1 ноябрь — Атоқли болқор шоири Қайсин Қулиев туғилган кун
Қайсин Қулиев туркий халқлар шеъриятида ўзига хос ва ўзига мос ўрин эгаллаган ижодкор. Унинг Ўзбекистонга, ўзбек халқига бўлган самимий муҳаббати, ўзбек шоирлари, айниқса, Зулфия, Шукрулло ва Абдулла Орипов билан бўлган ҳам ижодий, ҳам дўстона муносабати уни бизга яна ҳам яқинлаштиради.
БАШАР, СЕНИ СЕВИШ УЧУН ТУҒИЛДИМ!
Асрор МЎМИН
«Дунёнинг барча ташвишлари шоир юрагидан ўтади»… «Ижодкор ғамли дамда ҳам, шодлик дамларида ҳам фақат ҳақ гапни айтиши лозим»… «Ҳамма одам Суқротдай донишманд, Бетховендай даҳо бўла олмайди, лекин ҳар бир одам виждонли ва меҳнатсевар бўлишга интилиши керак»… «Шукурки, мен ҳаёт ҳақида ҳеч қачон ёмон сўз айтмадим, унга арзимас нарсадай қарамадим, одамлар қадр-қимматини камситмадим, кўнглини чўктирадиган сўзларни айтишдан тилимни тийдим»… «Башар, сизни севиш учун туғилдим!..» Бу пурҳикмат сўзлар машҳур болқор шоири Қайсин Қулиев инсониятга мерос қолдирган нақллардан намуналар.
Шоир ўзи ёзган пурҳикмат сўзларга умр бўйи қатъий амал қилди ва шеърият мухлислари, дунё халқлари ҳурматини қозонди. Унинг дилбар шеърлари жаҳоннинг 146 тилига таржима қилинди, «Кабардин-Болқористон халқ шоири» Фахрий унвони, Давлат мукофотлари билан тақдирланди.
Ҳиндистон Бош вазири Индира Ганди, Россия Президенти Владимир Путин каби давлат арбоблари нуфузли анжуманларда сўзлаган нутқларида Қайсин Қулиев шеърларидан иқтибос келтирди.
Севимли шоирамиз Зулфия таърифлаганларидек: «Унинг энг катта шуҳрати – халқнинг, шеърият мухлисларининг чинакам муҳаббатини қозонганлигида. Уни ҳамма ерда танишади, у ҳамма ерда ўзини кўпдан таниш туғилган диёрда юргандек ҳис қилади».
Оламни ҳайрат солган Қайсин Қулиев 1917 йил 1 ноябрь куни Россиянинг Кабардин-Болқористон Республикасидаги қадимий болқор овули Юқори Чегемда оддий чорвадор-овчи оиласида туғилди. Икки ёшида отадан етим қолди.
Опаси ва уни тарбиялашда қийналаётган онасига ёрдам бериш учун болалигидан тоғлик деҳқонлар бажарадиган барча юмушларни бажарди. Мактабни тугатгач, Налчик педагогика техникумида ўқишини давом эттирди. 1935 йили Москвадаги театр институти(ГИТИС)га ўқишга кирди. Шу даврда Адабиёт институтининг кечки бўлимида ҳам ўқиди.
У рус тилини яхши билгани учун Лермонтов, Есенин, Лорка ва бошқа шоирларнинг шеърларини севиб мутолаа қилди. Бундай мутолаалари ҳақида у шундай деганди: «Жаҳон шеърияти менга шундай маданиятни бердики, уларсиз шоир бўлиш мумкин эмас».
Шоир таржимаи ҳолида шундай сўзлар бор: «Мен шеър ёзишни эрта – ўн ёшларимда бошладим. Ўн етти ёшимда машқларимни газетада нашр этишди. Энди бундан афсусланаман. Эрта нашр эттириш зарарли экан(эндику биламан, машқларнинг эрта эълон қилиниши фойда келтирмайди, аксинча феъл-атворни бузади)”. У 1938 йилда Ёзувчилар уюшмасига қабул қилинди.
1939 йилда Налчик шаҳрида бўлган анжуманда «Болқор адабиётини ривожлантириш асослари» мавзусида илмий нутқ сўзлади. 1940 йилда унинг илк «Салом, эртанлик» китоби болқор тилида чоп этилди.
Муҳими, ўша йили болқор мумтоз адабиёти асосчиси Козим Мечиев билан учрашди, ижоди билан яқиндан танишди(унинг ижоди чоп этилмаганди, фақат қўлёзмаларда мавжуд эди). Устоз шоир билан мулоқот ёш Қайсиннинг шеъриятга, адабиётга муносабатини тубдан янгилади.
У ҳарбий хизматни парашютчилар қисмида ўтади. Бу ҳарбий қисм 1941 йил май ойида Латвиянинг Даугавпилс (Двинск) шаҳрига сафарбар этилди. Қайсин Қулиев ҳам шу жойда 22 июнь куни уруш билан юзма-юз бўлди, фашистларнинг ваҳшийликларини ўз кўзлари билан кўрди. Кейин сафдошлари билан хавфли ҳарбий топшириқларни бажарди.
Жангларда қанча сафдошлари ҳалок бўлди. Сийраклашиб қолган парашютчиларни янги аскарлар билан тўлдириш учун Иваново вилоятига жўнатишди. Қайсин Қулиев китоб мутолаа қилишга ва шеър ёзишга имкон топарди.
Улар янги парашютларни синовдан ўтказишди ва парашют билан беш юз – уч юз метр баландликдан сакрашни машқ қилишди. Бу жуда хавфли, ерга масофа яқин. Кимдир парашютни очишга сал кечикса, ёмон оқибат кутади. Бироқ, ҳарбий давр шуни тақозо қиларди.
1941 йилнинг 1 октябрь куни парашютчиларни жанговар тревого уйғотди. Эрталаб икки самолётда Орёл шаҳрига учишди. Бу шаҳарни гитлерчилар эгаллаб бўлганди. Биринчи самолётда бўлган Қайсин Қулиев ҳарбий сумкасидан Лермонтов китобини олиб, шоир суратига қаради ва шеърларини ўқиди.
Бу унга бироз таскин берди. Ҳолбуки, у бир неча сониядан кейин фашистларнинг қирувчи самолётлари ҳаводан, ердан артиллерияси самолётни ўққа тутишини биларди. Ўқлар ёмғиридан ўтган самолётдан сакраган парашютчилар шаҳарнинг шимолий қисмига эсон-омон қўнишди.
Иккинчи самолётдан шаҳар ичкарисига сакраган парашютчиларни фашистлар қуршовга олиб, битта қўймай қириб ташлашди. Орёл шаҳри ҳимоясидан бошланган жанглар узоқ вақт давом этди. 1942 йили жангда Қайсин Қулиев оғир яраланди ва Чебоксар ҳарбий госпиталига олиб борилди.
Госпиталда даволанаётган вақтида радио орқали Қайсин Қулиев ҳаёти ва ижодига бағишланган эшиттириш берилди, шеърларининг русча таржималари ўқилди. Бу эшиттиришни Ёзувчилар уюшмаси раҳбари Александр Фадеев ҳам тинглаётган эди ва ажойиб шеърлардан ҳайратга тушди.
У Қайсин Қулиевнинг Чебоксардаги госпиталида даволанаётганини аниқлади ва бош шифокорга телефон қилиб ёш шоирга эътибор кўрсатишини тайинлади. Ёзувчилар уюшмаси номидан давлат раҳбарига тавсифнома ёзиб, Қайсин Қулиевни урушга чақирилмайдиган ёзувчилар рўйхатига киритишни сўради ва бунга тасдиқнома(бронь) олди.
Бир оз соғайган Қайсин Қулиевни Москвага чақириб, унинг иштирокида ижодий учрашувлар ташкил қилди, Москвада қолиб ишлашга кўндирмоқчи бўлди. Болқорлик шоир Фадеевга миннатдорлик билдириб, «Менинг ўрним Ватан учун қон тўкаётган сафдошларим ёнида» дея яна фронтга жўнаб кетишини айтди.
Иқтидорли шоирнинг жангларда дайди ўққа учрашидан хавфсираган Фадеев уни «Ватан ўғли» газетасида ҳарбий мухбир бўлиб ишлашга кўндирди. Лекин жанговар тайёргарликдан ўтган Қайсин Қулиев фронт олд чизиғида ўзининг мухбирлик вазифасини унутиб, аскарлар билан ҳужумга ташланарди.
