Соҳибқирон Амир Темур таваллудининг 682 йиллиги олдидан

Муборак жума куни Самарқанд аҳли – хавосу авом, каттаю-кичик масжиди жомеда жам бўлдилар. Аммо қанча тортишмасинлар, бир амру-қарорга келолмадилар. Мана шу аҳволда Мавлонозода номи билан машҳур йигит минбарга чиқди. Эшитишимча, бу йигит бузрукворлар авлодидан бўлиб, донишманду-баҳодир эр экан. Тирандозликда моҳир бўлганидан уни Мавлонозодайи тирандоз дер эмишлар…

Хуршид Даврон
САРБАДОРЛАР ҚИССАСИ
«Соҳибқирон набираси» қиссасидан боб

Қорабоғ ўтлоғида малика бибиси паноҳида яшаган Улуғбек Мирзо содиқ бир дўст орттирди. Бу Соҳибқирон қиссахонининг ўн саккиз яшар жияни эди. Бу йигит унинг илк устози бўлди.

Давлатшоҳ Самарқандийнинг “Тазкират уш-шуаро” асарида ёзилишича, бу йигитнинг “исми Ҳамза ибн Али Малик ат-Тусий, тахаллуси Байҳақийдур”.

Ҳамза тоғаси билан Амир Темур қароргоҳида яшарди. Улуғбек тоға-жиян яшаган оқ ўтовга биринчи марта кирганда, у ердаги китобларнинг кўплигини кўриб ҳайратга тушганди. Ўтовнинг бир четидаги манқалда бир ҳовуч кўмир чўғланиб ёнар, китобларнинг чарм муқоваларидан таралаётган хушбўй ҳид ёниқ шам иси билан қўишилиб ўтов ичини тўлдириб турарди.

Энди Улуғбек Мирзо кун бўйи Ҳамза билан бирга эди. Сабза урган мўйлаби ўзига ярашган бу йигит шунақаям кўрп ҳикоятларни ёддан билардики, ёш мирзонинг ҳайрати кундан-кунга ошиб борарди. Ҳар куни эртаабдан пешингача амирзода устозидан таҳсил олар, ҳар тонг Ҳамза ўтган сабоқлар ҳақида қисқача гапириб, сўнг янги дарсга ўтар, у ваъзни тугатиши билан шаҳзода устозини саволга кўмиб ташларди. Ҳамза биринчи кунидаёқ шогирдининг зеҳну-фаросатига қойил қолди. Олти яшар шаҳзоданинг хуснихати бежирим, ҳисоб илмида устозидан ҳам устун эди. Шу сабабданми, Ҳамза ҳар бир дарсга пухта тайёрланар, шогирдиги ўзи яхши билган тарих ва ҳикмат илмига меҳр уйғотишга кўпроқ эътибор берарди.

Кунларнинг бирида навбатдаги сабоқдан сўнг бир қанча саволлар муҳокама этилгач, Улуғбек мирзо одоб билан устозига мурожаат қилди:

— Устоз, ижозатингиз билан ўзимнинг бир саволимни берсам.
— Лутф айланг, мирзо, қандай савол эркан ул? – деди Ҳамза.

— Устоз, сиз Байҳақдандурсиз. Фаҳмимча, Сабзавору  Байҳақ сарбадорлар сарзаминидур. Мен аларнинг аҳволидан сўйлаган бирор битикни кўрганимча йўқ. Бу ҳолнинг боисини ойдинлаштириб берсангиз.

Ҳамза ўйга толди. Унинг отаси Байҳақ сарбадорлари тоифасидан бўлиб, насл-насаби соҳиби давлат Муиниддин Аҳмад ибн Замши ал-Ҳошимий ал-Марвазийга уланар, сарбадорлар замонида Исфароинда соҳибихтиёр ҳам бўлган эди. Лекин буни қарангки, ўзи сарбадорлар авлодидан бўлатуриб, бу хусусда ҳеч ўйлаб кўрмаган экан.

“Амирзода ёш бўлса-да, анча ижтиҳодли бола, — деб ўйлади Ҳамза. – Шу ёшда ақли расолиги берган саволларидан маълум. Унинг саволига жўяли жавоб айтмоқ лозим”.

— Қизиқ савол бердингиз, — дея гап бошлади Ҳамза шогирдининг тийрак кўзларига ўйчан тикиларкан, — Дарҳақиқат, Сабзавор сарбадорлари ҳақида ҳали бирор мукаммал асар битилмагандур. Мен бу ҳолнинг сабабини бундоқ изоҳлайман..

У шундай деди-ю, тўхтаб қолди. Етти иқлимни зир титратган жаҳонгирнинг набирасига ўйлаганларини очиқ айтиш жўялимикан? Ҳамза тарадудда қолди, аммо амирзоданинг динг ҳолатини кўргач, гапини давом этди:

— Сарбадорлар мўғуллар яғмоси-ю, замона шоҳларига қарши чиқмишлар. Муаррихлар эса ҳамиша шоҳлару-султонлар ҳақида китоб барпо этганлар. Шу сабабданми, сарбадорлар тарихини махсус тарих қилиб битмоққа зарурат сезмаганлар.

— Устоз, — деди жавобдан қониқмаган Улуғбек Мирзо, — муаррих ҳар не воқе бўлсун, битмоғи лозим эмасму?

Ҳамза яна нима дейишни билмай қолди. Бироздан сўнг шогирдига тикилиб:
— Мирзо, яхшиси мен сарбадорлар хусусинда билганларимни сўйлай, шоядки, замони етса, аларни китоб қилиб битгайсиз, — деди.

Ҳамза ҳикоясини бошлаши билан Улуғбекнинг бутун борлиғи қулоққа айланди.

— Сабзавор қишлоқларидан бирини Боштин дерлар, — деб қисса бошлади Ҳамза. – Мана шу қишлоқда Хожа Фазлуллоҳ исмли ҳурматли, бойликда Байҳақ ерида унга тенг келадиган киши бўлмаган соҳибдавлат одам яшарди. Унинг уч ўғли бўлиб, тўнғичининг исми Абдураззоқ, ўртанчасиники Масъуд, кенжасиники Шамсиддин эди.

Шижоатли, қадди қомати келишган йигит бўлмиш Абдураззоқ Сабзавордан Султонияга – Ироқи Ажам мулкини идора қилган элхоний Султон Абу Сайидхон мулозаматига борди. Хон унинг азаматини кўриб, ўзига ясовул қилди. Кун вақт ўтиб кунлардан бир кун хон Абдураззоқни солиқ йиғиб олиш учун Кирмонга юборди. Солиқни тўплагач, Абдураззоқ уни ўз маишатига сарфлаб қўйди-ю, нима қилишини билмай қолди. Ниҳоят, отасидан қолган маблағни сотиб, девонга тўланиши лозим бўлган маблағни қайтариш мақсадида Сабзаворга қараб йўл олди. Йўлда Султон Абу Сайидхоннинг вафот этганини эшитгач, кўп шод-хуррам бўлди. Кейин яширинча туғилган юрти – Боштин қишлоғига келиб, қавми-қариндошларини тўплаб, йўлда эшитган хабарини уларга етказди. Шунда қариндошлари хон вазирининг жияни Боштинда эканлигини айтиб, “Бир неча кундирки, қишлоққа жабру-ситам ўтказиб, биздан шароб ҳамда паричеҳралар талаб қилмоқда”, — деб унга арз қилдилар. Бу гапни эшитган Абдураззоқ кечаси вазир жиянини қўлга олиб, ўлдиртирди.

Сарбадорлар ҳаракати мана шу воқеадан бошланур.

Уларнинг не сабабдин сарбадор аталишлари важҳига келсак, бу ҳам мен сизга ҳикоя қилган воқеа билан боғлиқдур. Яъниким, Абдураззоқ бошлиқ одамлар вазир жиянини ўлдирган куннинг эртаси эрталаб Боштин қишлоғи четида дор тикдилар. Сўнг салла ҳамда тақяларини дорга осиб, тошбўрон қилдилар ва ўққа тутдилар. Сўнг ўзларига “сарбадорлар” деб от қўйдилар, ана шу ернинг ўзида етти юз киши Абдураззоқ билан бирга аҳду-паймон чекдилар.

Абдураззоқ Байҳақий бошлаган ғавғодан хабар топган Хуросон вазири Алоуддин Муҳаммад исёнкорларни даф этиш учун қўшин йўллади. Аммо Абдураззоқнинг иниси Масъуд бошлиқ сарбадорлар вазир аскарларини тор-мор этдилар. Тез орада Сабзаворни эгаллаган Абдураззоқ ўз номига хубта ўқиттирди. Бу ҳижрий 737 – мелодий 1337 йилда содир бўлди. Мазкур санадан эътиборан сарбадорлар давлатига асос солинди.

Абдураззоқ бир йилу икки ой ҳукмронлик қилди. Кейин оға-ини ўртасида чиққан келишмовчилик туфайли Масъуд ўз оғасини ўлдириб, унинг тахтини эгаллади. Масъуд Нишопур, Жомни ўз давлатига қўшди. Арғуншоқ Жоний Қуронийни бир неча марта мағлуб этди…

Ҳикоясининг мана шу ерига келганда Ҳамза сўзларини жон қулоғи билан тинглаётган Улуғбек мирзога уқтирди:

— Амирзодам, эшитишимча, Соҳибқирон бобонгиз ёшлик чоғларида мана шу Жоний Қурбоний авлодидан бўлмиш Алибек қўлида олтмиш икки кун тутқун бўлғон эканлар. Сиз бу ҳақда биласизму?

Улуғбек устози эслаган воқеани бобосининг ўз оғзидан эшитган эди. Бобоси бу тутқунликдан ёлғиз қилич кўмагида халос бўлганини ҳикоя қилганда, нечоғли ҳаяжонланиб кетгани ҳамон ёдида.
— Устоз, билурмен, — деди Улуғбек.

Ҳамза шогирдининг қувваи ҳофизасига яна бир карра қойил қолиб, Хуросон сарбадорлари қиссасини давом этди:
— Масъуд Байҳақий охири Шайх Ҳасан Жўрийга мурид бўлди, шайх эса сарбадорлар давлатининг муршиди – руҳоний раҳбари бўлди. Муршиду-мурид биргаликда элхоний Тўға Темурхонни, Ҳирот ҳукмдори Малик Ҳусайн Куртни мағлуб этдилар. Кейин Масъуд ўз пирини ўлдиртирди. Шундан бошлаб унинг омади юришмай, жангларнинг сарҳадлари Жомдан Домғонгача, Ҳабушондан то Туршизгача кенгайди. Хожа масъуднинг ҳукмронлиги етти йилу тўрт ой давом этди.

Хожа Масъуддан кейин унинг ғуломи оға Муҳаммад Темур икки йилу икки ой ҳукм сурди ва Хожа Али Шамсиддин ҳамда бошқа сарбадорлар қўлида қатл этилди. Ундан сўнг Хожа Масъуднинг навкарларидан Колу Исфандиёр тахтга чиқди, бир йил ўтди-ю, у ҳам ўлдирилди.

— Эҳ, мирзом, — дея алам билан хўрсинди Ҳамза, — шундан кейин бир-икки кишининг ўз ўлими билан ўлими билан оламдан кўз юмғонини айтмасам, сарбадорлар тахтининг атрофида фақат ўлдир-ўлдир бўлди.

Хуросон сарбадорлари давлати ярим аср давом этди. Сўнгги ҳукмдор Хожа Али Муайяд бўлди. Бу хожа давлат тепасида ўтирган йиллар улуғ жаддингиз, соҳибқирони аъзам Амир Темур Кўрагон ҳазратлари билан яқин бўлган, ҳатто ўз мамлакатини бобонгизга топшириб, ўзи уларнинг хизматларида бўлган деб эшитганман.

