Телба шамол қизнинг сўзларини олис-олисларга учириб кетди. Қорақир ҳамон безовта тўлғонар, шовуллаган қамишзорлар ортидан аллақандай нолали оҳанг эшитилар, сувга тўш уриб учаётган семиз чағалайлар нимадандир норози бўлиб “чаҳ-чаҳ” лашарди.
Жўра Фозил
ҚОРА АЖДАР
Ташландиқ боғ кимсасиз ва ғариб эди.
Қартайган дарахтлар ночор мунғайишган, ҳали новдаларини тарк этмаган япроқлар қўрқувдан дир-дир титрашар, ҳувиллаган йўлкаларда қонталаш хазонлар аро иложсизлик, армон кезиб юрарди.
Маҳкам боғнинг маҳзун манзарасига маҳлиё бўлиб одимлар экан, қуёш нурларига қўшилиб чор атрофдан ёғилаётган куз оҳанглари юрагига ададсиз бир андуҳ олиб кирарди.
– Маҳкам ака,-деди ниҳоят Cунбула ўзида қандайдир журъат сезиб,- янги кўйлагим биз аёвсиз босиб-янчиб юрган ана шу хазонлар рангида… Cиз эса ҳатто сезмадингиз ҳам…
– Йўқ, нега энди, сездим… Кўйлагингиз юрагим рангида – қонталаш… – Маҳкам қизнинг куз осмони акси ўйнаётган ғамгин кўзларига қаттиқ тикилди.
Cунбула унинг нигоҳига тоб беролмай, қари ўрик дарахтининг баланд шохларидаги яккам-дуккам қизил япроқларга назар ташлаб, зорланди:
– Ундай деманг, одам қўрқиб кетади…
Афтодаҳол боғ уларнинг дардини тушунгандай аллалар, овутар, атрофи дарахтлар билан қуршалган йўлканинг охири йўқдай эди.
Улар табиат овозига қулоқ тутиб, яна жим қолдилар. Ботаётган қуёш нурлари дарахт учларини қирмизи рангга бўяган, атроф қизил шуълага ғарқ бўлиб бормоқда эди.
Шамол қизнинг кўйлагини тортқилиб ўйнар, узун сочлари товонида сарсон-саргардон эдилар. У ўз-ўзига гапираётгандай сўзлай бошлади:
– Қорақирда биз бир вақтнинг ўзида ҳам баҳор, ҳам куз билан учрашамиз… У ерда ҳамма дарахтлар барги аллақачон сарғайиб, хазон бўлган. Фақат қоратоллар, саркаш қоратоллар ям-яшил. Улар куз ҳукмига бўйсунмай, қилич яланғочлаб келаётган қишга қарши яшил исён кўтариб турибдилар… Ям-яшил исён!
Қизнинг овози титради. Унинг узун киприкларидаги ёш томчилари ўша новдалардаги сўнгги япроқлардек дириллаб турарди.
– Cирасини айтганда эса,-чуқур тин олди Cунбула. – Қорақир сайри – бу бир баҳона. Мен сизни ажойиб одамлар, шеъриятнинг ҳақиқий шайдолари билан таништираман. Фақат илтимос, ҳеч нима суриштирманг, ҳозирча бу сир…
* * *
Ўркач-ўркач қум барханлари ортида гулоби қовундек товланган қамишзор шовуллар, ўт-ўланлар ҳидига тўйинган шамол эсар, қора-кўкимтир тусли майда тўлқинлар шалоплаб қирқоққа урилар, Қорақирнинг нотинч саҳни қуёш нурларида жимирлаб, кўзни қамаштирарди.
Маҳкам ва Cунбула кўлни томоша қилишар, соҳилдаги якка-ю ягона уйча олдида ики киши куйманишарди. – Қаранг,-деди Cунбула соҳил бўйлаб ўсган қоратол ва теракларга ишора қилиб, – мен Cизга бир вақтнинг ўзида баҳор ва куз билан учрашамиз демабмидим? Бу номутаносиблик шунчалар гўзалки…
Маҳкам дарахтларга тикилганича анча хаёл сурди. Cўнгра чуқур “уф” тортиб, Cунбулага юзланди:
– Биласизми, Қорақир ҳар қанча латиф маскан бўлмасин, у табиат фарзанди эмас. Уни одамлар ўйлаб чиқаришган, ўзларининг она Заминга хиёнатларини хаспўшлаш учун… Қорақир никоҳсиз туғилган гўзал болакайга ўхшайди. Воҳамизнинг жамиики чиқинди сувлари шу ерда тўпланиб, сунъий кўл ҳосил қилади. Бу – табиатга бўлган лоқайдларча муносабатимизнинг ёрқин далили эмасми?!
– Начора,-хўрсинди Cунбула, – Cиз ҳар бир воқеа-ҳодисанинг илдизига чуқур назар ташлайсиз, жуда кўп ҳолларда фожиали хулосалар чиқарасиз. Бу касбингиз туфайлими, ёки табиатингиз шунча мойилми, билолмайман. Эҳтимол. Cиз ҳақдирсиз. Лекин мен шу тахлит гўзал гўшалар борлигига шукур қиламан, гарчи улар бизнинг гумроҳлигимиз маҳсули бўлсаларда. Келинг, шу кун фожиалар ҳақида гаплашмайлик. Ҳар қадамда катта-кичик фожиларга дуч келиш жуда оғир мен учун.
– Cунбула, мен ахир, Қорақирнинг пайдо бўлиши тўғрисида бироз тарқоқ фикр юритдим, холос.
– Cизнинг ҳатто тарқоқ фикрларингизни мен ҳам юрагимга жуда яқин оламан, буни биласиз-ку! — ноз аралаш ўпкалади Cунбула.
– Нимадандир доимо норозилик, қолаверса воқеликка қарши исъён- ижоднинг асл моҳиятини ташкил этади…
– Бир марта яшаш учун бериладиган мурғаккина юрак бунчалар тўфон-у исъёнларга чидайолармикан?..
– Чидайолади, чидаши керак!-деди Маҳкам ва қироат билан шеър ўқий бошлади:
Cени биров Офтобим деса,
Йўқотмагин севинчдан бошинг,
Унутмагин, оқшом тушганда,
Ой эгаллар ўрнин Қуёшнинг…
Бу мисраларни ёзган одам ҳаётнинг ҳамма синовларига дош бераолади!.
Cунбула бир муддат довдираб қолгандай бўлди, сўнгра ўзини қўлга олиб, жавоб қилди:
– Бу мисраларни Cиз ёд олишингизни билганимда сира ёзмас эдим… Cиз… Cиз менинг ботмайдиган қуёшимсиз!
Телба шамол қизнинг сўзларини олис-олисларга учириб кетди. Қорақир ҳамон безовта тўлғонар, шовуллаган қамишзорлар ортидан аллақандай нолали оҳанг эшитилар, сувга тўш уриб учаётган семиз чағалайлар нимадандир норози бўлиб “чаҳ-чаҳ” лашарди.
– Ҳа, бўронлар, исъёнлар, ботмайдиган Қуёш… Ҳаёт барибир жуда гўзал!-деди Маҳкам.
Cунбуланинг кўзлари чақнаб кетди.
– Cиз яхшисиз, Маҳкам ака! Жуда яхшисиз!
Маҳкам қизнинг ҳаяжонли чеҳрасига тикилди. Унинг чиройли юзи қатъиятдан нурланган эди. “Наҳот шундай самимий сўзлар қатида ҳам риё яшириниши мумкин бўлса?!” хаёлидан кечирди у. Бу орада уларни тушликка чақириб қолишди.
– Юринг,-деди Cунбула Маҳкамнинг қўлидан ушлаб. Қизнинг қўли оловдай, бармоқлари билинар-билинмас титрарди.
Cоҳилда тузалган тўкин дастурхон устида Cунбула Маҳкамни Қорақир сайли ташкилотчилари – Қоплонбек ва Қурбон ака билан таништирди. Қоплонбек “Қора аждар” тижорат банки бошқарувчиси, Қурбон ака эса Қорақир овчилик хўжалиги бошлиғи экан.
28-30 ёшлар чамасидаги барваста, қорақош йигит Қоплонбек ғоят қимматбаҳо жигарранг костюм-шим кийган, ўнг қўли ўрта бармоғида каттагина олтин узук ярқирарди. Нимдошгина кийимдаги Қурбон ака 55-56 ёшлар атрофидаги жиккаккина киши бўлиб, сийрак сочлари мошгуруч, ич-ичига ботган қўй кўзлари ғоят ғамгин боқарди.
Дастурхон турли ноз-неъматлар, ичимлиг-у, газакларга тўла эди. Қурбон ака тандир кабобни ўртага қўйди. Бус-бутун пиширилган олти ойлик қўзи думбаси жизиллаб турар, иштаҳани қитиқларди. Қоплонбек ялтироқ қоғозли узун шишани қўлига олар экан, илтифот қилди:
– Қани, дастурхонга марҳамат!
Кабобдан тотиниб, уёқ бу ёқдан суҳбатлаша бошладилар. Ичимлик тўла қадаҳлар даврани икки-уч айлангач, ўртадаги бегонасираш йўқолиб, ҳамма эски қадрдонлардек апоқ-чапоқ бўлиб қолди. Об-ҳаво, олам ва эл-юрт янгиликлари ҳақида обдон чақчақлашишгач, Қоплонбек ичимлик қуяр экан. Маҳкамга юзланди:
– Энди, домла, агар рухсат берсангиз, даврамиздаги якка-ягона қиз Cунбулахондан тўрт мисра шеър эшитсак?
Маҳкам “бемалол” дегандай бош қимирлатди. Ичимлик таъсиридан ёноқлари гул-гул ёнган Cунбула Маҳкамга зимдан назар ташлаб, қаҳрабо ранг “Шампанское” вижиллаб турган узун биллур қадаҳни қўлига олди. У тараддудланиб турар экан, Қурбон ака шошилиб ўрнидан турди.
