26 апрел – Буюк Санъаткор Ботир Зокиров туғилган кун

    Ботирнинг ўзи Мажнун эди. Бекорга бу қўшиқни айтмаган. У тўққизинчи синфда ўқиётганида бир қизни яхши кўриб қолган эди. Исми Фарангис эди. Қиз ҳам Ботирни яхши кўрарди. Ўзаро мактублар ёзишарди. Аммо, қизнинг ота-оналари уларнинг яқин бўлишларига кескин қаршилик кўрсатишди. Аммо, Ботир ҳам, Фарангис ҳам ҳеч қачон бир-бирларини унитишмади. «Мажнун» қўшиғи ана шу айрилиқ туфайли Ботир юрагида куну тун яшаган изтиробу қайғунинг инъикоси эди…

Ўзбек халқи номини дунёга танитганлардан бири ҳам Ботир Зокиров. Шу боис хорижий элларда ҳазрати Алишер Навоий билан машҳур хонанда Ботир Зокировни кўпроқ билишади, севишади…

Ботир Зокиров нафақат ўзбек эстрадаси, балки Шарқ эстрада санъатининг асосчиларидан ва улкан намояндаларидан биридир. У киши санъатнинг қатор жанрларида баракали ижод билан шуғулланди, бетокрор суратлар чизди, прозада илҳом билан қалам тебратди, ажойиб либретто ёзди, ўзига хос таржималар қилди, кинода томошабин қалбида қоладиган ёрқин образлар яратди.

Ўзбек халқи номини дунёга танитганлардан бири ҳам Ботир Зокиров. Шу боис хорижий элларда ҳазрати Алишер Навоий билан машҳур хонанда Ботир Зокировни кўпроқ билишади, севишади…

Ботир Зокиров катта талант соҳиби, юксак эҳтирос фарзанди, XX асрнинг ўта маданиятли ва зиёли кишиси эди. Бу улуғ санъаткор ҳамиша ҳалол, имонли, ҳақиқатгўй бўлган, ҳар қандай шароит ва вазиятда ўз эътиқодига, ўз санъатига содиқ қолган. Шундай экан, унинг ҳаёт вз ижод йўли ибратли, санъат умри боқийдир.

Абдулла  Орипов

Хуршид Даврон
БУЮК МУҲАББАТДАН ЯРАЛГАН ҚЎШИҚ*

    Ўтган асрнинг 70-йилларидан буён икки эски пластинкани  авайлаб сақлаб келаман. Бири Ҳалима Носирова, иккинчиси Ботир Зокиров қўшиқларидан тузилган. Ботир Зокиров қўшиқлари орасида мен беҳад суйган қўшиқлар: «Мажнун монологи», «Эй сорбон», «Маро бибўс», «Арабча танго». Уларни қанча эшитмайин, барибир, тўймайман.

«Мажнун монологи» улуғвор Навоий яратган «Лайли ва Мажнун» достонининг ХХ боби ва “Бадоеъ ул-васат” девонидаги 2-мухаммаснинг айрим байтлари асосида таниқли композитор Сайфи Жалил (1932-2003) томонидан басталанган.

Агар Ботир Зокиров ҳаёти ва ижоди билан батафсил танишсангиз санъаткор умри давомида, ўсмирлигидан то ўлимига қадар Мажнун образига бефарқ бўлмаганига гувоҳ бўласиз. У мактабда ўқиган чоғидан ҳазрат Навоийнинг Мажнун тилидан битган ошиқона байтларни такрорлаб юрган. Бу ҳақда ёзувчи Ашурали Жўраевнинг суюкли санъаткор ҳаётига бағишланган «Юрак бўронлари» ҳужжатли қиссасида жуда кўп маълумотлар келтирилади. Хусусан, кўнгил яқин жўраси Анвар ака Мақсудовдан ёзиб олинган хотираларда Ботир Зокировнинг Мажнун образига бўлган улкан иштиёқи ҳақида сўз юритилади. Анвар аканинг қиссада келтирилган мана бу хотираси бунинг ёрқин исботи:

«Ботирнинг яна бир катта орзуси кинода Мажнун образини яратиш эди. Уни бир сафар «Озарбайжонфильм» киностудиясида суратга олинган «Лайли ва Мажнун» бадиий фильми учун Мажнун ролида синаб кўришга таклиф қилишди. У синовдан муваффақиятли ўтиб, жуда хурсанд бўлиб қайтди.

— Анвар, тез етиб кел, зўр янгилик бор,— деди Бокудан келиши билан менга телефон қилиб.

Ўша оқшом у билан узоқ гаплашдик. У жуда бахтиёр эди. Бундай қувониб, дилдан яйраган ҳолатлар унинг ҳаётида жуда кам бўлган.

— Биласанми, Анвар, худо хоҳласа, Мажнунни Навоий бобомиз қандоқ ёзган бўлсалар шундай ўйнайман. Озарбайжонлик киночилар фильмни Низомийнинг «Лайли ва Мажнун»и асосида ишлашмоқчи. Лекин мен Навоий яратган Мажнунни севаман. Шу боис бирор сўз ё ҳаракатда сохталик бўлмаслиги керак. Мажнуннинг ўлмас муҳаббатини, чексиз дард-ҳасратларини, букилмас иродасини бўяб-бежамасдан талқин қилмоқчиман. Фақат мени режиссёр тушунса бўлгани:

Эй ишқ ўтида хасим нечуксен,
Эй бедилу бекасим нечуксен!