Ҳамза ҳикоясини тугатиб, шогирдига тикилди. Улуғбек ҳаёлга ботганча, унга қараб турарди. Орада жимлик чўкди. Жимликни яна Ҳамза бузди:
— Яна Самарқанд сарбадорлари тарихи бордирки, афсус, мен бу хусусда яхши билмайман.

Шу пайт уларга жуда яхши таниш бир овоз эшитилди:
— Нега билмайсан?!

Устоз билан шогирд ўтирган жойларидан ирғиб турдилар. Улуғбек қувончини яширолмай:
— Бобожон! – деб юборди.

Ўтов эшиги олдида Амир Темур турарди. У ичкарига кираркан, гапини давом этди:
— Хуросон сарбадорлари тарихини биласану, самарқандий сарбадорлар кечмишини билмайсанму?

Ранг-рўйи оқариб кетган Ҳамза нима дейишини билмай турганини кўрган Амир Темур мийиғида кулди.

— Сен Улуғбекка Хуросон сарбадорлари ҳақида тўғри сўйладинг.  Улар ёғийни қувдилару, бир-бирларига ёғий бўлдилар. Бир-бирларини ўлдириш билан машғул бўлдилар. Шу сабабдан улар тузган давлат омонат бўлди. Илло, адолат истаган кўнгилда адоват бўлмаслиги керак. Уқдингму, қиссахоннинг жияни!

Амир Темур қаршисида тирик мурдага айланиб қолган Ҳамза чурқ этмади. Соҳибқирон набирасининг юзини қоқшол кафти билан силар экан:
— Юринг, мирзо, — деди.

Амир Темур набиралари ичида ёлғиз Улуғбек мирзогагина сизлаб гапирарди. Бу одат унга пири бўлмиш Амир Саййид Кулолдан юққан эди. Шайх ҳам ўғилларининг бирига отасининг исмини қўйган эди.

Шу сабабдан ҳеч вақт уни исми билан чақирмас, чақирса: “Ҳой, мард!” — дея чақирарди. Соҳибқирон ҳам набирасини ҳеч қачон “Муҳаммад Тарағай” деб чақирмаган, Мордин қалъаси ёнида айтган нияти туфайли тез орада иккинчи номга айланиб қолган “Улуғбек” лақаби билан чақирарди. Бу Амир Темурнинг отасига бўлган иззат ва меҳридан дарак эди.

Бобо билан набира Мингул ўтлоғининг этагидаги адирлар томонга қараб юрдилар. Чор-атроф сув қуйилгандай жим-жит эди.

— Устозингиз исми Ҳамзамиди? – дея сўради юришдан бир зум тўхтаб, Амир Темур.
— Ҳамза! – деди Улуғбек мирзо.

— Қиссахоннинг жияни-да, ҳикоялари бамаъни. Аммо Самарқанд сарбадорлари қиссасини билмагани ёлғон… Билади. Сўйлашга қўрқади.
— Кимдан қўрқади? – ҳайрон қолди бола.
— Мендан… Мендан қўрқади! – деди Соҳибқирон.

Олисдаги тоғ чўққиларини қоплаб ётган мангу қорларда акс этган қуёш нурлари кўзни қамаштиргудек ярақларди. Бу ярақлаш гоҳ қирмизи, гоҳ бинафшаранг, гоҳ симобранг, гоҳ яшилранг порлайди. Амир Темур бу манзарани томоша қиларкан, сўради:
— Ўзингиз биласизму?!
— Нимани, бобожон?!

Аммо жаҳонгир жавоб бермади, у ўйга ботди. Кўз ўнгида қирқ йилча аввал бўлиб ўтган воқеалар жонлангандек бўлди.

Ўшанда Мовароуннаҳр мўғуллар қўлида, уни Чиғатой авлодлари бошқарар эди. У ўн ёшга тўлган йили Чиғатой улусининг тахтида ўтирган Қозонхон – Саромулкхонимнинг отаси ўлдирилди. Ғавғо бошланиб, Чиғатой улуси иккига бўлиниб кетди. Мовароуннаҳрга Қозонхонни ўлдирган, маҳаллий турк амирларидан бўлган амир Қазаған эгалик қилган бўлса, Еттисуву Қошғарни ўз ичига олган ва Мўғилистон деб юритилган ҳудуд Чиғатой авлодига мансуб Туғлук Темурхон ҳукмида қолди. Амир Қазаған чингиззода бўлмагани сабабидан эски усулни қўллади: Мовароуннаҳр тахтига мўғул

Донишмандчани ўтқазиб, унинг номидан мамлакатни бошқара бошлади.

Бу пайтда маҳаллий турклар мўғулларнинг ҳар йили юртни талайдиган қўшинлари таъқибида, доимий хавф-хатар ва ўт-олов ичида яшаганлари учун юраклардаги қўрқув эскириб унутилган, ҳеч нарсадан тап тортмайдиган, жасур бўлиб кетган эдилар. Юз йилларча бурун Чингизхоннинг оғир зарбасидан таҳликага тушган, аммо ота-боболари жанговарликлари билан машҳури жаҳон бўлганини хотирасидан чиқармаган бу халқ мутеликка узоқ чидамади. Яна қалбида жанговарлик ўти чўғланиб, қадим замонлардан дунёни титратган серзавқ, баландҳиммат турк амирлари қўлига ўта бошлаган эди. Мовароуннаҳрда босқин туфайли ўрнашган мўғуллар ҳам аллақочонлар маҳаллий халққа қўшилиб, турклашиб кетган, улуғ суриштирганларга, улар ҳеч иккиланмай “Туркмиз!” деб жавоб берган замонлар эди. Аксинча, маҳаллий турк зодагонлари ҳокимиятга даъволарини мустаҳкамлаш учун турли-туман йўллар билан ўзларини Чингизхон авлоди қилиб кўрсатишга уринган вақтлар эди. Туркларда истиқлол туйғуси кучайган, бу ҳолни халқнинг бошига тушган истибдод кулфатлари юзага чиқарган эди. Аввалари мўғул хонларининг мулозимлари бўлган, уларнинг макрига учиб бир-бирлари билан уришиб-талашиб ётган турк амирлари энди ўзаро иттифоқ тузишга уринардилар. Бу амирлар бутун Мовароуннаҳрда бир хилда хабар солиб турган ғайридинларга қарши бирлашиб курашмоқ заруратини ҳали тўла англаб етмаган бўлсалар-да, шунга интилиш аломатлари зоҳир бўла бошлаган эди.

Амир Темур отасининг маслаҳати билан амир Қазаған хизматига борди. Аммо амир Қазаған 1358 йили Туғлуқ Темур фитнасига учган куёви томонидан ов чоғида ўлдирилди. Ўз нияти амалга ошганидан хабар топган Мўғулистон хони ҳаялламай, Мовароуннаҳрга бостириб кирди. Бу пайтда Темур амакиси, Кеш ҳокими амир Ҳожи барлос измида эди. Ҳожи барлос мўғуллар билан жанг қилишдан қўркиб, Хуросонга қочганида, дастлаб у билан кетишни ўйлаган Темур тўсатдан айниб, Амударё ёқасидан ортига қайтди. Юртни душманга ташлаб қочиш номарднинг иши, асл ўғлон ўз халқини яғмодан қутқариш чорасини излайди, деб ўйларди у. Ягона чора – душман хизматига кириш, бўлғуси кураш учун кус тўплаш эди. Туғлуқ Темур кўп ўтмай хон ишончини қозониб, Кешни бошқариш учун ёрлиқ олди.

Бу даврда Амир Темур билан Туғлуқ Темур ўзаро келишишга мажбур эдилар. Агар Темур она юртини озод қилишга вақт етмаганини англаб хон хизматига кирган бўлса, мўғул хони Мовароуннаҳрни қўлга киритиш учун маҳаллий амирлар кучига ва мададига таяниш зарурлигини фаҳмларди. Мўғул хони Мовароуннаҳрда узоқ қололмади: Амир Темурнинг яширин ҳаракатлари билан хон ва унинг амирлари ўртасида низо келиб чиқиб, Дашти Қипчоқда исён бошланди. Туғлуқ Темур Мовароуннаҳрни Амир Темурга топшириб, Мўғулистонга қайтишга мажбур бўлди. Аммо у кетиши билан қочиб юрган амирлар қайтиб келдилар. Мовароуннаҳрда ҳокимият учун кураш қайта авж олди. Оқибатда Темур Мўғулистонга – Туғлуқ Темурга мактуб йўллаб, кўмак сўрашга мажбур бўлди. Мўғул хони ҳам юзага келган вазиятдан фойдаланмоқчи, ўзининг Мовароуннаҳрдаги мавқеини мустаҳкамламоқчи бўлди ва қўшин билан йўлга чиқди. Мўғулларнинг кучи билан ҳокимиятини сақлаб қолмоқчи бўлган Амир Темур бу гал адашди. Туғлуқ Темур ҳукуматни ўғли Илёсхўжага топшириб, Темурни эса бош қўмондон ва вазир этиб тайинлади. Тез орада Темурнинг мавқеи кундан-кунга ошиб бораётганини кўрган Илёсхўжа отасига мактуб йўллаб, Темурни исён кўтармоқчи деб айблади. Хон эса Кеш ўғлонини ўлдиришга ёрлиқ жўнатди, аммо ёрлиқ Темурнинг қўлига тушиб қолди. Оқибатда у ўз атрофига барлос йигитларини тўплашга киришди.

Жамланган кучлар билан мўғуллар қўлидан Мовароуннаҳрни халос қилишга ожиз эди. Шу сабабдан Амир Темур элини тарк этишга мажбур бўлди. Унинг юртма-юрт кезиши, саргардонлиги узоқ давом этди. У Сейистон ҳукмдори хизматида бўлди, кейин мана шу ҳукмдор макри туфайли жангларнинг бирида қўли билан оёғидан яраланди. Шу сабабдан умрининг охиригача бир қўли шол, бир оёғи оқсоқ бўлиб қолди.

Бўлажак жаҳонгир яраси тузалиб оёққа турганда, ёнида атиги қирқ йигит қолган эди. Аммо у умидсиз бўлмади, қўрқмай жангга киришди. Бир неча марта Мовароуннаҳр сарҳадларида Илёсхўжа билан жанг қилди. Амир Қазағаннинг ўғли бўлмиш Ҳусайн билан иттифоқ тузиб, юртдан мўғулларни ҳайдаб чиқарди.

1365 йилнинг бошида вафот қилган отаси тахтига ўтирган Илёсхўжа Мовароуннаҳрга учинчи марта юриш бошлади. Мовароуннаҳрни қўлга киритгандан сўнг Амир Темурдан юз ўгириб, унга қарши фитна йўлига кирган амир Ҳусайн Илёсхўжа бостириб келаётгани ҳақида эшитиши билан Амир Темурга мактуб йўллаб, душманга қарши бирлашишга чақирди. Чунончи у мўғулларга қарши якка ўзи чиқишга қўрқар, Амир Темурнинг ҳарбий саркардалик истеъдодисиз иши юришмаслигини англарди. Амир Темур ўзаро келишмовчиликларни четга суриб, душманга қарши ҳамжиҳат чиқиш заруратини яхши тушунар ва шу сабабдан у тезда ўз атрофига содиқ амирлару-баҳодир йигитларни тўплади.