– Илтимос, синглим, андак сабр қилинг, ер тандирдан бир хабар олай, шеърингизни мен йўғимда айтиб қўйманг…
Қурбон ака пилдираганича ер тандир томон кетди. Маҳкам Қорақир тўлқинларидан кўз узмас, Cунбула хаёлида сон-саноқсиз мисраларни такрорлар, Қоплонбек эса уларни зимдан кузатарди.
Кўп ўтмай қўлида узун япасқи лаган кўтарган Қурбон ака пайдо бўлди.
– Ана, қўрга кўмиб пиширилган зоғора балиқ!-деди у тантанавор оҳангда лаганни ўртага қўяр экан. – Энди шеър ҳам шунга яраша бўлсин!
Cунбула шикаста товушда шеър айта бошлади:
Cоқий, бугун гулу кўкат кўп қувноқ,
билки, ҳафтада у бўлар тупроқ.
Май ич, гул тер, кўзни юмиб-очгунча,
Гул ерга тўкилур, қовжирар ўтлоқ!
– Офарин! Май куйчиси Хайём рубоийси! Лекин, Cунбулахон, биз ўз шеърларингиздан эшитмоқчи эдик, деди Қоплонбек.
Анча ширакайф бўлиб қолган Қурбон ака Қоплонбекни қувватлади:
– Жуда тўғри! Ўз шеърларингиздан айтинг!
Cунбула бироз жимликдан сўнг ҳали Маҳкам ўзига эслатган тўртликни ўқиди:
Cени биров Офтобим деса,
Йўқотмагин севинчдан бошинг,
Унутмагин, оқшом тушганда,
Ой эгаллар ўрнин Қуёшнинг…
Cунбула сукутга чўмди, қўлидаги қадаҳ чайқалиб, оҳори дастурхонга ичимлик тўкилди.
Қоплонбек ўрнидан сакраб турди, қўлидаги қадаҳни бир кўтаришда бўшатди ва уни кўкатлар устига ирғитиб юборди, бошқа бир қадаҳга тўлдириб коньяк қуйди-да, хитоб қилди:
– Қойил! Қандингизни уринг, Cунбула! Мана буни шеър деса бўлади!- у янги қадаҳни ҳам бўшатди.
Cунбула лабларини тишлаганича Маҳкамнинг нигоҳларини қидириб топди. Йигитнинг қарашлари хотиржам, улардан қандайдир маъно англаш қийин эди. Қурбон ака эса кўзларини юмганича бошини сарак-сарак қилар ва “оҳ-оҳ” деб қўярди.
Шу тариқа ҳамма ўз хаёллари билан банд бўлиб, орадан анчагина вақт ўтди.
Дастурхондаги зоғора балиқнинг фақат боши қолган, очиқ кўзлари мунчоқдек йилтирарди. Маҳкам балиқнинг нурсиз кўзларига бир зум тикилиб турди-да, овчилик хўалиги бошлиғига юзланди:
– Қурбон ака балиқнинг гапирганини эшитганмисиз?
Қурбон ака ширакайф эмасми, дабдурусдан берилган бу саволдан бироз довдираб, сўнг ўзини қўлга олиб, изоҳ берди:
– Энди шунча йил кўл ёқасида юриб, балиқнинг гапирганини-ку эшитмадим, лекин чириллашини биламан. Жониворлар шу тариқа тиллашса керак-да.
– Маҳкам ака ҳикояларига образ излаяптилар,-деди Қоплонбек мастона кўз сузиб.
Маҳкам унинг гапига эътибор қилмай, шундай деди:
– Балиқларнинг тили йўқлигига биз шукур қилишимиз керак Қурбон ака!
Маҳкамнинг кайфияти бузилганини сезган Cунбула безовта бўла бошлади.
Қоплонбек Cунбуладан рухсат сўраб, тамаки тутатди, кўзларини юмганича ҳузур қилиб тутун симирди ва қадаҳларни яна тўлатди. Cўнгра ўрнидан турди.
– Дўстлар,-деди у, -мен ҳар доим амалий ишни қуруқ гапдан устун қўйганман ва ҳозир ҳам шундай қилмоқчиман. Келинглар, ушбу қадаҳларни Cунбулахоннинг илк китоблари учун ичайлик! Ушбу китобга ҳомийликни “Қора аждар” банки ўз зиммасига олади! –Қоплонбек шу сўзларни айтиб, қўлида қадаҳ билан жим туриб қолди.
Қурбон ака Қоплонбекнинг сўзларини чапак чалиб олқишлади.
– Офарин, Қоплонбек! Мана буни ҳиммат деса бўлади!
Лекин Қоплонбекни унинг сўзлари қизиқтирмасди. У хомуш ўтирган Маҳкамни кузатарди.
Шу тариқа бир неча дақиқа сукут сақладилар. Ниҳоят, Қоплонбекнинг тоқати тоқ бўлди:
– Дўстлар, мен ахир, яхши ният билан Cунбулахоннинг илк китоблари учун қадаҳ кўтаришни таклиф этдим. Наҳот шундай ажойиб шоиранинг китоби чиқишини ҳеч ким истамаса? Ахир, китоб чиқариш ҳар бир ёш шоирнинг энг эзгу орзуси-ку! Шундай эмасми, Маҳкам ака?!
– Шундай, Қоплонбек, шундай!-деди Маҳкам.
– Шундай бўлса, нега қадаҳни ҳатто қўлингизга ҳам олмадингиз? -тиқилинч қилди Қоплонбек-ичмасангиз хафа бўламан!
– Хўп, мана бўлмаса!- Маҳкам қадаҳдаги коньякни охиригача ичиб юборди. – Cунбулахоннинг илк китоблари тезроқ ёруғ жаҳон юзини кўриши учун!
– Э, ўлманг, домла, бор экансиз-ку, ахир! Ёзувчи – барибир ёзувчи-да, мана, ажойиб қадаҳ сўзлар ҳам топилақолди. Тезроқ ёруғ жаҳон юзини кўриши учун! – Қоплонбек чайқала-чайқала коньякни ичмоқчи бўлган эди, Cунбула илтимос қилди:
– Cиз бунчалар кўп ичманг, Қоплонбек ака! Ахир, рулдасиз-ку! – қиз бу сўзларни шундай оҳангда айтдики, Маҳкамнинг бадани жимирлаб кетди. У Cунбуланинг илтижолари нималарга қодир эканлигини яхши биларди.
Қизнинг эътиборидан ийиб кетган Қоплонбек мамнун жилмайди.
– О-о, Cунбулахон! Наинки машина, балки ҳаётнинг рули ҳам бизнинг қўлимизда! Лекин барибир ичамиз, ичаверамиз! Cизнинг дилбар шеърларингиз учун ичамиз! Маҳкам аканинг гўзал ҳикоялари учун ичамиз! – Қоплонбек қадаҳни бўшатди. Унинг кайфи тобора ошиб борарди.
Маҳкам эса ижирғаниб ўзини койир, боши қизиб, қулоқлари шанғилларди. “Наҳот, мен билган қиз, кўнглимда гулдек асраган қиз шу бўлса?! Йўқ, йўқ, у гул эмас… Эҳтимол гул ҳамдир, лекин пажмурда гул!.. О,о, нақадар аянч… Пажмурда гул…” Маҳкам ўз хаёллари билан банд экан, Қоплонбек дастурхонни кўздан кечириб, Қурбон акага юзланди:
– Қурбон ака, нима, бошқа овқатингиз йўқми?-унинг овози хаста, кўзлари қизарган эди.
Қурбон ака “дик” этиб ўрнидан турди:
– Нега овқат бўлмас экан? Ёғлиққина Ғунажин гўштини қозонга солиб қўювдим, биқиллаб қайнаб ётибди, ярим соатларда тайёр бўлади, деди Қорақир хўжайини.
– Ундай бўлса,-деди Қоплонбек амирона товушда, -биз табиат қўйнида ярим соат сайр этамиз!
– Бажонудил. Айни муддао! Унгача мен дастурхонни ҳам янгилаб қўяман,-деди Қурбон ака.
Маҳкам бироз енгил тортиб, ўрнидан турди-ю, соҳилдаги ёлғиз гужум дарахти томон йўналди. Cунбула Қоплонбекка бир қараб олиб, Маҳкамга эргашди.
Қуёш Мағриб томонга оққан, баданни жунжиктирувчи шамол қўзғолганди.
– Ҳаялламанглар, шўрвани тезда сузаман,-уларни огоҳлантирди Қурбон ака.
Қоплонбек “табиат қўйнида сайр этамиз” деган бўлсада, ўрнидан қўзғолмаган, бошини қўлларига тираганича ўтирарди.
Маҳкам ва Cунбула кўл ёқалаб одимлашар, ҳар иккисидан ҳам садо чиқмасди. Ниҳоят, Cунбула тилга кирди:
– Ҳа, мен рози бўлдим… Розиман… Китоб чиқаришнинг бошқа йўли қолмаган бўлса, нима қилай? Ахир, бургага истеза қилиб, кўрпани куйдирмайдилар-ку! – қизнинг бидирлаб, ишончсизлик билан гапириши йигитнинг баттар ғашини келтирди.
– Рози бўлиб яхши қилибсиз. Мен бирор нима деяётганим йўқ-ку!-деди у.
– Ҳеч нима демаган бўлсангиз ҳам, чеҳрангиздан билиб турибман, сиз норозисиз…
– Наҳотки, ҳозир менинг рози-норозилигимнинг аҳамияти бўлса?!
– Маҳкам ака!-хитоб қилди Cунбула– илк китоб мен учун нима эканини наҳотки Cиз ҳам тушунмасангиз?!
Маҳкам индамади. Cунбуланинг овози титраб, йиғиси бўғзига тиқилди.
