Бу шеър аслида Авраам Линколн ҳақида. Фуқаролар Уруши тугаб, унинг қўл остидаги Шимол ғолиб бўлади ва қулдорлик бекор қилинади. Америка у истагандек демократик бағрикенгликка энди эришаман, деганда Линколн қотиллар томонидан ўлдирилади. Шеър шу қотиллик ҳақида…
Мирзоҳид МУЗАФФАР
ЖАНОЗАВОР НЕКБИНЛИК
Мирзоҳид Музаффар 1999 йил 12 сентябрда Тошкент вилоятининг Чиноз туманида туғилган. Иккı шеърий тўплами ва ўнга яқин Америка адабиётига оид таржима асарлари нашр қилинган. Айни пайтда Анқара Университети, Мактаби Лисонияда (Тил-Тарих ва Жўғрофя Факультети) Американ адабиёти бўйича тадқиқот ўтказиш билан бирга мазкур олийгоҳ қошидаги Хорижий Тиллар Олий Мактабида Роман Назарияси бўйича маърузачи ўлароқ фаолият юритади.
Аэропортдан бизни Салим олди. Кутиш залидан ўтиб тураргоҳга етиб олгунгача ҳам тумовим хуруж қила бошлаганди. Жойлашдик.
Икки йил аввалги зилзила турк шаҳарлари билан бирга улардаги университетларни ҳам кунпаякун қилганди. Энди эса, Анқара, Истанбул ва Измирдаги “ота” университетлар бу хароба билим даргоҳларига ёрдам қўлини чўзар, мутахассис жўнатиб, ёрдам қиларди. Бу йил, ёрдам қўли вазифаси бизга тушди, манзилимиз эса зилзиланинг қоқ маркази, Қаҳрамонмарашдаги Сутчи Имом университети.
Туркияда бу университет доим камситиларди. Номи сабаб бўлса керак. Ҳатто, имтиҳондан паст балл олганини айтган ёшларга дўстлари “Сени бундан кейин фақат Сутчи Имом олади”, деб ҳазиллашишарди. Ваҳоланки, Сутчи Имом Туркия Озодлик Муҳорабасининг энг муҳим кишиларидан эди. Ривоятга кўра, вилоятни мустамлака остига олган француз аскарларидан бири маҳалла ҳаммомидан чиққан аёлларга шилқимлик қилади. Масжиддаги ишидан ташқари сут сотиб тирикчилик қилгани учун Сутчи номини олган имом эса у аёлни ҳимоя қилиб, француз аскарини ўлдиради.
…кейинчалик, Отатурк бошчилигидаги Турк Озодлик Муҳорабаси даврида халқи мардонавор курашгани боис Марашга Қаҳрамон, Урфага Шонли, Антепга эса Ғозий мақоми берилади…
Университетнинг энди энди таъмирланаётган биносига кириб бордик. Инсоний Билимлар факультетининг иккинчи қаватига, Ғарб Тиллари кафедрасига киришимиз керак эди. Домлам енгимдан тортиб қўяди. “Бироз нафас ростлаб олсак бўларди…” Индамайман.
Кафедра раҳбарининг хонасидаги суҳбатдан сўнг дам олишимиз маълум бўлди. Эртаси кун, инглиз адабиёти бўлимидаги Америка Тарихи дарсига киришимиз айтилди.
Университет меҳмонхонасига жойлашгач, домлам хонамга кириб, худди кимдандир қўрққандек сўз қотди.
— Эртанги дарсни сен ўтасан. Мавзу Фуқаролар Уруши. Ғамза домланг келолмади, лекин айтдим, материал ташлайди сенга.
— Домла, лекин мен тарихчи эмасман. Қиёсий адабиёт ва роман назариясидан кираман…
— Қара, бакалаврни битирганингга қанча бўлди?
— Бир ярим йил.
— Мен охирги марта бу дарсга қирқ йил аввал кирдим. Ва, ўттиз йилдан бери тилшуносликдан дарс бераман. Сенинг бу борада билиминг ҳали янги. Унутмагансан.
Домла, эҳтимол, шунчаки эрингандир. Менинг эса унутганим унутмаганимдан бисёр.
Тонг отди, дарс тўққиз яримда. Анқарадаги дарсларимиз бу вақтда бошланган кунлар доим жиғибийроним чиқарди. Қаерга шошиласан? Сўфи азон айтмай дарсга келиш деган нарсани ким чиқарибди? Ўша кун ҳам жаҳлим чиқиб уйғондим, аммо, албатта домлаларга зарда қилолмасдим. Ҳатто мени қурбонлик қўйдек саксонта талабанинг қаршисига чиқариб қўйган бўлса ҳам.
Дарс бошланди. Орқада домлалар. Орқамда, доскада “Анқаралик фидокор олимлар, Хуш Келибсиз Бўлимимизга” деб ёзилган лавҳа осиғлиқ.
— Хўп, деб бошладим. Фуқаролар Уруши, қомусий тарихга биноан Американинг Жануби ва Шимоли ўртасида бўлиб ўтган ички низолар силсиласидир. Жанубий штатлар… Шимолий Штатлар… Линколн… Жефферсон Финис Девис… Қулдорлик… Жўхори саноати… Ўн учинчи ўзгартириш…
Орқадан қўл кўтарилди.
