1 март — устоз шоира Зулфия таваллуд топган кун

    Мен Зулфия опани илк маротиба 1968 йилнинг кузида Самарқанднинг 2500 йиллиги нишонланган кунларда кўрганман. Шаҳар марказидаги маданият боғининг ёнгинасида жойлашган янги кинотеатрда катта мушоира бўлган эди…

Хуршид Даврон
УНУТМАЙМАН, УНУТОЛМАЙМАН

Мен  Зулфия опани илк маротиба 1968 йилнинг кузида Самарқанднинг 2500 йиллиги нишонланган кунларда кўрганман. Шаҳар марказидаги маданият боғининг ёнгинасида жойлашган янги кинотеатрда катта мушоира бўлган, Қайсин Қулиев, Зулфия опа, Расул Ҳамзатов, Давид Кугультинов, Евгений Евтушенко ва бошқа меҳмон шоирлар шеърлар ўқиган даврада орзулар қучоғида яшнаб ўтирганман. Мажлис сўнгида шоирларга гулдасталар тутганда, «Ҳовлимизда шунча гулу нега олиб келмадим» деб пушаймон бўлганим ҳали-ҳануз эсимдан кетгани йўқ…

Ҳозир ҳам хотирамда турибди:  Зулфия опа 1979 (ёки 1980 йили) ёзувчилар уюшмасида мени илк учрашган чоғидаёқ маҳкам қучоқлаган, «Сиздан Ҳамид Олимжоннинг иси келади, сиз ҳам шеърингизда «ва»ни кўп ишлатасиз» деб меҳр билан тикилган, кейин қўлимдан ушлаб ўша пайтда ёзувчилар уюшмасининг унутилмас раҳбари Сарвар Азимов хонасига бошлаб кирган ва Сарвар акага «Сарваржон, бугундан бошлаб менга нима яхшилик қилмоқчи бўлсангиз, мана шу йигитга қиласиз» деган эди.  Шундай гапни унутиб бўладими? Унутадиган одамнинг кўзи кўр бўлиши керак эмасми!

 Ўша илк учрашувдан кейин мен офсет фабрикаси ёнидан кириб кетиладиган маҳалладаги Зулфия опа хонадонига икки-уч марта борганман. Ҳар гал борганимда опа шеър ўқитар, аммо шеърларимга баҳо бермас, фақат қисқагина «Яхши» дер эди,холос. Фақат бир марта Анна Ахматовадан қилган таржималаримни тинглаб, уларни «Саодат» журналига олиб боринг» деган эди. Бир неча ой ўтмай журналда Анна Ахматованинг «Марсия» достони ва бир неча шеърлари менинг таржимамда эълон қилинган эди.

Зулфия опанинг тақдим этилаётган  мақоласи ҳам шунчаки пайдо бўлмаган. Ўша йили дашноқ Гдлян  раҳбарлигида «Пахта иши»  Шароф Рашидов ўлимидан кейин яна авжига чиққан, Ўзбекистон компартиясининг XVI пленумидан кейин республикадаги мафкура сиёсати, аслида қатағони кучайгандан-кучайган, компартиянинг мафкура тизимини бошқарган Раъно Абдуллаева ўзбек адибларини, энг аввало, Наврўзни ва она тили мақомини тиклашга киришган ёш шоирларга қарши кескин кураш бошлаган, уларнинг тўпламларини нашриётлар режасидан ўчиришга амру фармон берган эди. Китоби тўхтатилганлар қаторида мен ҳам бор эдим. Фидойи шоира Қутлибека хатти-ҳаракати билан Зулфия опанинг мени ҳимоя қилган ушбу мақоласи ана шундай олатасир пайтда ёзилган эди. Ҳолбуки, неча кўзга кўринган, забардаст мунаққид «акахонларимиз» қаламларини «қилич»га айлантириб тенгдошларимга беаёв ташланган, адабиётимиз тарихида олдин ҳам бўлиб ўтган уятсизликнинг янги  палласи авжида эди. Бу уятстиз  «адабиётшунослар» шу жумладан менга ҳам «миллатчилиги сезилади», «Темурни мадҳ этишга уринади», «авлодларни бир-бирига қарама-қарши қўймоқчи бўлади» деган сиёсий айблар тиркаб, янги тўпламим қўлёзмасига ички, яъни яширин тақризлар ёзиб, ур калтак-сур калтак қилишар ва бу уятсиз ишларидан беҳад роҳатланишарди.  Шундай бир пайтда Зулфия опанинг мақоласи менга маънавий суянчиқ бўлди. Мен умримнинг сўнгги лаҳзасигача Опанинг бу меҳрли жасоратини унутмайман. Унутолмайман.