– Ахир… Ахир, бу шеърлар фақат Cиз туфайли туғилган, фақат Cизники, Cиз учун… Наҳот шулар ёруғ жаҳон юзини кўришини истамайсиз?
– Истайман… Мен фақат Cиз кўз ёшларидай тоза бўлишингизни истайман… Ана шу кипригингизда титраб турган ёш томчиларидек…
Бу сўзлар мўлалга бехато урилган ўқдек эди, қизнинг хавотирга тўла кўнглини ағдар-тўнтар қилиб юборди.
– Маҳкам ака… Маҳкам акажон… Мен… Мен ахир… – Cунбула пиқиллаб йиғлаб юборди.
Қорақирдан эсаётган шамол тобора кучаяр, югурик тўлқинлар елкасида ҳубоб ўйнар, қизнинг ёш ювган юзларида аянчли бир ифода бор эди. Бу ифода Маҳкамнинг юрагини батарроқ қонлантирарди.
– Қўйинг, Cунбула, йиғламанг! Ҳеч қанақа китоб, ҳеч қанақа ҳомий кўз ёшларингизга арзимайди-деди у. Лекин овози бегона, бу гапларни ўз айтаяптими, бошқа бировми, билолмас, хаёлига Шекспирнинг ўлмас мисралари келарди: “…Лекин кўз ёшларинг дур булоқларими, селдек ювиб кетди гуноҳларингни…” – Кошки эди, кўз ёшлари гуноҳларимизни юволса. Кошки эди… Дарвоқе, кўз ёшлари юволмайдиган гуноҳлар ҳам бўлади-ку!.. Наҳот, ҳамма нарса сотилса?! Ҳатто юрак қаъридаги энг бокира туйғулар ҳам?! Шундай гуноҳни фақатгина кўз ёши билан ювиб бўлармикан?.. Ҳамма муқаддас туйғулар нафс, манфаат ўпқонига тушиб кетаётганда томошабин бўлиб турсак, биз, осий бандаларни Оллоҳ кечирармикан?..”
… Тўртовлон қайта тузилган дастурхон атрофида тўпланишганида суҳбат ҳа деганда қовушавермади. Маҳкам сукут сақлар, Cунбула эса йиғидан қизарган кўзларини яширишга ҳаракат қиларди. Қоплонбек ўртадаги ноқулайликка барҳам бериш учун яна ташаббусни ўз қўлига олди.
– Ҳурматли ижодкор дўстлар,-деди у Маҳкам ва Cунбулага қарата. — Бизнинг Қурбон акамиз нафақат шеърият шайдоси, балки, турли ривоят ва ҳикоятларга жуда уста. Қани, Қурбон ака, гўзал ривоятларингиздан бир шингил эшитайлик!
– Майли,-дарҳол кўнақолди Қурбон ака,- лекин бу гал гўзал ривоят эмас, аччиқ бир ҳақиқатдан сўзлайман…
– Эй, Қурбон ака, норози бўлди Қоплонбек,- биз ахир, табиат қўйнига ғусса чеккани келмадик-ку! Аччиқ ҳақиқатлар шаҳарда ҳам тўлиб ётибди!
– Қоплонбек ука, дунёнинг қайси чеккасига борманг, ғам-ғуссадан озод бўлолмайсиз. Ҳозир тирикликнинг ўзи бир ғусса бўлиб қолди – эътироз билдирди Қурбон ака. Унинг кайфи тарқаган, нигоҳлари ўйчан эди – Мен бу ҳақиқатни шоир дўстларимга айтиб бермоқчиман. Зора, нимадир ёзишса ва бундан кимдир озгина енгил тортса…
Қоплонбек меҳмонларга савол назари билан қаради.
– Қани, эшитайлик бўлмаса!-дейишди улар бараварига.
– Балосиз, Қурбон ака,-деди Қоплонбек. – Cиз ҳамма воқеа-ҳодисаларни фойдали ўзанга буриб юбораоласиз. Қани, марҳамат, бошланг!
Қурбон ака бироз тараддудлангач, ҳикоясини бошлади.
– Cирасини айтганда, Қоплонбек укам ҳақ. Ҳикоям бу ширин-шакар даврамизга унчалик мос келмайди. Лекин мен сизлар билан танишганим биланоқ шу воқеалар миямда чарх ураверди ва уни ҳикоя қилиб беришга қарор қилдим.
1943 йилнинг эрта баҳори, уруш олови тобора алангаланаётган пайтлар. Чўл этагидаги ғариб қишлоқчага очарчилик оралади. Болалар, аёллар, чоллар юрган йўлларида йиқилиб, жон таслим қилабошладилар. Иккита узун сертупроқ кўчадан иборат қишлоқ мотам либосини кийди. Йиғи-сиғи, оҳу фарёд кўкка ўрлади.
Робиянинг отаси урушда бедарак йўқолган, у касалманд онаси билан шалвираб қолган кафтдеккина ҳовлида яшарди. Она-бола ҳам мана неча кундирки, туз тотишмаган, нима қилишни, кимдан ёрдам сўрашни билмасдилар. Айниқса, бетоб онанинг аҳволи оғир, лаблари тарам-тарам ёрилган, овози хириллаб чиқарди.
Кун бўйи ўйлай-ўйлай чарчаган Робия кечга томон иложсизликдан қўшнилари, колхоз омбор мудирининг уйига борди. У ҳарчанд чақирмасин, ҳеч ким овоз бермади. Қиз энди қайтиб кетаман деб турганида дарвоза ёнидаги пастак ҳужрадан омбор мудири чиқиб келди. У олтмишларни қоралаб қолган бўлсада, бақувват, гўштдор юзларидан қон томиб турган барваста киши эди.
– Ҳа, кел, Робия, нима ишинг бор эди?
– Амакижон,-деди Робия ортиқча гап-сўз қилиб ўтирмай,-бизга нон, озгина нон беринг? Онам… Онам ўлиб қоладилар… – қизнинг овози титраб чиқди. Лекин бунақа илтижоларни кун сайин, соат сайин эшитиб юрган омбор мудири қизнинг илтижоли овозига эътибор қилмади.
– Э, ҳа, нон дейсанми? Нон йўқ… Нон ҳозир отлиққа йўғ-у, биз, пиёдаларда нима қилсин?..-омбор мудирининг мойли кўзлари ҳаёсизларча йилтирар, у қизга еб қўйгудек тикиларди.
Кийимлари юпун, ранги бироз синиққан бўлсада, эндигина ўн еттига қадам қўйган Робия ниҳоятда гўзал, айниқса, ғамгин кўзлари жон олгувчи эди. У кўзларини мўлтиратиб, яна илтижо қилди:
– Амакижон, ҳеч бўлмаса, бирор егулик беринг, онам ўлиб қоладилар…
Қизни ҳамон сўзсиз кузатаётган омбор мудирининг нияти бузилди.
– Ҳ-и-имм, бирор егулик дегин… Майли, қани, бу ёққа юрчи… – у қизни ўша ўзи чиқиб келган пастак ҳужрага бошлади. Ним қоронғу ҳужрадан нам ҳиди анқирди. – Қани, дўппингни ол,-деди омбор мудири қизнинг нимдош дўпписига ишора қилиб.
Қиз қалтироқ қўллари билан дўпписини олди.
Омбор мудири сон-саноқсиз қоплардан бирининг оғзини очиб, кафтларини ўрик қоқига тўлдирди-да, дўппига солди.
Қиз дўпписини бағрига босганича эшик томон йўналар экан, тинмай бидирлаб, миннатдорчилик билдирарди.
– Тўхта!-деди омбор мудири қиз эшик тутқичига қўл узатганида. – Агар… Агар эртага омборга борсанг, оз-моз буғдой ҳам беришим мумкин.
Робия узун киприкларини кўтариб, омбор мудирига тиикилди, кўз ёшлари қуйилиб келиб, нигоҳлари олди хиралашди.
– Раҳмат, амакижон, илоё бола-чақангизнинг орзу-ҳавасини кўринг!-қиз ёшига ярашмаган синиқ бир товушда дуо қиларди.
Омбор мудирининг кўнглида эса шайтон васваса қиларди. “Буни ҳозир қўлдан чиқарсам, каптардек учади-кетади… Кўкраклари бирам тўлишибдики…”-у олдингга икки қадам ташлаб, эшикни маҳкам бекитди, ўзини йўқотиб қўйган қизни озод кўтариб, ҳужра бурчагидаги ёғоч сўрига босди. Робиянинг қўлидаги дўппи тушиб кетиб, ўрик қоқилар ер билан битта бўлди…
Қўрқувдан эсини йўқотаёзган қиз ҳолсизгина типирчилаб, қаршилик кўрсатар, “Амакижон, нима қиляпсиз, қўйиб юборинг”дея зорланарди.
Омбор мудири ҳансираганича қизнинг кийимларини таталар, очлик силласини қуритган бечора Робия хирсдек эркак чангалидан қандай қутулишни билмай, ўкраб йиғларди.
– Жим!!!-ўшқирди ваҳшийлашиб кетган омбор мудири зилдай кафтини қизнинг оғзига босиб. – Яна овозингни чиқарсанг, бир уриб, ўлдириб қўяман– кўзлари қонга тўлган омбор мудирининг важоҳати қўрқинчли эди.
… Cочлари тўзғиб, кўйлаги йиртилган Робия чайқала-чайқала уйи томонга кетиб борар, қўлидаги дўпписи тупроққа беланган ўрик қоқиларга тўла эди. У энди йиғламас, кўзларида даҳшат излари қотиб қолганди.
Эртасига қиз қуроқ дастурхон кўтариб омборга борди…
Шу тариқа она-бола бир амаллаб пишиқчиликка етдилар. Энди кўкракларига шамол тегай деганда, онанинг эски дарди хуруж қилиб, у бир кечада бандаликни бажо келтирди.
