31 октабр — Таниқли арман шоири Аветик Исаакян таваллуд топган кун

    « … Бу ажойиб шоирни таржима қилиш – ўта машаққатли. Меҳнатим қай даражада чиққанлигини муҳокама қилиш – менинг ишим эмас. Бироқ шуни айтишим лозимки, менинг бу шоирга меҳрим тушди, уни яхши кўриб қолдим… Исаакян – биринчи рақамли шоир. Эҳтимол, бундайин содда ва тиниқ тил талант бугунги кунда бутун Европада ҳам топилмас…»,- дея  ҳайратланган эди Александр Блок  арман шоири Аветик Исаакяннинг шеърларини рус тилига ўгираркан, дўстларига  ёзган мактубида.

Аветик Исаакян
ШЕЪРЛАР
Хуршид Даврон таржималари

Аветик Исаакян  1875 йил 31 октябрда Арманистоннинг Александрополь шаҳрида дунёга келди. Шу ерда бошланғич таълим олиб, Эчмиадзин семинари ва Лейпцих, Цюрих университетларида таҳсил олди. Болалигидан шеъриятга катта муҳаббат қўйди, шеърлари адабий журналларда чоп этилди. Шоир узоқ йиллар чет эллар – Швейцария, Германия, Австрия, Италия, Францияда яшади; асарларида ўз Ватани соғинчи ва орзу-ўйлари билан нафас олди.

Унинг бой адабий мероси дунёнинг кўплаб тилларига таржима қилинган. Хусусан, улуғ рус шоири Александр Блок унинг шеърларини рус тилига ўгираркан, дўстларига ҳайратланиб мактублар йўллайди: « … Бу ажойиб шоирни таржима қилиш – ўта машаққатли. Меҳнатим қай даражада чиққанлигини муҳокама қилиш – менинг ишим эмас. Бироқ шуни айтишим лозимки, менинг бу шоирга меҳрим тушди, уни яхши кўриб қолдим… Исаакян – биринчи рақамли шоир. Эҳтимол, бундайин содда ва тиниқ тил талант бугунги кунда бутун Европада ҳам топилмас…»
Аветик Исаакян 1957 йил 17 октябрда Ереванда вафот этди.

* * *

Тила, ҳасрат шабнами бўлиб
Кўзёшингдан тиниқ нур сочай,
Ё шабада — ҳамдаминг бўлиб
Сочларингни битталаб очай.

Гар истасанг атиргул бўлиб
Безантирай сенинг кўксингни,
Ё тонготар сочган нур бўлиб
Шуълаларга чулғайин сени.

Ё мажнунтол бўлайин, сенинг
Уйқунгни мен қўриқлай тунлар.
Қуш бўлайми, алла айтсинми
Ошиқ дилим таратган унлар.

Тила, барин мен бажо айлай,
Фақат осмон, еру ой эмас,
Шамол, денгиз долғаси бўлай,
Севишингни фақат айтсанг, бас!

* * *

Қайғурарман, дилим абгор,
Йиғла, гулим, сумбулим,
Йиғла, осмон, йиғла, зангор,
Йиғла, сен ҳам, булбулим.

Ердан қаро осмоним, оҳ,
Ёлғиз фарёд урарман.
Ёри жоним кетди йироқ,
Даштда танҳо юрарман.

Дилимга ўт ёқди жоним,
Ўзи кетди йироққа.
Кўксим яра, оқар қоним,
Ташлаб кетди фироққа.

Қайғурарман, дилим абгор,
Йиғла, гулим, сумбулим,
Йиғла, осмон, йиғла, зангор,
Йиғла, сен ҳам, булбулим.

* * *

Ёргинамнинг сочин хушбўй
Исин олиб кел, шамол!
Дилимни ёз, ғамимни ол,
Хабар олиб ел, шамол!

Гулоб тўла жомни олу
Ҳузуримга кел, соқий!

Дил — боғингдан хуш сўзларни
Узиб-узиб олиб кел!
Атиргулу  бўсаларни
Қанотингда олиб кел!

Гулоб тўла жомни олу
Ҳузуримга кел, соқий!

* * *

Дилим маним бир боғ эди:
Унда гуллар яшнарди,
Муҳаббатим янгроқ эди,
Булбул бўлиб яшарди.

Сулув, айтдинг: «Асирликда
Қандай сайрар булбулинг?
Қандай гўзал! Розимисан,
Узиб олсам бир гулинг?»