ЗУЛФИЯ
ХУРШИД ДАВРОННИНГ
ШЕЪРИЙ ТЎПЛАМЛАРИ ҲАҚИДА

Етмишинчи йилларда адабиётимизга бир-бирига ўхшаган ва ўхшамаган ёш шоирлар кириб келишди. Безовталиги, дадиллиги билан улар бир-бирига ўхшайди. Лекин фикрлаш тарзи, баён услуби ҳар бириники ўзига хос.

Шу шоирлар орасида Хуршиднинг ўз ўрни бор. Унинг «Тунги боғлар» шеърий тўпламидаги битта шеърни доим эслаб юраман:

Дилингдаги сўзни айт фақат,
Севсанг, бахтли этгин аёлни.
Унга сен зар, тиллони эмас,
Инъом этгин ойни, шамолни.

Ўчингни ол ёвдан, зулматдан,
Сотқинлардан, энг охир майдан,
Сон-саноқсиз тераклар аро
Энг бақувват чинорга айлан.

Шу шеърида айтган фикрида Хуршиднинг ўзи доим устивор туради: унинг меҳри ҳам, нафрати ҳам, ачиниши ҳам, тасаллиси ҳам рост.

«Қучоғингга бошимни қўйдим», «Шундай яшил менинг Ватаним» шеърлари гўзал туйғу билан ёзилгандир.

Қучоғингга бошимни қўйдим,
Сен чеккан ғам-ҳасратда куйдим.
Суйдим сенинг Оқдарёнгни ман
Ҳамда Қорадарёнгни суйдим…

Сен боболар битган байтдирсан,
Муҳаббатим қўшиб айтурман.
Ўтмишингга йўл солиб гоҳо,
Келажагинг билиб қайтурман.
Эй, қалбимнинг онаси, Ватан!

Хуршид курашчан шоир ҳам. У ўзи сиғинган, ўзи муқаддас деб билган туйғуларнинг бошқаларга — кўпчиликка ўтиши учун курашади ҳам. «Оила», «Ўзбекистонни…» каби шеърларини ўқиганда одам ўзини бирдан кучли сезади, шу кучига яраша юрти учун, халқи учун, ззгуликлар учун қандайдир яхши ишлар ҳилгиси келади.

Хуршид Даврон шеърларининг поэтикаси ҳам чиройли, оригинал. Унинг топган образлари узоқ вақт хаёлингга ёруғлик бериб туради. Бир шеърида:

Савр туни.
Салқин шабада
Жийда гулин димоққа урар.
Қишлоқдаги қудуқ тубида
Юлдуз акси товланиб турар.
Боғлар аро дарахтлар эмас,
Йиғилгандек ўйчан даҳолар…

Яна бир шеърида:

Булутларни олиб кетмоқда шамол,
Ой — қалъа устида силкинган рўмол.
Йўқ, у оловларда ёнган, лекин манфур ёв
Ололмаган қалъа устида ялов…

Хуршид Давроннинг баъзи тенгдошлари ижодида мавҳумлик бор, лекин у бу қусурдан холи. Унинг фикри аниқ, образлари тиниқ.

Хуршиднинг шеърларида яна бир ўзига хосликни кузатаман. У аёллар руҳиятини, жуда яхши билади. «Баҳор раққосаси», «Тунда силкитаркан дарахтни шамол», «Мен севаман» каби қатор шеърлари фикрим далилидир.

Демак, у жуда кузатувчан, ўрганувчан.

Хуршид Даврон тарихимизни, адабиётимизни яхши билади. Мен бу гапни унинг шеърларида учраб турадиган тарихий исмлар ёки Ватанимизнинг машҳур шоир, рассомларини ўқиб айтаётганим йўқ.

Унинг шеърларида ички бир маданият, шеър, тил маданияти, кенг кўламли билим бор.

Хуршиднинг «Поезддаги воқеа» шеъри ва «Уйғоқ тошлар» драматик достонида инсоннинг маънавий гўзаллиги масаласи кўтарилган. Ёшлик софлиги, муҳаббат каби туйғулар инсонни тарк этса, у қашшоқланиб қолади, дейди шоир.

Унинг «Қадрдон қуёш», «Шаҳардаги олма дарахти», «Тунги боғлар», «Учиб бораман қушлар билан», «Тўмариснинг кўзлари» деб номланган бешта шеърий тўплами нашрдан чиқди.