Ким Лайли ишқида нотавонсен,
Ишқида жаҳонға достон сен…

Ҳамма гап ана шу ишқ достонини кўрсатишда, фильмда ишқпараст Мажнун бўлиб «яшашда».— У ҳаяжонланиб дам бўлажак картина ҳақида гапирди, дам ёниб достондан ёд олган парчаларини ўқиди. Сўнг чуқур хўрсинди:

— Эплай олармикинман?
— Эплайсан. Ҳаммаси зўр бўлади, Ботир!—деб унга далда бердим…

Афсуски, Ботирнинг чексиз қувончлари, образ устидаги ўйлари, узоқ тайёргарликлари бефойда кетди. Нима сабабдандир уни фильм суратга олинаётганда таклиф қилишмади. Бу Ботирга ҳар жиҳатдан жуда ёмон таъсир ҳилди… У мазкур достонни кино қилиш ҳақида ўзбек кинорежиссёрларига кўп марта куюниб гапирди. Лекин улар турли баҳоналарни рўкач қилиб, унинг таклифини инобатга олмадилар…»

Мен  Ўзбекистону Қозоғистон ҳудудида болалар шифокори сифатида  танилган Анвар ака Мақсудов  билан жуда узоқ йиллар таниқли режиссёр Баҳодир Йўлдошев туфайли суҳбатдошу даврадош бўлганман. Анвар аканинг (бугун бузилиб кетган) ҳовлиси Чорсу бозорининг кўҳна «Турон» кутубхонаси жойлашган тарафида эди. Бозорнинг цирк биноси тарафдаги ёқасида эса яна бир кўҳна иморат — Ёшлар, кейинчалик Аброр Ҳидоятов номи билан аталган  театр жойлашган эди. Театр ҳовлисидаги улкан тут дарахти тагида Баҳодир акага яқин зиёлилар: Наим Каримов, Анвар ака Мақсудов, Усмон Азим, камина ва айрим театр актёрлари тез-тез давра қуриб ўтирардик. Ярим кечагача чўзиларди бу давралар.

Бу давраларнинг бирортаси ҳам Анвар ака атайлаб хонадонида пишириб олиб чиққан татарча блешиларсиз ўтмасди. Уларнинг мазаси ҳалигача оғзимдан кетмайди. Ва албатта, даврада Ботир Зокиров тез-тез эсланарди. Асосан, Анвар аканинг хотираларини эшитардик. Уларнинг жуда кўпи ҳалиям хотирамда. Бу хотиралар жуда ғамгин ва икки инсоннинг буюк дўстлиги ҳақида эди. Биргинасини эслай:

Москвада даволанаётган Ботир Зокиров тонг саҳарда дўсти Анварга сим қоқади:

— Анвар, бу ернинг овқати жонимга тегди. Ҳеч чидолмаяпман. Мошкичири егим келяпти…

Ўша куни кечқурун Анвар ака совушга улгурмаган иссиққина мошкичири кўтариб Ботир Зокиров ётган палатага кириб боради…

Анвар акага «Мажнун монологи»ни суйишимни айтганимда, у шундай деган эди:

— Ботирнинг ўзи Мажнун эди. Бекорга бу қўшиқни айтмаган. У тўққизинчи синфда ўқиётганида бир қизни яхши кўриб қолган эди. Исми Фарангис эди. Қиз ҳам Ботирни яхши кўрарди. Ўзаро мактублар ёзишарди. Аммо, қизнинг ота-оналари уларнинг яқин бўлишларига кескин қаршилик кўрсатишди. Аммо, Ботир ҳам, Фарангис ҳам ҳеч қачон бир-бирларини унитишмади. «Мажнун» қўшиғи ана шу айрилиқ туфайли Ботир юрагида куну тун яшаган изтиробу қайғунинг инъикоси эди…

Мажнун билан Лайли умрлари давомида бир-бирларига талпиниб яшадилар. Ҳужжатли қиссадаги Ботир Зокиров кундалиги асосида ёзилган мана бу лавҳалар бунинг исботи:

Биринчи лавҳа

«…Қанчалик куйиб-ёнмасин, кўзлари тўрт бўлиб ахтармасин, ҳали-ҳануз бахт юлдузиии учратгани йўқ. Тўғри, бир сафар Москвада концерт бераётганида уни залда томошабинлар орасида тасодифан кўриб қолди. Ўшанда гастролнинг охирги концерти эди. Кўриб қолди-ю, ўзини саҳнада бир зум йўқотди.

Унинг кўзларига юлдуздан бўлак ҳеч ким, ҳеч нарса кўринмасди. Юлдуз бўлса залнинг бешинчи қаторида ўтириб, сочлари елкаларида паришон, ўзини батамом унутган, фақат хонанданинг мунгли қалб фарёдини тингларди. Хонанда эса ундан кўзларини узмай, фақат у учунгина ёниб куйларди:

Қайдасан, азизим, қаро кўзлигим,
Севгили юлдузим, ширин сўзлигим,
Қўлимда сенга деб қуйилган шароб
Кўзларим йўлингда, анор юзлигим…»

Концертдан сўнг юлдузини излади. Тополмади… Бир неча марта унинг суратини чизишга уринди. Чизолмади. Яна қалбларни соғинчларга тўлдириб куйлади:

Қайдасан, азизим, қаро кўзлигим…

Иккинчи лавҳа:

… У қўшиқ куйлаётиб, залга қаради. Қаради-ю, бир нуқтага термулиб куйлайверди. Бу сафар ҳам унинг етолмаган юлдузи ўша қатор, ўша ўринда ўтириб уни тингларди. Шалоладай сочлари елкаларини тутган. Тимқора кўзлари қўшиқ сеҳридан ёнади. Вужуди қулоқ бўлиб саҳнага тикилган. Саҳнада эса севимли хонандаси одатдагидай бўғзида дард билан хониш қилиб, уни чорлаяпти:

Боғимга ноз ила, ёр, кел,
Қувноқ овоз ила, ёр, кел,
Сеники бу чаман, бу гуллар,
Сеники куйлаган булбуллар
Куй ила, соз ила, ёр, кел.

У ҳам учиб бормоқчи, лекин қанотлари йўқ, югуриб борай деса мадори етишмайди, жавоб қилай деса нафаси тиқилиб қолаверади. Қўшиқ уни батамом сеҳрлаб ташлаган. Хонанданинг саволларига хаёлан жавоб беришдан ўзга чора йўқ.