Мен ёш эдим, бебош эдим,
Ишонардим сўзларга,
«Гулмас, бутун боғ сенга!» — деб
Айтдим айёр кўзларга.

Золим, боғда лабда кулгу,
Топтадинг барча гулим.
Аноримни синдирдингу
Ўғирладинг булбулим.

* * *

Икки қошинг жаллод тутган
Қилич каби эгилган…

Бу дунёда фароғат йўқ,
Ёлғон, макр қаҳр бор!
Аммо, лабинг шаробини
Ичсам, майли, бошимни
Қиличларинг  кессин, ёр.

Икки қошинг жаллод тутган
Қилич каби эгилган.

* * *

Агар мен шамол бўлсам,
Энг гўзал гулнинг сочин
Силаб, ўриб чиқардим
Қатини бир-бир очиб.

Агар мен оҳу бўлсам,
Сен эса муздек булоқ,
Ташналигим қонмасди
Бўсаларингдан, бироқ.

Агар мен оҳу бўлсам,
Сен-чи, олов — кўйингда
Оҳ, ёниб кул бўлардим
Қучоғингда, қўйнингда.

Аветик Исаакян
ҚАЛБ МАНТИҒИ

   Қалбимизнинг ўз мантиғи бор, бу мантиқ одамнинг ақлини лол қолдиради,-деганди бир куни италиялик дўстим.

— Ҳа, чиндан ҳам кишини ҳайратлантирадиган бу нарса шу қадар «ўжарки», ёлғиз қалбни тан олади, аммо унинг туб моҳиятига етиш мушкул. Негаки, қалб мантиғининг қонун-қоидалари ҳеч кимга маълум эмас, бир тизимга ҳам солинмаган. Бу мантиқ ҳамон ўз Арастусини кутмоқда.

Ечилмаган жумбоқ мисол юрагимиз беҳисоб ва чек-чегарасиз ҳис-туйғуларга лиммо лим. Қалбимиз фақат ўз-ўзинигина тан олади ва ўз-ўзигагина бўйсунади. У коинотдаги моддий жараёнларда бевосита иштирок этса-да, муносабат билдирсада, аммо уни бошқаришга, тизгинлашга қодир куч йўқ. Аксинча, дунёни кўнгилнинг ўзи бошқаради. Ё мен ёлғон гапиряпманми? Ўзинг танангга ўйлаб кўр: сен яшаётган яна қайси оламда эзгулик ва ёвузлик, оқиллик ва телбалик, гўзаллик ва хунуклик биргаликда бир бутун бўла олади. Фақат кўнгилда. Бас, шундай экан, қалбимизгина дунёни яратиши ва уни бошқариши мумкин. Ҳа, қалб мантиғида гап кўп. Бу фикрларни такрорлашдан, бот-бот сўзлашдан чарчамайман, негаки, бир неча ҳафта бурун шу кунларгача мени мулоҳаза юритишга ундаётган бир воқеани эшитгандим; воқеа мазмунини идрок этгунимга қадар унинг мантиғини дил-дилдан чуқур ҳис қилиб улгургандим.

Воқеа қуйидагича рўй берганди.

Онамнинг бир аёл хизматкори бор эди. Биз, болаларни ҳам унинг ўзи катта қилган. У ҳозир ишга ярамай қолган, ёши ҳам олтмишдан ошган. У хизматкор бўлса-да, онам уни ўзига яқин тутар, кўнглидаги сирларини очар, бирга дардлашарди. Бунга кўп гувоҳ бўлганман. Биз уни эркалаб, Мари опа деб чақирардик. Мари опанинг бир нафар ўғли бор эди. Бахтга қарши, унинг ёлғиз жигарбанди лаънати урушда ҳалок бўлди. Бўй-бастидан от ҳуркадиган савлатли йигит бор-йўғи йигирма уч ёшда душман ўқидан нобуд бўлди.