— Abolition нима?
— Муайян истибдод тузумининг бекор қилиниши. Масалан, Abolition of Slavery қулдорликнинг, Abolition of Monarchy эса салтанатни бекор қилиш, дегани.
Тушундимикан, деб кўзига тикилдим. Каловланди, аммо шундоқ нарисида ўтирган домласидан қўрқдими, ҳа, дегандек бош ирғиди.
— Болалар, нотўғри тушунманглар, лекин инглизчада жуда тез гапираётган бўлсам, бемалол айтишинглар мумкин.
Орқадаги домладан заҳаролуд кулги эшитилди.
— Сиз бизникиларни қишлоқи, инглизча билмайди, деб ўйлайсизми?
Сезилдими, дегим келди. Савол берган боланинг оддий гапни уч қайта тузишидан аввал ҳам ҳис қилгандим буни. Талабалар менга бошқача қарарди.
— Майли, урушнинг асосий деталларини ўргандик, лекин маълумки, адабиёт синфидамиз. Истасанглар, бир шеър ўқийлик.
Доимий равишда ишлатадиган қартамни ташлагандим ўйин столига. Уолт Уитмендан, ўша машҳур шеър. Капитан ҳақидагиси. Ўқидим.
— Уолт Уитменни ўтган бўлишинглар керак.
— Американ шеърияти бизда фақат қўшимча дарс, тўртинчи курсда ўтилади. Инглиз шеъриятидан йўқми?
Американ тарихи дарсида инглиз шоирига пишириб қўйибдими, дегим келди. Демадим. Натижада, мен ҳам худди бояги боладек домламнинг қарашидан қўрқардим.
— Уитменнинг бу шеъри Фуқаролар Урушига бевосита боғлиқ.
— Қанақасига боғлиқ? Қип қизил патриархал тузум шеъри бу. Қаҳрамон яна эркак! Уялмай отажоним деяпти!
Туркиядаги либерал бўлимларнинг “зулфиячилари” дан, қақилдоқ феминист талаба қиз орага қўшилади.
— Урушни эркак одам бошқаргани учун шундайдир, деб ўйладингми ҳеч? Масалан, Отатурк ҳам эркак. Ота деймиз уни ҳам. Хўш, бу ҳам танқидга арзирмикан?
Қиз жимиб қолди.
— Бу шеър аслида Авраам Линколн ҳақида. Фуқаролар Уруши тугаб, унинг қўл остидаги Шимол ғолиб бўлади ва қулдорлик бекор қилинади. Америка у истагандек демократик бағрикенгликка энди эришаман, деганда Линколн қотиллар томонидан ўлдирилади. Шеър шу қотиллик ҳақида. Линколн ўз боғининг мевасини кўролмай кетганини тасвирлайди. Кема бу Американинг ўзидир. Халқ эса АҚШ Мустақиллик Деклорациясининг биринчи жумласидаги халқ. “WE THE PEOPLE!” Уитмен, мазкур шеърда жуда қизиқ омухталаш техникасини қўллайди. Шеър жўшқин, аммо бир вақтнинг ўзида мотамсаро. Узун сатрларида ғалаба тараннум этилади, бироқ қисқа сатрларда Линколнга тутилган ижтимоий ва шахсий мотам инъикосини кўрамиз. Juxtaposing. Яъни, бир бирига терс икки консептни қарама қарши қўйиш орқали бу консептлар орасидаги фарқни янада кескинлаштириш. Уитменда бу услубни бошқа, хусусан “Ўзлик Ашъори” туркумида ҳам кўп кўрамиз. Шахсият, Уитменга кўра фарқлардан ташкил топган механизациядир. Бунда, албатта американ трансендентализм оқими ва унинг намоёндалари, хусусан Эмерсон ва Торони ҳам унутмаслик керак. Демократик жамият, дейди Эмерсон, оломон орасидаги фарқларга нисбатан ҳурматдан яралади. Кейинчалик, Эмерсон ҳам “On Democratic Vistas” – “Демократик Манфаатлар” эссесида Эмерсоннинг ушбу ғоясини янада бойитади ва ҳамоҳанглик бир хиллик, яъни тоталитарликдан эмас, фарққа бўлган ишончдан туғилишини айтади. Бу фарқ доимий равишда маҳрам бўлиши ҳам шартмас. Ҳиссиёт ва ақлий малакада ҳам кўзга ташланиши мумкин у. Мана, боя айтганимдек, “Саркор” даги мотамсаро руҳ ғалаба ҳиссига қўшилиб кетади. Аммо, қайси ғалаба?
— Қайси ғалаба, деб гапимни бўлади бошқа талаба. — Бир америкалик бошқа америкалик устидан ғолиб чиқди. Биродар биродарнинг қонини тўкди. Ғалаба бунинг қаерида?
— Ғалаба “Фуқаролар Уруши” деган атаманинг “Фуқаролар” қисмида. Норматив уруш стандартларига кўра, ҳақсан, ғолиб тараф йўқ, лекин ўртада демократик манфаатлар бор. Ғалаба инсонники. Ғалаба, ташқаридан эмас, ичкаридан ёрилгани учун тирила олган жамият аталмиш тухумники.