«Соғ-омон тузалиб қайтдингми, қўшиғим? Сени кутавериб кўзларим йўлларингда сарғайди, қайта кўрармиканман, деб шўрлик қалбим яна пора-пора бўлди. Қайдасан, қайлардасан, жони жаҳоним — қўшиғим? ЁЛҒИЗ пластинканг ҳамиша қалбим малҳами. Уни эшитавериб-эшитавериб овозингни томирларимга пайванд этдим. Лекин сени қайта кўраман, сени тинглаб яна қирғоқларига сиғмаган дарёдай бўламан деб сира- сира ўйламагандим. Ҳозир оламда мендан бахтли, мендан бахтиёр инсон йўқ. Чунки сенинг ўтли кўзларингга термулиб, нолаю афғонларингни, дарду ҳасратларингни қайтадан томирларимга, қалбимга жо қиляпман, қўшиғим. Мен бугун қайтадан дунёга келдим. Келиб яна сени кўрдим, фақат сени топдим, қўшиғим!..»

Дилимда ғазалим сен, ёр,
Мен айтай, гўзалим сен, ёр.
Сўзимиз порласин оташдай,
Ишқимиз яшнасин қуёшдай,
Сеники бу чаман, бу гуллар,
Куй ила, соз ила, ёр, кел…

Концерт тугаши билан Ботирни врачлар ўраб олишди. Бу сафар ҳам уни кўролмади, дийдорига тўёлмади. Соғинч ҳисларини баён этмоқчи, мириқиб-мириқиб дардлашмоқчи эди. Бўлмади…»

Ҳужжатли қиссада  Фарангиснинг Ботир Зокировга ёзган  мактубларидан парчалар келтирилади. Уларнинг ҳар сатрида унитилмас муҳаббатнинг оҳу фарёди мужассам. Мана ўша мактублардан бири:

«Соғ-омон тузалиб қайтдингми, қўшиғим? Сени кутавериб кўзларим йўлларингда сарғайди, қайта кўрармиканман, деб шўрлик қалбим яна пора-пора бўлди. Қайдасан, қайлардасан жони жаҳоним — қўшиғим? ЁЛҒИЗ пластинканг ҳамиша қалбим малҳами. Уни эшитавериб-эшитавериб овозингни томирларимга пайванд этдим. Лекин сени қайта кўраман, сени тинглаб яна қирғоқларига сиғмаган дарёдай бўламан деб сира- сира ўйламагандим. Ҳозир оламда мендан бахтли, мендан бахтиёр инсон йўқ. Чунки сенинг ўтли кўзларингга термулиб, нолаю афғонларингни, дарду ҳасратларингни қайтадан томирларимга, қалбимга жо қиляпман, қўшиғим. Мен бугун қайтадан дунёга келдим. Келиб яна сени кўрдим, фақат сени топдим, қўшиғим!..»

Мана бу эса Лайлининг Мажнунга ёзган, аммо  ўлим туфайли ўқилмай қолган мактуби:

«Салом, азизим, салом, бебаҳо қўшиғим!

Менга етолмаганингдек, сенга ҳам етолмасам керак. Тақдир бизни шундай яратган экан. Начора? Сенинг бетоблигингни эшитиб, касал бўлиб қолдим. Бошимни кўтаролсам, ҳузурингга қушдек еламан. Ҳар сония пластинкангни қўйиб, юрак-бағрим сел бўлиб эшитаман. Ҳозир ҳам ёниб «Мажнун монологи»ни чинакам Мажнундек куйлаяпсан.

…Аё ҳакими доно
Ҳар ҳукмда ҳокиму тавоно!..

Дерлар манга «Ишқни унутғил,
Лайли ғамидин канора тутғил».

Аллоҳ-аллоҳ, бу не сўз ўлғай,
Ул қавмға тенгри узр қўлғай.

Лайли ишқин танимда жон қил,
Лайли шавқин рагимда қон қил…

Оҳ, қанийди, қон бўлиб томирларингда оқиб юрсам, нола бўлиб бўғзингда чарх урсам, малҳам бўлиб дардингни олсам? Армоним йўқ эди!..

Бир неча марта концертларингга кирдим. Сени кўрдим, овозингни эшитдим дегунча эс-ҳушимдан ажралиб, ўзимни батамом унутаман. Мени ҳар гал концертдан ҳушсиз, қалбсиз олиб кетишади. Агар сен билан юзма-юз кўришсам, юрагим ёрилиб кетади, деб қўрқаман. Агар кўришолмасак…

Етар. Сени толиқтириб қўймай. Омон бўл. Соғайиб кетсанг, албатта кўришамиз. Мен бунга ишонаман. Биз яна дийдорлашамиз, қўшиғим. Агар…

Сени соғинган Фарангис.
Ленинград шаҳри».

Бу мактубдан кейин бир нима ёзиш  қийин, фақат сукут сақлаш лозим…

• Ушбу эссени ёзишда Ашурали Жўраевнинг «Юрак бўронлари» ҳужжатли қиссасидан фойдаланилди

ҚЎШИҚҚА АСОС БЎЛГАН МАТНЛАР

Алишер НАВОИЙ
«ЛАЙЛИ ВА МАЖНУН» ДОСТОНИДАН
ХХ БОБДАН

Дедики: «Аё ҳакими доно,
Ҳар ҳукмда ҳокиму тавоно!

Эй ишқ ўтин айлаган жаҳонсўз,
Андин мени нотавонни жонсўз.

Эй урғон ул ўтни хирманимға,
Хирман неки, жон била танимға!

Эй ишқ ангаким, мулозим этган,
Ҳижрон ўтин анга лозим этган!

Эй кимгаки ишқдин солиб банд,
Талх айлаб анга насиҳату панд!

Эй ишқ ила ониким қилиб фош,
Атфолдин анга ёғдуруб тош!

Эй кимники айлаган паричеҳр,
Девонаси сори бермаган меҳр!

Эй жон аро солиб озари ишқ,
Кўнгул садафида гавҳари ишқ.

Ишқ ичра букун мени шикаста.
Келмиш мен асиру пойбаста.

Ҳар раги таним ичра ишқ банди,
Жон риштаси ишқнинг каманди.

Тори баданим аро бўғунлар,
Ҳам ишқ танобидин тугунлар.

Жисмим аро доғи бегарона,
Ишқ ўтларидин келиб нишона,

Мамлу анинг ўти бирла жоним,
Жоним неки, мағзи устухоним.

Бу ишқ ўтиким баён қилурмен,
Муҳлик ғамини аён қилурмен.