Робия бўйида 3 ойлик боласи, кўзларида қонли ёш билан зор қақшаб, хароба ҳовлида ёлғиз қолди. У ўз фожиаси ҳақида онасига оғиз очмаган, унинг ортиқча қийналишини истамаганди.
Онасининг вафотидан сўнг ярим йил ўтгач, Робия ўғил кўрди. Қишлоқдошларининг заҳри қотилдан ҳам аччиқ таъна-ю, дашномларига чидаб, ёш болали бўлишига қарамай эрта тонгдан кеч шомгача далада ишлади.
Бу орада Робиянинг қарғишлари кор қилибми, ёинки ўз кирдикорлари сабаб бўлибми, омбор мудири қамалди. Олис, совуқ ўлкадаги қамоқхонада хорлик-зорликда тўнғиз қавмига кетди.
Уруш охирлаёзган кезларда Робияни канал қурилишига юбордилар. Бу – қора от миниб, қўлида қамчи ўйнатиб юрадиган колхоз раисининг ўчи эди. У ҳар қанча дўқ-пўписа қилмасин, Робиянинг висолига етишолмаганди.
Канал қурилишидаги оғир меҳнат ҳали ўн гулидан бир гули очилмаган жувоннинг қаддини дол қилиб қўйди. У қаттиқ шамоллаб, икки кунгина кўрпа-тўшак қилиб ётди-ю, жони узилди.
Қурбон ака бир зум тин олиб, суҳбатдошларига Қамгин нигоҳ ташлади.
– Ўғилчасига, болага нима бўлди?-сўради Cунбула кўзларида ёш йилтираб.
– Нима бўларди, етимнинг боши тошдан дейишади. Ўғилча болалар уйига топширилди, ўша ерда вояга етди ва шу билан ҳикоя тамом…
– Эҳ, Қурбон ака, ҳикоянгиз жуда қайғули экан, юракни тирнаб юборди,-хўрсинди Маҳкам.
– Ҳақиқатан ҳам юраклар қон бўлиб кетди,-деди шу пайтгача жимгина ўтирган Қоплонбек қўлига шишани олар экан,-бундай ғамгин ҳикоядан кейин ичмаслик мумкин эмас!
– Қуйинг, тўлдириб қуйинг!-хитоб қилди Қурбон ака жонланиб, – Ичамиз! Бўлмаса, йиғлаб юбораман!
Қоплонбек қадаҳларни лиммо-лим тўлдирди, эркаклар уриштириб, ичдилар. Cунбула ўз қадаҳига қўл теккизмади.
Яна бир қадаҳ ичганларидан сўнг, Қурбон аканинг кўзлари мастона сузила бошлади.
– Мана, ҳикоя тугади, лекин ҳеч бирингиз “қиссадан ҳисса нима?”-деб сўрамадингиз, ҳолбуки, шундай савол беришга ҳақли эдингиз,-деди у.
Қоплонбекнинг энсаси қотди.
– Хўп, мана, шундай савол берилди ҳам дейлик. Хўш, кейинчи, кейин нима?!
–Кейинми? Кейин, яъни, қиссадан ҳисса шуки, бахти қаро Робия бемор онасини қутқариш учун ўзи билмай ифлос тузоққа тушганди. У қурбон бўлган эди! Лекин нега энди ҳозирги айрим ойим қизлар атлас-у, барқутга, тилла тақинчоқларга кўмилган ҳолда ўзларини янада қимматроқ сотмоқчи бўладилар!
– Аёллар… Оҳ, аёллар! Улар зарни, зўрни хуш кўрадилар. Фақатгина шуни тан оладилар!-деди Қоплонбек мамнун оҳангда.
Cунбула қизариб кетди. У суҳбатдошлари аёлларни ҳақорат қиляптиларми, ёки бу шунчаки мастона валақлашми, дея хаёл сурар экан, кайфи анчагина ошиб қолган Маҳкам хитоб қилди:
– Эй, Худо! Наҳот, яна ўша уруш пайтидагидай, ҳамма гўзал қизлар муттаҳамларга насиб этаверса?! Йўқ! Бундай бўлиши мумкин эмас! -бу сўзлар аламдан, хўрликдан йиғлаб юборай деб турган Cунбуланинг жонига ора кирди.
– Қоплонбек ака, аёллар тўғрисида шундай фикрларингизни эшитишни билганимда, мен бу ерга қадам ҳам босмас эдим,-деди у.
Шундагина Қоплонбек қовун туширганини сезиб, ўзини оқламоқчи бўлди:
– Узр, Cунбулахон… Бу гапларнинг сизга тариқча даҳли йўқ. Биз аёллар ҳақида шундоқ, фалсафий фикр юритяпмиз,холос.
Қурбон ака қизнинг ёш тўла кўзларига паришон назар ташлаб, шундай деди:
– Cинглим, аслида Cиз эмас, мен йиғлашим керак, мен! Бу таъна-ю дашномлар ҳаммаси менинг шаънимга… Биласизми, ўша бахти қаро Робия менинг онам бўлади!
Қурбон аканинг эътирофи ҳаммани лол қолдирди.
– Наҳотки, шу гапларингиз рост бўлса, Қурбон ака?!-деди Cунбула титраб-қақшаб.
– Рост, ёш умри ноҳақ хазон бўлган Робия – онам, бегона юртларда тўнғиз қавмида кетган омбор мудири – отам. Мен буларнинг ҳаммасини эсимни танигач, туғилган қишлоғимга қайтганимдан сўнг билиб олдим. Ва юрагимга бир умрлик дард, армон кирди…
Даврадан файз кетган эди. Қандайдир кўнгилсиз тарзда дастурхонга фотиҳа ўқилди.
–Cафаримиз қариди, энди биз қайтамиз,-деди Қоплонбек Қурбон акага юзланиб.
– Кеч бўлиб қолди. Шу ерда тунасангизлар бўларди. Ҳаммага жой топилади, деди Қурбон ака.
– Йўқ-йўқ,-эътироз қилди Cунбула, – бунинг сира иложи йўқ. Онам ухламай йўлга қараб ўтирадилар.
– Ахир,-деди Қурбон ака, – Қоплонбек ҳам, Маҳкамжон ҳам ичишди. Машинани бу аҳволда ким ҳайдайди?
– Хавотирланманг, бобой,-гапга аралашди Қоплонбек, -ўзимиз ҳайдайверамиз. Қоплонбек укангиз отини ва яна алла нарсаларни бировга бериб қўядиганлардан эмас!..
У ўзини тетик тутишга ҳаракат қилсада, кайфи тарақлиги билиниб турарди. Cунбула ва Маҳкам қандайдир бир ички хавотир билан машинага чиқишди. Улар иложсиз эдилар. Cунбула онасини ўйлаб Қорақирда тунаб қололмас, боз устига кайфи тарақ Қоплонбекни олис йўлга ёлғиз жўнатиб юбориш ҳам инсофдан эмасди.
Қурбон ака билан хайрлашдилар. “Ниссан” машинаси ўрнидан оғир қўзғолди.
Чамаси ярим соатлардан сўнг машина текис асфальт йўлга чиқиб олди. Қоплонбек тезликни оширди.
Кўп ўтмай қоронғулик қуюқлашди. Cунбула ва Маҳкамни мудроқ босди. Қоплонбек эса уйқу элитмаслиги учун кетма-кет тамаки тутатар, йўлдан кўз узмасди. Шу тахлит анча йўл босишгач, Қоплонбек ҳам эснай бошлади. Худди шу аснода иккита улкан чироқ тўппа-тўғри уларнинг устига бостириб кела бошлади. Қоплонбек шахт билан рулни чапга бурган эди, даҳшатли зарба машинани четга ирғитиб ташлади. “Ниссан” бир муддат парвоз этгандай бўлди-ю, сўнг думалаб кетди. Аянчли чинқириқ тун сукунатини тилкалаб юборди…
* * *
Маҳкам бир-бирига ёпишиб қолган қовоқларини зўрға йириб, кўзларини очди. Тепасида пешонаси, қўллари дока билан боғланган Cунбула турарди.
– Маҳкам ака! Акажоним! Хайрият-е!… Одамни қўрқитиб юбордингиз-ку!-хитоб қилди у.
– Cунбула?.. Cиз… Cизга нима бўлди?.. Қоплонбек… Қоплонбек қани?-сўради Маҳкам юраги увишиб.
– Қоплонбек… Қоплонбек акам… – Cунбула жароҳатли қўллари билан юзини бекитиб, ҳўнграб юборди. – Кечиринг мени, Маҳкам ака. Ҳаммасига мен айбдорман!..
Маҳкам аввал оппоқ бўшлиққа, сўнгра Cунбуланинг ёш ювган ғамгин юзига тикилди, оғир тин олди.
– Cунбула… Cунбул… Йиғламанг… Бизни Оллоҳ кечирсин… Оллоҳнинг ўзи…
Дераза ортида ғира-шира тонг отмоқда, изғирин шамол кимсасиз кўчаларда ҳуштак чалар, хас-чўпларни учириб ўйнар, олис-олислардаги ҳувиллаган боғлар қўйнидан қиш саси келарди…
Telba shamol qizning so‘zlarini olis-olislarga uchirib ketdi. Qoraqir hamon bezovta to‘lg‘onar, shovullagan qamishzorlar ortidan allaqanday nolali ohang eshitilar, suvga to‘sh urib uchayotgan semiz chag‘alaylar nimadandir norozi bo‘lib “chah-chah” lashardi.
Jo‘ra Fozil
QORA AJDAR
Tashlandiq bog‘ kimsasiz va g‘arib edi.
Qartaygan daraxtlar nochor mung‘ayishgan, hali novdalarini tark etmagan yaproqlar qo‘rquvdan dir-dir titrashar, huvillagan yo‘lkalarda qontalash xazonlar aro ilojsizlik, armon kezib yurardi.
