hayotning ma’nosini yozishda deb bilsangiz, demak, yozing!”

Lekin yozish uchun xuddi shu konkret sabab chin sabab emasligini o’zim yaxshi bilaman. Buyog’iga el qatori o’zimning kayfimni surib yashasam ham bo’ladi. Biroq… adabiyot vazn bilan turoqni tushunmaydigan, tan olmaydigan bir to’daning qo’lida qolib ketayotganini o’ylasam, xudo bekorga mening umrimni do’stlarimnikidan uzunroq qilmagandir, deb xijolat chekaman. Ularning yoniga borayotganimda, darvozaxonada senga oz-moz bilim bergandim, uni nelarga ishlatding, deb so’roqqa tutilsam, nima javob aytaman, deya tashvishga tushaman. Qo’rqqanimdan qo’limga qalam oldim, desam, sizga yolg’on, xudoga chin.

Dunyoning avvali so’z edi. Yaratganning birgina “Bo’l!” degan so’zi bilan dunyo, dunyoning zarrasi bo’lgan biz ham bo’ldik. Allohning zoti va sifoti haqida o’ylash, gapirish joiz emas, deydilar. Lekin Alloh dunyoni so’z bilan yaratgani aniq ekan, biz kabi so’zning xizmatkori sanalmish kishilar unga xiyonat qilishimiz kechirilmaydi.

***

Keyingi vaqtlar “Boshqalar ham shuni anglayaptimikan?” degan savol tez-tez xayolimdan o’tadigan bo’lib qolgan.

***

Darvoqe, Abduvali Qutbiddin.

Men filologiyada, u jurnalistikada o’qirdik. Dorilfunun ulug’ dargoh emasmi, bir-ikki yil yo’llarimiz kesishmagan. Qolaversa, yuqorida yozganimday, o’zimizning kichik davramiz boridi. “Ulfati se”ni or bilmasdik, maqolni tan olmasdik, “ulfati chor” bo’lishni istamasdik. Inson o’zi bilan yolg’iz qolishi lozim bo’lgan tunlarni-da adabiyot haqidagi adoqsiz suhbatlarda kechib o’tardik. Lekin kunduzlarimiz bo’lak edi. Mening boshqa shoir jo’ralarim, akalarim, do’stlarim bor edi. Kunduz shularning yoniga ketardim. Ba’zan bu kunduzlar tunga, keyin tongga ulanardi. Qaytib kelib, to’lib-toshib gurung berardim.

Chori Avazning xonasiga qamalib oladigan odati bor. Tonggacha she’r yozib, o’chirib, qayta yozib chiqadi. Kunduzi esa u ham o’zga do’stlari yoniga ketadi, allaqanday to’garaklarga qatnashadi, ulardagi bahs-munozaralarda ishtirok etadi. Izdihom oralab, o’z yo’lini topishga intiladi. Faqat Shodiyor, faqat Shodiyor kunduzlari hech qayerga bormaydi. Darsdan bo’shagan onidan bizni kutib o’tiradi. Biz esa allaqaylarda daydiymiz. Tundagi adoqsiz suhbatlarga mavzu izlab yurdik-da, jo’ra, deymiz qaytib kelganimizda. U to’nini teskari kiyadi. Odam o’zini atrofdan izlamaydi, o’zining ichidan izlaydi, deydi u. Biz uning bu gapini “dono”likka yo’yamiz va kulib qo’ya qolamiz.

(Aslida, u hammamizdan donishmandroq bo’lgan ekan.)

Ichindagi ichindadir, degan o’git hali bizgacha yetib kelmagan. Biz hali mavlono Jaloliddin Rumiyni tanimaymiz.

Rumiy deganda uning o’zini emas, Radiy Fishning kitobini eslaymiz, xolos. Biz sharqliklarga bir g’arblik bir sharqlikni tanishtirmoqda, deya o’zimizcha millatchilik qilamiz.

***

Abduvali Qutbiddin deyatuvdim.