Демонки мени тарабға хос эт,
Ёхуд ғами ишқдин халос эт!

Дерменки манга бу ўтни ҳардам,
Афзун қилу, қилма зарраи кам!

Чек айнима ишқ тўтиёсин,
Ур қалбима ишқ кимиёсин!

Кўнглумга фазо ҳарими ишқ эт,
Жонимға ғизо насими ишқ эт!

Ишқ исидин эт дамимни мушкин,
Ишқ ўтидин эт юзумни рангин!

Бўйнум уза, «айн»ин айлагил тавқ,
«Шин»ин қил ичимга шуълаи шавқ.

«Қоф»ин манга айла кўҳу андуҳ,
Кўнглумга ғамини кўҳ то кўҳ,

Уч нуқтасини шарора айла,
Иккисини икки хора айла.

Ул шуълаға ҳам керак шарора,
Бу қофға доғи хора пора.

Жонимға сол ул шарорани ҳам,
Бошимға ур ушбу хорани ҳам.

Юз мунчаға элни мониъ этма,
Минг мунчаға мени қониъ этма!

Кўнглум ғам ила тўқ айла, ё раб!
Ишқ ичра мени йўқ айла, ё раб!

Дерлар манга «Ишқни унутғил,
Лайли ғамидин канора тутғил».

Аллоҳ-аллоҳ, бу не сўз ўлғай,
Ул қавмға тенгри узр қўлғай.

Ёрабки, бу хушгувор бода,
Жоми талабимға қуй зиёда!

Ул бодадин ўйла тут манга қўш
Ким, ёдима ҳаргиз ўтмасун ҳуш!

Лайли ишқин танимда жон қил,
Лайли шавқин рагимда қон қил.

Дардини нажотим эт илоҳи,
Ёдини ҳаётим эт илоҳи!

Ҳардамки эмас анинг хаёли,
Кўнглум уйин андин айла холи!

Ҳар ўтки йўқ анда ишқ сўзи,
Мен хастаға қилма они рўзи!

Ҳуйики эмас анинг ғамидин,
Фош этма бу телбанинг дамидин.

Дардимға хаёлини табиб эт!
Жонимға висолини насиб эт!

Ғайрин назаримда фони айла,
Меҳрин манга жовидони айла!

То бўлса ҳаётдин нишоним,
Савдосини қил тан ичра жоним!

Жон чиқса бу жисми нотавондин,
Ёди била-ўқ чиқор жаҳондин.

Танлар тирилурга қўйсалар юз,
Кўйи елидин танимни тиргуз!

Дўзах манга етса жовидони,
Ишқи ўтидин қизитқил они.

Жаннат сари чекса сарнавиштим,
Васли ҳарамини қил биҳиштим.

Онсиз мени бирдам этма мавжуд,
Будумни қил онсиз ўлса нобуд!»

Гарм айлабон они бу муножот,
Атрофида лол аҳли ҳожот.

Ул қойилу юз асири ғамгин,
Борининг ўлуб ҳадиси «омин».

Бехуд қолибон фақир атоси,
Ҳайрон бори хешу ақрабоси.

Бу навҳаву ашк нолишидин,
Бори юдилар илик ишидин.

Ул ҳам чу тугатти навҳаи дард
Бўлди яна ақлу ҳушидин фард.

Охир кўтариб неча дилафгор,
Манзилларин ўлдилар талабгор.

Ишқ ўти кўнгулни куйдурур чоғ.
Манъиға су қуйсалар бўлур ёғ.

Ҳаж тавфида ишқини ирода,
Кам айлабу ул бўлуб зиёда.

Эй, зойири каъбаи саодат,
Лутфунгдин этармен истифодат

Ким, бизни дағи дуода ёд эт,
Бу ишқ ўти шуъласин зиёд эт!

ДИЙДАИ ГИРЁН СЕНИ
“Бадоеъу-л-васат”девонидан 2-мухаммас

Неча, эй ой, мендин айру айлагай даврон сени,
Бўлмағай йилларда кўрмак бир нафас имкон сени,
Жон тилар, кўнглум уйинда айлагай меҳмон сени,
Кел-кел, эй ороми жонимким, тилайдур жон сени,
Чеҳра очким, кўрмак истар дийдаи гирён сени.

Борғали ул шўхким жоним суроғин олмади,
Жисм ани истаб не саҳроким қадамни солмади,
Йўқтурур бир дамки, бу водийда бағрим толмади,
Эй ғазоли мушкбў, келким, қуюндек қолмади
Водие ахтармаған, истаб бу саргардон сени.

Фурқатингдин, эй парий, кўнглум хаёли заъфдин
Фориғ эрмастур замоне қилу қоли заъфдин,
Демаким, невчун кўрунмайсен малоли заъфдин,
Сен парий пинҳон учун мен ҳам камоли заъфдин,
Ғойиб ўлдум эл кўзидин кўргали пинҳон сени.

Чиқти ул ой ҳуониға зийнат бериб, зевар тақиб
Қатл этарга жонни зор айлаб, кўнгулга ўт ёқиб.
Ани кўргач, кўзни дарё қилди қон ёшим оқиб
Қон аро гар ғарқасен, эй кўз, не тонгким, бир боқиб,
Зор кўнглумни чу қон эттинг, тутубтур қон сени.

Қани улким, соғари васлингни берсанг илгима,
Ҳазл этиб гоҳи гулу гаҳ нуқл терсанг илгима,
Ноумид эрмон, нечаким кирмас эрсанг илгима,
Гарчи мумкин йўқ, вале бир қатла кирсанг илгима,
Борса бош, элдин чиқармоқ ўзга не имкон сени.

Гарчи дей олмонки неткил, нетмагил, эй муғбача,
Ҳажр ила жонимға ҳар дам етмагил, эй муғбача,
Раҳм этиб ҳар дам қошимдин кетмагил, эй муғбача,
Кўз юзунгдин олмасам, айб этмагил, эй муғбача,
Айлай олмон дийдадин ғойиб мени ҳайрон сени.