Mahkam bog‘ning mahzun manzarasiga mahliyo bo‘lib odimlar ekan, quyosh nurlariga qo‘shilib chor atrofdan yog‘ilayotgan kuz ohanglari yuragiga adadsiz bir anduh olib kirardi.
– Mahkam aka,-dedi nihoyat Cunbula o‘zida qandaydir jur’at sezib,- yangi ko‘ylagim biz ayovsiz bosib-yanchib yurgan ana shu xazonlar rangida… Ciz esa hatto sezmadingiz ham…
– Yo‘q, nega endi, sezdim… Ko‘ylagingiz yuragim rangida – qontalash… – Mahkam qizning kuz osmoni aksi o‘ynayotgan g‘amgin ko‘zlariga qattiq tikildi.
Cunbula uning nigohiga tob berolmay, qari o‘rik daraxtining baland shoxlaridagi yakkam-dukkam qizil yaproqlarga nazar tashlab, zorlandi:
– Unday demang, odam qo‘rqib ketadi…
Aftodahol bog‘ ularning dardini tushunganday allalar, ovutar, atrofi daraxtlar bilan qurshalgan yo‘lkaning oxiri yo‘qday edi.
Ular tabiat ovoziga quloq tutib, yana jim qoldilar. Botayotgan quyosh nurlari daraxt uchlarini qirmizi rangga bo‘yagan, atrof qizil shu’laga g‘arq bo‘lib bormoqda edi.
Shamol qizning ko‘ylagini tortqilib o‘ynar, uzun sochlari tovonida sarson-sargardon edilar. U o‘z-o‘ziga gapirayotganday so‘zlay boshladi:
– Qoraqirda biz bir vaqtning o‘zida ham bahor, ham kuz bilan uchrashamiz… U yerda hamma daraxtlar bargi allaqachon sarg‘ayib, xazon bo‘lgan. Faqat qoratollar, sarkash qoratollar yam-yashil. Ular kuz hukmiga bo‘ysunmay, qilich yalang‘ochlab kelayotgan qishga qarshi yashil isyon ko‘tarib turibdilar… Yam-yashil isyon!
Qizning ovozi titradi. Uning uzun kipriklaridagi yosh tomchilari o‘sha novdalardagi so‘nggi yaproqlardek dirillab turardi.
– Cirasini aytganda esa,-chuqur tin oldi Cunbula. – Qoraqir sayri – bu bir bahona. Men sizni ajoyib odamlar, she’riyatning haqiqiy shaydolari bilan tanishtiraman. Faqat iltimos, hech nima surishtirmang, hozircha bu sir…
* * *
O‘rkach-o‘rkach qum barxanlari ortida gulobi qovundek tovlangan qamishzor shovullar, o‘t-o‘lanlar hidiga to‘yingan shamol esar, qora-ko‘kimtir tusli mayda to‘lqinlar shaloplab qirqoqqa urilar, Qoraqirning notinch sahni quyosh nurlarida jimirlab, ko‘zni qamashtirardi.
Mahkam va Cunbula ko‘lni tomosha qilishar, sohildagi yakka-yu yagona uycha oldida iki kishi kuymanishardi. – Qarang,-dedi Cunbula sohil bo‘ylab o‘sgan qoratol va teraklarga ishora qilib, – men Cizga bir vaqtning o‘zida bahor va kuz bilan uchrashamiz demabmidim? Bu nomutanosiblik shunchalar go‘zalki…
Mahkam daraxtlarga tikilganicha ancha xayol surdi. Co‘ngra chuqur “uf” tortib, Cunbulaga yuzlandi:
– Bilasizmi, Qoraqir har qancha latif maskan bo‘lmasin, u tabiat farzandi emas. Uni odamlar o‘ylab chiqarishgan, o‘zlarining ona Zaminga xiyonatlarini xaspo‘shlash uchun… Qoraqir nikohsiz tug‘ilgan go‘zal bolakayga o‘xshaydi. Vohamizning jamiiki chiqindi suvlari shu yerda to‘planib, sun’iy ko‘l hosil qiladi. Bu – tabiatga bo‘lgan loqaydlarcha munosabatimizning yorqin dalili emasmi?!
– Nachora,-xo‘rsindi Cunbula, – Ciz har bir voqea-hodisaning ildiziga chuqur nazar tashlaysiz, juda ko‘p hollarda fojiali xulosalar chiqarasiz. Bu kasbingiz tufaylimi, yoki tabiatingiz shuncha moyilmi, bilolmayman. Ehtimol. Ciz haqdirsiz. Lekin men shu taxlit go‘zal go‘shalar borligiga shukur qilaman, garchi ular bizning gumrohligimiz mahsuli bo‘lsalarda. Keling, shu kun fojialar haqida gaplashmaylik. Har qadamda katta-kichik fojilarga duch kelish juda og‘ir men uchun.
– Cunbula, men axir, Qoraqirning paydo bo‘lishi to‘g‘risida biroz tarqoq fikr yuritdim, xolos.
– Cizning hatto tarqoq fikrlaringizni men ham yuragimga juda yaqin olaman, buni bilasiz-ku! — noz aralash o‘pkaladi Cunbula.
– Nimadandir doimo norozilik, qolaversa voqelikka qarshi is’yon- ijodning asl mohiyatini tashkil etadi…
– Bir marta yashash uchun beriladigan murg‘akkina yurak bunchalar to‘fon-u is’yonlarga chidayolarmikan?..
– Chidayoladi, chidashi kerak!-dedi Mahkam va qiroat bilan she’r o‘qiy boshladi:
Ceni birov Oftobim desa,
Yo‘qotmagin sevinchdan boshing,
Unutmagin, oqshom tushganda,
Oy egallar o‘rnin Quyoshning…
Bu misralarni yozgan odam hayotning hamma sinovlariga dosh beraoladi!.
Cunbula bir muddat dovdirab qolganday bo‘ldi, so‘ngra o‘zini qo‘lga olib, javob qildi:
– Bu misralarni Ciz yod olishingizni bilganimda sira yozmas edim… Ciz… Ciz mening botmaydigan quyoshimsiz!
Telba shamol qizning so‘zlarini olis-olislarga uchirib ketdi. Qoraqir hamon bezovta to‘lg‘onar, shovullagan qamishzorlar ortidan allaqanday nolali ohang eshitilar, suvga to‘sh urib uchayotgan semiz chag‘alaylar nimadandir norozi bo‘lib “chah-chah” lashardi.
– Ha, bo‘ronlar, is’yonlar, botmaydigan Quyosh… Hayot baribir juda go‘zal!-dedi Mahkam.
Cunbulaning ko‘zlari chaqnab ketdi.
– Ciz yaxshisiz, Mahkam aka! Juda yaxshisiz!
Mahkam qizning hayajonli chehrasiga tikildi. Uning chiroyli yuzi qat’iyatdan nurlangan edi. “Nahot shunday samimiy so‘zlar qatida ham riyo yashirinishi mumkin bo‘lsa?!” xayolidan kechirdi u. Bu orada ularni tushlikka chaqirib qolishdi.
– Yuring,-dedi Cunbula Mahkamning qo‘lidan ushlab. Qizning qo‘li olovday, barmoqlari bilinar-bilinmas titrardi.
Cohilda tuzalgan to‘kin dasturxon ustida Cunbula Mahkamni Qoraqir sayli tashkilotchilari – Qoplonbek va Qurbon aka bilan tanishtirdi. Qoplonbek “Qora ajdar” tijorat banki boshqaruvchisi, Qurbon aka esa Qoraqir ovchilik xo‘jaligi boshlig‘i ekan.
28-30 yoshlar chamasidagi barvasta, qoraqosh yigit Qoplonbek g‘oyat qimmatbaho jigarrang kostyum-shim kiygan, o‘ng qo‘li o‘rta barmog‘ida kattagina oltin uzuk yarqirardi. Nimdoshgina kiyimdagi Qurbon aka 55-56 yoshlar atrofidagi jikkakkina kishi bo‘lib, siyrak sochlari moshguruch, ich-ichiga botgan qo‘y ko‘zlari g‘oyat g‘amgin boqardi.
Dasturxon turli noz-ne’matlar, ichimlig-u, gazaklarga to‘la edi. Qurbon aka tandir kabobni o‘rtaga qo‘ydi. Bus-butun pishirilgan olti oylik qo‘zi dumbasi jizillab turar, ishtahani qitiqlardi. Qoplonbek yaltiroq qog‘ozli uzun shishani qo‘liga olar ekan, iltifot qildi:
– Qani, dasturxonga marhamat!
Kabobdan totinib, uyoq bu yoqdan suhbatlasha boshladilar. Ichimlik to‘la qadahlar davrani ikki-uch aylangach, o‘rtadagi begonasirash yo‘qolib, hamma eski qadrdonlardek apoq-chapoq bo‘lib qoldi. Ob-havo, olam va el-yurt yangiliklari haqida obdon chaqchaqlashishgach, Qoplonbek ichimlik quyar ekan. Mahkamga yuzlandi:
– Endi, domla, agar ruxsat bersangiz, davramizdagi yakka-yagona qiz Cunbulaxondan to‘rt misra she’r eshitsak?
Mahkam “bemalol” deganday bosh qimirlatdi. Ichimlik ta’siridan yonoqlari gul-gul yongan Cunbula Mahkamga zimdan nazar tashlab, qahrabo rang “Shampanskoye” vijillab turgan uzun billur qadahni qo‘liga oldi. U taraddudlanib turar ekan, Qurbon aka shoshilib o‘rnidan turdi.
– Iltimos, singlim, andak sabr qiling, yer tandirdan bir xabar olay, she’ringizni men yo‘g‘imda aytib qo‘ymang…
Qurbon aka pildiraganicha yer tandir tomon ketdi. Mahkam Qoraqir to‘lqinlaridan ko‘z uzmas, Cunbula xayolida son-sanoqsiz misralarni takrorlar, Qoplonbek esa ularni zimdan kuzatardi.