Яъни, ҳар сонияда ўлимга юзма-юз борарди. Бунга биргина мисол келтираман: эни уч ярим километрга чўзилган Сиваш ҳавзасидан ўқлар ёмғири остида кўкрагигача сув кечиб биринчилар қатори ўтиб, душманни истеҳкомидан қувиб чиқарган аскарлар орасида Қайсин Қулиев ҳам бор эди. Қрим учун давом этган жанглардан бирида у яна оғир яраланди ва Симферопол ҳарбий госпиталига ётқизилди.
Ёзувчилар уюшмаси Қайсин Қулиев шеърларини тўплаб Давлат мукофотига тавсия этганди. Шоирнинг «Тоғлик эканимдан менинг кўксим тоғ», «Менинг заминим», «Энг азиз неъмат» каби шеърлари нафақат адабиёт мухлислари томонидан, балки окопларда аскарлар томонидан ҳам севиб ўқилаётганди.
Бу мукофот унга 1944 йил апрель ойида берилиши керак эди… Лекин 1944 йил 8 март куни болқор халқи асоссиз равишда сургун қилинди ва икки соат ичида 37 мингдан зиёд болалар, аёллар, ногиронлар, эркаклар(улар орасида урушда қаҳрамонона жанг қилган зобит-аскарлар ҳам бўлган) Ўрта Осиёга мажбуран кўчирилди. Бу вақтда Қайсин Қулиев даволанаётган ҳарбий госпиталга дивизия генерали келди ва жангларда кўрсатган қаҳрамонлиги учун унга жанговар орден топширди.
Яна Ёзувчилар уюшмаси давлат раҳбарига тавсифнома ёзиб, Қайсин Қулиевни ҳимоя қилди ва унинг Москва, Нева бўйидаги шаҳарлардан бошқа жойда, ҳатто Чегемда яшашига рухсат олди. Қайсин Қулиев бироз соғайгач, Чегемга борди, ўзи туғилиб вояга етган овул бўм-бўш эканини кўрди ва кўнгли вайрон ҳолда Москвага келди, Фадеевга меҳрибонлик кўрсатгани учун миннатдорлик билдирди, халқи ортидан Қирғизистонга кетишга қарор қилганини айтди.
Фадеев тавсиясига кўра Қирғизистон Ёзувчилар уюшмасининг рус адабиёти бўлимида ишлай бошлади. Рус тилида чиқадиган газета-журналлар билан ҳамкорлик қилди, мақолалар ёзиб берди. Қирғиз тилини мустақил равишда ўрганди. Қирғиз адибларининг асарларини рус тилига ўгирди. У таржима қилган роман кейинчалик Давлат мукофотига сазовор бўлгани Қайсин Қулиевнинг рус тилини яхши билганидан далолатдир.
Қирғизистонда яшаган даврида Қайсин Қулиевни адабиёт жонкуярлари хат ёзиб, сўраган китобларини жўнатиб қўллаб-қувватлаб туришди. Бундай хайрли ишни таниқли шоир Борис Пастернак мунтазам бажарарди.
У хатларининг бирида шундай ёзганди: “…Истеъдодли ижодкор ҳаққоний ва тўлақонли ёзишидан ҳаёт кўп нарса ютишини, чучмал ва чала ёзмаларидан ютқизишини билади. Эзгу мақсади ғурурини уйғотади ва ҳамиша ҳақиқатга интилади.
Бу ҳаётдаги энг тўғри йўл, унда кўнгилсизликлар учраши иккинчи даражали масала». Кейинчалик Қайсин оға Пастернакка ўз миннатдорлигини шундай билдирганди: «Сизнинг сўзларингиз оғир дамларда мени тумордай асради!»
Ёзувчилар ўртасида бир қанотли ибора бор: «Қайсин Қулиев бор, ёш истеъдодлар бор…» Биламизки, Чингиз Айтматовнинг отаси ҳам қатағон қурбони бўлганди ва унинг ёзганларини матбуотда чиқариши, ўзи истаган олий ўқув юртида ўқиши тақиқланганди(нега у ветеринария ихтисослиги бўйича ўқиганини тушунгандирсиз). Қайсин Қулиев барча жавобгарликни зиммасига олиб, Чингиз Айтматовнинг биринчи ҳикоясини журналда эълон қилдирди, бир муддат ўтгач иккинчисини… Унинг Ёзувчилар уюшмаси аъзоси бўлишига эришди.
Кейин дўсти Александр Твардовский билан ҳамкорликда Чингиз Айтматовнинг Москвадаги Олий адабиёт институтида ўқишига, биринчи қиссаси «Жамила»нинг нуфузли журналда чиқишига ва китоб ҳолида нашр қилинишига ёрдам берди. Чингиз Айтматовнинг бундан кейинги ҳаёт ва ижод йўлини кўпчилик билади.
Шу ўринда Қайсин оғанинг иқтидорли ёшларни ҳар жиҳатдан қўллаб-қувватлашига ёқимли мисол келтирсам: 1969 йилда Абдулла Орипов бошқа ёзувчи касал бўлиб қолгани учун Москвада ўтказилаётган ёш ёзувчилар семинарига жўнатилди.
Гуруҳларга ажратилаётганда унинг фамилияси чиқмади. Шунда Қайсин Қулиев рўйхатларда йўқ бу болани ўз гуруҳимга оламан деди. Абдулла ака тортинибгина шеърларининг русча таржимасини ўқий бошлади. Устоз уни тўхтатди: «Абдулла, шеърларингни ўзбекча ўқи, тушунамен» (Қайсин оға Алишер Навоийси бор ўзбек шеъриятини аслиятдан ўқиш учун ўзбек тилини мустақил равишда ўрганганди). Шуни кутиб турган Абдулла ака шеърларини жўшиб ўқиди. Кўпни кўрган устоз Абдулла Ориповдаги ёрқин истеъдодни дарҳол англади, русчага ўгирилган шеърларининг нуфузли журналда чоп этилишига тамал тошини қўйди.
Семинар йиғилишларида: «Ўзбек поэзиясини янги катта истеъдод билан табрикласак бўлади», дея баралла айтди. Хуллас, Москвага ёш ижодкор бўлиб кетган Абдулла Орипов устозлар назарига тушган шоир бўлиб юртимизга қайтди.
Умуман олганда, Қайсин Қулиев юртимиз, юртдошларимиз ҳақида ҳамиша мақтов сўзлари айтарди, ўзбек халқининг ютуқлари билан фахрланарди. «Ўзбек шеърияти – жаҳон аҳамиятига молик шеърият. Улуғ Алишер Навоий ижоди фикримнинг ёрқин исботидир», – деган эди Қайсин оға нуфузли анжуманда. У Тошкентда бўладиган анжуманларга қувонч билан келарди.
Бўш қолди дегунча, Тошкент кўчаларини пиёда айланиб завқланарди. Самарқандга борганда ҳайратини баралла ифода этганди: «Самарқандда халқ даҳоси яратган меъморчилик дурдоналарини томоша қилар эканман, бир нарсадан хижолат бўлдим ва ўкиндим.
Дунёда олтмиш йилча яшаган туркий тильда ёзувчи шоир ҳалигача Самарқандни кўрмаган бўлса кечириш мумкинми, ахир? Йўқ… Мен Тожмаҳални, Қизил Фротни кўрганман, дунёдаги бошқа архитектура ёдгорликларини томоша қилганман. Лекин Самарқанддаги обидалар ҳаммасидан зиёда».
Халқимизнинг улуғ шоирлари Ойбек, Ғафур Ғулом, Мақсуд Шайхзода, Зулфия болқор шоири Қайсин Қулиев билан дўст тутинишганди. Улуғ шоирларимиз издоши бўлган Шукрулло унинг қадрдони эди.
Ўзбекистон Қаҳрамони, Халқ шоири Абдулла Орипов Қайсин Қулиевни устозим дея ҳурмат билан эсга оларди. У кўплаб шоирларимизнинг шеърларини болқор тилига таржима қилганди ва адибларимизнинг Москвада чиқаётган китобларига меҳр билан сўзбоши ёзиб берарди.
Тўққиз йилдан кейин Қайсин Қулиев яна Москвага келди. Бу вақтда Ёзувчилар уюшмасини таниқли адиб, рус зиёлиларининг илғор вакилларидан бири бўлган Николай Тихонов бошқарарди.
Унинг ҳузурига кириб, столи устига кейинги йилларда ёзган китоблари қўлёзмасини қўйди. Тихонов дарҳол нашриётга қўнғироқ қилди. Кўп ўтмай қўлёзма «Тоғлар» номи билан китоб ҳолида нашр этилди. Унга кирган бир қанча шеърларни Тихоновнинг ўзи таржима қилиб берганди.
1956 йилда Қайсин Қулиев Чегемга қайтди. Уни юртдошлари Ёзувчилар уюшмаси котиблигига ва Олий Кенгаш депутатлигига сайлади. Қадрдон Чегем водийси нафасини туйган шоирнинг илҳоми қайнаб тошди.