Гар мени мажнуни шайдо пўя қилсам баҳру бар,
Йўқса шаҳру кўй аро ҳар ён югурсам бехабар,
Демагилким, ҳар эшикка невчун айлабсен гузар,
Эй парий, гар телбараб бўлмиш Навоий дарбадар,
Будурур мақсуд ангаким, истагай ҳар ён сени.

O’zbek xalqi nomini dunyoga tanitganlardan biri ham Botir Zokirov. Shu bois xorijiy ellarda hazrati Alisher Navoiy bilan mashhur xonanda Botir Zokirovni ko’proq bilishadi, sevishadi…Botir Zokirov nafaqat o’zbek estradasi, balki Sharq estrada san’atining asoschilaridan va ulkan namoyandalaridan biridir. U kishi san’atning qator janrlarida barakali ijod bilan shug’ullandi, betokror suratlar chizdi, prozada ilhom bilan qalam tebratdi, ajoyib libretto yozdi, o’ziga xos tarjimalar qildi, kinoda tomoshabin qalbida qoladigan yorqin obrazlar yaratdi.

O’zbek xalqi nomini dunyoga tanitganlardan biri ham Botir Zokirov. Shu bois xorijiy ellarda hazrati Alisher Navoiy bilan mashhur xonanda Botir Zokirovni ko’proq bilishadi, sevishadi…

Botir Zokirov katta talant sohibi, yuksak ehtiros farzandi, XX asrning o’ta madaniyatli va ziyoli kishisi edi. Bu ulug’ san’atkor hamisha halol, imonli, haqiqatgo’y bo’lgan, har qanday sharoit va vaziyatda o’z e’tiqodiga, o’z san’atiga sodiq qolgan. Shunday ekan, uning hayot vz ijod yo’li ibratli, san’at umri boqiydir.

Abdulla ORIPOV

Xurshid Davron
BUYUK MUHABBATDAN YARALGAN QO’SHIQ

70-yillardan buyon ikki eski plastinkani saqlab kelaman. Biri Halima Nosirova, ikkinchisi Botir Zokirov qo’shiqlaridan tuzilgan. Botir Zokirov qo’shiqlari orasida men behad suygan qo’shiqlar: «Majnun monologi», «Ey sorbon», «Maro bibo’s», «Arabcha tango». Ularni qancha eshitmayin, baribir, to’ymayman.

«Majnun monologi» ulug’vor Navoiy yaratgan «Layli va Majnun» dostonining XX bobi va “Badoe’ ul-vasat” devonidagi 2-muxammasning ayrim baytlari asosida taniqli kompozitor Sayfi Jalil (1932-2003) tomonidan bastalangan.

Agar Botir Zokirov hayoti va ijodi bilan batafsil tanishsangiz san’atkor umri davomida, o’smirligidan to o’limiga qadar Majnun obraziga befarq bo’lmaganiga guvoh bo’lasiz. U maktabda o’qigan chog’idan hazrat Navoiyning Majnun tilidan bitgan oshiqona baytlarni takrorlab yurgan. Bu haqda yozuvchi Ashurali Jo’raevning suyukli san’atkor hayotiga bag’ishlangan «Yurak bo’ronlari» hujjatli qissasida juda ko’p ma’lumotlar keltiriladi. Xususan, ko’ngil yaqin jo’rasi Anvar aka Maqsudovdan yozib olingan xotiralarda Botir Zokirovning Majnun obraziga bo’lgan ulkan ishtiyoqi haqida so’z yuritiladi. Anvar akaning qissada keltirilgan mana bu xotirasi buning yorqin isboti:

«Botirning yana bir katta orzusi kinoda Majnun obrazini yaratish edi. Uni bir safar «Ozarbayjonfil`m» kinostudiyasida suratga olingan «Layli va Majnun» badiiy fil`mi uchun Majnun rolida sinab ko’rishga taklif qilishdi. U sinovdan muvaffaqiyatli o’tib, juda xursand bo’lib qaytdi.

— Anvar, tez yetib kel, zo’r yangilik bor,— dedi Bokudan kelishi bilan menga telefon qilib.

O’sha oqshom u bilan uzoq gaplashdik. U juda baxtiyor edi. Bunday quvonib, dildan yayragan holatlar uning hayotida juda kam bo’lgan.

— Bilasanmi, Anvar, xudo xohlasa, Majnunni Navoiy bobomiz qandoq yozgan bo’lsalar shunday o’ynayman. Ozarbayjonlik kinochilar fil`mni Nizomiyning «Layli va Majnun»i asosida ishlashmoqchi. Lekin men Navoiy yaratgan Majnunni sevaman. Shu bois biror so’z yo harakatda soxtalik bo’lmasligi kerak. Majnunning o’lmas muhabbatini, cheksiz dard-hasratlarini, bukilmas irodasini bo’yab-bejamasdan talqin qilmoqchiman. Faqat meni rejissyor tushunsa bo’lgani:

Ey ishq o’tida xasim nechuksen,
Ey bedilu bekasim nechuksen!

Kim Layli ishqida notavonsen,
Ishqida jahong’a doston sen…

Hamma gap ana shu ishq dostonini ko’rsatishda, fil`mda ishqparast Majnun bo’lib «yashashda».— U hayajonlanib dam bo’lajak kartina haqida gapirdi, dam yonib dostondan yod olgan parchalarini o’qidi. So’ng chuqur xo’rsindi:

— Eplay olarmikinman?
— Eplaysan. Hammasi zo’r bo’ladi, Botir!—deb unga dalda berdim…

Afsuski, Botirning cheksiz quvonchlari, obraz ustidagi o’ylari, uzoq tayyorgarliklari befoyda ketdi. Nima sababdandir uni fil`m suratga olinayotganda taklif qilishmadi. Bu Botirga har jihatdan juda yomon ta’sir hildi… U mazkur dostonni kino qilish haqida o’zbek kinorejissyorlariga ko’p marta kuyunib gapirdi. Lekin ular turli bahonalarni ro’kach qilib, uning taklifini inobatga olmadilar…»

Men O’zbekistonu Qozog’iston hududida bolalar shifokori sifatida tanilgan Anvar aka Maqsudov bilan juda uzoq yillar taniqli rejissyor Bahodir Yo’ldoshev tufayli suhbatdoshu davradosh bo’lganman. Anvar akaning (bugun buzilib ketgan) hovlisi Chorsu bozorining ko’hna «Turon» kutubxonasi joylashgan tarafida edi. Bozorning sirk binosi tarafdagi yoqasida esa yana bir ko’hna imorat — Yoshlar, keyinchalik Abror Hidoyatov nomi bilan atalgan teatr joylashgan edi. Teatr hovlisidagi ulkan tut daraxti tagida Bahodir akaga yaqin ziyolilar: Naim Karimov, Anvar aka Maqsudov, Usmon Azim, kamina va ayrim teatr aktyorlari tez-tez davra qurib o’tirardik. Yarim kechagacha cho’zilardi bu davralar.