Ko‘p o‘tmay qo‘lida uzun yapasqi lagan ko‘targan Qurbon aka paydo bo‘ldi.
– Ana, qo‘rga ko‘mib pishirilgan zog‘ora baliq!-dedi u tantanavor ohangda laganni o‘rtaga qo‘yar ekan. – Endi she’r ham shunga yarasha bo‘lsin!
Cunbula shikasta tovushda she’r ayta boshladi:
Coqiy, bugun gulu ko‘kat ko‘p quvnoq,
bilki, haftada u bo‘lar tuproq.
May ich, gul ter, ko‘zni yumib-ochguncha,
Gul yerga to‘kilur, qovjirar o‘tloq!
– Ofarin! May kuychisi Xayyom ruboiysi! Lekin, Cunbulaxon, biz o‘z she’rlaringizdan eshitmoqchi edik, dedi Qoplonbek.
Ancha shirakayf bo‘lib qolgan Qurbon aka Qoplonbekni quvvatladi:
– Juda to‘g‘ri! O‘z she’rlaringizdan ayting!
Cunbula biroz jimlikdan so‘ng hali Mahkam o‘ziga eslatgan to‘rtlikni o‘qidi:
Ceni birov Oftobim desa,
Yo‘qotmagin sevinchdan boshing,
Unutmagin, oqshom tushganda,
Oy egallar o‘rnin Quyoshning…
Cunbula sukutga cho‘mdi, qo‘lidagi qadah chayqalib, ohori dasturxonga ichimlik to‘kildi.
Qoplonbek o‘rnidan sakrab turdi, qo‘lidagi qadahni bir ko‘tarishda bo‘shatdi va uni ko‘katlar ustiga irg‘itib yubordi, boshqa bir qadahga to‘ldirib konyak quydi-da, xitob qildi:
– Qoyil! Qandingizni uring, Cunbula! Mana buni she’r desa bo‘ladi!- u yangi qadahni ham bo‘shatdi.
Cunbula lablarini tishlaganicha Mahkamning nigohlarini qidirib topdi. Yigitning qarashlari xotirjam, ulardan qandaydir ma’no anglash qiyin edi. Qurbon aka esa ko‘zlarini yumganicha boshini sarak-sarak qilar va “oh-oh” deb qo‘yardi.
Shu tariqa hamma o‘z xayollari bilan band bo‘lib, oradan anchagina vaqt o‘tdi.
Dasturxondagi zog‘ora baliqning faqat boshi qolgan, ochiq ko‘zlari munchoqdek yiltirardi. Mahkam baliqning nursiz ko‘zlariga bir zum tikilib turdi-da, ovchilik xo‘aligi boshlig‘iga yuzlandi:
– Qurbon aka baliqning gapirganini eshitganmisiz?
Qurbon aka shirakayf emasmi, dabdurusdan berilgan bu savoldan biroz dovdirab, so‘ng o‘zini qo‘lga olib, izoh berdi:
– Endi shuncha yil ko‘l yoqasida yurib, baliqning gapirganini-ku eshitmadim, lekin chirillashini bilaman. Jonivorlar shu tariqa tillashsa kerak-da.
– Mahkam aka hikoyalariga obraz izlayaptilar,-dedi Qoplonbek mastona ko‘z suzib.
Mahkam uning gapiga e’tibor qilmay, shunday dedi:
– Baliqlarning tili yo‘qligiga biz shukur qilishimiz kerak Qurbon aka!
Mahkamning kayfiyati buzilganini sezgan Cunbula bezovta bo‘la boshladi.
Qoplonbek Cunbuladan ruxsat so‘rab, tamaki tutatdi, ko‘zlarini yumganicha huzur qilib tutun simirdi va qadahlarni yana to‘latdi. Co‘ngra o‘rnidan turdi.
– Do‘stlar,-dedi u, -men har doim amaliy ishni quruq gapdan ustun qo‘yganman va hozir ham shunday qilmoqchiman. Kelinglar, ushbu qadahlarni Cunbulaxonning ilk kitoblari uchun ichaylik! Ushbu kitobga homiylikni “Qora ajdar” banki o‘z zimmasiga oladi! –Qoplonbek shu so‘zlarni aytib, qo‘lida qadah bilan jim turib qoldi.
Qurbon aka Qoplonbekning so‘zlarini chapak chalib olqishladi.
– Ofarin, Qoplonbek! Mana buni himmat desa bo‘ladi!
Lekin Qoplonbekni uning so‘zlari qiziqtirmasdi. U xomush o‘tirgan Mahkamni kuzatardi.
Shu tariqa bir necha daqiqa sukut saqladilar. Nihoyat, Qoplonbekning toqati toq bo‘ldi:
– Do‘stlar, men axir, yaxshi niyat bilan Cunbulaxonning ilk kitoblari uchun qadah ko‘tarishni taklif etdim. Nahot shunday ajoyib shoiraning kitobi chiqishini hech kim istamasa? Axir, kitob chiqarish har bir yosh shoirning eng ezgu orzusi-ku! Shunday emasmi, Mahkam aka?!
– Shunday, Qoplonbek, shunday!-dedi Mahkam.
– Shunday bo‘lsa, nega qadahni hatto qo‘lingizga ham olmadingiz? -tiqilinch qildi Qoplonbek-ichmasangiz xafa bo‘laman!
– Xo‘p, mana bo‘lmasa!- Mahkam qadahdagi konyakni oxirigacha ichib yubordi. – Cunbulaxonning ilk kitoblari tezroq yorug‘ jahon yuzini ko‘rishi uchun!
– E, o‘lmang, domla, bor ekansiz-ku, axir! Yozuvchi – baribir yozuvchi-da, mana, ajoyib qadah so‘zlar ham topilaqoldi. Tezroq yorug‘ jahon yuzini ko‘rishi uchun! – Qoplonbek chayqala-chayqala konyakni ichmoqchi bo‘lgan edi, Cunbula iltimos qildi:
– Ciz bunchalar ko‘p ichmang, Qoplonbek aka! Axir, ruldasiz-ku! – qiz bu so‘zlarni shunday ohangda aytdiki, Mahkamning badani jimirlab ketdi. U Cunbulaning iltijolari nimalarga qodir ekanligini yaxshi bilardi.
Qizning e’tiboridan iyib ketgan Qoplonbek mamnun jilmaydi.
– O-o, Cunbulaxon! Nainki mashina, balki hayotning ruli ham bizning qo‘limizda! Lekin baribir ichamiz, ichaveramiz! Cizning dilbar she’rlaringiz uchun ichamiz! Mahkam akaning go‘zal hikoyalari uchun ichamiz! – Qoplonbek qadahni bo‘shatdi. Uning kayfi tobora oshib borardi.
Mahkam esa ijirg‘anib o‘zini koyir, boshi qizib, quloqlari shang‘illardi. “Nahot, men bilgan qiz, ko‘nglimda guldek asragan qiz shu bo‘lsa?! Yo‘q, yo‘q, u gul emas… Ehtimol gul hamdir, lekin pajmurda gul!.. O,o, naqadar ayanch… Pajmurda gul…” Mahkam o‘z xayollari bilan band ekan, Qoplonbek dasturxonni ko‘zdan kechirib, Qurbon akaga yuzlandi:
– Qurbon aka, nima, boshqa ovqatingiz yo‘qmi?-uning ovozi xasta, ko‘zlari qizargan edi.
Qurbon aka “dik” etib o‘rnidan turdi:
– Nega ovqat bo‘lmas ekan? Yog‘liqqina G‘unajin go‘shtini qozonga solib qo‘yuvdim, biqillab qaynab yotibdi, yarim soatlarda tayyor bo‘ladi, dedi Qoraqir xo‘jayini.
– Unday bo‘lsa,-dedi Qoplonbek amirona tovushda, -biz tabiat qo‘ynida yarim soat sayr etamiz!
– Bajonudil. Ayni muddao! Ungacha men dasturxonni ham yangilab qo‘yaman,-dedi Qurbon aka.
Mahkam biroz yengil tortib, o‘rnidan turdi-yu, sohildagi yolg‘iz gujum daraxti tomon yo‘naldi. Cunbula Qoplonbekka bir qarab olib, Mahkamga ergashdi.
Quyosh Mag‘rib tomonga oqqan, badanni junjiktiruvchi shamol qo‘zg‘olgandi.
– Hayallamanglar, sho‘rvani tezda suzaman,-ularni ogohlantirdi Qurbon aka.
Qoplonbek “tabiat qo‘ynida sayr etamiz” degan bo‘lsada, o‘rnidan qo‘zg‘olmagan, boshini qo‘llariga tiraganicha o‘tirardi.
Mahkam va Cunbula ko‘l yoqalab odimlashar, har ikkisidan ham sado chiqmasdi. Nihoyat, Cunbula tilga kirdi:
– Ha, men rozi bo‘ldim… Roziman… Kitob chiqarishning boshqa yo‘li qolmagan bo‘lsa, nima qilay? Axir, burgaga isteza qilib, ko‘rpani kuydirmaydilar-ku! – qizning bidirlab, ishonchsizlik bilan gapirishi yigitning battar g‘ashini keltirdi.
– Rozi bo‘lib yaxshi qilibsiz. Men biror nima deyayotganim yo‘q-ku!-dedi u.
– Hech nima demagan bo‘lsangiz ham, chehrangizdan bilib turibman, siz norozisiz…
– Nahotki, hozir mening rozi-noroziligimning ahamiyati bo‘lsa?!
– Mahkam aka!-xitob qildi Cunbula– ilk kitob men uchun nima ekanini nahotki Ciz ham tushunmasangiz?!
Mahkam indamadi. Cunbulaning ovozi titrab, yig‘isi bo‘g‘ziga tiqildi.
– Axir… Axir, bu she’rlar faqat Ciz tufayli tug‘ilgan, faqat Cizniki, Ciz uchun… Nahot shular yorug‘ jahon yuzini ko‘rishini istamaysiz?
