20 феврал — суюкли шоир Ишикава Такубоку таваллудининг 130 йиллиги
Дунёда муаллифидан кўра кўпроқ шеърларига атаб ўзига хос «ҳайкал»лар — белгили тошлар ўрнатилган ягона шоир бор. Бу шоирни юртдошлари беҳад қаттиқ суядилар, эъзозлайдилар. Унинг шеърини ёддан билмайдиган японияликни тополмайсан, десам, сўзимга ишонинг — бу лоф эмас, бу айни ҳақиқат.
Хуршид Даврон
ТАКУБОКУ ВА ТАНКА ҲАҚИДА ҚИСҚАЧА ҚАЙДЛАР
Дунёда муаллифидан кўра кўпроқ шеърларига атаб ўзига хос «ҳайкал»лар — белгили тошлар ўрнатилган ягона шоир бор. Бу шоирнинг қарайиб ҳамма шеърини халқ қўшиқ қилиб куйлайди. Бу шоирни юртдошлари беҳад қаттиқ суядилар, эъзозлайдилар. Японияда унинг шеърини ёддан билмайдиган боланиям тополмайсиз, десам, сўзимга ишонинг — бу лоф эмас, айни ҳақиқатдир. Бир япон адабиётшуноси эътироф этганидек:» Оналар бу шеърларни болалари бешиги устида куйлайдилар. Айни шунинг учун ҳам улар авлоддан авлодга ўтиб, бутун Япониянинг қўшиғига айланган».
Эсимда бундан бир неча йил аввал мен учун энг суюкли шоир Ишикава Такубокуга бағишланган кўрсатувни тасвирга олиш мақсадида Тошкентдаги япон боғига бордик. Ижодий жараённинг энг авж палласида — тасодифни қаранг! — бу ғаройиб масканга бир гуруҳ япониялик сайёҳлар кириб келишди. Ўшанда телевизион гуруҳга бош-қош бўлиб турган Эшқобил Шукурга «Улардан Такубоку шеърларини ўқиб беришларини сўраймиз», — дедим. «Зўр бўларди, — деди Эшқобил, кейин юзига хижолатли табассум ёйилиб, қўшиб қўйди: «Тил билмасак, қандай айтамиз?» «Такубоку десак бас, тушунишади» — дедим ишонч билан.
Дарҳақиқат, айтганимдай бўлди. Такубоку исмини айтишим билан яқинлашганимизни кўриб, бирдан жимиб қолган меҳмонларга жон киргандай бўдди. Худди боғга бир гала қушлар учиб келиб, чуғурлаша бошлади. Японлар бири қўйиб, иккинчиси, учинчиси-ю ўнинчиси «Такубоку! Ишикава!» дея мен учун азиз исмни такрорлашар, жим турганлари, юзларида ҳайрат ва ҳаяжон балқиб, тинимсиз бош силкишарди. «Шоирни қандай суйишни, шеърни қанчалик эъзозлашни японлардан ўрганишимиз керак» — дея ўйлагандим ўша лаҳзаларда. Хуллас, ўша куни биз меҳмонларни боғдаги шийпончада чордана ўтирғизиб давра қурдик, мушоира уюштирдик, ярим соатча тасвирга олдик.
* * *
Япон халқининг ардоқли шоири, япон шеъриятининг фахри Ишикава Такубоку 1886 йилнинг 20 февралида Ивате вилоятидаги Тамаяма қишлоғида дунёга келган. Туғилганида унга Хадзимэ исмини бердилар. Болалигидан шеър ёзишга қизиққан Хадзимэ 16 ёшида Токиога кўчиб боргач Такубоку тахаллусини олди. Энг биринчи танкаси ҳам 16 ёшида Токиода нашр этилган «Тонг юлдузи» газетасида босилди:
Қизил қонга бўялган
Қўшиқларимни дунё
Дафтарига қолдириб
Ўлик далалардан ўтиб бораман.
Бўкириб инграйдир атрофимда куз!