Уруш тугагач, бир йил ўтиб, фронтда ҳалок бўлган жангчиларнинг қолган-қутган жасадини йиғиб келтиришиб, она заминга дафн этишди. Мари опа ўғли гарчи ҳаёт бўлмаса-да, жасади шу заминда, Венецияда, марҳумлар ором олаётган гўшанинг ғарбий қисмида сарвлар билан ҳошияланган, устига кўҳна, қора хоч тиркалган, 24 рақами ўйиб ёзилган катта тош остида ётганидан хотиржам эди. Жангчи йигитдан қолган ягона нишон шу эди. Она учун энди ҳаёт яна бир саҳифасини очган эди. Мари опа ҳафтанинг бир кунини марҳум ўғлига атар ва ҳар шанба куни қабристонга келиб, соатлаб унинг мозори олдида ўтириб, хаёл суришдан эринмасди. Бояқиш аёл шу куни ўғлининг руҳини хотирлаб қабртоши устига қўйиш учун топган-тутган чақаларига гул ва шам сотиб олиб келарди. У бу билан умри сўнгги жангу жадал ва ўқ-оловда кечган ўғлининг лоақал руҳи ёруғлик ва ажиб ифорлардан баҳраманд бўлишини истарди. Она қабр устида шам ёқиб, гулларни қўйгач, соатлаб тик турган кўйи сукут сақлар, ўғлининг болаликдаги фаслини ёдга олар, унга китоб ўқиб берганини, овқатлантириб, ювинтирганини, алла айтиб ухлаганини ва бошқа ёруғ дамларни эслаб, сўнг йиғларди.

Кечқурун эса тағин ҳориб уйига қайтар, куч ва қувват топиш, ғаму ғурбатдан йиқилиб қолмаслик учун рўзғор ишларига ўзини урар, шу билан аламдан ёниб кул бўлаётган юрагини овутарди. Шу тарзда уч йил ўтди. Онаизор уч йил ҳавонинг иссиқ-совуғига қарамай, ёмғир-қорни писанд қилмай қабристонга қатнашни канда қилмади. Бечора Мари опа… бечора она…

-Барибир, юртингиздаги оналар бир жиҳатдан бахтиёр эканлар. Ҳечқурса, вафот этган ўғилларининг қабри бор экан. Биз эса оналаримизни юпатишга ақалли бир тузукроқ баҳона ҳам тўқиёлмаймиз. Ваҳшийларча ўлдирилган ўғлонларимизнинг жасади чўлу биёбонларда қолиб кетган. Аллақачон йиртқичларга ем ҳам бўлгандир.

— Йўқ, янглишаяпсиз, биродар. Сизнинг диёрингиздаги оналар бахтиёр эканлар. Душманлар ёш жангчиларнинг жасадини тилка-пора қилиб, мурдаларини қолдирмаслигининг сабаби шуки, уларга онаизорларнинг кўзи тушганда мушфиқалар сўнгсиз ғам-қайғу чекишарди. Ё мен нотўғри гапиряпманми?

— Эҳтимол ҳақдирсиз. Тағин ҳам билмадим, ҳар бир нарсада ҳикмат бор.

Биргина шу воқеа иккимизни ҳам узоқ-узоқларга етаклади. Майли, дўстим, тағин ҳикояга қайтайлик. Бир куни қабристонларни бошқарадиган уюшма раҳбарияти Мари опадан узр сўраб, уч йилдан буён хабарлашиб турадиган қабр ўғлига тегишли эмаслигини, англашилмовчилик бўлганини тушунтирди. Раҳбарият текширув ишларини олиб борганда, ўнг томондаги 24 рақам остида турган қабртош Мари опанинг ўғлиники эмас, бошқа бировники эканлиги маълум бўлди. Сўл томонда, худди шу рақам ўйиб ёзилган қабртош остида Мари опа ўғлининг жасади кўмилган экан. Бу қабртош ҳам ўнгдагиси каби бир хил: катта қора тош, устига хоч михланганди.

Мари опа бу хабарни эшитибоқ ўзини йўқотиб қўйди. У бир галда ўғлининг ўлимидан дарак топиб, қандай аҳволга тушган бўлса, ушбу англашилмовчилик борасидаги хабардан шу кўйга тушди. Наздида, ўғлини иккинчи маротаба йўқотганди гўё. Бироқ энди қабристонга бормай қўйди. Вақтини шамолга совуриб, уйидан кўчага чиқмади. Онам Мари опани ўз ёғига қоврилиб, касал бўлиб қолмасин, деб эргаштириб, уйимизга келтирганида, уни кўриб, юрагим эзилиб кетди. Бечора аёлнинг кўзлари ич-ичига ботиб, чўпдай озиб кетибди.

— Мари опа, мунча куйинмасангиз? — дедим унга ачиниб,- Ахир ўғлингиз шу бугун ё кеча ўлгани йўқ-ку? Олти-етти йил бўляпти. Ҳадеб кўзёши тўкиб юриш яхшимас, соғлиғингизни ўйласангиз-чи? Кейин биргина сизнинг бошингизга тушдими бу қора кун. Ахир миллионлаб оналар фарзандсиз қолишди-ку…

— Барибир, мени тушунмайсиз, жаноб. Ахир уч йилдан бери ўз ўғлим деб, бошқа бировнинг қабрига бориб-келиб юрган эканман. Бечора ўғлимнинг қабри кир-чир, лойу тупроққа қоришиб кетибди. Устини хазонлар кўмиб ташлабди. Мен аҳмоқ она эса… Алам қилади-да, ахир! Шунда ҳам жимгина ўтираверайми? — бояқишгинанинг кўзёшлари юзини ювиб тушди.