Илёсхўжа бошлиқ Мўғулистон қўшини билан амир Ҳусайн ва Амир Темур қўмондонлигидан Мовароуннаҳр қўшини Чиноз яқинида, Чирчиқ дарёси ёқасидаги ялангликда тўқнашдилар. Жанг 1365 йил 5 майда содир бўлди. Жанг икки кун давом этди. Биринчи кун натижасиз бўлди. Иккинчи куни эрталабдан жуда қаттиқ дўл аралаш ёмғир ёғди ва жанг майдони лой бўлиб, отлар ва пиёдаларнинг ҳаракати қийинлашди. Шу сабабдан бу жанг кейинчалик “Жанги лой” – “Лой жанги” номи билан машҳур бўлди. Иккинчи кун бошланган жангда Амир Темур лашкари душманнинг ўнг қанотини чекинишга мажбур қилган бўлса, амир Ҳусайн лашкари душманнинг сўл қанотидан енгилиб пораканда бўлди ва жанг майдонини ташлаб қочишга тутинди. Натижада Амир Темур ҳам чекинишга бош қўшди. Амир Ҳусайн Хуросонга, Амир Темур эса Кешга қараб қочдилар. У Кешда бироз дам олгач, мўғулларнинг Самарқандга яқинлашганидан хабар топиб, бир гуруҳ аскарларини ҳимоячиларга кўмакка жўнатди. Аммо мўғуллар билан тўқнашувларда омади юришмаган аскарлари яна Кешга қайтгач, Амир Темур ҳам Хуросон томонга қараб кетди. Аммо унинг бутун ҳаёли ҳимоясиз қолган Самарқандда эди.

Мовароуннаҳр қўшини мағлуб бўлгани, ғолиб мўғуллар оч бўрилар галаси сингари қутуриб, Самарқандга қараб келаётгани шаҳар халқини саросимага солди. Чингизхон истилосидан сўнг вайрон этилган шаҳар деворлари ҳануз тикланмагани, мустаҳкам истеҳкомнинг йўқлиги вазиятни ноилож аҳволга солиб қўйиши мумкин эди.

Ана шундай оғир футсатда душманга қарши лаёқатли кучни халқ ўзидан топди. Самарқанд аҳолисининг асосини ташкил этувчи ҳунармандлар бирлашиб, қўлларига қурол олдилар. Уларга мадраса талабаси бўлган Мавлонзода, довюрак мерган Хурдак Бухорий ва наддофлар – пахта тозаловчилар оқсоқоли Абубакр Калавий раҳбарлик қилдилар. Бу учовлон футувват аҳлидан эдилар. Мовароуннаҳрда бир пайтлар гуллаб-яшнаган футувват руҳи гарчи мўғул яғмоси туфайли пасайган бўлса-да, ҳали беиз йўқолиб кетмаган эди. Аксинча, футувватдаги тенглик ва эркпарварлик тамали таназзулга юз тутаётган истибдодга қарши кураш туйғусига айланиб, аста-секин кучайиб бораётган эди.

Хўш, футувватнинг ўзи нима! Футувват, бу тасаввуф билан тавҳид илмининг бир бўлаги. Шу билан бирга футувват умрни дўстлар хизматига бағишлаш, фақат яхшиликни ўйлаб, яхшилик қилишдан чарчамаслик, эзгулик дея яшаш, борини ўзгалар билан баҳам кўриш, муҳтожларга ёрдам бериш, пиру-устозлар, ёру-дўстлар номуси, шарафини ҳимоя қилиш, зоҳиран ва ботинан пок юриб, тирикчиликни ҳалол топилган нон билан кечириш, покиза ва комил инсонлар суҳбатини қозониш эди. Футувватни жавонмардлик ёки жўмардлик деб ҳам атаганлар. “Футувватномайи султоний” асарининг муаллифи Ҳусайн Воиз Кошифий ҳазратларининг ёзишича, “футувват элдан яширин бирор иш қилмаслик, барча одамлар билан хушфеълликда яшаш, аҳдга вафо қилиш, ҳаммани ўзингдан афзал билиш ва ўзини ҳеч кимдан баланд қўймаслик, такаллуфни тарк этиш, уйда неки бўлса меҳмон учун ҳозир этиш, атрофдагиларга инсоф-мурувват кўрсатиш ва эвазига ҳеч нима тама қилмасликдур”.

Машҳур араб сайёҳи Ибн Боттута “Сафарнома” китобида жўмардлик ҳақида шундай ёзган эди: “Мен дунёни кезиб, бундай одамлардан кўра эзгу ниятли ва эзгу хулқли кишиларни кўрмадим. Шероз ва Исфаҳон аҳолиси гарчи ўзларини жавонмардларга ўхшатсаларда, улар (Хоразм ва Мовароуннаҳр жўмардлари) ғариб мусофирларн сийлаш ва меҳмондорчиликда улардан баланд турадилар. Уларга тобеъ жойларда адолат расми шундай ривожланганки, уларнинг лашкаргоҳлари, кулбаларида олтин ва кумуш тангалар ерга сочилиб ётади ва эгаси топилмагунча ҳеч ким бу пулларга тегмайди…”

Бошқа бир араб олими ва сайёҳи Ибн Ҳавқал юртимиз жўмардлари ҳақида шундай ҳикоя қилади: “Мовароуннаҳр халқининг жавонмардлиги шу даражадаки, гўё барчаси бир хонадонда яшаётгандайдирлар. Бирортаси бошқасининг уйига борса, ўз уйига киргандай бўлади. Улар жуда меҳмондўстдирлар”.

Жавонмардлар уюшган тарзда фаолият юргизганлар. Улар мазлумларни золимлардан ҳимоя қилиш баробарида уюшиб, ташқи душманларга қарши курашганлар. Муаррихлар Абу Муслим, Яъқуб ибн Лайс, Маҳмуд Торобий, Самарқанд арбадорлари каби араб, мўғул босқинчиларига қарши жангларда бошчилик қилган қаҳрамонларни жавонмардлар дея ҳисоблайдилар.

Жавонмардлар пири сифатида танилган Паҳлавон Маҳмуд Пурёривалий Хоразмийнинг мардлик ва олижаноблик руҳидаги рубойиси футувватга қасидадир:

Олам фили қайтаролмас журъатимиз,
Чархдан зўрроқ қудратимиз, шавкатимиз.
Гар чумоли кириб келса сафимизга –
Шер этажак уни дарҳол давлатимиз.

Амир Темурнинг ўзи ҳам ёшлик йилларида дастлаб тасаввуф илми билан машғул бўлган, кейинчалик эса бутунлай футувватга берилган эди. Она шаҳри Кешда у ўзи атрофига тўплаган йигитлар тўла-тўкис жўмардлар эди. Пири комиллари Хожа Шамсиддин Кулол, Амир Саййид Кулол ўғитларини юрагида маҳкам сақласа-да, истибдоддан азоб чеккан ватан ва миллатини кулфатда қолдириб, дунёдан кўнгил узиб, узлатда яшашга кўника олмади. Футувватга юкуниб, теварагига жўмардларни тўплаб, душманга қарши кураш йўлига кирди. У Самарқанд аҳлининг мўғулларга қарши кўтарилгани хабарини эшитганида ҳам, уларни душманга юзма-юз олиб чиққан куч футувват эканлигини англаган эди.

Бу хабар етгандан кўп ўтмай, Самарқандда қолдирган хуфия йигити Амир Темур ҳузурига келиб, шаҳарда кечаётган воқеаларни шундай ҳикоя қилди:

— Муборак жума куни Самарқанд аҳли – хавосу авом, каттаю-кичик масжиди жомеда жам бўлдилар. Аммо қанча тортишмасинлар, бир амру-қарорга келолмадилар. Мана шу аҳволда Мавлонозода номи билан машҳур йигит минбарга чиқди. Эшитишимча, бу йигит бузрукворлар авлодидан бўлиб, донишманду-баҳодир эр экан. Тирандозликда моҳир бўлганидан уни Мавлонозодайи тирандоз дер эмишлар…

Йигит шамширини белига осиб минбарга чиқди ва салом бериб, давъат қилдики: “Эй маъшарул муслимин! Куффор галаси мусулмон божу хирож талаб қилиб, ани ўз хотирасиға келганча сарф қилган ҳокимлар эса ёғийлар олдига тушиб қочдилар…

Хуфия охирги жумлани айтганда, Амир Темурнинг юзи дув қизарди. Лаънати амир Ҳусайн номардлиги туфайли юзага келган бу вазият учун айбдор эмаслигини билса-да, аламдан ва уятдан ичи ёнди. Аммо ўзини босиб, хуфия ҳикоясини тинглашда давом этди.

Ориққина йигит ҳаяжонга берилиб, жўшиб сўзларди:

— Мавлонозода яна айтдики: “Эй аҳли фуқаро, биз кофирлардан қанчалик омонлик тиламайлук, жонимиз эвазига қанча молу-давлат бермайлук, бар бир улар бизга раҳм-шафқат қилмаслар. Шундай экан, фурсатни бой бермайлук, дини исломия ҳимоясини, аҳли муслим олдидаги масъулиятни бир зот ўз бўйнига олсун, токи биз унинг хизматини қилиб, ҳаётимизни унинг қўлига топшира билсак!”

Аммо мажлис сукут қилиб, унинг хитобига жавоб бермадилар. Бирон зот чиқиб айтмадиким: “Мана, мен бўйнимга олгаймен!” Бу ҳолни кўрган Мавлонозода яна дедиким: “Токи шундай киши орангизда йўқ экан, агар бу ишни мен олишга рози бўлсам, сиз менга итоат қилишга ва кўмак беришга розимисиз!” – ўз ҳикоясидан ўзи обдон ҳаяжонланган хуфия йигитнинг юзлари қип-қизариб кетганди. – Эй муҳтарам амирим, бу сўзлардан сўнг шундай ғала-ғовур бўлдики, қулоқларим том битишига бир баҳя қолди. Барча Мавлонозода сўзини маъқуллаб, бараварига қичқирарди. Хуллас, халойиқ мувофиқ бўлиб, Мавлонозодани сардорликка қабул қилдилар…

Хуфия ҳикоясини давом эттираверсин, биз эса бу воқеа хусусида тарихчилар нималарни ёзгани ҳақида билиш учун кўҳна китобларни варақлайлик.

Абдураззоқ Самарқандий “Матлаъ ус-саъдайн”да гувоҳлик келтиришича, Мавлонозода энг аввал шаҳар дарвозаларини қўриқловчи гуруҳлар тузди, бу ғовларнинг устига ёғочлар тиркади. Кўча бўйлаб чўзилган томлар устига камондозларни жойлаштирди.

Муаррих Натанзийнинг ёзишича, Мавлонозода бу ишларни бажариб бўлгач, одамларни йиғиб, ҳар бир кишига, агар у сўзида турмаса, унинг амрига бўйсунмаса, хотинни учталоқ қилиш мажбурияти билан Қуръони карим устида қасам ичирди. Шу билан бирга у самарқандликлардан бирор киши, ҳатто кечаси ҳам уйга бормаслигини, мабодо бошқа ерда оғир вазият пайдо бўлган тақдирда ҳам ўзига тайинланган жойни ташлаб кетмасликни, қалъа девори устида туриб мўғуллар билан гаплашмасликни талаб қилди.

Мавлонозода бошлиқ мудофаа аҳли ўзларини сарбадорлар деб эълон қилдилар. Улар душман қўлида қул ва хор бўлишдан Ватан йўлида жон беришни саодат деб билдилар. Мавлонозода ўзига содиқлик қасамини айтган ўн мингга яқин қуролланган ёш-яланглар олдида оташин нутқ сўзлади.