Abduvalining bir balladasi bor edi. Shumroq, quvroq bir kishi qimor o’ynab o’tirib, atrofdagilarga o’tgan-ketgandan gurung beradi. Hamma qiziq gaplarga andarmon bo’lganida uning qartasi o’yinni yutib olaveradi. Shu balladani o’qisam ham, eshitsam ham, qahramonning hikoyani shartta to’xtatib, “Uch so’m cho’zing xulusga” degan joyida maza qilardim. Balladaning syujetini to’xtatib qo’ygan shu bir satr, aslida, asardagi dramatizmni chuqurlashtirib, joziba bag’ishlab turibdi, deb Abduvalining o’ziga uqtirishga urinardim. Abduvali yoyilib kulardi. She’rini o’zidan ham ko’proq yaxshi ko’rgan muxlis topganidan quvonib, tebranib-tebranib yangilarini o’qirdi.

Ancha keyin shu balladani eslashib, Abduvalining o’zidan “Asli, o’zingiz qimor o’ynaganmisiz?” deb so’radim. Ba’zan-ba’zan rolga kirishni xohlab qoladigan do’stim aytdiki, “Biz shu gunohni qilg’onmiz, shunday aybimiz bo’lg’on, vallohki, keyin bu maqomdin o’tib ketgonmiz.” Hazilni bas qilib to’g’ri aytsangiz bo’lmaydimi, dedim. “Rosti, oshna, qimordan qo’rqaman, dedi Abduvali. Munday o’ylab ko’rsangiz, hayotning o’zi qimorga o’xshaydi. Hammamiz yutib olishning ilinjida yuramiz. Qilayotgan ishlarimiz ham qimorbozning oshiq otishiga o’xshab ketadi. Bir ishni boshlab qo’yamizu, keyin yuragimiz taka-puka bo’lib turadi, olchimi-chikka deb.” Men oddiy savol so’radim, siz esa yana tagdoru tukdor javob aytayapsiz, dedim xafa bo’lib (Shunaqa, arzimagan narsalarga ham araz uradigan, boshqalar nazdida besabab xafa bo’lib qoladigan odatim bor). O’ynaganman, keyin tashlab ketganman, desangiz ham bo’ladi-ku!

“O’zingizga qarshi borayapsiz, dedi Abduvali. O’ynaganimni bilib turibsiz, bilib turib yana so’rayapsiz. Chunki sizni nega buni mening tashlab ketganim ko’proq qiziqtiradi. Menda ham shunday holat bo’lgan edi, deb o’zingizni oqlab olmoqchisiz. Rosti, ko’p o’ynamaganman, o’ynaganimda ham oshiq otmaganman, o’zimiz kabi havaskorlar davrasida qarta chiylab ko’rganim rost. Faqat, o’sha onlardan esimda qolgani shuki, qimorda yolg’iz va yagona bo’lgan yutuq va yutqiziq degan tushunchalar bor. Yarim soatmi, bir soatmi o’ynagandan keyin sezasizki, hayotning ma’nosi ham faqat yutish yo yutqizishdan iborat bo’lib qolarkan. Dunyo torayib ketarkan. Tor joyda esa, o’zingiz bilasiz, boshingni egib, yelkangni qisib yurishing kerak. Men bunday chegaralangan hayotga ko’nikolmayman, do’stim. Menga kenglik kerak. “Voh” deb hayqirsang, hayqirig’ing tog’larga urilib, aks-sado bo’lib o’zingga qaytmasa, toqqa chiqishdan ne ma’no?! Men yuragimning titrog’ini, undagi tuyg’ularning shovurini eshitib turishim kerak. To’g’ri, qiziqib ketgan payting, qimorda ham yurak titraydi, lekin yurakning faqat pul deb titrashi, odamni charchatadi.”