— Нима фарқи бор, ахир сиз хабар олиб турган қабр ҳам қайсидир бир жангчи йигитники эмасми? Уни ҳам ўғлим деб атайверинг. Ўғлингиз ўтиб кетган бўлса, нимани ҳам ҳис қиларди, кўра оларди? — бу гап ногаҳонда тилимдан учди. Мен Мари опа хафа бўлмадимикан, деб қўрқа-писа унга қарагандим, у бирдан жаҳл отига минди:
-Йўқ! Йўқ! Менинг ўғлим — Карло битта эди! Мен хабар олиб турган, қанча ғам-алам чеккан қабрдаги йигитни умримда ҳам кўрмаганман. Унинг кимлигини билмайман ҳам. Мен, ҳатто бу қабртошни неча бор ўпиб, кўзларимга суртгандим. Эҳ, аҳмоқ… аҳмоқ!

Биз, икков хиёл тортишиб қолдик. Ҳақиқатдан ҳам, она ўз туққан фарзандини бировдан кам кўрмайди, аксинча, уни ҳаммадан ҳам кўпроқ севади, меҳр беради, асраб-авайлайди. Ўз ўғли қолиб, бошқа бировга жон нисор этаётган онани ҳеч кўрмаганман. Аммо бу ерда ватан, халқ, она замин учун жангу жадал кечиб, оқибат ҳалок бўлган жангчи йигит учун ҳамма оналар ҳам бирдек она бўлиши кераклигини Мари опага уқдирмоқчи эдим. Мени тушунмади. Эҳтимол, мен янглишгандирман. Аёл бўлмаганим, фарзанд кўриб, унинг доғу ҳасратини кўрмаганим учун ҳам Мари опани тушунмагандирман. Яна билмадим. Хуллас, биз бир-биримизни тушунмадик.

Мари опанинг қайғуси аримади, дарди енгиллашмади. У уйда кўп ўтирмай, охири кетиб қолди.

Шу ерга келганда дўстим бироз тин олди ва сигаретасини тутатиб, шоша-пиша чека бошлади. Менинг қизиқувчанлигим ошган, ҳаяжондан титраб турардим. Охири тоқатим тоқ бўлиб сўрадим:
-Кейинчи? Кейин нима бўлди? Бечора аёл қандай йўл тутди? Эҳтимол, у ҳаммасини тақдир ройишига йўйиб, сўнг ўз ўғлининг қабри олдига қатнай бошлагандир…

— Бу ёғи оз қолди. Тугатяпман ҳикояни,-деди дўстим гапимни бўлиб.- Мари опа ўз сезгиси мантиғи орқали тўғри қарор қабул қилди. Дарвоқе, унутаёзибман: уни “ўғлимнинг кўзига қандай қарайман”, деб бошқа бормай қўйдимикан, деб ўйлаб юргандим. Йўқ, ундай эмас экан. Мари опа қабристонга тағин ҳам бориб келиб юрган экан. Куюнчак она энди иккала қабрни ҳам гуллар билан безаб, ҳар иккаласининг бошига шам ёқади, чанг-чунгларини аритиб, саришта қилиб қўяди. У иккита жангчининг қабрига бир хилда эътибор беради, тенг қайғуради. “Менинг энди иккита ўғлим бор,-дейди Мари опа,-Карлогинам ва унинг ўртоғи. Аҳмоқлигимни қаранг-а? Ахир, уч йил муттасил унинг қабри олдига келиб, кўз ёш тўкиб, руҳи учун истиғфор сўрадим. Дардимни тўкиб, ҳасратлашиб кетардим. У ҳам мени эшитган, менга қўшилиб йиғлагандир, онам, деб қабул қилгандир. Шундай экан, уни ёлғиз қолдириб кетишим мумкинми? Асло! Бу ерда менинг иккита азамат ўғлим ётибди. Иккита қадрли, севимли ўғлим бор.

Бечора она! Бечора онанинг юраги!…

Венеция, 1923 йил.