Унинг болқор ва рус тилларида»Нон ва атиргул»(1957), «Мен тоғлардан келдим»(1959), «Тоғларда гулхан»(1962), «Ярадор тош»(1964), «Мерос»(1965), «Уйингизга тинчлик тилайман»(1966) каби китоблари кетма-кет чоп этилди. Айниқса, 1970 йили Москвада икки жилдли шеърлар ва достонлар китобларининг чиқиши унга катта қувонч бағишлади.
1972 йилда «Замин китоби», 1973 йилда «Лирика» ва «Юлдузлар порлайверади» китоблари дунё юзини кўрди. Қайсин Қулиевнинг 1943 йили Давлат мукофотига тавсия этилганини эслагандик, бу мукофот 1944 йилда берилиши керак эди. Орадан ўттиз йил ўтиб ҳақиқат қарор топди. «Замин китоби» учун 1974 йилда Қайсин Қулиевга Давлат мукофоти берилди. Ҳақиқат қарор топганидан руҳланган шоир мухлисларга янги китобларини тақдим этди: «Дарахт шундай ўсади»(1975), уч жилдли танланган асарлари (1977), «Буғдой бошоқлари ва юлдузлар»(1979).
Мақолани ўқиётганлар болқорлар сони 37 минг кишидан зиёд эканлигига, Қайсин Қулиев рус тилини яхши билиши тўғрисидаги сўзларга назари тушди. Бироқ, Қайсин оға туркий тиллар оиласига кирувчи болқор тили яшаб қолиши учун она тилида ижод қилди.
Юқорида Қайсин Қулиев асарлари 146 тилга таржима қилинганини ёздик. Демак, ҳозир кунда дунёдаги 146 миллат вакиллари болқорларни билади, шоир шеърларини ўқиш орқали болқор маданиятини ўрганишяпти.
Жумладан, унинг она тилимизда «Гул ва ханжар»(1968), «Кўзларингни севаман»(1977), «Мени ардоқлаган аёлларга»(2004), «Ҳайрат»(2013), «Менинг мукофотим»(2017) ва “«Қиш эди…»(2019) номли китоблари чоп этилган.
«Кам сонли халқлар дунёга буюк истеъдодларни беради», дея бежиз айтилмаган. Буни билган шоир умр бўйи кам сонли миллатларнинг тилларини ҳимоя қилди. Ўтган асрнинг олтмишинчи йиллари бошида Москвадаги Фанлар академияси йиғилишида мамлакатдаги кам сонли миллатлар тилларини истеъмолдан чиқариш, ягона тилни ривожлантириш масаласи муҳокама этилди.
Бу хабарни эшитган Қайсин Қулиевдай тил фидойиси бир четда кузатиб туролмасди. У дарҳол йиғилишга етиб борди, депутат бўлгани учун сўз навбати олишга муваффақ бўлди ва таъсирчан нутқ сўзлади: «Ҳозир тил ҳақида гапирганлар билиб қўйсинлар, Ватан учун ҳалок бўлган қаҳрамонлар сўнгги бор она тилида «Озодлик!» дея ҳайқирганлар.
Бу китобий гаплар эмас, балки ботирларнинг қони билан ёзилган ҳаёт фалсафаси, аччиқ ҳақиқатдир. Айримлар «Кам сонли миллатларнинг тиллари ўлади» деб гапираётганидан хабардорман. Буни олимлар эмас, ҳаётнинг ўзи ҳал қилади».
Унинг «Тилшунос олимга» шеъридаги «Агар тил ўлса, ҳалок бўлар мисли қаҳрамон» мисраси олимларни ҳам, сиёсатчиларни ҳам ҳушёрликка ундади(лекин у кейинги 12 йил давомида депутатликка сайланмади). Қайсин Қулиев эса она тилини мадҳ этаверди. «Она тилим», «Она тилимга бахшида қўшиқ» каби шеърларини ёзди, «Муҳаббатим мадҳияси» достонида бир бобни она тилига бағишлади.
Уни кўплаб халқларнинг таниқли адиблари эъзозларди. Авар Расул Ҳамзатов, бошқирд Мустай Карим, қалмоқ Давид Қуғултинов, қирғиз Чингиз Айтматов, рус Роберт Рождественский (у олтойлик шоир, таъқибга учраганда бир муддат Қирғизистонда яшаган) ва бизнинг севимли шоирларимиз Шукрулло, Абдулла Орипов адабиётдаги ҳамфикр сафдошлари, ўзбекча айтганда, ёзувчилар анжуманларидаги даврадошлари эди. Қайсин оға даврабоши бўлган бу давра «Олтин авлод давраси» номи билан адабиёт тарихига кирди.
Оғир хасталикка чалинган шоир умрининг охирги 5-6 йилини тамомила ижодга бағишлади. Қатор янги китобларини – «Одам. Қуш. Дарахт!»(1985), «Одамлар сизга сўзлайман»(1986), «Яшанг»(1986), «Шоир ҳар доим одамлар билан бирга»(1986), янги уч жилдлик танланган асарларини(1987), «Қиш эди…»(1987) романини нашрга тайёрлади(афсуски, бу китобларнинг нашр қилинганини кўриш насиб этмади). Қайсин Қулиев сўнгги интервьюсида «Қиш эди…» романини 35 йил давомида ёзганини, охирги 4-5 йилда романни тугатиш учун қаттиқ ишлаганини таъкидлаганди.
Ҳа, муаллифнинг узоқ йиллик ижоди самарасини берди. Табиат, ҳаёт, ватан, тил, миллат, халқ, одамийлик, ватанпарварлик, меҳнатсеварлик, оналик меҳри ва фарзандлик бурчи, дўстлик ва биродарлик, севги ва садоқат, эзгулик ва ёвузлик, уруш ва тинчлик, қаҳатчилик ва фаровонлик ҳақидаги бу роман жаҳон адабиётининг дурдона асарлари қаторидан муносиб ўрин эгаллади.
У 1985 йил 4 июнь куни вафот этди. Васиятига кўра майити бир китоби гонорарига Жилға ирмоғи юқорисидан сотиб олган уйи ҳовлисига кўмилди. Дунёда Қайсин Қулиевни билган, асарларини ўқиган одам борки, мотам тутди.
Халқ севган шоир номини абадийлаштириш борасида кенг кўламли хайрли ишлар бошланди. Налчик шаҳридаги шоҳкўчага унинг номи берилиб, майдонига ҳайкали тикланди. Охирги йилларда яшаган ва ҳовлисидан мангу жой олган хонадонга Қайсин Қулиев уй музейи мақоми берилди, қатор кўча, мактаб ва кутубхоналар унинг номи билан аталди. Ҳозирги кунда Россиядан ташқари Қирғизистон, Туркия, Ҳиндистон, Туркманистонда ҳам Қайсин Қулиев номи билан аталадиган кўча, хиёбон, кутубхона, музей ва боғлар бор. Истанбул ва Анқара шаҳарларида унинг номи билан аталадиган хиёбонга ҳайкали ҳам қўйилган. Эътиборлиси, вафот этгандан кейин ҳам у мукофотланяпти.
1990 йилда асарлари мамлакатнинг энг юксак Давлат мукофотига муносиб кўрилди. 2007 йилда Ингушетия Республикасининг «Хизматлари учун» ордени, 2008 йилда «Арманистонда хизмат кўрсатган маданият арбоби» фахрий унвони билан тақдирланди.
2015 йилда шоирнинг мухлислари хайрия пуллари ва ҳашар уюштириш орқали Жилға ирмоғи қирғоғидан Қайсин Қулиев уй музейига олиб борадиган йўл ёқасига узунлиги 365 метр, баландлиги 185, эни 60 сантиметр бўлган тош девор тиклашди.
Деворнинг ҳар-ҳар жойида ишланган юзта шарқона токчалардаги қора мармартошларга Қайсин Қулиевнинг юзта машҳур шеъри ўйиб ёзилди. Ҳозирги кунда бу девор «Буюк болқор девори» деб аталади.
Қайсин Қулиев ижодининг умрбоқийлиги сири нимада? Бу саволга жавобни унинг ёзган мақолаларидан топамиз: «Ижодкор меҳнати самараси мангу яшашини билиши керак. Йўқса, ер юзида яшашига ҳожат қолмайди. Сўз айтиш – буюк ҳодиса! Сўз туфайли одам зимистон, бетартибликдан чиқади.