— Ватанни суймак бобомеросдир, — дея гап бошлади у. – Боболаримиз: “Киши юртида султон бўлгунча, ўз юртингда чўпон бўл” демишлар. Биз, сарбадорлар айтамизки, “Ёғий қўлида қул бўлгунча, ҳурлик учун бошларимиз дорга тортилсун”. Илло, Ватан – озод ва имонли одамлар уйидир. Қул ва хўрланган одамларнинг ватани бўлмайди. Жангга кирганда шул ҳикматни унутманғиз!

Мудофаа раҳбарлари мўғул қўшини уларга нисбатан кўп сонли ва кучли эканини билганлари учун бўлажак жангу-жадалнинг ҳар бир сониясини аниқ режалаб олдилар. Уларнинг асосий режаси душман билан очиқ ерда эмас, хавфли бўлса-да, шаҳар ичида жанг қилиш эди. Шу мақсадда улар, тор кўчаларни ғов билан тўсган ҳолда, дарвозадан кириладиган кўчанинг бошини очиқ қолдирдилар, токим душман бу кўчага кириши билан қопқонга тушган йиртқич аҳволига ботсин. От билан жанг қилишда уста мўғуллар тор кўчага кирганда ўзларининг бу устунликларидан маҳрум бўлишлари тайин эди.
Дарҳақиқат, Самарқандга яқинлашган мўғул қўшини дарвозадан ёпирилиб, тор кўчага кириши билан қопқонга тушди. Мавлонозода буйруғи билан чалинган жанг ноғораларининг садосини эшитган самарқандликларнинг қийқириғи янгради, кўчанинг икки қанотидаги томларда ўрнашиб олган ёш-яланг, аёллару-болалар – баробар душман устига калтак, тош, қайноқ сув, ўқ ёғдирдилар. Бундай фидокорона ҳужумдан боши гангиб қолган мўғуллар жуда кўп жангчиларини йўқотиб, шаҳарни ташлаб чиқишга мажбур бўлдилар.

Эртаси кун мўғуллар жанговар сафга тизилиб яна ҳужумга ўтдилар. Улар Чингизхон замонида қолган ҳийлани қўлладилар, яъни жанг бошланиши билан ёлғондан орқага қараб қочдилар. Ниятлари оз сонли сарбадорлар қўшинини очиқ майдонга олиб чиқиш ва ўровга олиб, қириб ташлаш эди. Самарқандликлар эса бу ҳийлага алданмадилар. Мўғуллар нима қилишларини билмай қолдилар. Ниҳоят улар шаҳарга элчи йўллаб, агар шаҳар аҳли омонлик учун молу-мулк берса, ўз юртларига қайтишлари мумкинлиги хабарини етказдилар. Самарқанд аҳолиси уларнинг таклифини рад этди. Шундан кейин мўғуллар теварак қишлоқларни таламоққа киришдилар.

Сарбадорларнинг фидойилиги, боз устига тўсаидан мўғул қўшини орасида бошланган от ўлати туфайли Мўғилистон хони Самарқанд остонасини тарк этиб, шошилинч орқага қайтишга мажбур бўлди.
Шаҳар сарбадорлар қўлида қолди. Душман кетганидан кейин кўп ўтмай сарбадорлар ўртасида молу-мулк, ҳокимият талашиш бошланди…

Қорабоғнинг Мингул ўтлоғида қирқ йилча бурун бўлиб ўтган воқеалар оғушида қолган Амир Темур одимлашдан тўхтаб, набирасига ўгирилди. Кейин ҳаёлига бир нима келди-ю, анча олисда уни кузатиб келаётган соқчилардан бирини чақирди. Навкар югуриб келиб, бош эгган кўйи ҳукмдор буйруғини кутди.

Соҳибқирон дастлаб муаррихлардан бирини чақиртиришни ўйлади. Аммо айниди. Ҳузурида маҳтал турган навкарга буюрди:

— Тез бориб Яҳё тирандозни топиб кел. Халил Султон қароргоҳидан топғайсен.

Навкар югуриб кетди. Жаҳонгир набирасига бир сўз демай, қояларга тикилиб яна ўйга ботди, тағин ҳаёли ўша олис йилларга қараб учди.

1365-1366 йиллар қиши давомида Амир Темур Самарқанд сарбадорлари билан алоқа боғлашга уринди. Шу мақсадда у яқин кишиларидан бўлмиш Аббос баҳодурни Самарқандга жўнатди. Баҳодирнинг ҳатти-ҳаракати туфайли икки ўртада борди-келди бошланди. Бутун қиш давомида Амир Темур сарбадорларга зарур йўл-йўриқлар кўрсатиб турди.

Сарбадорлар ҳам унинг бу яхшиликларини унутмадилар. Қарши қалъаси деворларини тиклаш билан банд Амир Темурга совға-салом юбордилар. Соҳибқирон билан Самарқанд сарбадорлари ўртасида юзага чиққан муносабатни англаш учун Алишер Навоийнинг сўзларини келтирмоқ маъқулдир. Хондамирнинг “Макоримул аҳлоқ” асарида улуғ бобомизнинг ушбу каломлари қайд этилган:

“…Чунончи Мавлоно Хурдаки Бухорий ва Абубакр наддоф амир Ҳусайн Самарқанд аҳлини ўз томонларига олиб, байроқ кўтариб лашкарга (яъни мўғулларга) қарши чиқиб, шаҳарни мазкур амир ва ҳазрати Соҳибқирон Амир Темур учун сақладилар”

Амир Темур қўшини озлиги туфайли қайноғаси билан биргаликда иш тутишга мажбур эди. Шу мақсадда ўқиш охирида амир Ҳусайн билан учрашиб, бўлган воқеаларни гапириб берди. Шунда амир Ҳусайн ҳовлиқиб кетди. Мўғуллар енгилганини эшитиб, Самарқандни тезроқ қўлга олмоқ керак, дея туриб олди. Амир Ҳусайн унинг маслаҳатига кириб, сарбадорларга Самарқандни бошқариш ҳуқуқи берилгани тўғрисида ёрлиқ, хос либослар, қилич ва мактуб жўнатди. Элчилар жўнаб кетди-ю, тез орада Мавлонозода бошлиқ сарбадорлар амир Ҳусайн ҳокимиятини тан олганлари хабари келди.

1366 йил баҳорида амир Ҳусайн Балх, Бадахшон, Қундуз, Боғлон, Андхўй ва Шибирғон аскарлари билан Самарқандга қараб юрди. У шаҳарга яқинлашаркан, сарбадорларга мактуб жўнатди. Амир мактубида “Биз сизга тўла ишонамиз, бизнинг садоқатли кишиларимизсиз. Шул сабадан Конигил ўлангига етгунча, бизга пешвоз чиқмангиз” деган сўзларни ёзган эди.

Қўшин кўзланган манзилга етгач, сарбадорлар бошлиқлари Конгилга келиб, амир Ҳусайнга совға-саломни топширдилар ва унинг ҳокимиятини тан олишларини қайта-қайта билдирдилар. Амир ўша куни сарбадорлар шарафига катта базм уюштирди. Аммо эртаси куни сарбадорлар яна Конигилга келганларида, уларни қўлга олиб, ўлимга буюрди. Бу фитнадан бехабар Темур амир Ҳусайнга қанча гап уқтирмасин, у ўйлаган ниятидан қайтишни истамади. Амир Темур озгина қўшин билан унга қарши чиқолмаслигини англар, тишини-тишига босиб, сўнгги дамгача сарбадорларни қутқариш учун барча чорани қўллашга уриниб кўрди. Бироқ, амир Ҳусайн унинг гапини назарга илмади, бу билан Мовароуннаҳрга ким эга эканини кўрсатмоқчи бўлди.

Биринчи бўлиб мавлоно Хурдаки Бухорий, кейин Абубакр Калавий бўйнига қилич урилди. Мавлонозодага навбат етганда Амир Темур ортиқ чидаб туролмади, ирғиб ўрнидан қалқди-да, ҳайбат билан бақирди:
— Бас, сиз билан ортиқ бўлолмасман!

Ғазаби қўзғалиб, амирусайн ҳам ўрнидан турди. Икки иттифоқчи бир-бирларига қаттиқ тикилдилар. Икковининг ҳам қўли қилич дастасида қотган эди. Шунда ҳаёлига нима келгани номаълум амир Ҳусайн бирдан жаллодга қараб “Тўхтат” дегандек ишора қилди. Ранги-рўйи оқариб кетган Мавлонозодани унинг қошига судраб келдилар. Амир Ҳусайн сарбадорга ўқрайиб қараркан:
— Жонингни амир Темурга ҳадя қилдим, — деди пишқириб…

Соҳибқирон ҳаёлини қадам товушлари бузди. Халил Султон ўрдасига юборилган навкар билан олтмиш ёшларда бўлган, аммо кўзларидан ўт чақнаб турган миқти бир одам ҳукмдорга яқинлашиб келардилар. Навкар ўн қадамча масофада тўхтади, чол эса Амир Темурдан уч-тўрт қадам нарида оёқ илиб, таъзимга кетди.

— Келдинҳму, Яҳё тирандоз! – деди амир мулойимлик билан қаршисидаги қарияга зимдан тикиларкан.
— Муборак фармонингиз бош устиға, олампаноҳ! – деди Яҳё тирандоз яна таъзим қилиб.

— Сени не сабабдан чорлағонимни биласанму, сарбадор! – “Сарбадор” сўзини эшитиб, тирандознинг кўзларидаги ўт кучайгандек бўлди. – Мен сени набирамга Самарқанд сарбадорлари қиссасини сўйлаб бергин деб чорладим. Билишимча, сен бу ҳақда ҳикоя қилишда кўп уста экансан. Мен ҳозир кетаман. Сен эрсанг, амирзодага бўлиб ўтганларни оқизмай-томизмай, бир бошидан, ёлғон қотмай гапириб бергил. Уқдингму!

Ғалати таклифдан гангиб қолган кекса сарбадор:
— Уқдим, давлатпаноҳ! – деди яна бош эгиб.

— Нима бўлғон эрса, барчасини айт, яширма, — Амир Темур шундай деди-ю, келган йўлига қайтиб кета бошлади. Анча юргач, ортига – Яҳё сарбадор билан Улуғбек мирзога қаради. Қаради-ю, Яҳё ўз қиссасини бошлаганини англади. Соҳибқирон ўз ўтови сарига шошилди.

Sohibqiron Amir Temur tavalludining 682 yilligi oldidan

Muborak juma kuni Samarqand ahli – xavosu avom, kattayu-kichik masjidi jomeda jam bo‘ldilar. Ammo qancha tortishmasinlar, bir amru-qarorga kelolmadilar. Mana shu ahvolda Mavlonozoda nomi bilan mashhur yigit minbarga chiqdi. Eshitishimcha, bu yigit buzrukvorlar avlodidan bo‘lib, donishmandu-bahodir er ekan. Tirandozlikda mohir bo‘lganidan uni Mavlonozodayi tirandoz der emishlar…

Xurshid Davron
SARBADORLAR QISSASI
“Sohibqiron nabirasi” qissasidan bob

Qorabog‘ o‘tlog‘ida malika bibisi panohida yashagan Ulug‘bek Mirzo sodiq bir do‘st orttirdi. Bu Sohibqiron qissaxonining o‘n sakkiz yashar jiyani edi. Bu yigit uning ilk ustozi bo‘ldi.

Davlatshoh Samarqandiyning “Tazkirat ush-shuaro” asarida yozilishicha, bu yigitning “ismi Hamza ibn Ali Malik at-Tusiy, taxallusi Bayhaqiydur”.