Ичим чиқмади. Адабиёт ҳақида гаплашаётгандик. Ғамза домланинг тарих дарсларидан эмас, Нисо домланинг XIX Аср Американ Адабиёти дарсидан фойдаланаётгандим. Лекин, адабиётнинг ўзи ҳам тарих эмасмиди? Бутун тарихий фактлар аслида кимнингдир дунёқарашидан мушаккил бўлса, нега энди тарих ва адабиёт бир биридан бунчалик узоқ тутилсин? Шуҳрат ва Ойбекнинг романидаги уруш билан Нюрнберг Судидаги ҳужжатлар орасида қандай фарқ бор эди? Шуҳрат, айғоқчилик учун ўзбек аскарига, романида фашист формаси кийгизади ва қаҳрамон номидан “жирканиб кетяпман”, дейди. Ваҳоланки, урушдан йиллар ўтгач, собиқ нацистларни тутиб, Қуддусда суд қилган исроиллик судьялар ҳам айнан шу, шахсий тажриба ва кўрган уқубатларидан келиб чиққан ҳолда ҳукм чиқаришмаганмиди? Тарих тарафсиз эмаслигини биламизу, аммо кимнинг тарафида эканлигини жуда кеч англаб етамиз доим. Лекин, адабиётда унинг ким томонидан ёзилгани шундоқ китоб муқовасига тиркаб қўйилган бўлади.
Танаффус бўлармикан буёқда? Биз Анқарада, икки соатлик дарснинг биринчи соати тугагач, ўн дақиқалик танаффус берардик. Нафас ростлаб олиш ё кашандалар чекиши, кексароқ домлаларнинг чойхўрлик қилиши учун. Йўқса, ҳамма ухлаб қоларди.
— Майли, дедим. Бир ташқарига чиқиб келинглар.
Ҳайтовур, танаффус бор экан. Мактабдагидек қўнғироқ чалинса, кулардим.
Чиқишда, домлам ёнимга келди. Ичимдан бир титроқ шувиллаб ўтди. Расво қилдинг, деса ажабланармидим? Менимча, йўқ.
— Яхши кетяпсан, лекин бу махсус эмас, очиқ дарсга ўхшаяпти. Филологиядан бироз оғиб, назария ҳам ўргат.
— Фуқаролар Урушида назарияни қандай ўргатаман? Биз ҳали уни ўтмаганмиз, дейишса-чи?
— Ўлибдими, инглизни қўй, арман адабиёти бўлимида ҳам назария ўргатилади-ку.
— Домла, тарихчи эмасман, дедим. Мен фақат адабиёт назарияларини биламан. Тарихда, нари борса Анналес Мактаби ё уч тўрт методдан хабарим бор, холос. Улар ҳам аслида антропология ё социологияга тегишлидир, Худо билади.
— Санъатга кириш дарсида ҳамма Да Винчи, Пикассо бўйича тақдимот қилган пайт сен “Том ва Жерри” ни кўтариб келувдинг, эслайсанми?
— Ҳа.
— Ва, мультфильмдан постмодерн истеҳзо топгандинг.
— Хўш?
— Демак, ҳар балодан назария тополасан. Ўша куни назария тўқимадим. Танаффус битгач, “битсин, уйимизга кетайлик”, сиёғи ўтирганларнинг эсноғи менга ҳам юққанди. Мактабда эмасдик. Талабаларни дарсга қизиқтириш мажбуриятим йўқ эди.
— Келинглар, унда шу “Саркор” ни бирга туркчага таржима қилсак.
— Мен курдчага таржима қилсам бўладими?
Олдинги партадаги қорамағиз йигит эди бу.
— Бўлади, лекин мен курдча билмайман.
“Бўлмайди!” Аудиторияда норозилик оловланганди. Туркиянинг бутун фуқаролари турклиги, курд ё заза каби озчилик халқлар аслида йўқлиги, давлат тили туркчалиги… Овозлар эшитиларди. Бояги йигит ўрнидан туриб кетди.
— Хорижий филология ўқийман, деб ҳамманг ўзларингча сўлчисанлар. Лекин, курд ҳаракати, Курдистон давлатининг қурилиши деган ғояга қарши чиқасанлар. Халқнинг озодлигини истамаган одамдан сўлчи чиқмайди.
Орқадаги домлалар ўрнидан туриб, энди йигитга яқинлашаётган пайт, тилга кирдим.
— Курд ҳаракати сўлчилик эмас. Сўл давлатнинг ижтимоий ҳаётдаги ролини қисқартириб, фуқаровий меҳнат қадрининг ошишига хизмат қилади. Курдлар нега Туркиядан айрилиб чиқмоқчи? Чунки, Туркияда уларга она тилларида таълим олишлари тақиқланган, қонунан белгилаб ҳам қўйилган бу тақиқ. Сен норози бўлган нарса, мажбуран турклашув. Майли, буни бир четга сурайлик ва Туркиядан тупроқ қўпориб, Курдистон давлати қурдинг ҳам дейлик. Мактабларда курдча таълим берилади, давлат мафкураси курд миллатчилиги асосида шаклланади. Хўш, бу ҳам ҳали қурилмаган давлатнинг қўлини узатиш, унинг ҳукмини ўзинг яратиб, ўзинг унга бўйсунишинг дегани эмасми? Сен шунчаки миллатчилик қиляпсан, холос. Бунда, бир туркнинг миллатчилигидан ягона фарқинг, ишнинг ичидаги мазлумият, холос. Давлатга ён босувчи, давлатнинг тоталитар босимига эгу чиқувчи ғоя сўлчи бўлолмайди. Назария билмайсан, тўртинчи курсгача кут, балки ўрганарсан.