Ахир, у сукут сақласа кўзга ташланмайди. Сўз шарофати билан одам тарихга киради, табиатнинг, жамиятнинг бир қисми эканини англайди». Шоир умр бўйи шу ҳақиқатга амал қилди. Йиллар ўтган сайин янада қатъийроқ. Шунинг учун унинг асарлари яшаяпти. Ахир, буюк шоирлар барча даврдаги авлодлар учун замондошдир.
Шоирнинг ижодидан баҳраманд бўлишингиз учун ўттиз ёшида ёзган дастурий шеърини эътиборингизга ҳавола қиламиз.
ТУҒИЛГАН КУНИМДА ЁЗИЛГАН ШEЪР
Башар, сизни севиш учун туғилдим,
Мен буни ўзимга шараф деб билдим.
Ичган сувим, еган ноним сизники,
Демак, менинг тану жоним сизники.
Бугун ҳаётимдан эканман мамнун,
Бу сизнинг меҳрингиз тотганим учун.
Сизнинг қувончингиз – менинг қувончим,
Сизнинг аянчингиз – менинг аянчим.
Ғам эгмас, то жон бор экан жонимда,
Сизнинг иродангиз бордир қонимда.
Кўп синовдан ўтдим. Бундай синовдан
Заминдаги ҳар бир одам ўтади.
Ўтар кимдир қасддан ёққан оловдан,
Гоҳ қуёш юзини ёруғ этади.
Гоҳида юзини ювади ёмғир,
Гоҳида юзига сачраб тегар қон.
Шод чоғингизда ҳам, бўлса ҳам оғир,
Сизнинг ёнингизда турдим ёнма-ён.
Гоҳ йиқилдим, лекин ростладим қомат,
Ҳеч кимга қилмадим бундан шикоят.
Мардлар, мардлигингиз мен учун ибрат!
Қулоғимда «Эй дўст» деган сўзингиз.
Сўнг қўлим сиқдингиз, қисиб кўзингиз,
Қўлимдан кетмаган ўша ҳарорат.
Бирга жон сақладик битта окопда,
Устимиздан ўқлар учди у тобда.
Шу замин сақлади бизни қирғин пайт,
Бизни бирлаштирди бир эзгу ният.
Окопдан чиқдикда, олға интилдик,
Иккимиз ҳам битта ўқдан йиқилдик.
Қонсиз лабимизда қотди битта сўз:
Иккимиз учун ҳам сен яша, эй дўст.
Аёллар, меҳрингиз учун ташаккур!
Ҳолбуки, мен сабаб ёш тўкдингиз гоҳ.
Шукурки, қалбимга ёқдингиз шуур,
Сиз сабаб сочимга тушса ҳамки оқ.
Ғала-ғовурлардан эзилган чоғда,
Сизнинг ёнингизда топганман ором.
Хаёл оғушида кезганча боғда,
Дардларимдан холи бўлганман тамом.
Ирмоқлар исёни тинар уммонда,
Уммондай меҳрингиз этди хотиржам.
Яйрадим сиз билан бўлсам меҳмонда,
Ўз қўлингизда чой тутдингиз ҳар дам.
Сиз туфайли қайта бошладим ҳаёт,
Ахир, бахш этдингиз менга зурриёт.
Шеърият – сен менинг ғурурим, орим,
Сен менинг фахримсан, ҳаётим, борим.
Ўзингсан ягона муқаддас хилқат,
Сенга сиғинмадим, қиляпман хизмат.
Агар ҳаётимда билмасдан бир дам,
Сен ҳақда ножоиз сўз айтган бўлсам,
Кечирим сўрайман пойингда нигун:
– Кечир мени, йўлдан озганим учун.
Байроғингни ўпиб ичган қасамёд,
Ёдимдан ўчмас, то эканман ҳаёт.
Мамлакат туғидай байроғинг алвон,
Сен кўрган жанглар ҳам кечган беомон.
О, менинг заминим, ўт-майсанг зангор,
Гулларинг таратар муаттар ифор.
Замин, қоринг босиб юрсам ғарчиллар,
Чўлларингда кезсам қумлар қисирлар.
Сенда тез оқади дарё, ирмоқ, сой,
Сенда тез пишади ризқ-рўзим – буғдой.
Замин, алмашгандай кеча ва кундуз,
Ишлаб, яшаш учун курашяпмиз биз.
Замин, сени севиш учун туғилдим,
Хизматинг қилишни бурчим деб билдим.
Сен учун келганман чексиз самодан,
Қайтурман, кетганда фоний дунёдан.
Замин, сенинг кучинг куч берар менга,
Сенинг қудратингдан оламан қудрат.
Болангман, топиниб яшайман сенга,
Юзим сенга қўйсам оламан роҳат.
Берган неъматингга айтганча раҳмат,
Яшайман, ҳар дамни билиб ғанимат.
То тупроғингдан жой олгунга қадар,
Менга писанд эмас ғам-ғусса, кадар.
2021
Қайсин Қулиев
ШЕЪРЛАР
Абдулла Орипов таржималари
Қулиев Қайсин Шуваевич (1917.1.11 — ҳоз. Кабардин-Болқор Республикаси, Чегем тумани — 1985.4.6) — болқор шоири. 2-жаҳон уруши қатнашчиси (1941—44). Москвадаги Театр санъати ин-тини тугатган (1939). Илк шеърлар китоби — «Ассалом, тонг» (1940). Асарларида инсон кечинмалари, табиат, ватан, озодлик ва турмуш ташвишлари, ўз замонаси ва тарихий ўтмиш воқеалари акс этган. «Қўшниларим» (1939-45), «Даралар қўшиғи» (1960) шеърий тўпламлари ва «Ярадор тош» (1964), «Ер китоби» (1972), «Оқшом» (1974), «Замин чиройи» (1980) каби достонлар муаллифи.
Болқор халқи тарихи ва тақдирига бағишланган «Қиш эди» (1985) эпик асари умрининг охирларида ёзилган. Бир қатор Кавказ халқлари вакиллари қатори Ўрта Осиёга сургун қилинган Қ. 1944—57 й.ларда Қирғизистонда яшаган. Ўзбекистонда ўтказилган нуфузли адабий тадбирларда мунтазам қатнашган. У ўзбек шеъриятини ниҳоятда қадрлаган; Зулфия, Шукрулло, Абдулла Орипов каби ўзбек шоирларининг шеърларини болқор тилига таржима қилган. «Гул ва ханжар» (1968), «Кўзларингни севаман» (1977), «Мени ардоқлаган аёлларга» (2004) китоблари ўзбек тилида нашр қилинган.
ШЕЪРИЯТ
Замин деб билган чоғ сени, шеърият,
Ёмғирдай ёғилдим ўтлоқларингга.
Гоҳида бешафқат кўчкин қор сифат,
Ваҳму қутқу солдим қучоқларингга.
Кушод ва муқаддас яловинг тутиб,
Бўлдим лашкарингнинг оддий аскари.
Сени гоҳ дарёдек тасаввур этиб,
Ўзимни ҳис этдим ирмоқ сингари.
Бурқсиб тутаган чоғ туман ва тутун
Тангри ё расулмас, инсонинг бўлдим.
Қутлуғ даргоҳингда таънасиз, забун,
Содиқ дастёрингу дарбонинг бўлдим.
Сенинг мавжудлигинг фаҳм этурман то,
Токи тарк этурман уйқуни саҳар,
Гўзал кўрингайдир кўзимга дунё,
Асло туюлмагай бу ҳаёт заҳар.
Ҳимматим ҳаққига ғамдан, кулфатдан
Майли, асрамагин мени умрбод.
Асра лоқайдлигу енгил шуҳратдан,
Токи келтирмайин мен сенга иснод.
ҲАЙРАТ
Гуллар бош эгади,
Юлдуз чарақлар,
Қор эриб, тоғлар ҳам товланар турлик.
Мен учун дунёда ҳаммадан баттар
Ҳайратни билмаган одамлар шўрлик.
Ижод чаманида такрор ва такрор
Ҳайратга тушамиз буюк санъатдан.
Улар ҳам қачондир туғилган илк бор
Оддий нарсаларга бўлган ҳайратдан.
Ҳайратда боқдим мен гулга, чечакка,
Гарчанд сирларидан эмасман воқиф.
Ҳайратга тушдим мен куй тинглаб якка
Ёки ўзгаларнинг шеърига боқиб.
Дарёлар гувиллаб чопар денгизга,
Қушлар хаёлингни завққа ўрайди.
Замин мўъжизалар берару бизга,
Эвазига фақат ҳайрат сўрайди.