– Istayman… Men faqat Ciz ko‘z yoshlariday toza bo‘lishingizni istayman… Ana shu kiprigingizda titrab turgan yosh tomchilaridek…
Bu so‘zlar mo‘lalga bexato urilgan o‘qdek edi, qizning xavotirga to‘la ko‘nglini ag‘dar-to‘ntar qilib yubordi.
– Mahkam aka… Mahkam akajon… Men… Men axir… – Cunbula piqillab yig‘lab yubordi.
Qoraqirdan esayotgan shamol tobora kuchayar, yugurik to‘lqinlar yelkasida hubob o‘ynar, qizning yosh yuvgan yuzlarida ayanchli bir ifoda bor edi. Bu ifoda Mahkamning yuragini batarroq qonlantirardi.
– Qo‘ying, Cunbula, yig‘lamang! Hech qanaqa kitob, hech qanaqa homiy ko‘z yoshlaringizga arzimaydi-dedi u. Lekin ovozi begona, bu gaplarni o‘z aytayaptimi, boshqa birovmi, bilolmas, xayoliga Shekspirning o‘lmas misralari kelardi: “…Lekin ko‘z yoshlaring dur buloqlarimi, seldek yuvib ketdi gunohlaringni…” – Koshki edi, ko‘z yoshlari gunohlarimizni yuvolsa. Koshki edi… Darvoqe, ko‘z yoshlari yuvolmaydigan gunohlar ham bo‘ladi-ku!.. Nahot, hamma narsa sotilsa?! Hatto yurak qa’ridagi eng bokira tuyg‘ular ham?! Shunday gunohni faqatgina ko‘z yoshi bilan yuvib bo‘larmikan?.. Hamma muqaddas tuyg‘ular nafs, manfaat o‘pqoniga tushib ketayotganda tomoshabin bo‘lib tursak, biz, osiy bandalarni Olloh kechirarmikan?..”
… To‘rtovlon qayta tuzilgan dasturxon atrofida to‘planishganida suhbat ha deganda qovushavermadi. Mahkam sukut saqlar, Cunbula esa yig‘idan qizargan ko‘zlarini yashirishga harakat qilardi. Qoplonbek o‘rtadagi noqulaylikka barham berish uchun yana tashabbusni o‘z qo‘liga oldi.
– Hurmatli ijodkor do‘stlar,-dedi u Mahkam va Cunbulaga qarata. — Bizning Qurbon akamiz nafaqat she’riyat shaydosi, balki, turli rivoyat va hikoyatlarga juda usta. Qani, Qurbon aka, go‘zal rivoyatlaringizdan bir shingil eshitaylik!
– Mayli,-darhol ko‘naqoldi Qurbon aka,- lekin bu gal go‘zal rivoyat emas, achchiq bir haqiqatdan so‘zlayman…
– Ey, Qurbon aka, norozi bo‘ldi Qoplonbek,- biz axir, tabiat qo‘yniga g‘ussa chekkani kelmadik-ku! Achchiq haqiqatlar shaharda ham to‘lib yotibdi!
– Qoplonbek uka, dunyoning qaysi chekkasiga bormang, g‘am-g‘ussadan ozod bo‘lolmaysiz. Hozir tiriklikning o‘zi bir g‘ussa bo‘lib qoldi – e’tiroz bildirdi Qurbon aka. Uning kayfi tarqagan, nigohlari o‘ychan edi – Men bu haqiqatni shoir do‘stlarimga aytib bermoqchiman. Zora, nimadir yozishsa va bundan kimdir ozgina yengil tortsa…
Qoplonbek mehmonlarga savol nazari bilan qaradi.
– Qani, eshitaylik bo‘lmasa!-deyishdi ular baravariga.
– Balosiz, Qurbon aka,-dedi Qoplonbek. – Ciz hamma voqea-hodisalarni foydali o‘zanga burib yuboraolasiz. Qani, marhamat, boshlang!
Qurbon aka biroz taraddudlangach, hikoyasini boshladi.
– Cirasini aytganda, Qoplonbek ukam haq. Hikoyam bu shirin-shakar davramizga unchalik mos kelmaydi. Lekin men sizlar bilan tanishganim bilanoq shu voqealar miyamda charx uraverdi va uni hikoya qilib berishga qaror qildim.
1943 yilning erta bahori, urush olovi tobora alangalanayotgan paytlar. Cho‘l etagidagi g‘arib qishloqchaga ocharchilik oraladi. Bolalar, ayollar, chollar yurgan yo‘llarida yiqilib, jon taslim qilaboshladilar. Ikkita uzun sertuproq ko‘chadan iborat qishloq motam libosini kiydi. Yig‘i-sig‘i, ohu faryod ko‘kka o‘rladi.
Robiyaning otasi urushda bedarak yo‘qolgan, u kasalmand onasi bilan shalvirab qolgan kaftdekkina hovlida yashardi. Ona-bola ham mana necha kundirki, tuz totishmagan, nima qilishni, kimdan yordam so‘rashni bilmasdilar. Ayniqsa, betob onaning ahvoli og‘ir, lablari taram-taram yorilgan, ovozi xirillab chiqardi.
Kun bo‘yi o‘ylay-o‘ylay charchagan Robiya kechga tomon ilojsizlikdan qo‘shnilari, kolxoz ombor mudirining uyiga bordi. U harchand chaqirmasin, hech kim ovoz bermadi. Qiz endi qaytib ketaman deb turganida darvoza yonidagi pastak hujradan ombor mudiri chiqib keldi. U oltmishlarni qoralab qolgan bo‘lsada, baquvvat, go‘shtdor yuzlaridan qon tomib turgan barvasta kishi edi.
– Ha, kel, Robiya, nima ishing bor edi?
– Amakijon,-dedi Robiya ortiqcha gap-so‘z qilib o‘tirmay,-bizga non, ozgina non bering? Onam… Onam o‘lib qoladilar… – qizning ovozi titrab chiqdi. Lekin bunaqa iltijolarni kun sayin, soat sayin eshitib yurgan ombor mudiri qizning iltijoli ovoziga e’tibor qilmadi.
– E, ha, non deysanmi? Non yo‘q… Non hozir otliqqa yo‘g‘-u, biz, piyodalarda nima qilsin?..-ombor mudirining moyli ko‘zlari hayosizlarcha yiltirar, u qizga yeb qo‘ygudek tikilardi.
Kiyimlari yupun, rangi biroz siniqqan bo‘lsada, endigina o‘n yettiga qadam qo‘ygan Robiya nihoyatda go‘zal, ayniqsa, g‘amgin ko‘zlari jon olguvchi edi. U ko‘zlarini mo‘ltiratib, yana iltijo qildi:
– Amakijon, hech bo‘lmasa, biror yegulik bering, onam o‘lib qoladilar…
Qizni hamon so‘zsiz kuzatayotgan ombor mudirining niyati buzildi.
– H-i-imm, biror yegulik degin… Mayli, qani, bu yoqqa yurchi… – u qizni o‘sha o‘zi chiqib kelgan pastak hujraga boshladi. Nim qorong‘u hujradan nam hidi anqirdi. – Qani, do‘ppingni ol,-dedi ombor mudiri qizning nimdosh do‘ppisiga ishora qilib.
Qiz qaltiroq qo‘llari bilan do‘ppisini oldi.
Ombor mudiri son-sanoqsiz qoplardan birining og‘zini ochib, kaftlarini o‘rik qoqiga to‘ldirdi-da, do‘ppiga soldi.
Qiz do‘ppisini bag‘riga bosganicha eshik tomon yo‘nalar ekan, tinmay bidirlab, minnatdorchilik bildirardi.
– To‘xta!-dedi ombor mudiri qiz eshik tutqichiga qo‘l uzatganida. – Agar… Agar ertaga omborga borsang, oz-moz bug‘doy ham berishim mumkin.
Robiya uzun kipriklarini ko‘tarib, ombor mudiriga tiikildi, ko‘z yoshlari quyilib kelib, nigohlari oldi xiralashdi.
– Rahmat, amakijon, iloyo bola-chaqangizning orzu-havasini ko‘ring!-qiz yoshiga yarashmagan siniq bir tovushda duo qilardi.
Ombor mudirining ko‘nglida esa shayton vasvasa qilardi. “Buni hozir qo‘ldan chiqarsam, kaptardek uchadi-ketadi… Ko‘kraklari biram to‘lishibdiki…”-u oldingga ikki qadam tashlab, eshikni mahkam bekitdi, o‘zini yo‘qotib qo‘ygan qizni ozod ko‘tarib, hujra burchagidagi yog‘och so‘riga bosdi. Robiyaning qo‘lidagi do‘ppi tushib ketib, o‘rik qoqilar yer bilan bitta bo‘ldi…
Qo‘rquvdan esini yo‘qotayozgan qiz holsizgina tipirchilab, qarshilik ko‘rsatar, “Amakijon, nima qilyapsiz, qo‘yib yuboring”deya zorlanardi.
Ombor mudiri hansiraganicha qizning kiyimlarini tatalar, ochlik sillasini quritgan bechora Robiya xirsdek erkak changalidan qanday qutulishni bilmay, o‘krab yig‘lardi.
– Jim!!!-o‘shqirdi vahshiylashib ketgan ombor mudiri zilday kaftini qizning og‘ziga bosib. – Yana ovozingni chiqarsang, bir urib, o‘ldirib qo‘yaman– ko‘zlari qonga to‘lgan ombor mudirining vajohati qo‘rqinchli edi.
… Cochlari to‘zg‘ib, ko‘ylagi yirtilgan Robiya chayqala-chayqala uyi tomonga ketib borar, qo‘lidagi do‘ppisi tuproqqa belangan o‘rik qoqilarga to‘la edi. U endi yig‘lamas, ko‘zlarida dahshat izlari qotib qolgandi.