Bu davralarning birortasi ham Anvar aka ataylab xonadonida pishirib olib chiqqan tatarcha bleshilarsiz o’tmasdi. Ularning mazasi haligacha og’zimdan ketmaydi. Va albatta, davrada Botir Zokirov tez-tez eslanardi. Asosan, Anvar akaning xotiralarini eshitardik. Ularning juda ko’pi haliyam xotiramda. Bu xotiralar juda g’amgin va ikki insonning buyuk do’stligi haqida edi. Birginasini eslay:

Moskvada davolanayotgan Botir Zokirov tong saharda do’sti Anvarga sim qoqadi:

— Anvar, bu yerning ovqati jonimga tegdi. Hech chidolmayapman. Moshkichiri yegim kelyapti…

O’sha kuni kechqurun Anvar aka sovushga ulgurmagan issiqqina moshkichiri ko’tarib Botir Zokirov yotgan palataga kirib boradi…

Anvar akaga «Majnun monologi»ni suyishimni aytganimda, u shunday degan edi:

— Botirning o’zi Majnun edi. Bekorga bu qo’shiqni aytmagan. U to’qqizinchi sinfda o’qiyotganida bir qizni yaxshi ko’rib qolgan edi. Ismi Farangis edi. Qiz ham Botirni yaxshi ko’rardi. O’zaro maktublar yozishardi. Ammo, qizning ota-onalari ularning yaqin bo’lishlariga keskin qarshilik ko’rsatishdi. Ammo, Botir ham, Farangis ham hech qachon bir-birlarini unitishmadi. «Majnun» qo’shig’i ana shu ayriliq tufayli Botir yuragida kunu tun yashagan iztirobu qayg’uning in’ikosi edi…

Majnun bilan Layli umrlari davomida bir-birlariga talpinib yashadilar. Hujjatli qissadagi Botir Zokirov kundaligi asosida yozilgan mana bu lavhalar buning isboti:

Birinchi lavha

«…Qanchalik kuyib-yonmasin, ko’zlari to’rt bo’lib axtarmasin, hali-hanuz baxt yulduziii uchratgani yo’q. To’g’ri, bir safar Moskvada kontsert berayotganida uni zalda tomoshabinlar orasida tasodifan ko’rib qoldi. O’shanda gastrolning oxirgi kontserti edi. Ko’rib qoldi-yu, o’zini sahnada bir zum yo’qotdi.

Uning ko’zlariga yulduzdan bo’lak hech kim, hech narsa ko’rinmasdi. Yulduz bo’lsa zalning beshinchi qatorida o’tirib, sochlari yelkalarida parishon, o’zini batamom unutgan, faqat xonandaning mungli qalb faryodini tinglardi. Xonanda esa undan ko’zlarini uzmay, faqat u uchungina yonib kuylardi:

Qaydasan, azizim, qaro ko’zligim,
Sevgili yulduzim, shirin so’zligim,
Qo’limda senga deb quyilgan sharob
Ko’zlarim yo’lingda, anor yuzligim…»

Kontsertdan so’ng yulduzini izladi. Topolmadi… Bir necha marta uning suratini chizishga urindi. Chizolmadi. Yana qalblarni sog’inchlarga to’ldirib kuyladi:

Qaydasan, azizim, qaro ko’zligim…

Ikkinchi lavha:

… U qo’shiq kuylayotib, zalga qaradi. Qaradi-yu, bir nuqtaga termulib kuylayverdi. Bu safar ham uning yetolmagan yulduzi o’sha qator, o’sha o’rinda o’tirib uni tinglardi. Shaloladay sochlari yelkalarini tutgan. Timqora ko’zlari qo’shiq sehridan yonadi. Vujudi quloq bo’lib sahnaga tikilgan. Sahnada esa sevimli xonandasi odatdagiday bo’g’zida dard bilan xonish qilib, uni chorlayapti:

Bog’imga noz ila, yor, kel,
Quvnoq ovoz ila, yor, kel,
Seniki bu chaman, bu gullar,
Seniki kuylagan bulbullar
Kuy ila, soz ila, yor, kel.

U ham uchib bormoqchi, lekin qanotlari yo’q, yugurib boray desa madori yetishmaydi, javob qilay desa nafasi tiqilib qolaveradi. Qo’shiq uni batamom sehrlab tashlagan. Xonandaning savollariga xayolan javob berishdan o’zga chora yo’q.

«Sog’-omon tuzalib qaytdingmi, qo’shig’im? Seni kutaverib ko’zlarim yo’llaringda sarg’aydi, qayta ko’rarmikanman, deb sho’rlik qalbim yana pora-pora bo’ldi. Qaydasan, qaylardasan, joni jahonim — qo’shig’im? YOLG’IZ plastinkang hamisha qalbim malhami. Uni eshitaverib-eshitaverib ovozingni tomirlarimga payvand etdim. Lekin seni qayta ko’raman, seni tinglab yana qirg’oqlariga sig’magan daryoday bo’laman deb sira- sira o’ylamagandim. Hozir olamda mendan baxtli, mendan baxtiyor inson yo’q. Chunki sening o’tli ko’zlaringga termulib, nolayu afg’onlaringni, dardu hasratlaringni qaytadan tomirlarimga, qalbimga jo qilyapman, qo’shig’im. Men bugun qaytadan dunyoga keldim. Kelib yana seni ko’rdim, faqat seni topdim, qo’shig’im!..»