1 noyabr — Atoqli balqar shoiri Qaysin Quliyev tug’ilgan kun
Qaysin Quliyev turkiy xalqlar she’riyatida o’ziga xos va o’ziga mos o’rin egallagan ijodkor. Uning O’zbekistonga, o’zbek xalqiga bo’lgan samimiy muhabbati, o’zbek shoirlari, ayniqsa, Zulfiya, Shukrullo va Abdulla Oripov bilan bo’lgan ham ijodiy, ham do’stona munosabati uni bizga yana ham yaqinlashtiradi.
BASРAR, SENI SEVISH UCHUN TUG’ILDIM!
Asror MO’MIN
«Dunyoning barcha tashvishlari shoir yuragidan o’tadi»… «Ijodkor g’amli damda ham, shodlik damlarida ham faqat haq gapni aytishi lozim»… «Hamma odam Suqrotday donishmand, Betxovenday daho bo’la olmaydi, lekin har bir odam vijdonli va mehnatsevar bo’lishga intilishi kerak»… «Shukurki, men hayot haqida hech qachon yomon so’z aytmadim, unga arzimas narsaday qaramadim, odamlar qadr-qimmatini kamsitmadim, ko’nglini cho’ktiradigan so’zlarni aytishdan tilimni tiydim»… «Bashar, sizni sevish uchun tug’ildim!..» Bu purhikmat so’zlar mashhur bolqor shoiri Qaysin Quliyev insoniyatga meros qoldirgan naqllardan namunalar.
Shoir o’zi yozgan purhikmat so’zlarga umr bo’yi qat’iy amal qildi va she’riyat muxlislari, dunyo xalqlari hurmatini qozondi. Uning dilbar she’rlari jahonning 146 tiliga tarjima qilindi, «Kabardin-Bolqoriston xalq shoiri» Faxriy unvoni, Davlat mukofotlari bilan taqdirlandi.
Hindiston Bosh vaziri Indira Gandi, Rossiya Prezidenti Vladimir Putin kabi davlat arboblari nufuzli anjumanlarda so’zlagan nutqlarida Qaysin Quliyev she’rlaridan iqtibos keltirdi.
Sevimli shoiramiz Zulfiya ta’riflaganlaridek: «Uning eng katta shuhrati – xalqning, she’riyat muxlislarining chinakam muhabbatini qozonganligida. Uni hamma yerda tanishadi, u hamma yerda o’zini ko’pdan tanish tug’ilgan diyorda yurgandek his qiladi».
Olamni hayrat solgan Qaysin Quliyev 1917 yil 1 noyabrь kuni Rossiyaning Kabardin-Bolqoriston Respublikasidagi qadimiy bolqor ovuli Yuqori Chegemda oddiy chorvador-ovchi oilasida tug’ildi. Ikki yoshida otadan yetim qoldi.
Opasi va uni tarbiyalashda qiynalayotgan onasiga yordam berish uchun bolaligidan tog’lik dehqonlar bajaradigan barcha yumushlarni bajardi. Maktabni tugatgach, Nalchik pedagogika texnikumida o’qishini davom ettirdi. 1935 yili Moskvadagi teatr instituti(GITIS)ga o’qishga kirdi. Shu davrda Adabiyot institutining kechki bo’limida ham o’qidi.
U rus tilini yaxshi bilgani uchun Lermontov, Yesenin, Lorka va boshqa shoirlarning she’rlarini sevib mutolaa qildi. Bunday mutolaalari haqida u shunday degandi: «Jahon she’riyati menga shunday madaniyatni berdiki, ularsiz shoir bo’lish mumkin emas».
Shoir tarjimai holida shunday so’zlar bor: «Men she’r yozishni erta – o’n yoshlarimda boshladim. O’n yetti yoshimda mashqlarimni gazetada nashr etishdi. Endi bundan afsuslanaman. Erta nashr ettirish zararli ekan(endiku bilaman, mashqlarning erta e’lon qilinishi foyda keltirmaydi, aksincha fe’l-atvorni buzadi)”. U 1938 yilda Yozuvchilar uyushmasiga qabul qilindi.
1939 yilda Nalchik shahrida bo’lgan anjumanda «Bolqor adabiyotini rivojlantirish asoslari» mavzusida ilmiy nutq so’zladi. 1940 yilda uning ilk «Salom, ertanlik» kitobi bolqor tilida chop etildi.
Muhimi, o’sha yili bolqor mumtoz adabiyoti asoschisi Kozim Mechiyev bilan uchrashdi, ijodi bilan yaqindan tanishdi(uning ijodi chop etilmagandi, faqat qo’lyozmalarda mavjud edi). Ustoz shoir bilan muloqot yosh Qaysinning she’riyatga, adabiyotga munosabatini tubdan yangiladi.
U harbiy xizmatni parashyutchilar qismida o’tadi. Bu harbiy qism 1941 yil may oyida Latviyaning Daugavpils (Dvinsk) shahriga safarbar etildi. Qaysin Quliyev ham shu joyda 22 iyunь kuni urush bilan yuzma-yuz bo’ldi, fashistlarning vahshiyliklarini o’z ko’zlari bilan ko’rdi. Keyin safdoshlari bilan xavfli harbiy topshiriqlarni bajardi.
Janglarda qancha safdoshlari halok bo’ldi. Siyraklashib qolgan parashyutchilarni yangi askarlar bilan to’ldirish uchun Ivanovo viloyatiga jo’natishdi. Qaysin Quliyev kitob mutolaa qilishga va she’r yozishga imkon topardi.
Ular yangi parashyutlarni sinovdan o’tkazishdi va parashyut bilan besh yuz – uch yuz metr balandlikdan sakrashni mashq qilishdi. Bu juda xavfli, yerga masofa yaqin. Kimdir parashyutni ochishga sal kechiksa, yomon oqibat kutadi. Biroq, harbiy davr shuni taqozo qilardi.
1941 yilning 1 oktyabrь kuni parashyutchilarni jangovar trevogo uyg’otdi. Ertalab ikki samolyotda Oryol shahriga uchishdi. Bu shaharni gitlerchilar egallab bo’lgandi. Birinchi samolyotda bo’lgan Qaysin Quliyev harbiy sumkasidan Lermontov kitobini olib, shoir suratiga qaradi va she’rlarini o’qidi.
Bu unga biroz taskin berdi. Holbuki, u bir necha soniyadan keyin fashistlarning qiruvchi samolyotlari havodan, yerdan artilleriyasi samolyotni o’qqa tutishini bilardi. O’qlar yomg’iridan o’tgan samolyotdan sakragan parashyutchilar shaharning shimoliy qismiga eson-omon qo’nishdi.
Ikkinchi samolyotdan shahar ichkarisiga sakragan parashyutchilarni fashistlar qurshovga olib, bitta qo’ymay qirib tashlashdi. Oryol shahri himoyasidan boshlangan janglar uzoq vaqt davom etdi. 1942 yili jangda Qaysin Quliyev og’ir yaralandi va Cheboksar harbiy gospitaliga olib borildi.
Gospitalda davolanayotgan vaqtida radio orqali Qaysin Quliyev hayoti va ijodiga bag’ishlangan eshittirish berildi, she’rlarining ruscha tarjimalari o’qildi. Bu eshittirishni Yozuvchilar uyushmasi rahbari Aleksandr Fadeyev ham tinglayotgan edi va ajoyib she’rlardan hayratga tushdi.
U Qaysin Quliyevning Cheboksardagi gospitalida davolanayotganini aniqladi va bosh shifokorga telefon qilib yosh shoirga e’tibor ko’rsatishini tayinladi. Yozuvchilar uyushmasi nomidan davlat rahbariga tavsifnoma yozib, Qaysin Quliyevni urushga chaqirilmaydigan yozuvchilar ro’yxatiga kiritishni so’radi va bunga tasdiqnoma(bronь) oldi.
Bir oz sog’aygan Qaysin Quliyevni Moskvaga chaqirib, uning ishtirokida ijodiy uchrashuvlar tashkil qildi, Moskvada qolib ishlashga ko’ndirmoqchi bo’ldi. Bolqorlik shoir Fadeyevga minnatdorlik bildirib, «Mening o’rnim Vatan uchun qon to’kayotgan safdoshlarim yonida» deya yana frontga jo’nab ketishini aytdi.
Iqtidorli shoirning janglarda daydi o’qqa uchrashidan xavfsiragan Fadeyev uni «Vatan o’g’li» gazetasida harbiy muxbir bo’lib ishlashga ko’ndirdi. Lekin jangovar tayyorgarlikdan o’tgan Qaysin Quliyev front old chizig’ida o’zining muxbirlik vazifasini unutib, askarlar bilan hujumga tashlanardi.