Умид Али таржимаси

31 oktabr — Taniqli arman shoiri Avetik Isaakyan tavallud topgan kun   

   « … Bu ajoyib shoirni tarjima qilish – o’ta mashaqqatli. Mehnatim qay darajada chiqqanligini muhokama qilish – mening ishim emas. Biroq shuni aytishim lozimki, mening bu shoirga mehrim tushdi, uni yaxshi ko’rib qoldim… Isaakyan – birinchi raqamli shoir. Ehtimol, bundayin sodda va tiniq til talant bugungi kunda butun Yevropada ham topilmas…»,- deya  hayratlangan edi Aleksandr Blok  arman shoiri Avetik Isaakyanning she’rlarini rus tiliga o’girarkan, do’stlariga  yozgan maktubida.

Avetik Isaakyan
SHE’RLAR
Xurshid Davron tarjimalari

   Avetik Isaakyan  1875 yil 31 oktyabrda Armanistonning Aleksandropol` shahrida dunyoga keldi. Shu yerda boshlang’ich ta’lim olib, Echmiadzin seminari va Leyptsix, Syurix universitetlarida tahsil oldi. Bolaligidan she’riyatga katta muhabbat qo’ydi, she’rlari adabiy jurnallarda chop etildi. Shoir uzoq yillar chet ellar – Shveytsariya, Germaniya, Avstriya, Italiya, Frantsiyada yashadi; asarlarida o’z Vatani sog’inchi va orzu-o’ylari bilan nafas oldi.
Uning boy adabiy merosi dunyoning ko’plab tillariga tarjima qilingan. Xususan, ulug’ rus shoiri Aleksandr Blok uning she’rlarini rus tiliga o’girarkan, do’stlariga hayratlanib maktublar yo’llaydi: « … Bu ajoyib shoirni tarjima qilish – o’ta mashaqqatli. Mehnatim qay darajada chiqqanligini muhokama qilish – mening ishim emas. Biroq shuni aytishim lozimki, mening bu shoirga mehrim tushdi, uni yaxshi ko’rib qoldim… Isaakyan – birinchi raqamli shoir. Ehtimol, bundayin sodda va tiniq til talant bugungi kunda butun Yevropada ham topilmas…»  Avetik Isaakyan 1957 yil 17 oktyabrda Yerevanda vafot etdi.

 

* * *

Tila, hasrat shabnami bo’lib
Ko’zyoshingdan tiniq nur sochay,
YO shabada — hamdaming bo’lib
Sochlaringni bittalab ochay.

Gar istasang atirgul bo’lib
Bezantiray sening ko’ksingni,
YO tongotar sochgan nur bo’lib
Shu’lalarga chulg’ayin seni.

YO majnuntol bo’layin, sening
Uyqungni men qo’riqlay tunlar.
Qush bo’laymi, alla aytsinmi
Oshiq dilim taratgan unlar.

Tila, barin men bajo aylay,
Faqat osmon, yeru oy emas,
Shamol, dengiz dolg’asi bo’lay,
Sevishingni faqat aytsang, bas!

* * *

Qayg’urarman, dilim abgor,
Yig’la, gulim, sumbulim,
Yig’la, osmon, yig’la, zangor,
Yig’la, sen ham, bulbulim.

Yerdan qaro osmonim, oh,
Yolg’iz faryod urarman.
Yori jonim ketdi yiroq,
Dashtda tanho yurarman.

Dilimga o’t yoqdi jonim,
O’zi ketdi yiroqqa.
Ko’ksim yara, oqar qonim,
Tashlab ketdi firoqqa.

Qayg’urarman, dilim abgor,
Yig’la, gulim, sumbulim,
Yig’la, osmon, yig’la, zangor,
Yig’la, sen ham, bulbulim.

* * *

Yorginamning sochin xushbo’y
Isin olib kel, shamol!
Dilimni yoz, g’amimni ol,
Xabar olib yel, shamol!

Gulob to’la jomni olu
Huzurimga kel, soqiy!

Dil — bog’ingdan xush so’zlarni
Uzib-uzib olib kel!
Atirgulu bo’salarni
Qanotingda olib kel!

Gulob to’la jomni olu
Huzurimga kel, soqiy!

* * *

Dilim manim bir bog’ edi:
Unda gullar yashnardi,
Muhabbatim yangroq edi,
Bulbul bo’lib yashardi.

Suluv, aytding: «Asirlikda
Qanday sayrar bulbuling?
Qanday go’zal! Rozimisan,
Uzib olsam bir guling?»