Dilimda g’azalim sen, yor,
Men aytay, go’zalim sen, yor.
So’zimiz porlasin otashday,
Ishqimiz yashnasin quyoshday,
Seniki bu chaman, bu gullar,
Kuy ila, soz ila, yor, kel…

Кontsert tugashi bilan Botirni vrachlar o’rab olishdi. Bu safar ham uni ko’rolmadi, diydoriga to’yolmadi. Sog’inch hislarini bayon etmoqchi, miriqib-miriqib dardlashmoqchi edi. Bo’lmadi…»

Hujjatli qissada Farangisning Botir Zokirovga yozgan maktublaridan parchalar keltiriladi. Ularning har satrida unitilmas muhabbatning ohu faryodi mujassam. Mana o’sha maktublardan biri:

«Sog’-omon tuzalib qaytdingmi, qo’shig’im? Seni kutaverib ko’zlarim yo’llaringda sarg’aydi, qayta ko’rarmikanman, deb sho’rlik qalbim yana pora-pora bo’ldi. Qaydasan, qaylardasan joni jahonim — qo’shig’im? YOLG’IZ plastinkang hamisha qalbim malhami. Uni eshitaverib-eshitaverib ovozingni tomirlarimga payvand etdim. Lekin seni qayta ko’raman, seni tinglab yana qirg’oqlariga sig’magan daryoday bo’laman deb sira- sira o’ylamagandim. Hozir olamda mendan baxtli, mendan baxtiyor inson yo’q. Chunki sening o’tli ko’zlaringga termulib, nolayu afg’onlaringni, dardu hasratlaringni qaytadan tomirlarimga, qalbimga jo qilyapman, qo’shig’im. Men bugun qaytadan dunyoga keldim. Kelib yana seni ko’rdim, faqat seni topdim, qo’shig’im!..»

Mana bu esa Laylining Majnunga yozgan, ammo o’lim tufayli o’qilmay qolgan maktubi:

«Salom, azizim, salom, bebaho qo’shig’im!

Menga yetolmaganingdek, senga ham yetolmasam kerak. Taqdir bizni shunday yaratgan ekan. Nachora? Sening betobligingni eshitib, kasal bo’lib qoldim. Boshimni ko’tarolsam, huzuringga qushdek yelaman. Har soniya plastinkangni qo’yib, yurak-bag’rim sel bo’lib eshitaman. Hozir ham yonib «Majnun monologi»ni chinakam Majnundek kuylayapsan.

…Ayo hakimi dono
Har hukmda hokimu tavono!..

Derlar manga «Ishqni unutg’il,
Layli g’amidin kanora tutg’il».

Alloh-alloh, bu ne so’z o’lg’ay,
Ul qavmg’a tengri uzr qo’lg’ay.

Layli ishqin tanimda jon qil,
Layli shavqin ragimda qon qil…

Oh, qaniydi, qon bo’lib tomirlaringda oqib yursam, nola bo’lib bo’g’zingda charx ursam, malham bo’lib dardingni olsam? Armonim yo’q edi!..

Bir necha marta kontsertlaringga kirdim. Seni ko’rdim, ovozingni eshitdim deguncha es-hushimdan ajralib, o’zimni batamom unutaman. Meni har gal kontsertdan hushsiz, qalbsiz olib ketishadi. Agar sen bilan yuzma-yuz ko’rishsam, yuragim yorilib ketadi, deb qo’rqaman. Agar ko’risholmasak…

Yetar. Seni toliqtirib qo’ymay. Omon bo’l. Sog’ayib ketsang, albatta ko’rishamiz. Men bunga ishonaman. Biz yana diydorlashamiz, qo’shig’im. Agar…

Seni sog’ingan Farangis.
Leningrad shahri».

Bu maktubdan keyin bir nima yozish qiyin, faqat sukut saqlash lozim…

• Ushbu esseni yozishda Ashurali Jo’raevning «Yurak bo’ronlari» hujjatli qissasidan foydalanildi

QO’SHIQQA ASOS BO’LGAN MATNLAR

Alisher NAVOIY
«LAYLI VA MAJNUN» DOSTONIDAN
XX BOBDAN

Dediki: «Ayo hakimi dono,
Har hukmda hokimu tavono!

Ey ishq o’tin aylagan jahonso’z,
Andin meni notavonni jonso’z.

Ey urg’on ul o’tni xirmanimg’a,
Xirman neki, jon bila tanimg’a!

Ey ishq angakim, mulozim etgan,
Hijron o’tin anga lozim etgan!

Ey kimgaki ishqdin solib band,
Talx aylab anga nasihatu pand!

Ey ishq ila onikim qilib fosh,
Atfoldin anga yog’durub tosh!

Ey kimniki aylagan parichehr,
Devonasi sori bermagan mehr!

Ey jon aro solib ozari ishq,
Ko’ngul sadafida gavhari ishq.

Ishq ichra bukun meni shikasta.
Kelmish men asiru poybasta.

Har ragi tanim ichra ishq bandi,
Jon rishtasi ishqning kamandi.

Tori badanim aro bo’g’unlar,
Ham ishq tanobidin tugunlar.

Jismim aro dog’i begarona,
Ishq o’tlaridin kelib nishona,

Mamlu aning o’ti birla jonim,
Jonim neki, mag’zi ustuxonim.

Bu ishq o’tikim bayon qilurmen,
Muhlik g’amini ayon qilurmen.

Demonki meni tarabg’a xos et,
Yoxud g’ami ishqdin xalos et!

Dermenki manga bu o’tni hardam,
Afzun qilu, qilma zarrai kam!

Chek aynima ishq to’tiyosin,
Ur qalbima ishq kimiyosin!

Ko’nglumga fazo harimi ishq et,
Jonimg’a g’izo nasimi ishq et!

Ishq isidin et damimni mushkin,
Ishq o’tidin et yuzumni rangin!

Bo’ynum uza, «ayn»in aylagil tavq,
«Shin»in qil ichimga shu’lai shavq.

«Qof»in manga ayla ko’hu anduh,
Ko’nglumga g’amini ko’h to ko’h,

Uch nuqtasini sharora ayla,
Ikkisini ikki xora ayla.

Ul shu’lag’a ham kerak sharora,
Bu qofg’a dog’i xora pora.