Йигит ўрнидан туриб чиқиб кетди.
Сўлчи эмасдим. Бутун бошли жамиятнинг озодлигига ишонмасдим. Фақат шахс ўз ҳур иродасига эга бўлиши мумкин, аммо оммавий ҳуррият доим давлат томонидан берилади, деб ўйлардим. Ва, ҳалигача шу фикрдаман.
— Уитмен сўлчи эмасди, болалар. Уитмен, давлатнинг демократик атворидаги тузатишларни ёқларди, холос. “Саркор” ҳам шу ёқлов натижасида ёзилди. Уитмен инсоннинг фақат ўз ўзига тобелигини айтарди. Линколнга бағишлаб шеър ёзгани уни маддоҳ қилиб қўймайди. Аудиториядаги ҳамма шеърни туркчага таржима қилишга тайёр бўлса, бошлайлик. Шунда уни яхшироқ тушунамиз…
Дарсни таржима билан якунладик. Кейинги икки кун давомида, домлалар дарс ўтаётган соатлар шаҳар айландим. Шаҳар қолганмиди ўзи? Шаҳарларнинг бир зилзилалик жони бор, деганди қайсидир шоир. Мен эса бомбалар остида унутилган Байрут ҳақидаги бир қўшиқнинг нақаротини такрорлардим, “Эй шаҳар, сен йўқсан”…
Қаҳрамонмараш йўқ эди. Давлат ҳали уйини битириб бермаган одамлар контейнерларида изиллаб кезар, шаҳардаги мотам аримаганди. Бу мотам Уитменнинг шеъридаги жўшқин жанозага ўхшамасди. Жанозаворлик, деган сўз ўтди ичимдан. Тантанаворлик бўлса, нега жанозавор бўлмасин? Бу шаҳарнинг нағмаси шундай эди.
Уйга қайтишда, самолётдан булутларни томоша қилиб кўзим оғриди. Ва, сумкамдаги курсдошим Америка сафаридан олиб келган 1945 йилги “Майса Япроқлари” нашрини чиқардиму, “Саркор” ни таржима қила бошладим.
Қаҳрамонмараш – Анқара
Уолт УИТМЕН
АЁ САРКОР! МАНИМ САРКОРИМ!
Аслиятдан Мирзоҳид Музаффар таржимаси
Аё Саркор! Маним Саркорим! Бу ваҳшаткор сафар охир бўлди соб,
Бутун балолардан соғ чиқди кема, муродимиз ҳосил, руҳлар файзиёб,
Кўрфаз шундоқ яқин, жаранглар — чақин, улус бизни кутар бўлиб умидвор,
Кутар у эшкакка нигоҳин тақиб, кема яқинлашар қўрқмас, пурвиқор,
Лек Юрак! О, Юрак! Ғамзада Юрак!
Қизариб томғиган томчи томчи қон,
Саркорим ётади саҳнда унсиз,
Муз янглиғ совуқ у, муз янглиғ бежон.
Аё Саркор! Маним Саркорим! Қад ростла, қулоқ тут қўнғироқларга,
Қад ростла, сен учун тушди бу байроқ, сенинг-чун халқ оқди бу қирғоқларга,
Сен учун бу гуллар, бу гулчамбарлар ва сенга аталмиш бу ҳур издиҳом,
Сени чорлар улар, улусинг чорлар, юзингни кўрмоққа муштоқдир, ишон,
Мана, эй Саркорим! Қутлуғ бузруквор!
Кафтимга бош қўйгил, бош қўйгил бир он!
Бу тушдир, кемада, кемадаги туш,
Муз янглиғ қуладинг, совуқ ва бежон.
Жимжит Саркоримнинг қотган лабида на сас бор, на бирон тириклик ранги,
О, отам сезмайди қўлим тафтини, томиридан келмас ҳаёт жаранги,
Лангар ҳам ташланди баҳузур, бедард, сафар ҳам қариди, битди бу афкор,
Бу ваҳшаткор йўлдан қайтди кемамиз, қайтди у зафарга бўлиб сазовор,
Қувонгил эй қирғоқ, чалин қўнғироқ!
Вале мен мотамга ғарқ бўлиб чунон
Саркорим, сен ётган кемада кезгум,
Қуладинг, муз янглиғ совуқ ва бежон.
Bu she’r aslida Avraam Linkoln haqida. Fuqarolar urushi tugab, uning qo‘l ostidagi Shimol g‘olib bo‘ladi va quldorlik bekor qilinadi. Amerika u istagandek demokratik bag‘rikenglikka endi erishaman, deganda Linkoln qotillar tomonidan o‘ldiriladi. She’r shu qotillik haqida…
Mirzohid MUZAFFAR
JANOZAVOR NЕKBINLIK
Aeroportdan bizni Salim oldi. Kutish zalidan o‘tib turargohga yetib olgungacha ham tumovim xuruj qila boshlagandi. Joylashdik.