Men yosh edim, bebosh edim,
Ishonardim so’zlarga,
«Gulmas, butun bog’ senga!» — deb
Aytdim ayyor ko’zlarga.

Zolim, bog’da labda kulgu,
Toptading barcha gulim.
Anorimni sindirdingu
O’g’irlading bulbulim.

* * *

Ikki qoshing jallod tutgan
Qilich kabi egilgan…

Bu dunyoda farog’at yo’q,
Yolg’on, makr qahr bor!
Ammo, labing sharobini
Ichsam, mayli, boshimni
Qilichlaring kessin, yor.

Ikki qoshing jallod tutgan
Qilich kabi egilgan.

* * *

Agar men shamol bo’lsam,
Eng go’zal gulning sochin
Silab, o’rib chiqardim
Qatini bir-bir ochib.

Agar men ohu bo’lsam,
Sen esa muzdek buloq,
Tashnaligim qonmasdi
Bo’salaringdan, biroq.

Agar men ohu bo’lsam,
Sen-chi, olov — ko’yingda
Oh, yonib kul bo’lardim
Quchog’ingda, qo’yningda.

Avetik Isaakyan
QALB MANTIG’I

Qalbimizning o’z mantig’i bor, bu mantiq odamning aqlini lol qoldiradi,-degandi bir kuni italiyalik do’stim.

— Ha, chindan ham kishini hayratlantiradigan bu narsa shu qadar «o’jarki», yolg’iz qalbni tan oladi, ammo uning tub mohiyatiga yetish mushkul. Negaki, qalb mantig’ining qonun-qoidalari hech kimga ma’lum emas, bir tizimga ham solinmagan. Bu mantiq hamon o’z Arastusini kutmoqda.

Yechilmagan jumboq misol yuragimiz behisob va chek-chegarasiz his-tuyg’ularga limmo lim. Qalbimiz faqat o’z-o’zinigina tan oladi va o’z-o’zigagina bo’ysunadi. U koinotdagi moddiy jarayonlarda bevosita ishtirok etsa-da, munosabat bildirsada, ammo uni boshqarishga, tizginlashga qodir kuch yo’q. Aksincha, dunyoni ko’ngilning o’zi boshqaradi. YO men yolg’on gapiryapmanmi? O’zing tanangga o’ylab ko’r: sen yashayotgan yana qaysi olamda ezgulik va yovuzlik, oqillik va telbalik, go’zallik va xunuklik birgalikda bir butun bo’la oladi. Faqat ko’ngilda. Bas, shunday ekan, qalbimizgina dunyoni yaratishi va uni boshqarishi mumkin. Ha, qalb mantig’ida gap ko’p. Bu fikrlarni takrorlashdan, bot-bot so’zlashdan charchamayman, negaki, bir necha hafta burun shu kunlargacha meni mulohaza yuritishga undayotgan bir voqeani eshitgandim; voqea mazmunini idrok etgunimga qadar uning mantig’ini dil-dildan chuqur his qilib ulgurgandim.

Voqea quyidagicha ro’y bergandi.

Onamning bir ayol xizmatkori bor edi. Biz, bolalarni ham uning o’zi katta qilgan. U hozir ishga yaramay qolgan, yoshi ham oltmishdan oshgan. U xizmatkor bo’lsa-da, onam uni o’ziga yaqin tutar, ko’nglidagi sirlarini ochar, birga dardlashardi. Bunga ko’p guvoh bo’lganman. Biz uni erkalab, Mari opa deb chaqirardik. Mari opaning bir nafar o’g’li bor edi. Baxtga qarshi, uning yolg’iz jigarbandi la’nati urushda halok bo’ldi. Bo’y-bastidan ot hurkadigan savlatli yigit bor-yo’g’i yigirma uch yoshda dushman o’qidan nobud bo’ldi.