Hamza tog‘asi bilan Amir Temur qarorgohida yashardi. Ulug‘bek tog‘a-jiyan yashagan oq o‘tovga birinchi marta kirganda, u yerdagi kitoblarning ko‘pligini ko‘rib hayratga tushgandi. O‘tovning bir chetidagi manqalda bir hovuch ko‘mir cho‘g‘lanib yonar, kitoblarning charm muqovalaridan taralayotgan xushbo‘y hid yoniq sham isi bilan qo‘ishilib o‘tov ichini to‘ldirib turardi.

Endi Ulug‘bek Mirzo kun bo‘yi Hamza bilan birga edi. Sabza urgan mo‘ylabi o‘ziga yarashgan bu yigit shunaqayam ko‘rp hikoyatlarni yoddan bilardiki, yosh mirzoning hayrati kundan-kunga oshib borardi. Har kuni ertaabdan peshingacha amirzoda ustozidan tahsil olar, har tong Hamza o‘tgan saboqlar haqida qisqacha gapirib, so‘ng yangi darsga o‘tar, u va’zni tugatishi bilan shahzoda ustozini savolga ko‘mib tashlardi. Hamza birinchi kunidayoq shogirdining zehnu-farosatiga qoyil qoldi. Olti yashar shahzodaning xusnixati bejirim, hisob ilmida ustozidan ham ustun edi. Shu sababdanmi, Hamza har bir darsga puxta tayyorlanar, shogirdigi o‘zi yaxshi bilgan tarix va hikmat ilmiga mehr uyg‘otishga ko‘proq e’tibor berardi.

Kunlarning birida navbatdagi saboqdan so‘ng bir qancha savollar muhokama etilgach, Ulug‘bek mirzo odob bilan ustoziga murojaat qildi:

— Ustoz, ijozatingiz bilan o‘zimning bir savolimni bersam.
— Lutf aylang, mirzo, qanday savol erkan ul? – dedi Hamza.

— Ustoz, siz Bayhaqdandursiz. Fahmimcha, Sabzavoru Bayhaq sarbadorlar sarzaminidur. Men alarning ahvolidan so‘ylagan biror bitikni ko‘rganimcha yo‘q. Bu holning boisini oydinlashtirib bersangiz.

Hamza o‘yga toldi. Uning otasi Bayhaq sarbadorlari toifasidan bo‘lib, nasl-nasabi sohibi davlat Muiniddin Ahmad ibn Zamshi al-Hoshimiy al-Marvaziyga ulanar, sarbadorlar zamonida Isfaroinda sohibixtiyor ham bo‘lgan edi. Lekin buni qarangki, o‘zi sarbadorlar avlodidan bo‘laturib, bu xususda hech o‘ylab ko‘rmagan ekan.

“Amirzoda yosh bo‘lsa-da, ancha ijtihodli bola, — deb o‘yladi Hamza. – Shu yoshda aqli rasoligi bergan savollaridan ma’lum. Uning savoliga jo‘yali javob aytmoq lozim”.

— Qiziq savol berdingiz, — deya gap boshladi Hamza shogirdining tiyrak ko‘zlariga o‘ychan tikilarkan, — Darhaqiqat, Sabzavor sarbadorlari haqida hali biror mukammal asar bitilmagandur. Men bu holning sababini bundoq izohlayman..

U shunday dedi-yu, to‘xtab qoldi. Yetti iqlimni zir titratgan jahongirning nabirasiga o‘ylaganlarini ochiq aytish jo‘yalimikan? Hamza taradudda qoldi, ammo amirzodaning ding holatini ko‘rgach, gapini davom etdi:

— Sarbadorlar mo‘g‘ullar yag‘mosi-yu, zamona shohlariga qarshi chiqmishlar. Muarrixlar esa hamisha shohlaru-sultonlar haqida kitob barpo etganlar. Shu sababdanmi, sarbadorlar tarixini maxsus tarix qilib bitmoqqa zarurat sezmaganlar.

— Ustoz, — dedi javobdan qoniqmagan Ulug‘bek Mirzo, — muarrix har ne voqe bo‘lsun, bitmog‘i lozim emasmu?

Hamza yana nima deyishni bilmay qoldi. Birozdan so‘ng shogirdiga tikilib:
— Mirzo, yaxshisi men sarbadorlar xususinda bilganlarimni so‘ylay, shoyadki, zamoni yetsa, alarni kitob qilib bitgaysiz, — dedi.

Hamza hikoyasini boshlashi bilan Ulug‘bekning butun borlig‘i quloqqa aylandi.

— Sabzavor qishloqlaridan birini Boshtin derlar, — deb qissa boshladi Hamza. – Mana shu qishloqda Xoja Fazlulloh ismli hurmatli, boylikda Bayhaq yerida unga teng keladigan kishi bo‘lmagan sohibdavlat odam yashardi. Uning uch o‘g‘li bo‘lib, to‘ng‘ichining ismi Abdurazzoq, o‘rtanchasiniki Mas’ud, kenjasiniki Shamsiddin edi.

Shijoatli, qaddi qomati kelishgan yigit bo‘lmish Abdurazzoq Sabzavordan Sultoniyaga – Iroqi Ajam mulkini idora qilgan elxoniy Sulton Abu Sayidxon mulozamatiga bordi. Xon uning azamatini ko‘rib, o‘ziga yasovul qildi. Kun vaqt o‘tib kunlardan bir kun xon Abdurazzoqni soliq yig‘ib olish uchun Kirmonga yubordi. Soliqni to‘plagach, Abdurazzoq uni o‘z maishatiga sarflab qo‘ydi-yu, nima qilishini bilmay qoldi. Nihoyat, otasidan qolgan mablag‘ni sotib, devonga to‘lanishi lozim bo‘lgan mablag‘ni qaytarish maqsadida Sabzavorga qarab yo‘l oldi. Yo‘lda Sulton Abu Sayidxonning vafot etganini eshitgach, ko‘p shod-xurram bo‘ldi. Keyin yashirincha tug‘ilgan yurti – Boshtin qishlog‘iga kelib, qavmi-qarindoshlarini to‘plab, yo‘lda eshitgan xabarini ularga yetkazdi. Shunda qarindoshlari xon vazirining jiyani Boshtinda ekanligini aytib, “Bir necha kundirki, qishloqqa jabru-sitam o‘tkazib, bizdan sharob hamda parichehralar talab qilmoqda”, — deb unga arz qildilar. Bu gapni eshitgan Abdurazzoq kechasi vazir jiyanini qo‘lga olib, o‘ldirtirdi.

Sarbadorlar harakati mana shu voqeadan boshlanur.

Ularning ne sababdin sarbador atalishlari vajhiga kelsak, bu ham men sizga hikoya qilgan voqea bilan bog‘liqdur. Ya’nikim, Abdurazzoq boshliq odamlar vazir jiyanini o‘ldirgan kunning ertasi ertalab Boshtin qishlog‘i chetida dor tikdilar. So‘ng salla hamda taqyalarini dorga osib, toshbo‘ron qildilar va o‘qqa tutdilar. So‘ng o‘zlariga “sarbadorlar” deb ot qo‘ydilar, ana shu yerning o‘zida yetti yuz kishi Abdurazzoq bilan birga ahdu-paymon chekdilar.

Abdurazzoq Bayhaqiy boshlagan g‘avg‘odan xabar topgan Xuroson vaziri Alouddin Muhammad isyonkorlarni daf etish uchun qo‘shin yo‘lladi. Ammo Abdurazzoqning inisi Mas’ud boshliq sarbadorlar vazir askarlarini tor-mor etdilar. Tez orada Sabzavorni egallagan Abdurazzoq o‘z nomiga xubta o‘qittirdi. Bu hijriy 737 – melodiy 1337 yilda sodir bo‘ldi. Mazkur sanadan e’tiboran sarbadorlar davlatiga asos solindi.

Abdurazzoq bir yilu ikki oy hukmronlik qildi. Keyin og‘a-ini o‘rtasida chiqqan kelishmovchilik tufayli Mas’ud o‘z og‘asini o‘ldirib, uning taxtini egalladi. Mas’ud Nishopur, Jomni o‘z davlatiga qo‘shdi. Arg‘unshoq Joniy Quroniyni bir necha marta mag‘lub etdi…

Hikoyasining mana shu yeriga kelganda Hamza so‘zlarini jon qulog‘i bilan tinglayotgan Ulug‘bek mirzoga uqtirdi:

— Amirzodam, eshitishimcha, Sohibqiron bobongiz yoshlik chog‘larida mana shu Joniy Qurboniy avlodidan bo‘lmish Alibek qo‘lida oltmish ikki kun tutqun bo‘lg‘on ekanlar. Siz bu haqda bilasizmu?

Ulug‘bek ustozi eslagan voqeani bobosining o‘z og‘zidan eshitgan edi. Bobosi bu tutqunlikdan yolg‘iz qilich ko‘magida xalos bo‘lganini hikoya qilganda, nechog‘li hayajonlanib ketgani hamon yodida.
— Ustoz, bilurmen, — dedi Ulug‘bek.

Hamza shogirdining quvvai hofizasiga yana bir karra qoyil qolib, Xuroson sarbadorlari qissasini davom etdi:
— Mas’ud Bayhaqiy oxiri Shayx Hasan Jo‘riyga murid bo‘ldi, shayx esa sarbadorlar davlatining murshidi – ruhoniy rahbari bo‘ldi. Murshidu-murid birgalikda elxoniy To‘g‘a Temurxonni, Hirot hukmdori Malik Husayn Kurtni mag‘lub etdilar. Keyin Mas’ud o‘z pirini o‘ldirtirdi. Shundan boshlab uning omadi yurishmay, janglarning sarhadlari Jomdan Domg‘ongacha, Habushondan to Turshizgacha kengaydi. Xoja mas’udning hukmronligi yetti yilu to‘rt oy davom etdi.

Xoja Mas’uddan keyin uning g‘ulomi og‘a Muhammad Temur ikki yilu ikki oy hukm surdi va Xoja Ali Shamsiddin hamda boshqa sarbadorlar qo‘lida qatl etildi. Undan so‘ng Xoja Mas’udning navkarlaridan Kolu Isfandiyor taxtga chiqdi, bir yil o‘tdi-yu, u ham o‘ldirildi.

— Eh, mirzom, — deya alam bilan xo‘rsindi Hamza, — shundan keyin bir-ikki kishining o‘z o‘limi bilan o‘limi bilan olamdan ko‘z yumg‘onini aytmasam, sarbadorlar taxtining atrofida faqat o‘ldir-o‘ldir bo‘ldi.

Xuroson sarbadorlari davlati yarim asr davom etdi. So‘nggi hukmdor Xoja Ali Muayyad bo‘ldi. Bu xoja davlat tepasida o‘tirgan yillar ulug‘ jaddingiz, sohibqironi a’zam Amir Temur Ko‘ragon hazratlari bilan yaqin bo‘lgan, hatto o‘z mamlakatini bobongizga topshirib, o‘zi ularning xizmatlarida bo‘lgan deb eshitganman.

Hamza hikoyasini tugatib, shogirdiga tikildi. Ulug‘bek hayolga botgancha, unga qarab turardi. Orada jimlik cho‘kdi. Jimlikni yana Hamza buzdi:
— Yana Samarqand sarbadorlari tarixi bordirki, afsus, men bu xususda yaxshi bilmayman.

Shu payt ularga juda yaxshi tanish bir ovoz eshitildi:
— Nega bilmaysan?!