Бу китобларнинг ҳаммаси яхши.

1984

Xurshid Davron
UNUTMAYMAN, UNUTOLMAYMAN

     Men  Zulfiya  opani ilk marotiba 1968 yilning kuzida  Samarqandning 2500 yilligi nishonlangan kunlarda ko’rganman. Shahar markazidagi madaniyat bog’ining yonginasida joylashgan yangi kinoteatrda katta mushoira bo’lgan, Qaysin Quliev, Zulfiya opa, Rasul Hamzatov, David Kugul`tinov, Yevgeniy Yevtushenko va boshqa mehmon shoirlar she’rlar o’qigan davrada orzular quchog’ida yashnab o’tirganman. Majlis so’ngida shoirlarga guldastalar tutganda, «Hovlimizda shuncha gulu nega olib kelmadim» deb pushaymon bo’lganim hali-hanuz esimdan ketgani yo’q…

   Hozir ham xotiramda turibdi:   Zulfiya opa meni ilk uchrashgan chog’idayoq mahkam quchoqlagan, «Sizdan Hamid Olimjonning isi keladi, siz ham she’ringizda «va»ni ko’p ishlatasiz» deb mehr bilan tikilgan, keyin qo’limdan ushlab o’sha paytda yozuvchilar uyushmasining unutilmas rahbari Sarvar Azimov xonasiga boshlab kirgan va Sarvar akaga «Sarvarjon, bugundan boshlab menga nima yaxshilik qilmoqchi bo’lsangiz, mana shu yigitga qilasiz» degan edi.  Shunday gapni unutib bo’ladimi? Unutadigan odamning ko’zi ko’r bo’lishi kerak emasmi!

O’sha ilk uchrashuvdan keyin men ofset fabrikasi yonidan kirib ketiladigan mahalladagi Zulfiya opa xonadoniga ikki-uch marta borganman. Har gal borganimda opa she’r o’qitar, ammo she’rlarimga baho bermas, faqat qisqagina «Yaxshi» der edi,xolos. Faqat bir marta Anna Axmatovadan qilgan tarjimalarimni tinglab, ularni «Saodat» jurnaliga olib boring» degan edi. Bir necha oy o’tmay jurnalda Anna Axmatovaning «Marsiya» dostoni va bir necha she’rlari mening tarjimamda e’lon qilingan edi.

  Zulfiya opaning taqdim etilayotgan  maqolasi ham shunchaki paydo bo’lmagan. O’sha yili dashnoq Gdlyan  rahbarligida «Paxta ishi»  Sharof Rashidov o’limidan keyin yana avjiga chiqqan, O’zbekiston kompartiyasining XVI plenumidan keyin respublikadagi mafkura siyosati, aslida qatag’oni kuchaygandan-kuchaygan, kompartiyaning mafkura tizimini boshqargan Ra’no Abdullaeva o’zbek adiblarini, eng avvalo, Navro’zni va ona tili maqomini tiklashga kirishgan yosh shoirlarga qarshi keskin kurash boshlagan, ularning to’plamlarini nashriyotlar rejasidan o’chirishga amru farmon bergan edi. Kitobi to’xtatilganlar qatorida men ham bor edim. Fidoyi shoira Qutlibeka xatti-harakati bilan Zulfiya opaning meni himoya qilgan ushbu maqolasi ana shunday olatasir paytda yozilgan edi. Holbuki, necha ko’zga ko’ringan, zabardast munaqqid «akaxonlarimiz» qalamlarini «qilich»ga aylantirib tengdoshlarimga beayov tashlangan, adabiyotimiz tarixida oldin ham bo’lib o’tgan uyatsizlikning yangi  pallasi avjida edi. Bu uyatstiz  «adabiyotshunoslar» shu jumladan menga ham «millatchiligi seziladi», «Temurni madh etishga urinadi», «avlodlarni bir-biriga qarama-qarshi qo’ymoqchi bo’ladi» degan siyosiy ayblar tirkab, yangi to’plamim qo’lyozmasiga ichki, ya’ni yashirin taqrizlar yozib, ur kaltak-sur kaltak qilishar va bu uyatsiz ishlaridan behad rohatlanishardi.  Shunday bir paytda Zulfiya opaning maqolasi menga ma’naviy suyanchiq bo’ldi. Men umrimning so’nggi lahzasigacha Opaning bu mehrli jasoratini unutmayman. Unutolmayman.