Ikki yil avvalgi zilzila turk shaharlari bilan birga ulardagi universitetlarni ham kunpayakun qilgandi. Endi esa, Anqara, Istanbul va Izmirdagi “ota” universitetlar bu xaroba bilim dargohlariga yordam qo‘lini cho‘zar, mutaxassis jo‘natib, yordam qilardi. Bu yil, yordam qo‘li vazifasi bizga tushdi, manzilimiz esa zilzilaning qoq markazi, Qahramonmarashdagi Sutchi Imom universiteti.
Turkiyada bu universitet doim kamsitilardi. Nomi sabab bo‘lsa kerak. Hatto, imtihondan past ball olganini aytgan yoshlarga do‘stlari “Seni bundan keyin faqat Sutchi Imom oladi”, deb hazillashishardi. Vaholanki, Sutchi Imom Turkiya Ozodlik Muhorabasining eng muhim kishilaridan edi. Rivoyatga ko‘ra, viloyatni mustamlaka ostiga olgan fransuz askarlaridan biri mahalla hammomidan chiqqan ayollarga shilqimlik qiladi. Masjiddagi ishidan tashqari sut sotib tirikchilik qilgani uchun Sutchi nomini olgan imom esa u ayolni himoya qilib, fransuz askarini o‘ldiradi.
…keyinchalik, Otaturk boshchiligidagi Turk Ozodlik Muhorabasi davrida xalqi mardonavor kurashgani bois Marashga Qahramon, Urfaga Shonli, Antepga esa G‘oziy maqomi beriladi…
Universitetning endi endi ta’mirlanayotgan binosiga kirib bordik. Insoniy Bilimlar fakultetining ikkinchi qavatiga, G‘arb Tillari kafedrasiga kirishimiz kerak edi. Domlam yengimdan tortib qo‘yadi. “Biroz nafas rostlab olsak bo‘lardi…” Indamayman.
Kafedra rahbarining xonasidagi suhbatdan so‘ng dam olishimiz ma’lum bo‘ldi. Ertasi kun, ingliz adabiyoti bo‘limidagi Amerika Tarixi darsiga kirishimiz aytildi.
Universitet mehmonxonasiga joylashgach, domlam xonamga kirib, xuddi kimdandir qo‘rqqandek so‘z qotdi.
— Ertangi darsni sen o‘tasan. Mavzu Fuqarolar Urushi. G‘amza domlang kelolmadi, lekin aytdim, material tashlaydi senga.
— Domla, lekin men tarixchi emasman. Qiyosiy adabiyot va roman nazariyasidan kiraman…
— Qara, bakalavrni bitirganingga qancha bo‘ldi?
— Bir yarim yil.
— Men oxirgi marta bu darsga qirq yil avval kirdim. Va, o‘ttiz yildan beri tilshunoslikdan dars beraman. Sening bu borada biliming hali yangi. Unutmagansan.
Domla, ehtimol, shunchaki eringandir. Mening esa unutganim unutmaganimdan bisyor.
Tong otdi, dars to‘qqiz yarimda. Anqaradagi darslarimiz bu vaqtda boshlangan kunlar doim jig‘ibiyronim chiqardi. Qayerga shoshilasan? So‘fi azon aytmay darsga kelish degan narsani kim chiqaribdi? O‘sha kun ham jahlim chiqib uyg‘ondim, ammo, albatta domlalarga zarda qilolmasdim. Hatto meni qurbonlik qo‘ydek saksonta talabaning qarshisiga chiqarib qo‘ygan bo‘lsa ham.
Dars boshlandi. Orqada domlalar. Orqamda, doskada “Anqaralik fidokor olimlar, Xush Kelibsiz Bo‘limimizga” deb yozilgan lavha osig‘liq.
— Xo‘p, deb boshladim. Fuqarolar Urushi, qomusiy tarixga binoan Amerikaning Janubi va Shimoli o‘rtasida bo‘lib o‘tgan ichki nizolar silsilasidir. Janubiy shtatlar… Shimoliy Shtatlar… Linkoln… Jefferson Finis Devis… Quldorlik… Jo‘xori sanoati… O‘n uchinchi o‘zgartirish…
Orqadan qo‘l ko‘tarildi.
— Abolition nima?
— Muayyan istibdod tuzumining bekor qilinishi. Masalan, Abolition of Slavery quldorlikning, Abolition of Monarchy esa saltanatni bekor qilish, degani.
Tushundimikan, deb ko‘ziga tikildim. Kalovlandi, ammo shundoq narisida o‘tirgan domlasidan qo‘rqdimi, ha, degandek bosh irg‘idi.
— Bolalar, noto‘g‘ri tushunmanglar, lekin inglizchada juda tez gapirayotgan bo‘lsam, bemalol aytishinglar mumkin.
Orqadagi domladan zaharolud kulgi eshitildi.
— Siz biznikilarni qishloqi, inglizcha bilmaydi, deb o‘ylaysizmi?