Вақт ўтиб Такубоку анъанавий танка замон руҳини акс эттиролмайди деган фикрда янгича услубда ижод қила бошлайди. Шоирнинг шу йўналишдаги илк китоби «Интилиш» номи билан 1905 йилда нашр этилади. Токиода беҳад қашшоқликда кун кечирган шоир охир-оқибатда яна вилоятга қайтишга мажбур бўлади. Фақат 1908 йилда пойтахтга қайтган шоир яна танка ёза бошлайди ва 1908-1910 йиллар мобайнида 500 дан ортиқ танка ёзади. Улар кейинчалик шоирнинг номини шон-шуҳратга кўмган «Бир ҳовуч қум» китобининг асосини ташкил этади. Ўлимидан кўп ўтмай шоирнинг иккинчи китоби — «Ғамгин қўғирчоқ» нашр этилади. Бу тўплам ҳам японияликларнинг энг севимли китобига айланди.
* * *
Такубоку болалигида ота-онасининг меҳрли қучоғида яшади. Аммо, бу бахтиёр мавсум узоққа чўзилмади. Отаси қариб ишсиз, онаси касалманд бўлгандан бошлаб шоир то ўлими қадар қашшоқликда умр кечирди. Қашшоқлик уни социалистик ғоялар трафдорига айлантирди. Фақат инқилоб камбағалларга янги ҳаёт олиб келишига қаттиқ ишонди, шу ғоялар акс этган сиёсий шеърлар ёзди.Ҳатто, танка ёзишни бутунлай тўхтатиб, бутунлай янги давр руҳи акс этувчи шеърий ва насрий асарлар ёзишга ўтишни ўйлади. Қашшоқлик бу мақсадини амалга оширишга тўсиқ бўлди. Охир-оқибат шоир қашшоқлик тимсолларидан бири — сил касалига чалиниб 1912 йилнинг 13 апрелида — 26 ёшида вафот этди.
Шоир Хоккайдо ороли қирғоқларидан бирида жойлашган Хакодате шаҳарчасини жуда яхши кўрарди. Шу ердаги қирғоқда у ўзининг уч буюк танкасини ёзган эди:
Шарқий уммон сувлари ювган
Оролнинг оқ
Қум қирғоғида
Митти қисқичбақа билан ўйнайман —
Сидирмасдан кўзёшларимни.
Улкан денгиз қаршисида
Турурман ёлғиз —
Неча кунки уйдан
Чиқиб кетаман,
Томоғимга тиқилса йиғи.
Мен қирғоқда, оппоқ қумлоқда
«Буюк» рамзин юз бор чизаман
Ва ўлим ҳақдаги
Ўйларни қувиб
Уйга қайтаман.
Йиллар ўтиб, денгиз соҳилида мана шу уч танка битилган уч тош стелла ўрнатилди.
Такубоку ҳатто «Мангу уйқу соати келса, мана қирғоқда ётишни истайман» дея орзу қилгани маълум. Шоирнинг суюкли хотини Сетсуко бу орзуни амалга ошириш учун эрининг хокини Хакодатега олиб келган, уни денгиз соҳилидаги энг гўзал гўшалардан бирида тупроққа топширган эди.
Шоир ўлимидан бир йил ўтгач Такубоку ҳаётининг илдизини қуритган бедаво дард Сетсукони ҳам олиб кетди. Сетсуко жон берар экан «Мен унинг олдига кетяпман» деган сўзларни такрор-такрор шивирлади. Яна бир неча йилдан кейин эса шоирнинг суюкли қизи Киоко, опаси ўлимидан 13 кун ўтгач эса шоирнинг сўнгги зурёди — отаси ўлимидан кейин дунёга келган қизи Фусае ҳам дунёни тарк этди.
Ишикава Такубокудан ҳасрату умидсизликка йўғрилган шеърлар, лотин ҳарфида ёзилган кундалиги, дард тўла мактублар қолди. Буюк япон шоирининг дунёга қолдирган бу мероси йиллар ўтиб ҳаётга бўлган беҳад кучли муҳаббат тимсолига айланди.
* * *
Исикава Такубокунинг шеърият ҳақидаги тушунчалари унинг «Еса бўладиган шеърлар» эссесида ўз аксини топган. «Шеърият ҳам одамлар учун ҳар кунлик таомдай доимий эҳтиёж бўлиши керак»,— деган фикр ушбу эссенинг ўқилдизидир.