Abduvali bir zum jim qoldi. Nazarimda u qachonlar o’ylagan gapini emas, aynan hozir kallasiga kelgan fikrlarni aytayotganday tuyuldi. Unga, huv, o’sha, olis yoshlikda qolib ketgan tentakligini eslay turib, bu tentaklikdan qutilishiga qimorda omadli yo omadsiz bo’lgani emas, qiziqishi kasallikka aylanmay, o’z-o’zidan o’tib ketgani emas, o’zini bu gunohdan tiyishga intilgani emas, hattoki, irodasini ishga solgani ham emas, insonga, aynan shoirga kenglik kerakligi haqida keyin tushunib yetgan falsafani gapirish maroqliroq edi, nazarimda.
Abduvali she’rga aniq-tiniq ma’no beradigan obrazlarni yoqtirmasdi. Ishora tili bilan so’zlardi u. Ba’zilar uni so’fiy shoir, timsollar shoiri deb ham aytadi. Mumkin.

Lekin mumkin degani aniq shunday degani emas.

Abduvali so’fiylarga o’xshab yozardi, desak qisman to’g’ri bo’ladi. Katta bobosi tariqatning piri murshidi bo’lgan bo’lsa ham uning o’zi so’fiy emasdi. So’fiylar sinf sifatida tugutilgan zamonlarda yashaganmiz, axir. Uning qonida o’tgan so’fiy bobolarimizning jazbasi goh-goh g’ulg’ula qilib turardi. Shunisi aniq.

Abduvali o’n to’qqizinchi asr farang simvolistlariga o’xshatib yozishga harakat qilardi, desak ancha to’g’riroq bo’ladi. Chunki u ramz bilan, timsol bilan gapirishni sevar edi. Nafaqat she’rda, hayotda ham timsolni xush ko’rardi. U aniq va ma’no doirasi chegaralangan obrazni qabul qilolmasdi. Istardiki, uning obrazlarini har kishi o’zi xohlaganday tasavvur etsa va ulardan o’zining aqli yetgan darajada ma’nolar chiqarsa. Muxlislar uning she’ridan qancha ko’p ma’no topsa, u shunchalik ko’p xursand bo’lardi.

Aniq aytish mumkin bo’lgan bitta gap bor: Abduvali havaskorlik bosqichini o’tamagan.

U birdaniga professional shoir bo’lib tug’ilgan edi. Baxti ham, fojiasi ham shunda edi.

Uning she’ri timsolga qurilgan, lekin bu timsolning mag’zini chaqishga urinish, botiniy ma’nosini axtarish har doim ham shart emas. Axtargan odam adashib ketadi. Chunki timsolni ming xil ma’noga burish mumkin.

Abduvali o’zi yashab turgan makon va zamonni, jamiyat va shaxsni yurakning tub-tubidan his qilardi. Nimani his qilsa, shuni yozardi.

U dunyoni ko’ngil ko’zi bilan ko’rardi. Xayol otiga minib, dunyoning eng tepasiga, koinotga chiqib olib, sizu biz yashayotgan zaminga nazar tashlar edi. O’shanda bizning dolzarb tuyg’ularimiz unga juda mayda ko’rinib, atrofimizda biz hozircha ko’rmayotgan, ko’rolmayotgan dolg’alar o’sib, vahshatli girdobga aylanib borayotganini sezib, azoblanardi. O’sha yuksaklikdan turib bizga o’zimizni ta’riflab berardi.

Ba’zida u ko’ngil qa’riga sayohat qilardi. O’sha yerdagi tushuniksiz tuyg’ularning suvratini chizardi. So’zga aylangan voqelikni esa tushunish oson. O’z ko’nglini tushungan odam o’zgalarni ham oson tushunadi. Biroq…

Abduvalini har kuni osmonga chiqib, keyin ko’ngil qa’riga qaytib tushish tashvishi horitib qo’ydi. Kenglikni istagan ko’ngli hayotning tor manfaatlari doirasida siqilib qoldi. Hayotda ko’p kasal bo’ldi.

***

Shubert otlig’ buyuk kompozitor bo’lgan. Avstriya poytaxti Venada yashagan. Yoshlik chog’lari o’zi kabi yosh shoir bilan hamxona bo’lib, ko’p qavatli uyning tomi tagidagi bir xonalik kunjakni ijaraga olib yashagan. Shubertga ijod uchun royal kerak edi, royalni esa tunlari chalib bo’lmaydi, qo’shnilar janjal ko’tarishadi. Yarim tunda ko’ngliga musiqa oqib kirsa, u alam bilan boshini ko’rpaga burkagan.