Urush tugagach, bir yil o’tib, frontda halok bo’lgan jangchilarning qolgan-qutgan jasadini yig’ib keltirishib, ona zaminga dafn etishdi. Mari opa o’g’li garchi hayot bo’lmasa-da, jasadi shu zaminda, Venetsiyada, marhumlar orom olayotgan go’shaning g’arbiy qismida sarvlar bilan hoshiyalangan, ustiga ko’hna, qora xoch tirkalgan, 24 raqami o’yib yozilgan katta tosh ostida yotganidan xotirjam edi. Jangchi yigitdan qolgan yagona nishon shu edi. Ona uchun endi hayot yana bir sahifasini ochgan edi. Mari opa haftaning bir kunini marhum o’g’liga atar va har shanba kuni qabristonga kelib, soatlab uning mozori oldida o’tirib, xayol surishdan erinmasdi. Boyaqish ayol shu kuni o’g’lining ruhini xotirlab qabrtoshi ustiga qo’yish uchun topgan-tutgan chaqalariga gul va sham sotib olib kelardi. U bu bilan umri so’nggi jangu jadal va o’q-olovda kechgan o’g’lining loaqal ruhi yorug’lik va ajib iforlardan bahramand bo’lishini istardi. Ona qabr ustida sham yoqib, gullarni qo’ygach, soatlab tik turgan ko’yi sukut saqlar, o’g’lining bolalikdagi faslini yodga olar, unga kitob o’qib berganini, ovqatlantirib, yuvintirganini, alla aytib uxlaganini va boshqa yorug’ damlarni eslab, so’ng yig’lardi.

Kechqurun esa tag’in horib uyiga qaytar, kuch va quvvat topish, g’amu g’urbatdan yiqilib qolmaslik uchun
ro’zg’or ishlariga o’zini urar, shu bilan alamdan yonib kul bo’layotgan yuragini ovutardi. Shu tarzda uch yil o’tdi. Onaizor uch yil havoning issiq-sovug’iga qaramay, yomg’ir-qorni pisand qilmay qabristonga qatnashni kanda qilmadi. Bechora Mari opa… bechora ona…

-Baribir, yurtingizdagi onalar bir jihatdan baxtiyor ekanlar. Hechqursa, vafot etgan o’g’illarining qabri bor ekan. Biz esa onalarimizni yupatishga aqalli bir tuzukroq bahona ham to’qiyolmaymiz. Vahshiylarcha o’ldirilgan o’g’lonlarimizning jasadi cho’lu biyobonlarda qolib ketgan. Allaqachon yirtqichlarga yem ham bo’lgandir.

— Yo’q, yanglishayapsiz, birodar. Sizning diyoringizdagi onalar baxtiyor ekanlar. Dushmanlar yosh jangchilarning jasadini tilka-pora qilib, murdalarini qoldirmasligining sababi shuki, ularga onaizorlarning ko’zi tushganda mushfiqalar so’ngsiz g’am-qayg’u chekishardi. YO men noto’g’ri gapiryapmanmi?

— Ehtimol haqdirsiz. Tag’in ham bilmadim, har bir narsada hikmat bor.

Birgina shu voqea ikkimizni ham uzoq-uzoqlarga yetakladi. Mayli, do’stim, tag’in hikoyaga qaytaylik. Bir kuni qabristonlarni boshqaradigan uyushma rahbariyati Mari opadan uzr so’rab, uch yildan buyon xabarlashib turadigan qabr o’g’liga tegishli emasligini, anglashilmovchilik bo’lganini tushuntirdi. Rahbariyat tekshiruv ishlarini olib borganda, o’ng tomondagi 24 raqam ostida turgan qabrtosh Mari opaning o’g’liniki emas, boshqa birovniki ekanligi ma’lum bo’ldi. So’l tomonda, xuddi shu raqam o’yib yozilgan qabrtosh ostida Mari opa o’g’lining jasadi ko’milgan ekan. Bu qabrtosh ham o’ngdagisi kabi bir xil: katta qora tosh, ustiga xoch mixlangandi.

Mari opa bu xabarni eshitiboq o’zini yo’qotib qo’ydi. U bir galda o’g’lining o’limidan darak topib, qanday ahvolga tushgan bo’lsa, ushbu anglashilmovchilik borasidagi xabardan shu ko’yga tushdi. Nazdida, o’g’lini ikkinchi marotaba yo’qotgandi go’yo. Biroq endi qabristonga bormay qo’ydi. Vaqtini shamolga sovurib, uyidan ko’chaga chiqmadi. Onam Mari opani o’z yog’iga qovrilib, kasal bo’lib qolmasin, deb ergashtirib, uyimizga keltirganida, uni ko’rib, yuragim ezilib ketdi. Bechora ayolning ko’zlari ich-ichiga botib, cho’pday ozib ketibdi.