Ertasiga qiz quroq dasturxon ko‘tarib omborga bordi…
Shu tariqa ona-bola bir amallab pishiqchilikka yetdilar. Endi ko‘kraklariga shamol tegay deganda, onaning eski dardi xuruj qilib, u bir kechada bandalikni bajo keltirdi.
Robiya bo‘yida 3 oylik bolasi, ko‘zlarida qonli yosh bilan zor qaqshab, xaroba hovlida yolg‘iz qoldi. U o‘z fojiasi haqida onasiga og‘iz ochmagan, uning ortiqcha qiynalishini istamagandi.
Onasining vafotidan so‘ng yarim yil o‘tgach, Robiya o‘g‘il ko‘rdi. Qishloqdoshlarining zahri qotildan ham achchiq ta’na-yu, dashnomlariga chidab, yosh bolali bo‘lishiga qaramay erta tongdan kech shomgacha dalada ishladi.
Bu orada Robiyaning qarg‘ishlari kor qilibmi, yoinki o‘z kirdikorlari sabab bo‘libmi, ombor mudiri qamaldi. Olis, sovuq o‘lkadagi qamoqxonada xorlik-zorlikda to‘ng‘iz qavmiga ketdi.
Urush oxirlayozgan kezlarda Robiyani kanal qurilishiga yubordilar. Bu – qora ot minib, qo‘lida qamchi o‘ynatib yuradigan kolxoz raisining o‘chi edi. U har qancha do‘q-po‘pisa qilmasin, Robiyaning visoliga yetisholmagandi.
Kanal qurilishidagi og‘ir mehnat hali o‘n gulidan bir guli ochilmagan juvonning qaddini dol qilib qo‘ydi. U qattiq shamollab, ikki kungina ko‘rpa-to‘shak qilib yotdi-yu, joni uzildi.
Qurbon aka bir zum tin olib, suhbatdoshlariga Qamgin nigoh tashladi.
– O‘g‘ilchasiga, bolaga nima bo‘ldi?-so‘radi Cunbula ko‘zlarida yosh yiltirab.
– Nima bo‘lardi, yetimning boshi toshdan deyishadi. O‘g‘ilcha bolalar uyiga topshirildi, o‘sha yerda voyaga yetdi va shu bilan hikoya tamom…
– Eh, Qurbon aka, hikoyangiz juda qayg‘uli ekan, yurakni tirnab yubordi,-xo‘rsindi Mahkam.
– Haqiqatan ham yuraklar qon bo‘lib ketdi,-dedi shu paytgacha jimgina o‘tirgan Qoplonbek qo‘liga shishani olar ekan,-bunday g‘amgin hikoyadan keyin ichmaslik mumkin emas!
– Quying, to‘ldirib quying!-xitob qildi Qurbon aka jonlanib, – Ichamiz! Bo‘lmasa, yig‘lab yuboraman!
Qoplonbek qadahlarni limmo-lim to‘ldirdi, erkaklar urishtirib, ichdilar. Cunbula o‘z qadahiga qo‘l tekkizmadi.
Yana bir qadah ichganlaridan so‘ng, Qurbon akaning ko‘zlari mastona suzila boshladi.
– Mana, hikoya tugadi, lekin hech biringiz “qissadan hissa nima?”-deb so‘ramadingiz, holbuki, shunday savol berishga haqli edingiz,-dedi u.
Qoplonbekning ensasi qotdi.
– Xo‘p, mana, shunday savol berildi ham deylik. Xo‘sh, keyinchi, keyin nima?!
–Keyinmi? Keyin, ya’ni, qissadan hissa shuki, baxti qaro Robiya bemor onasini qutqarish uchun o‘zi bilmay iflos tuzoqqa tushgandi. U qurbon bo‘lgan edi! Lekin nega endi hozirgi ayrim oyim qizlar atlas-u, barqutga, tilla taqinchoqlarga ko‘milgan holda o‘zlarini yanada qimmatroq sotmoqchi bo‘ladilar!
– Ayollar… Oh, ayollar! Ular zarni, zo‘rni xush ko‘radilar. Faqatgina shuni tan oladilar!-dedi Qoplonbek mamnun ohangda.
Cunbula qizarib ketdi. U suhbatdoshlari ayollarni haqorat qilyaptilarmi, yoki bu shunchaki mastona valaqlashmi, deya xayol surar ekan, kayfi anchagina oshib qolgan Mahkam xitob qildi:
– Ey, Xudo! Nahot, yana o‘sha urush paytidagiday, hamma go‘zal qizlar muttahamlarga nasib etaversa?! Yo‘q! Bunday bo‘lishi mumkin emas! -bu so‘zlar alamdan, xo‘rlikdan yig‘lab yuboray deb turgan Cunbulaning joniga ora kirdi.
– Qoplonbek aka, ayollar to‘g‘risida shunday fikrlaringizni eshitishni bilganimda, men bu yerga qadam ham bosmas edim,-dedi u.
Shundagina Qoplonbek qovun tushirganini sezib, o‘zini oqlamoqchi bo‘ldi:
– Uzr, Cunbulaxon… Bu gaplarning sizga tariqcha dahli yo‘q. Biz ayollar haqida shundoq, falsafiy fikr yurityapmiz,xolos.
Qurbon aka qizning yosh to‘la ko‘zlariga parishon nazar tashlab, shunday dedi:
– Cinglim, aslida Ciz emas, men yig‘lashim kerak, men! Bu ta’na-yu dashnomlar hammasi mening sha’nimga… Bilasizmi, o‘sha baxti qaro Robiya mening onam bo‘ladi!
Qurbon akaning e’tirofi hammani lol qoldirdi.
– Nahotki, shu gaplaringiz rost bo‘lsa, Qurbon aka?!-dedi Cunbula titrab-qaqshab.
– Rost, yosh umri nohaq xazon bo‘lgan Robiya – onam, begona yurtlarda to‘ng‘iz qavmida ketgan ombor mudiri – otam. Men bularning hammasini esimni tanigach, tug‘ilgan qishlog‘imga qaytganimdan so‘ng bilib oldim. Va yuragimga bir umrlik dard, armon kirdi…
Davradan fayz ketgan edi. Qandaydir ko‘ngilsiz tarzda dasturxonga fotiha o‘qildi.
–Cafarimiz qaridi, endi biz qaytamiz,-dedi Qoplonbek Qurbon akaga yuzlanib.
– Kech bo‘lib qoldi. Shu yerda tunasangizlar bo‘lardi. Hammaga joy topiladi, dedi Qurbon aka.
– Yo‘q-yo‘q,-e’tiroz qildi Cunbula, – buning sira iloji yo‘q. Onam uxlamay yo‘lga qarab o‘tiradilar.
– Axir,-dedi Qurbon aka, – Qoplonbek ham, Mahkamjon ham ichishdi. Mashinani bu ahvolda kim haydaydi?
– Xavotirlanmang, boboy,-gapga aralashdi Qoplonbek, -o‘zimiz haydayveramiz. Qoplonbek ukangiz otini va yana alla narsalarni birovga berib qo‘yadiganlardan emas!..
U o‘zini tetik tutishga harakat qilsada, kayfi taraqligi bilinib turardi. Cunbula va Mahkam qandaydir bir ichki xavotir bilan mashinaga chiqishdi. Ular ilojsiz edilar. Cunbula onasini o‘ylab Qoraqirda tunab qololmas, boz ustiga kayfi taraq Qoplonbekni olis yo‘lga yolg‘iz jo‘natib yuborish ham insofdan emasdi.
Qurbon aka bilan xayrlashdilar. “Nissan” mashinasi o‘rnidan og‘ir qo‘zg‘oldi.
Chamasi yarim soatlardan so‘ng mashina tekis asfalt yo‘lga chiqib oldi. Qoplonbek tezlikni oshirdi.
Ko‘p o‘tmay qorong‘ulik quyuqlashdi. Cunbula va Mahkamni mudroq bosdi. Qoplonbek esa uyqu elitmasligi uchun ketma-ket tamaki tutatar, yo‘ldan ko‘z uzmasdi. Shu taxlit ancha yo‘l bosishgach, Qoplonbek ham esnay boshladi. Xuddi shu asnoda ikkita ulkan chiroq to‘ppa-to‘g‘ri ularning ustiga bostirib kela boshladi. Qoplonbek shaxt bilan rulni chapga burgan edi, dahshatli zarba mashinani chetga irg‘itib tashladi. “Nissan” bir muddat parvoz etganday bo‘ldi-yu, so‘ng dumalab ketdi. Ayanchli chinqiriq tun sukunatini tilkalab yubordi…
* * *
Mahkam bir-biriga yopishib qolgan qovoqlarini zo‘rg‘a yirib, ko‘zlarini ochdi. Tepasida peshonasi, qo‘llari doka bilan bog‘langan Cunbula turardi.
– Mahkam aka! Akajonim! Xayriyat-ye!… Odamni qo‘rqitib yubordingiz-ku!-xitob qildi u.
– Cunbula?.. Ciz… Cizga nima bo‘ldi?.. Qoplonbek… Qoplonbek qani?-so‘radi Mahkam yuragi uvishib.
– Qoplonbek… Qoplonbek akam… – Cunbula jarohatli qo‘llari bilan yuzini bekitib, ho‘ngrab yubordi. – Kechiring meni, Mahkam aka. Hammasiga men aybdorman!..
Mahkam avval oppoq bo‘shliqqa, so‘ngra Cunbulaning yosh yuvgan g‘amgin yuziga tikildi, og‘ir tin oldi.
– Cunbula… Cunbul… Yig‘lamang… Bizni Olloh kechirsin… Ollohning o‘zi…
Deraza ortida g‘ira-shira tong otmoqda, izg‘irin shamol kimsasiz ko‘chalarda hushtak chalar, xas-cho‘plarni uchirib o‘ynar, olis-olislardagi huvillagan bog‘lar qo‘ynidan qish sasi kelardi…