Jonimg’a sol ul sharorani ham,
Boshimg’a ur ushbu xorani ham.

Yuz munchag’a elni moni’ etma,
Ming munchag’a meni qoni’ etma!

Ko’nglum g’am ila to’q ayla, yo rab!
Ishq ichra meni yo’q ayla, yo rab!

Derlar manga «Ishqni unutg’il,
Layli g’amidin kanora tutg’il».

Alloh-alloh, bu ne so’z o’lg’ay,
Ul qavmg’a tengri uzr qo’lg’ay.

Yorabki, bu xushguvor boda,
Jomi talabimg’a quy ziyoda!

Ul bodadin o’yla tut manga qo’sh
Kim, yodima hargiz o’tmasun hush!

Layli ishqin tanimda jon qil,
Layli shavqin ragimda qon qil.

Dardini najotim et ilohi,
Yodini hayotim et ilohi!

Hardamki emas aning xayoli,
Ko’nglum uyin andin ayla xoli!

Har o’tki yo’q anda ishq so’zi,
Men xastag’a qilma oni ro’zi!

Huyiki emas aning g’amidin,
Fosh etma bu telbaning damidin.

Dardimg’a xayolini tabib et!
Jonimg’a visolini nasib et!

G’ayrin nazarimda foni ayla,
Mehrin manga jovidoni ayla!

To bo’lsa hayotdin nishonim,
Savdosini qil tan ichra jonim!

Jon chiqsa bu jismi notavondin,
Yodi bila-o’q chiqor jahondin.

Tanlar tirilurga qo’ysalar yuz,
Ko’yi yelidin tanimni tirguz!

Do’zax manga yetsa jovidoni,
Ishqi o’tidin qizitqil oni.

Jannat sari cheksa sarnavishtim,
Vasli haramini qil bihishtim.

Onsiz meni birdam etma mavjud,
Budumni qil onsiz o’lsa nobud!»

Garm aylabon oni bu munojot,
Atrofida lol ahli hojot.

Ul qoyilu yuz asiri g’amgin,
Borining o’lub hadisi «omin».

Bexud qolibon faqir atosi,
Hayron bori xeshu aqrabosi.

Bu navhavu ashk nolishidin,
Bori yudilar ilik ishidin.

Ul ham chu tugatti navhai dard
Bo’ldi yana aqlu hushidin fard.

Oxir ko’tarib necha dilafgor,
Manzillarin o’ldilar talabgor.

Ishq o’ti ko’ngulni kuydurur chog’.
Man’ig’a su quysalar bo’lur yog’.

Haj tavfida ishqini iroda,
Kam aylabu ul bo’lub ziyoda.

Ey, zoyiri ka’bai saodat,
Lutfungdin etarmen istifodat

Kim, bizni dag’i duoda yod et,
Bu ishq o’ti shu’lasin ziyod et!

DIYDAI GIRYON SENI
“Badoe’u-l-vasat”devonidan 2-muxammas

Necha, ey oy, mendin ayru aylagay davron seni,
Bo’lmag’ay yillarda ko’rmak bir nafas imkon seni,
Jon tilar, ko’nglum uyinda aylagay mehmon seni,
Kel-kel, ey oromi jonimkim, tilaydur jon seni,
Chehra ochkim, ko’rmak istar diydai giryon seni.

Borg’ali ul sho’xkim jonim surog’in olmadi,
Jism ani istab ne sahrokim qadamni solmadi,
Yo’qturur bir damki, bu vodiyda bag’rim tolmadi,
Ey g’azoli mushkbo’, kelkim, quyundek qolmadi
Vodie axtarmag’an, istab bu sargardon seni.

Furqatingdin, ey pariy, ko’nglum xayoli za’fdin
Forig’ ermastur zamone qilu qoli za’fdin,
Demakim, nevchun ko’runmaysen maloli za’fdin,
Sen pariy pinhon uchun men ham kamoli za’fdin,
G’oyib o’ldum el ko’zidin ko’rgali pinhon seni.

Chiqti ul oy huonig’a ziynat berib, zevar taqib
Qatl etarga jonni zor aylab, ko’ngulga o’t yoqib.
Ani ko’rgach, ko’zni daryo qildi qon yoshim oqib
Qon aro gar g’arqasen, ey ko’z, ne tongkim, bir boqib,
Zor ko’nglumni chu qon etting, tutubtur qon seni.

Qani ulkim, sog’ari vaslingni bersang ilgima,
Hazl etib gohi gulu gah nuql tersang ilgima,
Noumid ermon, nechakim kirmas ersang ilgima,
Garchi mumkin yo’q, vale bir qatla kirsang ilgima,
Borsa bosh, eldin chiqarmoq o’zga ne imkon seni.

Garchi dey olmonki netkil, netmagil, ey mug’bacha,
Hajr ila jonimg’a har dam yetmagil, ey mug’bacha,
Rahm etib har dam qoshimdin ketmagil, ey mug’bacha,
Ko’z yuzungdin olmasam, ayb etmagil, ey mug’bacha,
Aylay olmon diydadin g’oyib meni hayron seni.

Gar meni majnuni shaydo po’ya qilsam bahru bar,
Yo’qsa shahru ko’y aro har yon yugursam bexabar,
Demagilkim, har eshikka nevchun aylabsen guzar,
Ey pariy, gar telbarab bo’lmish Navoiy darbadar,
Budurur maqsud angakim, istagay har yon seni.

Ботир Зоикиров «Хуршид Даврон Кутубхонаси”нинг ютуб каналида:

Botir Zokirov tavalludining 85 yilligiga bag’ishlan ‘Bugun’ radiodasturi. 26.04.2021

Батыр Закиров. Персидские напевы / Botir Zokirov. Fors taronalari / Ботир Зокиров. Форс тароналари

Батыр Закиров. Неспетая песня. Музыкальный фильм.1987

Botir Zokirov. Ikki o’lmas qo’shiq: Majnun monologi & Ey, sarbon

Батыр Закиров. Песни на языках фарси, хинди, арабском, таджикском

Qo‘shiq. Botir Zokirov hikoyasi asosida radioteatr.