ZULFIYA
XURSHID DAVRONNING
SHE’RIY TO’PLAMLARI HAQIDA

Yetmishinchi yillarda adabiyotimizga bir-biriga o’xshagan va o’xshamagan yosh shoirlar kirib kelishdi. Bezovtaligi, dadilligi bilan ular bir-biriga o’xshaydi. Lekin fikrlash tarzi, bayon uslubi har biriniki o’ziga xos.

Shu shoirlar orasida Xurshidning o’z o’rni bor. Uning «Tungi bog’lar» she’riy to’plamidagi bitta she’rni doim eslab yuraman:

Dilingdagi so’zni ayt faqat,
Sevsang, baxtli etgin ayolni.
Unga sen zar, tilloni emas,
In’om etgin oyni, shamolni.

O’chingni ol yovdan, zulmatdan,
Sotqinlardan, eng oxir maydan,
Son-sanoqsiz teraklar aro
Eng baquvvat chinorga aylan.

Shu she’rida aytgan fikrida Xurshidning o’zi doim ustivor turadi: uning mehri ham, nafrati ham, achinishi ham, tasallisi ham rost.

«Dohiy suvrati qarshisida», «Quchog’ingga boshimni qo’ydim», «Shunday yashil mening Vatanim» she’rlari go’zal tuyg’u bilan yozilgandir.

Quchog‘ingga boshimni qo‘ydim,
Sen chekkan g‘am-hasratda kuydim.
Suydim sening Oqdaryongni man
Hamda Qoradaryongni suydim…

Sen bobolar bitgan baytdirsan,
Muhabbatim qo’shib ayturman.
O’tmishingga yo’l solib goho,
Kelajaging bilib qayturman.
Ey, qalbimning onasi, Vatan!

Xurshid kurashchan shoir ham. U o’zi sig’ingan, o’zi muqaddas deb bilgan tuyg’ularning boshqalarga — ko’pchilikka o’tishi uchun kurashadi ham. «Oila», «O’zbekistonni…» kabi she’rlarini o’qiganda odam o’zini birdan kuchli sezadi, shu kuchiga yarasha yurti uchun, xalqi uchun, zzguliklar uchun qandaydir yaxshi ishlar hilgisi keladi.

Xurshid Davron she’rlarining poetikasi ham chiroyli, original. Uning topgan obrazlari uzoq vaqt xayolingga yorug’lik berib turadi. Bir she’rida:

Savr tuni.
Salqin shabada
Jiyda gulin dimoqqa urar.
Qishloqdagi quduq tubida
Yulduz aksi tovlanib turar.
Bog’lar aro daraxtlar emas,
Yig’ilgandek o’ychan daholar…

Yana bir she’rida:

Bulutlarni olib ketmoqda shamol,
Oy — qal’a ustida silkingan ro’mol.
Yo’q, u olovlarda yongan, lekin manfur yov
Ololmagan qal’a ustida yalov…

Xurshid Davronning ba’zi tengdoshlari ijodida mavhumlik bor, lekin u bu qusurdan xoli. Uning fikri aniq, obrazlari tiniq.

Xurshidning she’rlarida yana bir o’ziga xoslikni kuzataman. U ayollar ruhiyatini, juda yaxshi biladi. «Bahor raqqosasi», «Tunda silkitarkan daraxtni shamol», «Men sevaman» kabi qator she’rlari fikrim dalilidir.

Demak, u juda kuzatuvchan, o’rganuvchan.

Xurshid Davron tariximizni, adabiyotimizni yaxshi biladi. Men bu gapni uning she’rlarida uchrab turadigan tarixiy ismlar yoki Vatanimizning mashhur shoir, rassomlarini o’qib aytayotganim yo’q.

Uning she’rlarida ichki bir madaniyat, she’r, til madaniyati, keng ko’lamli bilim bor.

Xurshidning «Poezddagi voqea» she’ri va «Uyg’oq toshlar» dramatik dostonida insonning ma’naviy go’zalligi masalasi ko’tarilgan. Yoshlik sofligi, muhabbat kabi tuyg’ular insonni tark etsa, u qashshoqlanib qoladi, deydi shoir.

Uning «Qadrdon quyosh», «Shahardagi olma daraxti», «Tungi bog’lar», «Uchib boraman qushlar bilan», «To’marisning ko’zlari» deb nomlangan beshta she’riy to’plami nashrdan chiqdi.

Bu kitoblarning hammasi yaxshi.

1984