«Шундай лаҳзалар борки, улар икки марта такрорланмайди, — деб ёзади шоир, — шунинг учун ҳам уларни унутолмаймайман, ҳаяжон билан эслайман. Мен бундай лаҳзалар беиз кетмаслигини истайман. Бундай лаҳзаларни фақатгина лаҳзанинг ўзидай қисқа танка — бешликда ифодалаш мумкин…Ҳаётни севганим учун ҳам танка ёзаман».
* * *
Танка «қисқа қўшиқ» маъносини билдиради. Танка япон шеъриятида VII- VIII асрларда пайдо билиб, қисқа вақт ичида асосий йўналишга айланди.
Танка япон миллий шеъриятининг ўзагидир. Танка худди хокку сингари қофиясиз бўлиб, унда асосий унсур ҳижодир. Ҳижо эса ўз навбатида сўзларнинг оҳангдорлигини, шеърнинг табиийлигини ва мукаммаллигини белгилайди. Танка дастлабки пайтларда бўлиб ўтган воқеа: висол ва ҳижрон, базм ва ишқий саргузашт, байрам ва табиат ҳодисаси сабаб яратилган бўлса, асрлар давомида ривожланиб ўзида юксак фалсафий муаммоларни ва ғояларни мужассамлантира бошлади.
Фикрнинг қисқа ифодаланишини, образлар сиқиқлигини талаб қилган шакл торлиги жанрнинг шеърий моҳиятини кенгайтириш йўлларини излашга мажбур қиларди. Бу йўл япон шоирларини танкада сўз ўйинидан, истиорадан, мажоз ва муболағадан кенг фойдаланишга олиб келди ва жанр камолотини ривожланишига хизмат қилди.
Япон халқи азалдан сўз сеҳрли кучга эга бўлишига ишонган. Шу сабабдан жуда кўп сўзларга тақиқ тамғаси босилиб, охир-оқибатда асрлар давомида япон характерида ўз ҳис-туйғуларини «жиловлаш», уни яшириш, ишора ва рамздан кенг фойдаланиш, сўз моҳиятида яширин фикрни англаш хусусияти шаклланган. Худди мана шу хусусият танка ва хоккуда очиқ намоён бўлади.
Эски япон шеърияти қофияга эмас, ҳижога асосланган шеърдир. Масалан, танка шаклан 5—7—5—7—7 ҳижолидир. Шунингдек, қадимги япон шеъриятида «шеър» билан «мисра» ёки «сатр» бир хил маънони англатмаган. Ўша давр шоирлари шеърни сўз ёки сатрга бўлмасдан устун (сутун) шаклида ёзишган. Такубоку эса аслида беш мисрали устунни уч мисра шаклида ёза бошлади. Такубокунинг устун ҳолидаги шеърни қисмларга бўлишдан мақсади шеърда акс этган маъно ва туйғуни аҳамиятлироқ, кучлироқ қилишдан иборат эди. Оқибатда танка янги давр шеъриятида беш ёки уч мисра ва 31 ҳижоли шеър сифатида қарор топди. Япон шеърияти, аниқроғи, танка жанри таржимонлари ҳам уларни ўз тилларига ўгирганда кўпроқ беш мисра тарзини маъқул кўрадилар. Хусусан, мен ҳам шоир шеърларини таржима қилишда шу анъанага амал қилганман.
Такубоку танкага фақат шаклий жиҳатдангина эмас, унга янги фалсафа, янги тушунча, янги мазмун бағишлади. У танкани қадимий шоирлар ёлғизлик излаб интилган табиат оламидан ўзи яшаб турган одамлар оламига олиб қайтди.