Unga ijaradosh shoir uzoq vaqt ish topolmay, sarson yurgan, keyin senzuraga ishga kirgan – kunduzlari erkin fikrni bo’g’ib, tunlari ozodlik haqda she’r bitgan. Shubert har tun boshini ko’rpadan chiqarib, alam bilan lab qimtiganicha yozib o’tirgan shoirni kuzatgan. Keyin yana boshiga ko’rpani tortib, ko’nglidagi kuyni tinglagan. Bir tong ko’chadagi shovqindan uyg’onib ketgan, ochiq darazadan tashqari qarasa, hamxonasi yerda chalpak bo’lib yotibdi. Ishi boshqa yoqqa, ko’ngli boshqa yoqqa tortgan shoir asabiy zo’riqishga dosh berolmay, o’zini derazadan tashlagan ekan.

***

Adabiyotga, xususan, she’r va she’riyatga minglab, o’n minglab ta’rif berilgan. Tabiiyki, men ham shularning yoniga o’zimning ta’rifimni qo’shganman Balkim, bu ta’rifni ham allaqayerlardan o’qib olgandirman, axir, dunyo qadim-ku.

Shu uchun jumlani quyidagi tarzda boshlay qolay: she’r va she’riyatga shunday qarash bor – shoir bir umr o’zini tushunishga, keyin tushunganini o’zgalarga tushuntirishga urinib yashaydi, hatto, o’zimni tushunib yetdim, deya o’zgalarga tushuntirayotganda ham u o’zini tushunishga urinayotgan bo’ladi. Mabodo, bo’ldi, men o’zimni va dunyoni tushunib yetdim, endi dunyoni men tushunganim kabi tushuninglar, desa, shu onda u shoir sifatida o’ladi. So’zbozga aylanadi.

Abduvalining shunday satrlari bor:

Ortimda cho’l dedim, ko’rsam, Badaxshon,
Qadimiy tangaday behamyon, beshon.
O’zimni izlasam – mendan yo’q nishon,
Al-amon men qayda,
Sim-sim-ey, sim-sim.
Mabodo aldasam qo’llarim sinsin.

Bu she’r yozilib, chop etilganida hali sho’rolar saltanati oyog’ida mustahkam turgan edi. Biroq oshkoralik degan g’alati harakat ham boshlanib, nafaqat shaxslar, butun boshli millatlar ham o’zini, o’zligini anglash harakatiga tushgandi. Ayniqsa, biz kabi ong-shuuri sho’ro mafkurasi bilan sug’orilib, o’zligi unuttirilgan avlodga qiyin bo’layotgandi. Ortimizda cho’l, deya burilib qarasak, Badaxshon kabi ulkan tog’lar ko’kka bo’y cho’zib turganini ko’ra boshlagandik. Suyanadigan tog’larimiz borligidan g’ururlanib, o’zimizga boqsak, “qadimiy tangaday behamyon va beshon” yurganimizni anglardik. Tarix bor, yurt bor, Vatan bor, faqat biz yo’q edik, o’zimizni topolmayotgan edik: “O’zimni izlasam, mendan yo’q nishon”. O’zimizdan so’rab ko’rar edikki, “Men qayda?”…

She’rda butun boshli bir avlodning juda ichkin hayoti o’z ifodasini topgandi, go’yo.

Shunday inja tuyg’ularga qorishgan, yurakning tushuniksiz titroqlarini so’zga ko’chirgan, yangicha va hech kimnikiga siyog’i-da o’xshamagan she’rdan ijtimoiy ma’no qidirmang, deyishni istaguvchilar, albatta, topilishi mumkin. Ularga javobim shuki, men lirik she’rdan ijtimoiy ma’no qidirib, yo’q narsani qulog’idan tortib chiqarib kelayotganim yo’q. Men o’sha davr ziyolilarining, ayniqsa, yoshlarining yuragida hokim bo’lgan tuyg’ular haqida gapiryapman.