— Mari opa, muncha kuyinmasangiz? — dedim unga achinib,- Axir o’g’lingiz shu bugun yo kecha o’lganiyo’q-ku?
Olti-yetti yil bo’lyapti. Hadeb ko’zyoshi to’kib yurish yaxshimas, sog’lig’ingizni o’ylasangiz-chi? Keyin birgina sizning boshingizga tushdimi bu qora kun. Axir millionlab onalar farzandsiz qolishdi-ku…

— Baribir, meni tushunmaysiz, janob. Axir uch yildan beri o’z o’g’lim deb, boshqa birovning qabriga borib-kelib yurgan ekanman. Bechora o’g’limning qabri kir-chir, loyu tuproqqa qorishib ketibdi. Ustini xazonlar ko’mib tashlabdi. Men ahmoq ona esa… Alam qiladi-da, axir! Shunda ham jimgina o’tiraveraymi? — boyaqishginaning ko’zyoshlari yuzini yuvib tushdi.

— Nima farqi bor, axir siz xabar olib turgan qabr ham qaysidir bir jangchi yigitniki emasmi? Uni ham o’g’lim deb atayvering. O’g’lingiz o’tib ketgan bo’lsa, nimani ham his qilardi, ko’ra olardi? — bu gap nogahonda tilimdan uchdi. Men Mari opa xafa bo’lmadimikan, deb qo’rqa-pisa unga qaragandim, u birdan jahl otiga mindi:
-Yo’q! Yo’q! Mening o’g’lim — Karlo bitta edi! Men xabar olib turgan, qancha g’am-alam chekkan qabrdagi yigitni umrimda ham ko’rmaganman. Uning kimligini bilmayman ham. Men, hatto bu qabrtoshni necha bor o’pib, ko’zlarimga surtgandim. Eh, ahmoq… ahmoq!

Biz, ikkov xiyol tortishib qoldik. Haqiqatdan ham, ona o’z tuqqan farzandini birovdan kam ko’rmaydi, aksincha, uni hammadan ham ko’proq sevadi, mehr beradi, asrab-avaylaydi. O’z o’g’li qolib, boshqa birovga jon nisor etayotgan onani hech ko’rmaganman. Ammo bu yerda vatan, xalq, ona zamin uchun jangu jadal kechib, oqibat halok bo’lgan jangchi yigit uchun hamma onalar ham birdek ona bo’lishi kerakligini Mari opaga uqdirmoqchi edim. Meni tushunmadi. Ehtimol, men yanglishgandirman. Ayol bo’lmaganim, farzand ko’rib, uning dog’u hasratini ko’rmaganim uchun ham Mari opani tushunmagandirman. Yana bilmadim. Xullas, biz bir-birimizni tushunmadik.

Mari opaning qayg’usi arimadi, dardi yengillashmadi. U uyda ko’p o’tirmay, oxiri ketib qoldi.

Shu yerga kelganda do’stim biroz tin oldi va sigaretasini tutatib, shosha-pisha cheka boshladi. Mening qiziquvchanligim oshgan, hayajondan titrab turardim. Oxiri toqatim toq bo’lib so’radim:
-Keyinchi? Keyin nima bo’ldi? Bechora ayol qanday yo’l tutdi? Ehtimol, u hammasini taqdir royishiga yo’yib, so’ng o’z o’g’lining qabri oldiga qatnay boshlagandir…

— Bu yog’i oz qoldi. Tugatyapman hikoyani,-dedi do’stim gapimni bo’lib.- Mari opa o’z sezgisi mantig’i orqali to’g’ri qaror qabul qildi. Darvoqe, unutayozibman: uni “o’g’limning ko’ziga qanday qarayman”, deb boshqa bormay qo’ydimikan, deb o’ylab yurgandim. Yo’q, unday emas ekan. Mari opa qabristonga tag’in ham borib kelib yurgan ekan. Kuyunchak ona endi ikkala qabrni ham gullar bilan bezab, har ikkalasining boshiga sham yoqadi, chang-chunglarini aritib, sarishta qilib qo’yadi. U ikkita jangchining qabriga bir xilda e’tibor beradi, teng qayg’uradi. “Mening endi ikkita o’g’lim bor,-deydi Mari opa,-Karloginam va uning o’rtog’i. Ahmoqligimni qarang-a? Axir, uch yil muttasil uning qabri oldiga kelib, ko’z yosh to’kib, ruhi uchun istig’for so’radim. Dardimni to’kib, hasratlashib ketardim. U ham meni eshitgan, menga qo’shilib yig’lagandir, onam, deb qabul qilgandir. Shunday ekan, uni yolg’iz qoldirib ketishim mumkinmi? Aslo! Bu yerda mening ikkita azamat o’g’lim yotibdi. Ikkita qadrli, sevimli o’g’lim bor.

Bechora ona! Bechora onaning yuragi!…

Venetsiya, 1923 yil.

Umid Ali tarjimasi