* * *
Яқинда бир олим шоир акамиз мақоласида танкани таржима қилишда японлар қўллаган 31 ҳижога амал қилиш шарт, деган фикрни билдирибди. Мен бу фикрга унчалик қўшилмайман. Қўшилмаслигим ўз таржимамда ҳижога эмас, беш сатрдаги туйғуни аниқ ва равшан ифода этиш лозим, деб ҳисоблаганим туфайлидир. Қолаверса, дунёдаги энг таниқли қадимий япон шеърияти мутахассиси Дональд Кин ҳам айни шундай тадбиқни ҳимоя қилади. Зеро, танка ( уч мисрали хайку (хокку) ҳам) бамисоли «ярқ» этиб чақнаган, аммо атрофни ёритган чақмоқдек, инсоннинг оний , аммо абадийликка алоқадор туйғуларига асосланади. Айни шунинг учун таржимада шакл эмас, туйғу ифодаси муҳимроқдир, деб биламан. Тагава Сюкоцу «Хокку жанри шоирлари атвори ҳақида ўйлар эссесидан биргина жумла келтириб, ҳозир айтган фикримни асосламоқчиман: «…Бу шоирлар учун…юракка роҳат бахш этган ТУЙҒУ фикр аниқлиги, яъни ҳақиқатдан ҳам юксакдир».
Шу ўринда ҳам шоир акмиз, ҳам маним устозим бўлмиш Асқад Мухторнинг бетакрор «Тундаликлар»ида акс этган фикрини келтириб ўтишни маъқул кўрдим: «Таржима, айниқса, шеъриятда шартли нарса. Чунки шеърнинг ўзини ўгириш мумкин-у, миллий жанрни, шеърни қабул қилиш тарзини, анъаналарини, шеърга қарашни… яна кўп нарсаларни таржима қилиш, ҳатто тушунтириш ҳам амримаҳол. Масалан, Японияда, Малайзияда «танка», «пантун», «хайку» билан классиклар бўлганлар бор. Бизда бу турларнинг ҳаммаси талабларини (ўттиз бир ҳижо, тоқ сатр, яширин қофия ва бошқаларни) бажариб, эътибор қозониб кўринг-чи! Гап шаклдагина эмас, миллатнинг руҳий ўзига хосликлари, дунёқараши зеҳнияти, нафис ва оний таасссурот, мунг, ҳасрат, соғинч, сал киноя…яна айтаверсак, шеъриятга сингиган, лекин таржима қилиб бўлмайдиган талай жиҳатларда ҳамдир.
Хайкунавис ҳеч қачон сиёсат ва ижтимоий соҳага қалам урмайди. У — табиат ва инсонни кузатувчи, шу тарзда руҳга таъсир этувчи донишманд. Унинг ўқувчиси оддий майса баргига ё шабнам томчисига маҳлиё бўла биладиган одам…
* * *
Ўзбек китобхонини буюк япон шоири номи билан биринчи бўлиб улуғ шоир Рауф Парфи таништирган. Рауф ака олис 1962 йилда қуйидаги шеърни ёзган эди:
ИСИКАВА ТАКУБОКУ ХОТИРАСИГА
Ҳасратимнинг
Суюқ тошларидан
Даҳма қурмоқчиман
Ўзимга
Ичида ўз жасадим бўлсин
Мана шу мунгли сатрлар боиси шеъриятга кириб келган илк кунларимдан Исикава Такубокуга бўлган қизиқишим бора-бора япон шеъруятига бўлган катта муҳаббатга айланди. Мана шу муҳаббат меваси бўлиб менинг таржимамда ўзбек тилида илк япон шеърияти антологияси: «Денгиз япроқлари» (Тошкент, Ғафур Ғулом нашриёти, 1988) пайдо бўлди.
P.S. Исикава эмас, Ишикава деб ёзишнинг сабаби, биз муқаддам руслар бошқа халқлар исми ёки фамилиясини қандай қўлласа шунга амал қилардик. Энди япончага амал қилиб Ишикава деб олдик.
ИШИКАВА ТАКУБОКУ
ТАНКАЛАР (БЕШЛИКЛАР)
Хуршид Даврон таржимаси
«МУҲАББАТ ҚЎШИҚЛАРИ» ТУРКУМИДАН
* * *
Боссам аямасдан,
Қор уюмига
Ловуллаган юзимни боссам:
Шундай шиддат билан
Севмоқ истайман!