Ustoz bilan shogird o‘tirgan joylaridan irg‘ib turdilar. Ulug‘bek quvonchini yashirolmay:
— Bobojon! – deb yubordi.

O‘tov eshigi oldida Amir Temur turardi. U ichkariga kirarkan, gapini davom etdi:
— Xuroson sarbadorlari tarixini bilasanu, samarqandiy sarbadorlar kechmishini bilmaysanmu?

Rang-ro‘yi oqarib ketgan Hamza nima deyishini bilmay turganini ko‘rgan Amir Temur miyig‘ida kuldi.

— Sen Ulug‘bekka Xuroson sarbadorlari haqida to‘g‘ri so‘ylading. Ular yog‘iyni quvdilaru, bir-birlariga yog‘iy bo‘ldilar. Bir-birlarini o‘ldirish bilan mashg‘ul bo‘ldilar. Shu sababdan ular tuzgan davlat omonat bo‘ldi. Illo, adolat istagan ko‘ngilda adovat bo‘lmasligi kerak. Uqdingmu, qissaxonning jiyani!

Amir Temur qarshisida tirik murdaga aylanib qolgan Hamza churq etmadi. Sohibqiron nabirasining yuzini qoqshol kafti bilan silar ekan:
— Yuring, mirzo, — dedi.

Amir Temur nabiralari ichida yolg‘iz Ulug‘bek mirzogagina sizlab gapirardi. Bu odat unga piri bo‘lmish Amir Sayyid Kuloldan yuqqan edi. Shayx ham o‘g‘illarining biriga otasining ismini qo‘ygan edi.

Shu sababdan hech vaqt uni ismi bilan chaqirmas, chaqirsa: “Hoy, mard!” — deya chaqirardi. Sohibqiron ham nabirasini hech qachon “Muhammad Tarag‘ay” deb chaqirmagan, Mordin qal’asi yonida aytgan niyati tufayli tez orada ikkinchi nomga aylanib qolgan “Ulug‘bek” laqabi bilan chaqirardi. Bu Amir Temurning otasiga bo‘lgan izzat va mehridan darak edi.

Bobo bilan nabira Mingul o‘tlog‘ining etagidagi adirlar tomonga qarab yurdilar. Chor-atrof suv quyilganday jim-jit edi.

— Ustozingiz ismi Hamzamidi? – deya so‘radi yurishdan bir zum to‘xtab, Amir Temur.
— Hamza! – dedi Ulug‘bek mirzo.

— Qissaxonning jiyani-da, hikoyalari bama’ni. Ammo Samarqand sarbadorlari qissasini bilmagani yolg‘on… Biladi. So‘ylashga qo‘rqadi.
— Kimdan qo‘rqadi? – hayron qoldi bola.
— Mendan… Mendan qo‘rqadi! – dedi Sohibqiron.

Olisdagi tog‘ cho‘qqilarini qoplab yotgan mangu qorlarda aks etgan quyosh nurlari ko‘zni qamashtirgudek yaraqlardi. Bu yaraqlash goh qirmizi, goh binafsharang, goh simobrang, goh yashilrang porlaydi. Amir Temur bu manzarani tomosha qilarkan, so‘radi:
— O‘zingiz bilasizmu?!
— Nimani, bobojon?!

Ammo jahongir javob bermadi, u o‘yga botdi. Ko‘z o‘ngida qirq yilcha avval bo‘lib o‘tgan voqealar jonlangandek bo‘ldi.

O‘shanda Movarounnahr mo‘g‘ullar qo‘lida, uni Chig‘atoy avlodlari boshqarar edi. U o‘n yoshga to‘lgan yili Chig‘atoy ulusining taxtida o‘tirgan Qozonxon – Saromulkxonimning otasi o‘ldirildi. G‘avg‘o boshlanib, Chig‘atoy ulusi ikkiga bo‘linib ketdi. Movarounnahrga Qozonxonni o‘ldirgan, mahalliy turk amirlaridan bo‘lgan amir Qazag‘an egalik qilgan bo‘lsa, Yettisuvu Qoshg‘arni o‘z ichiga olgan va Mo‘g‘iliston deb yuritilgan hudud Chig‘atoy avlodiga mansub Tug‘luk Temurxon hukmida qoldi. Amir Qazag‘an chingizzoda bo‘lmagani sababidan eski usulni qo‘lladi: Movarounnahr taxtiga mo‘g‘ul

Donishmandchani o‘tqazib, uning nomidan mamlakatni boshqara boshladi.

Bu paytda mahalliy turklar mo‘g‘ullarning har yili yurtni talaydigan qo‘shinlari ta’qibida, doimiy xavf-xatar va o‘t-olov ichida yashaganlari uchun yuraklardagi qo‘rquv eskirib unutilgan, hech narsadan tap tortmaydigan, jasur bo‘lib ketgan edilar. Yuz yillarcha burun Chingizxonning og‘ir zarbasidan tahlikaga tushgan, ammo ota-bobolari jangovarliklari bilan mashhuri jahon bo‘lganini xotirasidan chiqarmagan bu xalq mutelikka uzoq chidamadi. Yana qalbida jangovarlik o‘ti cho‘g‘lanib, qadim zamonlardan dunyoni titratgan serzavq, balandhimmat turk amirlari qo‘liga o‘ta boshlagan edi. Movarounnahrda bosqin tufayli o‘rnashgan mo‘g‘ullar ham allaqochonlar mahalliy xalqqa qo‘shilib, turklashib ketgan, ulug‘ surishtirganlarga, ular hech ikkilanmay “Turkmiz!” deb javob bergan zamonlar edi. Aksincha, mahalliy turk zodagonlari hokimiyatga da’volarini mustahkamlash uchun turli-tuman yo‘llar bilan o‘zlarini Chingizxon avlodi qilib ko‘rsatishga uringan vaqtlar edi. Turklarda istiqlol tuyg‘usi kuchaygan, bu holni xalqning boshiga tushgan istibdod kulfatlari yuzaga chiqargan edi. Avvalari mo‘g‘ul xonlarining mulozimlari bo‘lgan, ularning makriga uchib bir-birlari bilan urishib-talashib yotgan turk amirlari endi o‘zaro ittifoq tuzishga urinardilar. Bu amirlar butun Movarounnahrda bir xilda xabar solib turgan g‘ayridinlarga qarshi birlashib kurashmoq zaruratini hali to‘la anglab yetmagan bo‘lsalar-da, shunga intilish alomatlari zohir bo‘la boshlagan edi.

Amir Temur otasining maslahati bilan amir Qazag‘an xizmatiga bordi. Ammo amir Qazag‘an 1358 yili Tug‘luq Temur fitnasiga uchgan kuyovi tomonidan ov chog‘ida o‘ldirildi. O‘z niyati amalga oshganidan xabar topgan Mo‘g‘uliston xoni hayallamay, Movarounnahrga bostirib kirdi. Bu paytda Temur amakisi, Kesh hokimi amir Hoji barlos izmida edi. Hoji barlos mo‘g‘ullar bilan jang qilishdan qo‘rkib, Xurosonga qochganida, dastlab u bilan ketishni o‘ylagan Temur to‘satdan aynib, Amudaryo yoqasidan ortiga qaytdi. Yurtni dushmanga tashlab qochish nomardning ishi, asl o‘g‘lon o‘z xalqini yag‘modan qutqarish chorasini izlaydi, deb o‘ylardi u. Yagona chora – dushman xizmatiga kirish, bo‘lg‘usi kurash uchun kus to‘plash edi. Tug‘luq Temur ko‘p o‘tmay xon ishonchini qozonib, Keshni boshqarish uchun yorliq oldi.

Bu davrda Amir Temur bilan Tug‘luq Temur o‘zaro kelishishga majbur edilar. Agar Temur ona yurtini ozod qilishga vaqt yetmaganini anglab xon xizmatiga kirgan bo‘lsa, mo‘g‘ul xoni Movarounnahrni qo‘lga kiritish uchun mahalliy amirlar kuchiga va madadiga tayanish zarurligini fahmlardi. Mo‘g‘ul xoni Movarounnahrda uzoq qololmadi: Amir Temurning yashirin harakatlari bilan xon va uning amirlari o‘rtasida nizo kelib chiqib, Dashti Qipchoqda isyon boshlandi. Tug‘luq Temur Movarounnahrni Amir Temurga topshirib, Mo‘g‘ulistonga qaytishga majbur bo‘ldi. Ammo u ketishi bilan qochib yurgan amirlar qaytib keldilar. Movarounnahrda hokimiyat uchun kurash qayta avj oldi. Oqibatda Temur Mo‘g‘ulistonga – Tug‘luq Temurga maktub yo‘llab, ko‘mak so‘rashga majbur bo‘ldi. Mo‘g‘ul xoni ham yuzaga kelgan vaziyatdan foydalanmoqchi, o‘zining Movarounnahrdagi mavqeini mustahkamlamoqchi bo‘ldi va qo‘shin bilan yo‘lga chiqdi. Mo‘g‘ullarning kuchi bilan hokimiyatini saqlab qolmoqchi bo‘lgan Amir Temur bu gal adashdi. Tug‘luq Temur hukumatni o‘g‘li Ilyosxo‘jaga topshirib, Temurni esa bosh qo‘mondon va vazir etib tayinladi. Tez orada Temurning mavqei kundan-kunga oshib borayotganini ko‘rgan Ilyosxo‘ja otasiga maktub yo‘llab, Temurni isyon ko‘tarmoqchi deb aybladi. Xon esa Kesh o‘g‘lonini o‘ldirishga yorliq jo‘natdi, ammo yorliq Temurning qo‘liga tushib qoldi. Oqibatda u o‘z atrofiga barlos yigitlarini to‘plashga kirishdi.

Jamlangan kuchlar bilan mo‘g‘ullar qo‘lidan Movarounnahrni xalos qilishga ojiz edi. Shu sababdan Amir Temur elini tark etishga majbur bo‘ldi. Uning yurtma-yurt kezishi, sargardonligi uzoq davom etdi. U Seyiston hukmdori xizmatida bo‘ldi, keyin mana shu hukmdor makri tufayli janglarning birida qo‘li bilan oyog‘idan yaralandi. Shu sababdan umrining oxirigacha bir qo‘li shol, bir oyog‘i oqsoq bo‘lib qoldi.

Bo‘lajak jahongir yarasi tuzalib oyoqqa turganda, yonida atigi qirq yigit qolgan edi. Ammo u umidsiz bo‘lmadi, qo‘rqmay jangga kirishdi. Bir necha marta Movarounnahr sarhadlarida Ilyosxo‘ja bilan jang qildi. Amir Qazag‘anning o‘g‘li bo‘lmish Husayn bilan ittifoq tuzib, yurtdan mo‘g‘ullarni haydab chiqardi.

1365 yilning boshida vafot qilgan otasi taxtiga o‘tirgan Ilyosxo‘ja Movarounnahrga uchinchi marta yurish boshladi. Movarounnahrni qo‘lga kiritgandan so‘ng Amir Temurdan yuz o‘girib, unga qarshi fitna yo‘liga kirgan amir Husayn Ilyosxo‘ja bostirib kelayotgani haqida eshitishi bilan Amir Temurga maktub yo‘llab, dushmanga qarshi birlashishga chaqirdi. Chunonchi u mo‘g‘ullarga qarshi yakka o‘zi chiqishga qo‘rqar, Amir Temurning harbiy sarkardalik iste’dodisiz ishi yurishmasligini anglardi. Amir Temur o‘zaro kelishmovchiliklarni chetga surib, dushmanga qarshi hamjihat chiqish zaruratini yaxshi tushunar va shu sababdan u tezda o‘z atrofiga sodiq amirlaru-bahodir yigitlarni to‘pladi.