Ya’ni, har soniyada o’limga yuzma-yuz borardi. Bunga birgina misol keltiraman: eni uch yarim kilometrga cho’zilgan Sivash havzasidan o’qlar yomg’iri ostida ko’kragigacha suv kechib birinchilar qatori o’tib, dushmanni istehkomidan quvib chiqargan askarlar orasida Qaysin Quliyev ham bor edi. Qrim uchun davom etgan janglardan birida u yana og’ir yaralandi va Simferopol harbiy gospitaliga yotqizildi.
Yozuvchilar uyushmasi Qaysin Quliyev she’rlarini to’plab Davlat mukofotiga tavsiya etgandi. Shoirning «Tog’lik ekanimdan mening ko’ksim tog’», «Mening zaminim», «Eng aziz ne’mat» kabi she’rlari nafaqat adabiyot muxlislari tomonidan, balki okoplarda askarlar tomonidan ham sevib o’qilayotgandi.
Bu mukofot unga 1944 yil aprelь oyida berilishi kerak edi… Lekin 1944 yil 8 mart kuni bolqor xalqi asossiz ravishda surgun qilindi va ikki soat ichida 37 mingdan ziyod bolalar, ayollar, nogironlar, erkaklar(ular orasida urushda qahramonona jang qilgan zobit-askarlar ham bo’lgan) O’rta Osiyoga majburan ko’chirildi. Bu vaqtda Qaysin Quliyev davolanayotgan harbiy gospitalga diviziya generali keldi va janglarda ko’rsatgan qahramonligi uchun unga jangovar orden topshirdi.
Yana Yozuvchilar uyushmasi davlat rahbariga tavsifnoma yozib, Qaysin Quliyevni himoya qildi va uning Moskva, Neva bo’yidagi shaharlardan boshqa joyda, hatto Chegemda yashashiga ruxsat oldi. Qaysin Quliyev biroz sog’aygach, Chegemga bordi, o’zi tug’ilib voyaga yetgan ovul bo’m-bo’sh ekanini ko’rdi va ko’ngli vayron holda Moskvaga keldi, Fadeyevga mehribonlik ko’rsatgani uchun minnatdorlik bildirdi, xalqi ortidan Qirg’izistonga ketishga qaror qilganini aytdi.
Fadeyev tavsiyasiga ko’ra Qirg’iziston Yozuvchilar uyushmasining rus adabiyoti bo’limida ishlay boshladi. Rus tilida chiqadigan gazeta-jurnallar bilan hamkorlik qildi, maqolalar yozib berdi. Qirg’iz tilini mustaqil ravishda o’rgandi. Qirg’iz adiblarining asarlarini rus tiliga o’girdi. U tarjima qilgan roman keyinchalik Davlat mukofotiga sazovor bo’lgani Qaysin Quliyevning rus tilini yaxshi bilganidan dalolatdir.
Qirg’izistonda yashagan davrida Qaysin Quliyevni adabiyot jonkuyarlari xat yozib, so’ragan kitoblarini jo’natib qo’llab-quvvatlab turishdi. Bunday xayrli ishni taniqli shoir Boris Pasternak muntazam bajarardi.
U xatlarining birida shunday yozgandi: “…Iste’dodli ijodkor haqqoniy va to’laqonli yozishidan hayot ko’p narsa yutishini, chuchmal va chala yozmalaridan yutqizishini biladi. Ezgu maqsadi g’ururini uyg’otadi va hamisha haqiqatga intiladi.
Bu hayotdagi eng to’g’ri yo’l, unda ko’ngilsizliklar uchrashi ikkinchi darajali masala». Keyinchalik Qaysin og’a Pasternakka o’z minnatdorligini shunday bildirgandi: «Sizning so’zlaringiz og’ir damlarda meni tumorday asradi!»
Yozuvchilar o’rtasida bir qanotli ibora bor: «Qaysin Quliyev bor, yosh iste’dodlar bor…» Bilamizki, Chingiz Aytmatovning otasi ham qatag’on qurboni bo’lgandi va uning yozganlarini matbuotda chiqarishi, o’zi istagan oliy o’quv yurtida o’qishi taqiqlangandi(nega u veterinariya ixtisosligi bo’yicha o’qiganini tushungandirsiz). Qaysin Quliyev barcha javobgarlikni zimmasiga olib, Chingiz Aytmatovning birinchi hikoyasini jurnalda e’lon qildirdi, bir muddat o’tgach ikkinchisini… Uning Yozuvchilar uyushmasi a’zosi bo’lishiga erishdi.
Keyin do’sti Aleksandr Tvardovskiy bilan hamkorlikda Chingiz Aytmatovning Moskvadagi Oliy adabiyot institutida o’qishiga, birinchi qissasi «Jamila»ning nufuzli jurnalda chiqishiga va kitob holida nashr qilinishiga yordam berdi. Chingiz Aytmatovning bundan keyingi hayot va ijod yo’lini ko’pchilik biladi.
Shu o’rinda Qaysin og’aning iqtidorli yoshlarni har jihatdan qo’llab-quvvatlashiga yoqimli misol keltirsam: 1969 yilda Abdulla Oripov boshqa yozuvchi kasal bo’lib qolgani uchun Moskvada o’tkazilayotgan yosh yozuvchilar seminariga jo’natildi.
Guruhlarga ajratilayotganda uning familiyasi chiqmadi. Shunda Qaysin Quliyev ro’yxatlarda yo’q bu bolani o’z guruhimga olaman dedi. Abdulla aka tortinibgina she’rlarining ruscha tarjimasini o’qiy boshladi. Ustoz uni to’xtatdi: «Abdulla, she’rlaringni o’zbekcha o’qi, tushunamen» (Qaysin og’a Alisher Navoiysi bor o’zbek she’riyatini asliyatdan o’qish uchun o’zbek tilini mustaqil ravishda o’rgangandi). Shuni kutib turgan Abdulla aka she’rlarini jo’shib o’qidi. Ko’pni ko’rgan ustoz Abdulla Oripovdagi yorqin iste’dodni darhol angladi, ruschaga o’girilgan she’rlarining nufuzli jurnalda chop etilishiga tamal toshini qo’ydi.
Seminar yig’ilishlarida: «O’zbek poeziyasini yangi katta iste’dod bilan tabriklasak bo’ladi», deya baralla aytdi. Xullas, Moskvaga yosh ijodkor bo’lib ketgan Abdulla Oripov ustozlar nazariga tushgan shoir bo’lib yurtimizga qaytdi.
Umuman olganda, Qaysin Quliyev yurtimiz, yurtdoshlarimiz haqida hamisha maqtov so’zlari aytardi, o’zbek xalqining yutuqlari bilan faxrlanardi. «O’zbek she’riyati – jahon ahamiyatiga molik she’riyat. Ulug’ Alisher Navoiy ijodi fikrimning yorqin isbotidir», – degan edi Qaysin og’a nufuzli anjumanda. U Toshkentda bo’ladigan anjumanlarga quvonch bilan kelardi.
Bo’sh qoldi deguncha, Toshkent ko’chalarini piyoda aylanib zavqlanardi. Samarqandga borganda hayratini baralla ifoda etgandi: «Samarqandda xalq dahosi yaratgan me’morchilik durdonalarini tomosha qilar ekanman, bir narsadan xijolat bo’ldim va o’kindim.
Dunyoda oltmish yilcha yashagan turkiy tilьda yozuvchi shoir haligacha Samarqandni ko’rmagan bo’lsa kechirish mumkinmi, axir? Yo’q… Men Tojmahalni, Qizil Frotni ko’rganman, dunyodagi boshqa arxitektura yodgorliklarini tomosha qilganman. Lekin Samarqanddagi obidalar hammasidan ziyoda».
Xalqimizning ulug’ shoirlari Oybek, G’afur G’ulom, Maqsud Shayxzoda, Zulfiya bolqor shoiri Qaysin Quliyev bilan do’st tutinishgandi. Ulug’ shoirlarimiz izdoshi bo’lgan Shukrullo uning qadrdoni edi.
O’zbekiston Qahramoni, Xalq shoiri Abdulla Oripov Qaysin Quliyevni ustozim deya hurmat bilan esga olardi. U ko’plab shoirlarimizning she’rlarini bolqor tiliga tarjima qilgandi va adiblarimizning Moskvada chiqayotgan kitoblariga mehr bilan so’zboshi yozib berardi.
To’qqiz yildan keyin Qaysin Quliyev yana Moskvaga keldi. Bu vaqtda Yozuvchilar uyushmasini taniqli adib, rus ziyolilarining ilg’or vakillaridan biri bo’lgan Nikolay Tixonov boshqarardi.
Uning huzuriga kirib, stoli ustiga keyingi yillarda yozgan kitoblari qo’lyozmasini qo’ydi. Tixonov darhol nashriyotga qo’ng’iroq qildi. Ko’p o’tmay qo’lyozma «Tog’lar» nomi bilan kitob holida nashr etildi. Unga kirgan bir qancha she’rlarni Tixonovning o’zi tarjima qilib bergandi.