Sezildimi, degim keldi. Savol bergan bolaning oddiy gapni uch qayta tuzishidan avval ham his qilgandim buni. Talabalar menga boshqacha qarardi.
— Mayli, urushning asosiy detallarini o‘rgandik, lekin ma’lumki, adabiyot sinfidamiz. Istasanglar, bir she’r o‘qiylik.
Doimiy ravishda ishlatadigan qartamni tashlagandim o‘yin stoliga. Uolt Uitmendan, o‘sha mashhur she’r. Kapitan haqidagisi. O‘qidim.
— Uolt Uitmenni o‘tgan bo‘lishinglar kerak.
— Amerikan she’riyati bizda faqat qo‘shimcha dars, to‘rtinchi kursda o‘tiladi. Ingliz she’riyatidan yo‘qmi?
Amerikan tarixi darsida ingliz shoiriga pishirib qo‘yibdimi, degim keldi. Demadim. Natijada, men ham xuddi boyagi boladek domlamning qarashidan qo‘rqardim.
— Uitmenning bu she’ri Fuqarolar Urushiga bevosita bog‘liq.
— Qanaqasiga bog‘liq? Qip qizil patriarxal tuzum she’ri bu. Qahramon yana erkak! Uyalmay otajonim deyapti!
Turkiyadagi liberal bo‘limlarning “zulfiyachilari” dan, qaqildoq feminist talaba qiz oraga qo‘shiladi.
— Urushni erkak odam boshqargani uchun shundaydir, deb o‘yladingmi hech? Masalan, Otaturk ham erkak. Ota deymiz uni ham. Xo‘sh, bu ham tanqidga arzirmikan?
Qiz jimib qoldi.
— Bu she’r aslida Avraam Linkoln haqida. Fuqarolar urushi tugab, uning qo‘l ostidagi Shimol g‘olib bo‘ladi va quldorlik bekor qilinadi. Amerika u istagandek demokratik bag‘rikenglikka endi erishaman, deganda Linkoln qotillar tomonidan o‘ldiriladi. She’r shu qotillik haqida. Linkoln o‘z bog‘ining mevasini ko‘rolmay ketganini tasvirlaydi. Kema bu Amerikaning o‘zidir. Xalq esa AQSH Mustaqillik Dekloratsiyasining birinchi jumlasidagi xalq. “WE THE PEOPLE!” Uitmen, mazkur she’rda juda qiziq omuxtalash texnikasini qo‘llaydi. She’r jo‘shqin, ammo bir vaqtning o‘zida motamsaro. Uzun satrlarida g‘alaba tarannum etiladi, biroq qisqa satrlarda Linkolnga tutilgan ijtimoiy va shaxsiy motam in’ikosini ko‘ramiz. Juxtaposing. Ya’ni, bir biriga ters ikki konseptni qarama qarshi qo‘yish orqali bu konseptlar orasidagi farqni yanada keskinlashtirish. Uitmenda bu uslubni boshqa, xususan “O‘zlik Ash’ori” turkumida ham ko‘p ko‘ramiz. Shaxsiyat, Uitmenga ko‘ra farqlardan tashkil topgan mexanizatsiyadir. Bunda, albatta amerikan transendentalizm oqimi va uning namoyondalari, xususan Emerson va Toroni ham unutmaslik kerak. Demokratik jamiyat, deydi Emerson, olomon orasidagi farqlarga nisbatan hurmatdan yaraladi. Keyinchalik, Emerson ham “On Democratic Vistas” – “Demokratik Manfaatlar” essesida Emersonning ushbu g‘oyasini yanada boyitadi va hamohanglik bir xillik, ya’ni totalitarlikdan emas, farqqa bo‘lgan ishonchdan tug‘ilishini aytadi. Bu farq doimiy ravishda mahram bo‘lishi ham shartmas. Hissiyot va aqliy malakada ham ko‘zga tashlanishi mumkin u. Mana, boya aytganimdek, “Sarkor” dagi motamsaro ruh g‘alaba hissiga qo‘shilib ketadi. Ammo, qaysi g‘alaba?
— Qaysi g‘alaba, deb gapimni bo‘ladi boshqa talaba. — Bir amerikalik boshqa amerikalik ustidan g‘olib chiqdi. Birodar birodarning qonini to‘kdi. G‘alaba buning qayerida?
— G‘alaba “Fuqarolar Urushi” degan atamaning “Fuqarolar” qismida. Normativ urush standartlariga ko‘ra, haqsan, g‘olib taraf yo‘q, lekin o‘rtada demokratik manfaatlar bor. G‘alaba insonniki. G‘alaba, tashqaridan emas, ichkaridan yorilgani uchun tirila olgan jamiyat atalmish tuxumniki.