Ilyosxo‘ja boshliq Mo‘g‘uliston qo‘shini bilan amir Husayn va Amir Temur qo‘mondonligidan Movarounnahr qo‘shini Chinoz yaqinida, Chirchiq daryosi yoqasidagi yalanglikda to‘qnashdilar. Jang 1365 yil 5 mayda sodir bo‘ldi. Jang ikki kun davom etdi. Birinchi kun natijasiz bo‘ldi. Ikkinchi kuni ertalabdan juda qattiq do‘l aralash yomg‘ir yog‘di va jang maydoni loy bo‘lib, otlar va piyodalarning harakati qiyinlashdi. Shu sababdan bu jang keyinchalik “Jangi loy” – “Loy jangi” nomi bilan mashhur bo‘ldi. Ikkinchi kun boshlangan jangda Amir Temur lashkari dushmanning o‘ng qanotini chekinishga majbur qilgan bo‘lsa, amir Husayn lashkari dushmanning so‘l qanotidan yengilib porakanda bo‘ldi va jang maydonini tashlab qochishga tutindi. Natijada Amir Temur ham chekinishga bosh qo‘shdi. Amir Husayn Xurosonga, Amir Temur esa Keshga qarab qochdilar. U Keshda biroz dam olgach, mo‘g‘ullarning Samarqandga yaqinlashganidan xabar topib, bir guruh askarlarini himoyachilarga ko‘makka jo‘natdi. Ammo mo‘g‘ullar bilan to‘qnashuvlarda omadi yurishmagan askarlari yana Keshga qaytgach, Amir Temur ham Xuroson tomonga qarab ketdi. Ammo uning butun hayoli himoyasiz qolgan Samarqandda edi.

Movarounnahr qo‘shini mag‘lub bo‘lgani, g‘olib mo‘g‘ullar och bo‘rilar galasi singari quturib, Samarqandga qarab kelayotgani shahar xalqini sarosimaga soldi. Chingizxon istilosidan so‘ng vayron etilgan shahar devorlari hanuz tiklanmagani, mustahkam istehkomning yo‘qligi vaziyatni noiloj ahvolga solib qo‘yishi mumkin edi.

Ana shunday og‘ir futsatda dushmanga qarshi layoqatli kuchni xalq o‘zidan topdi. Samarqand aholisining asosini tashkil etuvchi hunarmandlar birlashib, qo‘llariga qurol oldilar. Ularga madrasa talabasi bo‘lgan Mavlonzoda, dovyurak mergan Xurdak Buxoriy va naddoflar – paxta tozalovchilar oqsoqoli Abubakr Kalaviy rahbarlik qildilar. Bu uchovlon futuvvat ahlidan edilar. Movarounnahrda bir paytlar gullab-yashnagan futuvvat ruhi garchi mo‘g‘ul yag‘mosi tufayli pasaygan bo‘lsa-da, hali beiz yo‘qolib ketmagan edi. Aksincha, futuvvatdagi tenglik va erkparvarlik tamali tanazzulga yuz tutayotgan istibdodga qarshi kurash tuyg‘usiga aylanib, asta-sekin kuchayib borayotgan edi.

Xo‘sh, futuvvatning o‘zi nima! Futuvvat, bu tasavvuf bilan tavhid ilmining bir bo‘lagi. Shu bilan birga futuvvat umrni do‘stlar xizmatiga bag‘ishlash, faqat yaxshilikni o‘ylab, yaxshilik qilishdan charchamaslik, ezgulik deya yashash, borini o‘zgalar bilan baham ko‘rish, muhtojlarga yordam berish, piru-ustozlar, yoru-do‘stlar nomusi, sharafini himoya qilish, zohiran va botinan pok yurib, tirikchilikni halol topilgan non bilan kechirish, pokiza va komil insonlar suhbatini qozonish edi. Futuvvatni javonmardlik yoki jo‘mardlik deb ham ataganlar. “Futuvvatnomayi sultoniy” asarining muallifi Husayn Voiz Koshifiy hazratlarining yozishicha, “futuvvat eldan yashirin biror ish qilmaslik, barcha odamlar bilan xushfe’llikda yashash, ahdga vafo qilish, hammani o‘zingdan afzal bilish va o‘zini hech kimdan baland qo‘ymaslik, takallufni tark etish, uyda neki bo‘lsa mehmon uchun hozir etish, atrofdagilarga insof-muruvvat ko‘rsatish va evaziga hech nima tama qilmaslikdur”.

Mashhur arab sayyohi Ibn Bottuta “Safarnoma” kitobida jo‘mardlik haqida shunday yozgan edi: “Men dunyoni kezib, bunday odamlardan ko‘ra ezgu niyatli va ezgu xulqli kishilarni ko‘rmadim. Sheroz va Isfahon aholisi garchi o‘zlarini javonmardlarga o‘xshatsalarda, ular (Xorazm va Movarounnahr jo‘mardlari) g‘arib musofirlarn siylash va mehmondorchilikda ulardan baland turadilar. Ularga tobe’ joylarda adolat rasmi shunday rivojlanganki, ularning lashkargohlari, kulbalarida oltin va kumush tangalar yerga sochilib yotadi va egasi topilmaguncha hech kim bu pullarga tegmaydi…”

Boshqa bir arab olimi va sayyohi Ibn Havqal yurtimiz jo‘mardlari haqida shunday hikoya qiladi: “Movarounnahr xalqining javonmardligi shu darajadaki, go‘yo barchasi bir xonadonda yashayotgandaydirlar. Birortasi boshqasining uyiga borsa, o‘z uyiga kirganday bo‘ladi. Ular juda mehmondo‘stdirlar”.

Javonmardlar uyushgan tarzda faoliyat yurgizganlar. Ular mazlumlarni zolimlardan himoya qilish barobarida uyushib, tashqi dushmanlarga qarshi kurashganlar. Muarrixlar Abu Muslim, Ya’qub ibn Lays, Mahmud Torobiy, Samarqand arbadorlari kabi arab, mo‘g‘ul bosqinchilariga qarshi janglarda boshchilik qilgan qahramonlarni javonmardlar deya hisoblaydilar.

Javonmardlar piri sifatida tanilgan Pahlavon Mahmud Puryorivaliy Xorazmiyning mardlik va olijanoblik ruhidagi ruboyisi futuvvatga qasidadir:

Olam fili qaytarolmas jur’atimiz,
Charxdan zo‘rroq qudratimiz, shavkatimiz.
Gar chumoli kirib kelsa safimizga –
Sher etajak uni darhol davlatimiz.

Amir Temurning o‘zi ham yoshlik yillarida dastlab tasavvuf ilmi bilan mashg‘ul bo‘lgan, keyinchalik esa butunlay futuvvatga berilgan edi. Ona shahri Keshda u o‘zi atrofiga to‘plagan yigitlar to‘la-to‘kis jo‘mardlar edi. Piri komillari Xoja Shamsiddin Kulol, Amir Sayyid Kulol o‘g‘itlarini yuragida mahkam saqlasa-da, istibdoddan azob chekkan vatan va millatini kulfatda qoldirib, dunyodan ko‘ngil uzib, uzlatda yashashga ko‘nika olmadi. Futuvvatga yukunib, tevaragiga jo‘mardlarni to‘plab, dushmanga qarshi kurash yo‘liga kirdi. U Samarqand ahlining mo‘g‘ullarga qarshi ko‘tarilgani xabarini eshitganida ham, ularni dushmanga yuzma-yuz olib chiqqan kuch futuvvat ekanligini anglagan edi.

Bu xabar yetgandan ko‘p o‘tmay, Samarqandda qoldirgan xufiya yigiti Amir Temur huzuriga kelib, shaharda kechayotgan voqealarni shunday hikoya qildi:

— Muborak juma kuni Samarqand ahli – xavosu avom, kattayu-kichik masjidi jomeda jam bo‘ldilar. Ammo qancha tortishmasinlar, bir amru-qarorga kelolmadilar. Mana shu ahvolda Mavlonozoda nomi bilan mashhur yigit minbarga chiqdi. Eshitishimcha, bu yigit buzrukvorlar avlodidan bo‘lib, donishmandu-bahodir er ekan. Tirandozlikda mohir bo‘lganidan uni Mavlonozodayi tirandoz der emishlar…

Yigit shamshirini beliga osib minbarga chiqdi va salom berib, dav’at qildiki: “Ey ma’sharul muslimin! Kuffor galasi musulmon boju xiroj talab qilib, ani o‘z xotirasig‘a kelgancha sarf qilgan hokimlar esa yog‘iylar oldiga tushib qochdilar…

Xufiya oxirgi jumlani aytganda, Amir Temurning yuzi duv qizardi. La’nati amir Husayn nomardligi tufayli yuzaga kelgan bu vaziyat uchun aybdor emasligini bilsa-da, alamdan va uyatdan ichi yondi. Ammo o‘zini bosib, xufiya hikoyasini tinglashda davom etdi.

Oriqqina yigit hayajonga berilib, jo‘shib so‘zlardi:

— Mavlonozoda yana aytdiki: “Ey ahli fuqaro, biz kofirlardan qanchalik omonlik tilamayluk, jonimiz evaziga qancha molu-davlat bermayluk, bar bir ular bizga rahm-shafqat qilmaslar. Shunday ekan, fursatni boy bermayluk, dini islomiya himoyasini, ahli muslim oldidagi mas’uliyatni bir zot o‘z bo‘yniga olsun, toki biz uning xizmatini qilib, hayotimizni uning qo‘liga topshira bilsak!”

Ammo majlis sukut qilib, uning xitobiga javob bermadilar. Biron zot chiqib aytmadikim: “Mana, men bo‘ynimga olgaymen!” Bu holni ko‘rgan Mavlonozoda yana dedikim: “Toki shunday kishi orangizda yo‘q ekan, agar bu ishni men olishga rozi bo‘lsam, siz menga itoat qilishga va ko‘mak berishga rozimisiz!” – o‘z hikoyasidan o‘zi obdon hayajonlangan xufiya yigitning yuzlari qip-qizarib ketgandi. – Ey muhtaram amirim, bu so‘zlardan so‘ng shunday g‘ala-g‘ovur bo‘ldiki, quloqlarim tom bitishiga bir bahya qoldi. Barcha Mavlonozoda so‘zini ma’qullab, baravariga qichqirardi. Xullas, xaloyiq muvofiq bo‘lib, Mavlonozodani sardorlikka qabul qildilar…

Xufiya hikoyasini davom ettiraversin, biz esa bu voqea xususida tarixchilar nimalarni yozgani haqida bilish uchun ko‘hna kitoblarni varaqlaylik.

Abdurazzoq Samarqandiy “Matla’ us-sa’dayn”da guvohlik keltirishicha, Mavlonozoda eng avval shahar darvozalarini qo‘riqlovchi guruhlar tuzdi, bu g‘ovlarning ustiga yog‘ochlar tirkadi. Ko‘cha bo‘ylab cho‘zilgan tomlar ustiga kamondozlarni joylashtirdi.

Muarrix Natanziyning yozishicha, Mavlonozoda bu ishlarni bajarib bo‘lgach, odamlarni yig‘ib, har bir kishiga, agar u so‘zida turmasa, uning amriga bo‘ysunmasa, xotinni uchtaloq qilish majburiyati bilan Qur’oni karim ustida qasam ichirdi. Shu bilan birga u samarqandliklardan biror kishi, hatto kechasi ham uyga bormasligini, mabodo boshqa yerda og‘ir vaziyat paydo bo‘lgan taqdirda ham o‘ziga tayinlangan joyni tashlab ketmaslikni, qal’a devori ustida turib mo‘g‘ullar bilan gaplashmaslikni talab qildi.