1956 yilda Qaysin Quliyev Chegemga qaytdi. Uni yurtdoshlari Yozuvchilar uyushmasi kotibligiga va Oliy Kengash deputatligiga sayladi. Qadrdon Chegem vodiysi nafasini tuygan shoirning ilhomi qaynab toshdi.
Uning bolqor va rus tillarida»Non va atirgul»(1957), «Men tog’lardan keldim»(1959), «Tog’larda gulxan»(1962), «Yarador tosh»(1964), «Meros»(1965), «Uyingizga tinchlik tilayman»(1966) kabi kitoblari ketma-ket chop etildi. Ayniqsa, 1970 yili Moskvada ikki jildli she’rlar va dostonlar kitoblarining chiqishi unga katta quvonch bag’ishladi.
1972 yilda «Zamin kitobi», 1973 yilda «Lirika» va «Yulduzlar porlayveradi» kitoblari dunyo yuzini ko’rdi. Qaysin Quliyevning 1943 yili Davlat mukofotiga tavsiya etilganini eslagandik, bu mukofot 1944 yilda berilishi kerak edi. Oradan o’ttiz yil o’tib haqiqat qaror topdi. «Zamin kitobi» uchun 1974 yilda Qaysin Quliyevga Davlat mukofoti berildi. Haqiqat qaror topganidan ruhlangan shoir muxlislarga yangi kitoblarini taqdim etdi: «Daraxt shunday o’sadi»(1975), uch jildli tanlangan asarlari (1977), «Bug’doy boshoqlari va yulduzlar»(1979).
Maqolani o’qiyotganlar bolqorlar soni 37 ming kishidan ziyod ekanligiga, Qaysin Quliyev rus tilini yaxshi bilishi to’g’risidagi so’zlarga nazari tushdi. Biroq, Qaysin og’a turkiy tillar oilasiga kiruvchi bolqor tili yashab qolishi uchun ona tilida ijod qildi.
Yuqorida Qaysin Quliyev asarlari 146 tilga tarjima qilinganini yozdik. Demak, hozir kunda dunyodagi 146 millat vakillari bolqorlarni biladi, shoir she’rlarini o’qish orqali bolqor madaniyatini o’rganishyapti.
Jumladan, uning ona tilimizda «Gul va xanjar»(1968), «Ko’zlaringni sevaman»(1977), «Meni ardoqlagan ayollarga»(2004), «Hayrat»(2013), «Mening mukofotim»(2017) va “«Qish edi…»(2019) nomli kitoblari chop etilgan.
«Kam sonli xalqlar dunyoga buyuk iste’dodlarni beradi», deya bejiz aytilmagan. Buni bilgan shoir umr bo’yi kam sonli millatlarning tillarini himoya qildi. O’tgan asrning oltmishinchi yillari boshida Moskvadagi Fanlar akademiyasi yig’ilishida mamlakatdagi kam sonli millatlar tillarini iste’moldan chiqarish, yagona tilni rivojlantirish masalasi muhokama etildi.
Bu xabarni eshitgan Qaysin Quliyevday til fidoyisi bir chetda kuzatib turolmasdi. U darhol yig’ilishga yetib bordi, deputat bo’lgani uchun so’z navbati olishga muvaffaq bo’ldi va ta’sirchan nutq so’zladi: «Hozir til haqida gapirganlar bilib qo’ysinlar, Vatan uchun halok bo’lgan qahramonlar so’nggi bor ona tilida «Ozodlik!» deya hayqirganlar.
Bu kitobiy gaplar emas, balki botirlarning qoni bilan yozilgan hayot falsafasi, achchiq haqiqatdir. Ayrimlar «Kam sonli millatlarning tillari o’ladi» deb gapirayotganidan xabardorman. Buni olimlar emas, hayotning o’zi hal qiladi».
Uning «Tilshunos olimga» she’ridagi «Agar til o’lsa, halok bo’lar misli qahramon» misrasi olimlarni ham, siyosatchilarni ham hushyorlikka undadi(lekin u keyingi 12 yil davomida deputatlikka saylanmadi). Qaysin Quliyev esa ona tilini madh etaverdi. «Ona tilim», «Ona tilimga baxshida qo’shiq» kabi she’rlarini yozdi, «Muhabbatim madhiyasi» dostonida bir bobni ona tiliga bag’ishladi.
Uni ko’plab xalqlarning taniqli adiblari e’zozlardi. Avar Rasul Hamzatov, boshqird Mustay Karim, qalmoq David Qug’ultinov, qirg’iz Chingiz Aytmatov, rus Robert Rojdestvenskiy (u oltoylik shoir, ta’qibga uchraganda bir muddat Qirg’izistonda yashagan) va bizning sevimli shoirlarimiz Shukrullo, Abdulla Oripov adabiyotdagi hamfikr safdoshlari, o’zbekcha aytganda, yozuvchilar anjumanlaridagi davradoshlari edi. Qaysin og’a davraboshi bo’lgan bu davra «Oltin avlod davrasi» nomi bilan adabiyot tarixiga kirdi.
Og’ir xastalikka chalingan shoir umrining oxirgi 5-6 yilini tamomila ijodga bag’ishladi. Qator yangi kitoblarini – «Odam. Qush. Daraxt!»(1985), «Odamlar sizga so’zlayman»(1986), «Yashang»(1986), «Shoir har doim odamlar bilan birga»(1986), yangi uch jildlik tanlangan asarlarini(1987), «Qish edi…»(1987) romanini nashrga tayyorladi(afsuski, bu kitoblarning nashr qilinganini ko’rish nasib etmadi). Qaysin Quliyev so’nggi intervьyusida «Qish edi…» romanini 35 yil davomida yozganini, oxirgi 4-5 yilda romanni tugatish uchun qattiq ishlaganini ta’kidlagandi.
Ha, muallifning uzoq yillik ijodi samarasini berdi. Tabiat, hayot, vatan, til, millat, xalq, odamiylik, vatanparvarlik, mehnatsevarlik, onalik mehri va farzandlik burchi, do’stlik va birodarlik, sevgi va sadoqat, ezgulik va yovuzlik, urush va tinchlik, qahatchilik va farovonlik haqidagi bu roman jahon adabiyotining durdona asarlari qatoridan munosib o’rin egalladi.
U 1985 yil 4 iyunь kuni vafot etdi. Vasiyatiga ko’ra mayiti bir kitobi gonorariga Jilg’a irmog’i yuqorisidan sotib olgan uyi hovlisiga ko’mildi. Dunyoda Qaysin Quliyevni bilgan, asarlarini o’qigan odam borki, motam tutdi.
Xalq sevgan shoir nomini abadiylashtirish borasida keng ko’lamli xayrli ishlar boshlandi. Nalchik shahridagi shohko’chaga uning nomi berilib, maydoniga haykali tiklandi. Oxirgi yillarda yashagan va hovlisidan mangu joy olgan xonadonga Qaysin Quliyev uy muzeyi maqomi berildi, qator ko’cha, maktab va kutubxonalar uning nomi bilan ataldi. Hozirgi kunda Rossiyadan tashqari Qirg’iziston, Turkiya, Hindiston, Turkmanistonda ham Qaysin Quliyev nomi bilan ataladigan ko’cha, xiyobon, kutubxona, muzey va bog’lar bor. Istanbul va Anqara shaharlarida uning nomi bilan ataladigan xiyobonga haykali ham qo’yilgan. E’tiborlisi, vafot etgandan keyin ham u mukofotlanyapti.
1990 yilda asarlari mamlakatning eng yuksak Davlat mukofotiga munosib ko’rildi. 2007 yilda Ingushetiya Respublikasining «Xizmatlari uchun» ordeni, 2008 yilda «Armanistonda xizmat ko’rsatgan madaniyat arbobi» faxriy unvoni bilan taqdirlandi.
2015 yilda shoirning muxlislari xayriya pullari va hashar uyushtirish orqali Jilg’a irmog’i qirg’og’idan Qaysin Quliyev uy muzeyiga olib boradigan yo’l yoqasiga uzunligi 365 metr, balandligi 185, eni 60 santimetr bo’lgan tosh devor tiklashdi.
Devorning har-har joyida ishlangan yuzta sharqona tokchalardagi qora marmartoshlarga Qaysin Quliyevning yuzta mashhur she’ri o’yib yozildi. Hozirgi kunda bu devor «Buyuk bolqor devori» deb ataladi.