Bizning tanglayimizni lenin, partiya degan so’zlar bilan ko’tarishgan. Yosh ko’nglimizni oktyabryat, pioner, komsomol degan tashkilotlarda tarbiyalashgan. Aqlimizga tenglik, ozodlik, birodarlik degan shirin yolg’onlarni quyishgan. Faqat, oshkoralik zamoni kelib, ko’rsak va bilsakki, lenin deganimiz nafaqat oddiy odamlarni, balki butun-butun xalqlarni aldagan ekan. Millatlarga ozodlik berilsin, deb og’izda tayinlagan shu odam milliy mustaqillikka bo’lgan har qanday urinishni qonga botirishga buyruq bergan ekan. Partiya esa millatlar yo’q bo’lib, o’rniga sovet xalqi keladi, bu xalq ulug’ rus tilida gapiradi, degan siyosat yurgizar ekan. Ya’niki, jumladan biz o’zbeklar ham millat sifatida yo’q bo’lib ketishimiz lozim ekan. Shu boisdan ham bizga bobolarimizni eslatishmas, mabodo, jahongir bobolarimiz haqida aytishga to’g’ri kelib qolsa, ular johil, qonxo’r va yana allambalo sifatlarga ega maxluqlar bo’lgan, deb yozishar ekan.

Eng yomoni, biz ham shunday safsatalarga ishonib katta bo’lgan ekanmiz. Otasini sotgan Pavlik Morozovni bizga ideal qilib berishlaridan maqsad, bizlarning ham sotqin bo’lib yetiluvimizni istashganidan edi. Va biz ham shunga juda yaqin kelib qolgan ekanmiz…

Oshkoralik natijasida bularning hammasi deyarli ma’lum bo’lib qoldi. Natijada, o’zini anglash qobiliyatiga ega bo’lgan yosh avlodning ko’nglini tubsiz bo’shliq egalladi. Axir, biz jamiki ishonib yurgan qadriyatlarimizdan mosuvo bo’lgan edik-da! O’tgan hayotimiz yolg’on bo’lib chiqdi. Endigisi ham shubha ostida. Yuqorida aytganimday, ortimizdagi hayotni biyobon, cho’l atay boshladik.

Va yana shu oshkoralikning sharofatidan, burilib qarasak, kuni kecha cho’l deb tushungan tariximiz baland tog’lardan iborat bo’lib chiqdi. Bunisi bizni badtar dovdiratdi. O’zimizni shunday baland tog’lar egasi sanab, ichimizga boqsak, hech vaqo yo’q ekan. Iztirobdan atrofga alanglardik va ko’rardikki, boshqa xalqlarning oliy minbarga chiqqan notiqlari millat manfaatini ko’zlab gapirsa, biznikilar jim turishdan musobaqa o’ynardi. Mabodo, gapirishga to’g’ri kelsa, avval boshliqning og’ziga qarab olardi. Biz kabi hamon mustamlaka bo’lgan o’lkalarda el istiqlol istab ko’chalarga chiqsa, biznikilar “Nega magazinga non kelmadi?” deb janjal boshlardik. Non kelgan bo’lsa, “Nega muning narxi oshibdi?” deya yana to’polon qo’zg’ardik. Magazinlarda non uzilmay, narxi ham oshmay tursa, qo’shnilar tomonga qo’limizni bigiz qilardik: “Anavilar bizning nonimizni tashib ketmoqda!”

Rahbarimiz esa televizorga chiqib olib, go’yoki mehribonchilik ko’rsatardi: indamanglar, ularga ham non kerak. Holbuki, o’sha non yasalgan bug’doyni kuni kecha o’sha qo’shnilar yurtidan sho’rolarning bir uyum qog’ozga aylangan puli evaziga tashib keltirgandik-ku! Qo’shnilar bug’doyni o’ziga qoldirmay, hammasini bizga bergani uchun aybdor edimi?! Bu savolni so’raydigan mard topilmasdi.