Mavlonozoda boshliq mudofaa ahli o‘zlarini sarbadorlar deb e’lon qildilar. Ular dushman qo‘lida qul va xor bo‘lishdan Vatan yo‘lida jon berishni saodat deb bildilar. Mavlonozoda o‘ziga sodiqlik qasamini aytgan o‘n mingga yaqin qurollangan yosh-yalanglar oldida otashin nutq so‘zladi.

— Vatanni suymak bobomerosdir, — deya gap boshladi u. – Bobolarimiz: “Kishi yurtida sulton bo‘lguncha, o‘z yurtingda cho‘pon bo‘l” demishlar. Biz, sarbadorlar aytamizki, “Yog‘iy qo‘lida qul bo‘lguncha, hurlik uchun boshlarimiz dorga tortilsun”. Illo, Vatan – ozod va imonli odamlar uyidir. Qul va xo‘rlangan odamlarning vatani bo‘lmaydi. Jangga kirganda shul hikmatni unutmang‘iz!

Mudofaa rahbarlari mo‘g‘ul qo‘shini ularga nisbatan ko‘p sonli va kuchli ekanini bilganlari uchun bo‘lajak jangu-jadalning har bir soniyasini aniq rejalab oldilar. Ularning asosiy rejasi dushman bilan ochiq yerda emas, xavfli bo‘lsa-da, shahar ichida jang qilish edi. Shu maqsadda ular, tor ko‘chalarni g‘ov bilan to‘sgan holda, darvozadan kiriladigan ko‘chaning boshini ochiq qoldirdilar, tokim dushman bu ko‘chaga kirishi bilan qopqonga tushgan yirtqich ahvoliga botsin. Ot bilan jang qilishda usta mo‘g‘ullar tor ko‘chaga kirganda o‘zlarining bu ustunliklaridan mahrum bo‘lishlari tayin edi.
Darhaqiqat, Samarqandga yaqinlashgan mo‘g‘ul qo‘shini darvozadan yopirilib, tor ko‘chaga kirishi bilan qopqonga tushdi. Mavlonozoda buyrug‘i bilan chalingan jang nog‘oralarining sadosini eshitgan samarqandliklarning qiyqirig‘i yangradi, ko‘chaning ikki qanotidagi tomlarda o‘rnashib olgan yosh-yalang, ayollaru-bolalar – barobar dushman ustiga kaltak, tosh, qaynoq suv, o‘q yog‘dirdilar. Bunday fidokorona hujumdan boshi gangib qolgan mo‘g‘ullar juda ko‘p jangchilarini yo‘qotib, shaharni tashlab chiqishga majbur bo‘ldilar.

Ertasi kun mo‘g‘ullar jangovar safga tizilib yana hujumga o‘tdilar. Ular Chingizxon zamonida qolgan hiylani qo‘lladilar, ya’ni jang boshlanishi bilan yolg‘ondan orqaga qarab qochdilar. Niyatlari oz sonli sarbadorlar qo‘shinini ochiq maydonga olib chiqish va o‘rovga olib, qirib tashlash edi. Samarqandliklar esa bu hiylaga aldanmadilar. Mo‘g‘ullar nima qilishlarini bilmay qoldilar. Nihoyat ular shaharga elchi yo‘llab, agar shahar ahli omonlik uchun molu-mulk bersa, o‘z yurtlariga qaytishlari mumkinligi xabarini yetkazdilar. Samarqand aholisi ularning taklifini rad etdi. Shundan keyin mo‘g‘ullar tevarak qishloqlarni talamoqqa kirishdilar.

Sarbadorlarning fidoyiligi, boz ustiga to‘saidan mo‘g‘ul qo‘shini orasida boshlangan ot o‘lati tufayli Mo‘g‘iliston xoni Samarqand ostonasini tark etib, shoshilinch orqaga qaytishga majbur bo‘ldi.
Shahar sarbadorlar qo‘lida qoldi. Dushman ketganidan keyin ko‘p o‘tmay sarbadorlar o‘rtasida molu-mulk, hokimiyat talashish boshlandi…

Qorabog‘ning Mingul o‘tlog‘ida qirq yilcha burun bo‘lib o‘tgan voqealar og‘ushida qolgan Amir Temur odimlashdan to‘xtab, nabirasiga o‘girildi. Keyin hayoliga bir nima keldi-yu, ancha olisda uni kuzatib kelayotgan soqchilardan birini chaqirdi. Navkar yugurib kelib, bosh eggan ko‘yi hukmdor buyrug‘ini kutdi.

Sohibqiron dastlab muarrixlardan birini chaqirtirishni o‘yladi. Ammo aynidi. Huzurida mahtal turgan navkarga buyurdi:

— Tez borib Yahyo tirandozni topib kel. Xalil Sulton qarorgohidan topg‘aysen.

Navkar yugurib ketdi. Jahongir nabirasiga bir so‘z demay, qoyalarga tikilib yana o‘yga botdi, tag‘in hayoli o‘sha olis yillarga qarab uchdi.

1365-1366 yillar qishi davomida Amir Temur Samarqand sarbadorlari bilan aloqa bog‘lashga urindi. Shu maqsadda u yaqin kishilaridan bo‘lmish Abbos bahodurni Samarqandga jo‘natdi. Bahodirning hatti-harakati tufayli ikki o‘rtada bordi-keldi boshlandi. Butun qish davomida Amir Temur sarbadorlarga zarur yo‘l-yo‘riqlar ko‘rsatib turdi.

Sarbadorlar ham uning bu yaxshiliklarini unutmadilar. Qarshi qal’asi devorlarini tiklash bilan band Amir Temurga sovg‘a-salom yubordilar. Sohibqiron bilan Samarqand sarbadorlari o‘rtasida yuzaga chiqqan munosabatni anglash uchun Alisher Navoiyning so‘zlarini keltirmoq ma’quldir. Xondamirning “Makorimul ahloq” asarida ulug‘ bobomizning ushbu kalomlari qayd etilgan:

“…Chunonchi Mavlono Xurdaki Buxoriy va Abubakr naddof amir Husayn Samarqand ahlini o‘z tomonlariga olib, bayroq ko‘tarib lashkarga (ya’ni mo‘g‘ullarga) qarshi chiqib, shaharni mazkur amir va hazrati Sohibqiron Amir Temur uchun saqladilar”

Amir Temur qo‘shini ozligi tufayli qaynog‘asi bilan birgalikda ish tutishga majbur edi. Shu maqsadda o‘qish oxirida amir Husayn bilan uchrashib, bo‘lgan voqealarni gapirib berdi. Shunda amir Husayn hovliqib ketdi. Mo‘g‘ullar yengilganini eshitib, Samarqandni tezroq qo‘lga olmoq kerak, deya turib oldi. Amir Husayn uning maslahatiga kirib, sarbadorlarga Samarqandni boshqarish huquqi berilgani to‘g‘risida yorliq, xos liboslar, qilich va maktub jo‘natdi. Elchilar jo‘nab ketdi-yu, tez orada Mavlonozoda boshliq sarbadorlar amir Husayn hokimiyatini tan olganlari xabari keldi.

1366 yil bahorida amir Husayn Balx, Badaxshon, Qunduz, Bog‘lon, Andxo‘y va Shibirg‘on askarlari bilan Samarqandga qarab yurdi. U shaharga yaqinlasharkan, sarbadorlarga maktub jo‘natdi. Amir maktubida “Biz sizga to‘la ishonamiz, bizning sadoqatli kishilarimizsiz. Shul sabadan Konigil o‘langiga yetguncha, bizga peshvoz chiqmangiz” degan so‘zlarni yozgan edi.

Qo‘shin ko‘zlangan manzilga yetgach, sarbadorlar boshliqlari Kongilga kelib, amir Husaynga sovg‘a-salomni topshirdilar va uning hokimiyatini tan olishlarini qayta-qayta bildirdilar. Amir o‘sha kuni sarbadorlar sharafiga katta bazm uyushtirdi. Ammo ertasi kuni sarbadorlar yana Konigilga kelganlarida, ularni qo‘lga olib, o‘limga buyurdi. Bu fitnadan bexabar Temur amir Husaynga qancha gap uqtirmasin, u o‘ylagan niyatidan qaytishni istamadi. Amir Temur ozgina qo‘shin bilan unga qarshi chiqolmasligini anglar, tishini-tishiga bosib, so‘nggi damgacha sarbadorlarni qutqarish uchun barcha chorani qo‘llashga urinib ko‘rdi. Biroq, amir Husayn uning gapini nazarga ilmadi, bu bilan Movarounnahrga kim ega ekanini ko‘rsatmoqchi bo‘ldi.

Birinchi bo‘lib mavlono Xurdaki Buxoriy, keyin Abubakr Kalaviy bo‘yniga qilich urildi. Mavlonozodaga navbat yetganda Amir Temur ortiq chidab turolmadi, irg‘ib o‘rnidan qalqdi-da, haybat bilan baqirdi:
— Bas, siz bilan ortiq bo‘lolmasman!

G‘azabi qo‘zg‘alib, amirusayn ham o‘rnidan turdi. Ikki ittifoqchi bir-birlariga qattiq tikildilar. Ikkovining ham qo‘li qilich dastasida qotgan edi. Shunda hayoliga nima kelgani noma’lum amir Husayn birdan jallodga qarab “To‘xtat” degandek ishora qildi. Rangi-ro‘yi oqarib ketgan Mavlonozodani uning qoshiga sudrab keldilar. Amir Husayn sarbadorga o‘qrayib qararkan:
— Joningni amir Temurga hadya qildim, — dedi pishqirib…

Sohibqiron hayolini qadam tovushlari buzdi. Xalil Sulton o‘rdasiga yuborilgan navkar bilan oltmish yoshlarda bo‘lgan, ammo ko‘zlaridan o‘t chaqnab turgan miqti bir odam hukmdorga yaqinlashib kelardilar. Navkar o‘n qadamcha masofada to‘xtadi, chol esa Amir Temurdan uch-to‘rt qadam narida oyoq ilib, ta’zimga ketdi.

— Keldinhmu, Yahyo tirandoz! – dedi amir muloyimlik bilan qarshisidagi qariyaga zimdan tikilarkan.
— Muborak farmoningiz bosh ustig‘a, olampanoh! – dedi Yahyo tirandoz yana ta’zim qilib.

— Seni ne sababdan chorlag‘onimni bilasanmu, sarbador! – “Sarbador” so‘zini eshitib, tirandozning ko‘zlaridagi o‘t kuchaygandek bo‘ldi. – Men seni nabiramga Samarqand sarbadorlari qissasini so‘ylab bergin deb chorladim. Bilishimcha, sen bu haqda hikoya qilishda ko‘p usta ekansan. Men hozir ketaman. Sen ersang, amirzodaga bo‘lib o‘tganlarni oqizmay-tomizmay, bir boshidan, yolg‘on qotmay gapirib bergil. Uqdingmu!

G‘alati taklifdan gangib qolgan keksa sarbador:
— Uqdim, davlatpanoh! – dedi yana bosh egib.

— Nima bo‘lg‘on ersa, barchasini ayt, yashirma, — Amir Temur shunday dedi-yu, kelgan yo‘liga qaytib keta boshladi. Ancha yurgach, ortiga – Yahyo sarbador bilan Ulug‘bek mirzoga qaradi. Qaradi-yu, Yahyo o‘z qissasini boshlaganini angladi. Sohibqiron o‘z o‘tovi sariga shoshildi.