Qaysin Quliyev ijodining umrboqiyligi siri nimada? Bu savolga javobni uning yozgan maqolalaridan topamiz: «Ijodkor mehnati samarasi mangu yashashini bilishi kerak. Yo’qsa, yer yuzida yashashiga hojat qolmaydi. So’z aytish – buyuk hodisa! So’z tufayli odam zimiston, betartiblikdan chiqadi.
Axir, u sukut saqlasa ko’zga tashlanmaydi. So’z sharofati bilan odam tarixga kiradi, tabiatning, jamiyatning bir qismi ekanini anglaydi». Shoir umr bo’yi shu haqiqatga amal qildi. Yillar o’tgan sayin yanada qat’iyroq. Shuning uchun uning asarlari yashayapti. Axir, buyuk shoirlar barcha davrdagi avlodlar uchun zamondoshdir.
Shoirning ijodidan bahramand bo’lishingiz uchun o’ttiz yoshida yozgan dasturiy she’rini e’tiboringizga havola qilamiz.
TUG’ILGAN KUNIMDA YOZILGAN SHE’R
Bashar, sizni sevish uchun tug’ildim,
Men buni o’zimga sharaf deb bildim.
Ichgan suvim, yegan nonim sizniki,
Demak, mening tanu jonim sizniki.
Bugun hayotimdan ekanman mamnun,
Bu sizning mehringiz totganim uchun.
Sizning quvonchingiz – mening quvonchim,
Sizning ayanchingiz – mening ayanchim.
G’am egmas, to jon bor ekan jonimda,
Sizning irodangiz bordir qonimda.
Ko’p sinovdan o’tdim. Bunday sinovdan
Zamindagi har bir odam o’tadi.
O’tar kimdir qasddan yoqqan olovdan,
Goh quyosh yuzini yorug’ etadi.
Gohida yuzini yuvadi yomg’ir,
Gohida yuziga sachrab tegar qon.
Shod chog’ingizda ham, bo’lsa ham og’ir,
Sizning yoningizda turdim yonma-yon.
Goh yiqildim, lekin rostladim qomat,
Hech kimga qilmadim bundan shikoyat.
Mardlar, mardligingiz men uchun ibrat!
Qulog’imda «Ey do’st» degan so’zingiz.
So’ng qo’lim siqdingiz, qisib ko’zingiz,
Qo’limdan ketmagan o’sha harorat.
Birga jon saqladik bitta okopda,
Ustimizdan o’qlar uchdi u tobda.
Shu zamin saqladi bizni qirg’in payt,
Bizni birlashtirdi bir ezgu niyat.
Okopdan chiqdikda, olg’a intildik,
Ikkimiz ham bitta o’qdan yiqildik.
Qonsiz labimizda qotdi bitta so’z:
Ikkimiz uchun ham sen yasha, ey do’st.
Ayollar, mehringiz uchun tashakkur!
Holbuki, men sabab yosh to’kdingiz goh.
Shukurki, qalbimga yoqdingiz shuur,
Siz sabab sochimga tushsa hamki oq.
G’ala-g’ovurlardan ezilgan chog’da,
Sizning yoningizda topganman orom.
Xayol og’ushida kezgancha bog’da,
Dardlarimdan xoli bo’lganman tamom.
Irmoqlar isyoni tinar ummonda,
Ummonday mehringiz etdi xotirjam.
Yayradim siz bilan bo’lsam mehmonda,
O’z qo’lingizda choy tutdingiz har dam.
Siz tufayli qayta boshladim hayot,
Axir, baxsh etdingiz menga zurriyot.
She’riyat – sen mening g’ururim, orim,
Sen mening faxrimsan, hayotim, borim.
O’zingsan yagona muqaddas xilqat,
Senga sig’inmadim, qilyapman xizmat.
Agar hayotimda bilmasdan bir dam,
Sen haqda nojoiz so’z aytgan bo’lsam,
Kechirim so’rayman poyingda nigun:
– Kechir meni, yo’ldan ozganim uchun.
Bayrog’ingni o’pib ichgan qasamyod,
Yodimdan o’chmas, to ekanman hayot.
Mamlakat tug’iday bayrog’ing alvon,
Sen ko’rgan janglar ham kechgan beomon.
O, mening zaminim, o’t-maysang zangor,
Gullaring taratar muattar ifor.
Zamin, qoring bosib yursam g’archillar,
Cho’llaringda kezsam qumlar qisirlar.
Senda tez oqadi daryo, irmoq, soy,
Senda tez pishadi rizq-ro’zim – bug’doy.
Zamin, almashganday kecha va kunduz,
Ishlab, yashash uchun kurashyapmiz biz.
Zamin, seni sevish uchun tug’ildim,
Xizmating qilishni burchim deb bildim.
Sen uchun kelganman cheksiz samodan,
Qayturman, ketganda foniy dunyodan.
Zamin, sening kuching kuch berar menga,
Sening qudratingdan olaman qudrat.
Bolangman, topinib yashayman senga,
Yuzim senga qo’ysam olaman rohat.
Bergan ne’matingga aytgancha rahmat,
Yashayman, har damni bilib g’animat.
To tuprog’ingdan joy olgunga qadar,
Menga pisand emas g’am-g’ussa, kadar.
2021
Qaysin Quliyev
SHE’RLAR
Abdulla Oripov tarjimalari
Quliyev Qaysin Shuvaevich (1917.1.11 — hoz. Kabardin-Balkariya Respublikasi, Chegem tumani — 1985.4.6) — bolqor shoiri. 2-jahon urushi qatnashchisi (1941—44). Moskvadagi Teatr san’ati in-tini tugatgan (1939). Ilk she’rlar kitobi — «Assalom, tong» (1940). Asarlarida inson kechinmalari, tabiat, vatan, ozodlik va turmush tashvishlari, o’z zamonasi va tarixiy o’tmish voqealari aks etgan. «Qo’shnilarim» (1939-45), «Daralar qo’shig’i» (1960) she’riy to’plamlari va «Yarador tosh» (1964), «Yer kitobi» (1972), «Oqshom» (1974), «Zamin chiroyi» (1980) kabi dostonlar muallifi. Bolqor xalqi tarixi va taqdiriga bag’ishlangan «Qish edi» (1985) epik asari umrining oxirlarida yozilgan. Bir qator Kavkaz xalqlari vakillari qatori O’rta Osiyoga surgun qilingan Q. 1944—57 y.larda Qirg’izistonda yashagan.
O’zbekistonda o’tkazilgan nufuzli adabiy tadbirlarda muntazam qatnashgan. U o’zbek she’riyatini nihoyatda qadrlagan; Zulfiya, Shukrullo, Abdulla Oripov kabi o’zbek shoirlarining she’rlarini bolqor tiliga tarjima qilgan. «Gul va xanjar» (1968), «Ko’zlaringni sevaman» (1977), «Meni ardoqlagan ayollarga» (2004) kitoblari o’zbek tilida nashr qilingan.
SHE’RIYAT
Zamin deb bilgan chog’ seni, she’riyat,
Yomg’irday yog’ildim o’tloqlaringga.
Gohida beshafqat ko’chkin qor sifat,
Vahmu qutqu soldim quchoqlaringga.
Kushod va muqaddas yaloving tutib,
Bo’ldim lashkaringning oddiy askari.
Seni goh daryodek tasavvur etib,
O’zimni his etdim irmoq singari.
Burqsib tutagan chog’ tuman va tutun
Tangri yo rasulmas, insoning bo’ldim.
Qutlug’ dargohingda ta’nasiz, zabun,
Sodiq dastyoringu darboning bo’ldim.
Sening mavjudliging fahm eturman to,
Toki tark eturman uyquni sahar,
Go’zal ko’ringaydir ko’zimga dunyo,
Aslo tuyulmagay bu hayot zahar.
Himmatim haqqiga g’amdan, kulfatdan
Mayli, asramagin meni umrbod.
Asra loqaydligu yengil shuhratdan,
Toki keltirmayin men senga isnod.
HAYRAT
Gullar bosh egadi,
Yulduz charaqlar,
Qor erib, tog’lar ham tovlanar turlik.
Men uchun dunyoda hammadan battar
Hayratni bilmagan odamlar sho’rlik.
Ijod chamanida takror va takror
Hayratga tushamiz buyuk san’atdan.
Ular ham qachondir tug’ilgan ilk bor
Oddiy narsalarga bo’lgan hayratdan.
Hayratda boqdim men gulga, chechakka,
Garchand sirlaridan emasman voqif.
Hayratga tushdim men kuy tinglab yakka
Yoki o’zgalarning she’riga boqib.
Daryolar guvillab chopar dengizga,
Qushlar xayolingni zavqqa o’raydi.
Zamin mo»jizalar beraru bizga,
Evaziga faqat hayrat so’raydi.