Ichim chiqmadi. Adabiyot haqida gaplashayotgandik. G‘amza domlaning tarix darslaridan emas, Niso domlaning XIX Asr Amerikan Adabiyoti darsidan foydalanayotgandim. Lekin, adabiyotning o‘zi ham tarix emasmidi? Butun tarixiy faktlar aslida kimningdir dunyoqarashidan mushakkil bo‘lsa, nega endi tarix va adabiyot bir biridan bunchalik uzoq tutilsin? Shuhrat va Oybekning romanidagi urush bilan Nyurnberg Sudidagi hujjatlar orasida qanday farq bor edi? Shuhrat, ayg‘oqchilik uchun o‘zbek askariga, romanida fashist formasi kiygizadi va qahramon nomidan “jirkanib ketyapman”, deydi. Vaholanki, urushdan yillar o‘tgach, sobiq natsistlarni tutib, Quddusda sud qilgan isroillik sudyalar ham aynan shu, shaxsiy tajriba va ko‘rgan uqubatlaridan kelib chiqqan holda hukm chiqarishmaganmidi? Tarix tarafsiz emasligini bilamizu, ammo kimning tarafida ekanligini juda kech anglab yetamiz doim. Lekin, adabiyotda uning kim tomonidan yozilgani shundoq kitob muqovasiga tirkab qo‘yilgan bo‘ladi.
Tanaffus bo‘larmikan buyoqda? Biz Anqarada, ikki soatlik darsning birinchi soati tugagach, o‘n daqiqalik tanaffus berardik. Nafas rostlab olish yo kashandalar chekishi, keksaroq domlalarning choyxo‘rlik qilishi uchun. Yo‘qsa, hamma uxlab qolardi.
— Mayli, dedim. Bir tashqariga chiqib kelinglar.
Haytovur, tanaffus bor ekan. Maktabdagidek qo‘ng‘iroq chalinsa, kulardim.
Chiqishda, domlam yonimga keldi. Ichimdan bir titroq shuvillab o‘tdi. Rasvo qilding, desa ajablanarmidim? Menimcha, yo‘q.
— Yaxshi ketyapsan, lekin bu maxsus emas, ochiq darsga o‘xshayapti. Filologiyadan biroz og‘ib, nazariya ham o‘rgat.
— Fuqarolar Urushida nazariyani qanday o‘rgataman? Biz hali uni o‘tmaganmiz, deyishsa-chi?
— O‘libdimi, inglizni qo‘y, arman adabiyoti bo‘limida ham nazariya o‘rgatiladi-ku.
— Domla, tarixchi emasman, dedim. Men faqat adabiyot nazariyalarini bilaman. Tarixda, nari borsa Annales Maktabi yo uch to‘rt metoddan xabarim bor, xolos. Ular ham aslida antropologiya yo sotsiologiyaga tegishlidir, Xudo biladi.
— San’atga kirish darsida hamma Da Vinchi, Pikasso bo‘yicha taqdimot qilgan payt sen “Tom va Jerri” ni ko‘tarib keluvding, eslaysanmi?
— Ha.
— Va, multfilmdan postmodern istehzo topganding.
— Xo‘sh?
— Demak, har balodan nazariya topolasan. O‘sha kuni nazariya to‘qimadim. Tanaffus bitgach, “bitsin, uyimizga ketaylik”, siyog‘i o‘tirganlarning esnog‘i menga ham yuqqandi. Maktabda emasdik. Talabalarni darsga qiziqtirish majburiyatim yo‘q edi.
— Kelinglar, unda shu “Sarkor” ni birga turkchaga tarjima qilsak.
— Men kurdchaga tarjima qilsam bo‘ladimi?
Oldingi partadagi qoramag‘iz yigit edi bu.
— Bo‘ladi, lekin men kurdcha bilmayman.
“Bo‘lmaydi!” Auditoriyada norozilik olovlangandi. Turkiyaning butun fuqarolari turkligi, kurd yo zaza kabi ozchilik xalqlar aslida yo‘qligi, davlat tili turkchaligi… Ovozlar eshitilardi. Boyagi yigit o‘rnidan turib ketdi.
— Xorijiy filologiya o‘qiyman, deb hammang o‘zlaringcha so‘lchisanlar. Lekin, kurd harakati, Kurdiston davlatining qurilishi degan g‘oyaga qarshi chiqasanlar. Xalqning ozodligini istamagan odamdan so‘lchi chiqmaydi.
Orqadagi domlalar o‘rnidan turib, endi yigitga yaqinlashayotgan payt, tilga kirdim.
— Kurd harakati so‘lchilik emas. So‘l davlatning ijtimoiy hayotdagi rolini qisqartirib, fuqaroviy mehnat qadrining oshishiga xizmat qiladi. Kurdlar nega Turkiyadan ayrilib chiqmoqchi? Chunki, Turkiyada ularga ona tillarida ta’lim olishlari taqiqlangan, qonunan belgilab ham qo‘yilgan bu taqiq. Sen norozi bo‘lgan narsa, majburan turklashuv. Mayli, buni bir chetga suraylik va Turkiyadan tuproq qo‘porib, Kurdiston davlati qurding ham deylik. Maktablarda kurdcha ta’lim beriladi, davlat mafkurasi kurd millatchiligi asosida shakllanadi. Xo‘sh, bu ham hali qurilmagan davlatning qo‘lini uzatish, uning hukmini o‘zing yaratib, o‘zing unga bo‘ysunishing degani emasmi? Sen shunchaki millatchilik qilyapsan, xolos. Bunda, bir turkning millatchiligidan yagona farqing, ishning ichidagi mazlumiyat, xolos. Davlatga yon bosuvchi, davlatning totalitar bosimiga egu chiquvchi g‘oya so‘lchi bo‘lolmaydi. Nazariya bilmaysan, to‘rtinchi kursgacha kut, balki o‘rganarsan.