Oliy maqsad yo’lida yashashni, kurashishni bilmasdik. Mohiyat qolib, vositalar ustida tortishardik. Hech bo’lmasa, avval mustaqillik kerakmi, demokratiyami, deb o’zaro janjal boshlardik. Natija nima bo’ldi? Biz o’zaro urishib, janjal qilib turgan paytimiz hukumatimizni kechagi kommunistlar bosib oldi. Bunga sira norozi bo’lganimiz yo’q. Aksincha, o’zimizning rahbarlar deb g’ururlandik, endi Maskovni qora tortib borishga hojat qolmadi, deb sevindik. Xalqni, millatni olg’a boshlashi lozim bo’lgan ziyoli og’alarimiz Maskovning o’rniga kelgan yangi boshliqlarga yaqinlashish uchun musobaqa boshlab yubordilar.

Bir so’z bilan aytganda, millatni umumiy bir parokandalik ich-ichidan yemirayotgan, kemirayotgan zamonlar edi. Xalqqa, millatga, mamlakatga emas, o’ziga mustaqillik qurib olgan rahbar va rahbarchalarimizdan farqli o’laroq, oddiy ziyoli xalq farzandlari “ortimizda cho’l desak, Badaxshon” – buyuk tog’lar yurti borligini ko’rardik, lekin bundan sevinishga imkonimiz ham, xohishimiz ham qolmagan edi. Illo, Abduvali Qutbiddin aytgani kabi mustaqullik zamonida qadimiy tangaday behamyon va beshon, g’aribgina bosh egib yurardik.

Lekin hayot davom etardi. Millat bolalarining yuragidagi bu parokandalikni sezgan va so’zga aylantira olgan Abduvali kabi shoirlarimiz ham bor edi.

***

Shoir, dedim u bilan ko’rishganimizda qulochimni katta yozib, she’ringizni o’qidim, mazza qildim. Abduvali kutilmagan javobni aytdi: “Siz maza qilasiz, biz esa qon yutamiz. So’zni yurakdan sitib olishning, sudrab chiqarishning, keyin unga bo’yin egishning o’zi bo’ladimi?”
So’ng Abduvali she’rning davomini o’qidi. Men unga jo’r bo’lib turdim:

So’nggi dam o’zim-la o’chakishsam, hay,
Sohir ko’zlaringdan talab etsam may,
Evoh, kekirdagim kesib etsam nay,
Puflasam – kuy yonsa,
Sim-sim-ey, sim-sim.
Mabodo aldasam yuragim tinsin.

– Oshna, – dedim Abduvalining yengidan tortib. – Mening hozir o’zim bilan o’chakishgim kelayotibdi. O’chakishgim kelayotibdi-yu, lekin qo’rqayapman. O’chakishsam, dunyolar buzilib, vayron bo’lib ketmaydimi?

– Buning sizga zarracha ahamiyati qolmaydi, – dedi Abduvali yarim hazil ohangida. – Chunki kekirdakni kesgandan so’ng, sizga borlikmi, yo’qlikmi, baribir bo’lib qoladi. Ana o’shanda siz chaladigan kuy – abadiyat kuyi bo’ladi.

Keyin Abduvali biroz xomushlandi. She’r o’qigan paytimizdagi majnunlik halovati biroz ortga chekingani sezildi. Aytdiki, oshna, hamma bizni yor ishqida she’r bitadi, deb aytadi. Lekin buni siz tushunasiz: aslida, biz anavi ko’zi, qoshi qaro qizni emas, uning ortidagi yorni sevamiz. Shuning uchun ham visol ummidi oxiratga qolgan. Bu dunyodagi hayotimiz abadiy firoqdir.

– Unda nega she’r yozasiz?

– “Yaxshimi, yomonmi, kasbimiz so’zdir”, birodar. Tug’ilganda bo’ynimizga shu vazifa yuklangan. Undan tonolmaymiz.
Biroz o’ylanib turgach, qo’shimcha qildi:

– Tonsak, yashashning ma’nosi qolmaydi. Bizni zaminga bog’lab turgan oxirgi rishta ham chirt etib uziladi.

***

Afsuski, Abduvalining izdoshlari yo’q edi. U o’zbek she’riyati sahnida tog’day paydo bo’lib, ildizsiz qoyaday qulab ketdi.