Yigit o‘rnidan turib chiqib ketdi.
So‘lchi emasdim. Butun boshli jamiyatning ozodligiga ishonmasdim. Faqat shaxs o‘z hur irodasiga ega bo‘lishi mumkin, ammo ommaviy hurriyat doim davlat tomonidan beriladi, deb o‘ylardim. Va, haligacha shu fikrdaman.
— Uitmen so‘lchi emasdi, bolalar. Uitmen, davlatning demokratik atvoridagi tuzatishlarni yoqlardi, xolos. “Sarkor” ham shu yoqlov natijasida yozildi. Uitmen insonning faqat o‘z o‘ziga tobeligini aytardi. Linkolnga bag‘ishlab she’r yozgani uni maddoh qilib qo‘ymaydi. Auditoriyadagi hamma she’rni turkchaga tarjima qilishga tayyor bo‘lsa, boshlaylik. Shunda uni yaxshiroq tushunamiz…
Darsni tarjima bilan yakunladik. Keyingi ikki kun davomida, domlalar dars o‘tayotgan soatlar shahar aylandim. Shahar qolganmidi o‘zi? Shaharlarning bir zilzilalik joni bor, degandi qaysidir shoir. Men esa bombalar ostida unutilgan Bayrut haqidagi bir qo‘shiqning naqarotini takrorlardim, “Ey shahar, sen yo‘qsan”…
Qahramonmarash yo‘q edi. Davlat hali uyini bitirib bermagan odamlar konteynerlarida izillab kezar, shahardagi motam arimagandi. Bu motam Uitmenning she’ridagi jo‘shqin janozaga o‘xshamasdi. Janozavorlik, degan so‘z o‘tdi ichimdan. Tantanavorlik bo‘lsa, nega janozavor bo‘lmasin? Bu shaharning nag‘masi shunday edi.
Uyga qaytishda, samolyotdan bulutlarni tomosha qilib ko‘zim og‘ridi. Va, sumkamdagi kursdoshim Amerika safaridan olib kelgan 1945 yilgi “Maysa Yaproqlari” nashrini chiqardimu, “Sarkor” ni tarjima qila boshladim.
Qahramonmarash – Anqara
Uolt UITMEN
AYO SARKOR! MANIM SARKORIM!
Asliyatdan Mirzohid Muzaffar tarjimasi
Ayo Sarkor! Manim Sarkorim! Bu vahshatkor safar oxir bo‘ldi sob,
Butun balolardan sog‘ chiqdi kema, murodimiz hosil, ruhlar fayziyob,
Ko‘rfaz shundoq yaqin, jaranglar — chaqin, ulus bizni kutar bo‘lib umidvor,
Kutar u eshkakka nigohin taqib, kema yaqinlashar qo‘rqmas, purviqor,
Lek Yurak! O, Yurak! G‘amzada Yurak!
Qizarib tomg‘igan tomchi tomchi qon,
Sarkorim yotadi sahnda unsiz,
Muz yanglig‘ sovuq u, muz yanglig‘ bejon.
Ayo Sarkor! Manim Sarkorim! Qad rostla, quloq tut qo‘ng‘iroqlarga,
Qad rostla, sen uchun tushdi bu bayroq, sening-chun xalq oqdi bu qirg‘oqlarga,
Sen uchun bu gullar, bu gulchambarlar va senga atalmish bu hur izdihom,
Seni chorlar ular, ulusing chorlar, yuzingni ko‘rmoqqa mushtoqdir, ishon,
Mana, ey Sarkorim! Qutlug‘ buzrukvor!
Kaftimga bosh qo‘ygil, bosh qo‘ygil bir on!
Bu tushdir, kemada, kemadagi tush,
Muz yanglig‘ qulading, sovuq va bejon.
Jimjit Sarkorimning qotgan labida na sas bor, na biron tiriklik rangi,
O, otam sezmaydi qo‘lim taftini, tomiridan kelmas hayot jarangi,
Langar ham tashlandi bahuzur, bedard, safar ham qaridi, bitdi bu afkor,
Bu vahshatkor yo‘ldan qaytdi kemamiz, qaytdi u zafarga bo‘lib sazovor,
Quvongil ey qirg‘oq, chalin qo‘ng‘iroq!
Vale men motamga g‘arq bo‘lib chunon
Sarkorim, sen yotgan kemada kezgum,
Qulading, muz yanglig‘ sovuq va bejon.
Mirzohid Muzaffar 1999 yil 12 sentyabrda Toshkent viloyatining Chinoz tumanida tug‘ilgan. Ikkı she’riy to‘plami va o‘nga yaqin Amerika adabiyotiga oid tarjima asarlari nashr qilingan. Ayni paytda Anqara Universiteti, Maktabi Lisoniyada (Til-Tarix va Jo‘g‘rofya Fakulteti) Amerikan adabiyoti bo‘yicha tadqiqot o‘tkazish bilan birga mazkur oliygoh qoshidagi Xorijiy Tillar Oliy Maktabida Roman Nazariyasi bo‘yicha ma’ruzachi o‘laroq faoliyat yuritadi.