* * *
Бир аёл бор —
Нима айтсам қилар итоат,
Не истасам айлагай бажо.
Мен-чи, мен:
Қийналаман шу аёлни деб.
* * *
Жуда эрта,
Жуда эрта билдим
Севги қудратини, ишқ қайғусини.
Жуда эрта
Қаридим.
* * *
Бир-бирига тегиб-тегмасдан
Кетаётган елкалар аро
Бир дақиқа кўзга чалиндинг —
Мен шуниям
Ёзиб қўйдим кундалигимга.
* * *
Бўтакўзлар!
Қанча сўзни
Айтар бу гуллар.
Уларни менга сукут сақлаган
Қиз юборибди.
* * *
Одамлар айтгандек, чиройли экан
Пешонангга тушиб турса
Бир тутам сочинг:
Тикилиб тўймадим
Бошинг эгиб хат ёзар чоғинг.
* * *
Уни шундай кутдим,
Шундай кутдимки!
У эса келмади.
Мен столни суриб қўйдим
Эски жойига.
* * *
Қани улар?
Қаерга қўйгандим уларни —
Хотинимнинг
Саккиз йил аввал
Менга ёзган мактубларини?!
«БИР ҲОВУЧ ҚУМ» КИТОБИДАН
* * *
Улкан уммон қаршисида
Турибман ёлғиз.
Неча кунки уйдан
Чиқиб кетаман,
Томоғимга тиқилса йиғи.
* * *
Уйғонаман,
Узоқ ётаман —
Кўзларимни очиб ётаман.
Болаликдан қолган бу одат:
Айблама мени.
* * *
Қоронғи хонада ўтирар эдим —
Тўсатдан девордан
Чиқиб келдилар
Ҳассага таянган
Отам ва онам.
* * *
Ҳазиллашиб
Мен онамни опичлаб олдим.
У шундай енгил эди-ки,
Уч қадам юрар-юрмас,
Йиғлаб юбордим.
* * *
«Қўлидан иш келмас
Шоир — хаёлкаш!»
У ҳақда мен шундай ўйлардим,
Келиб-келиб яна ўшандан
Қарзга пул олдим.
* * *
Мен юксак тоғ чўққисига
Амаллаб чиқдиму
Кимгадир,билмайман,
Қўл силкитдим-да,
Яна қайтиб водийга тушдим.
* * *
Билмайман,нега
Поездга чиқишни
Орзу қилардим.
Мана бугун поезддан тушиб
Қаёққа боришни билмай қолдим.
* * *
Бир гўша топсам —
Тонгларни қувониб
Кутиш мумкин бўлган гўшани.
Уйимни эсласам —
Юрагим титрар.
* * *
Ҳар бир одам кўксида —
Агар у ростдан ҳам одам бўлса,
Инграб ётар
Пинҳон
Бир маҳбус.
«ҒАМГИН ҚЎҒИРЧОҚ» КИТОБИДАН
* * *
Негадир
Ёруғлашди
Юрагим
Тонгда.
Тирноғимни ола бошладим.
* * *
Отангга ўхшама!
Отангнинг отасига ҳам!
Эшитяпсанми,
Нимани илтимос қиляпман
Сендан,қизгинам.
* * *
Бечора отам!
Ўқишга ҳам мажоли қолмай,
Газетани четга қўйди-да,
Тор ҳовлида ўйнай бошлади
Чумоли билан.
* * *
Қизчамни уришдим.
Ухлаб қолди
Кўзёшлари қуримасдан,
Оғзини ним очганча.
Унинг яноқларин секин силадим.
Xurshid Davron
TAKUBOKU VA TANKA HAQIDA QISQACHA QAYDLAR
Dunyoda muallifidan ko’ra ko’proq she’rlariga atab o’ziga xos «haykal»lar — belgili toshlar o’rnatilgan yagona shoir bor. Bu shoirning qarayib hamma she’rini xalq qo’shiq qilib kuylaydi. Bu shoirni yurtdoshlari behad qattiq suyadilar, e’zozlaydilar. Yaponiyada uning she’rini yoddan bilmaydigan bolaniyam topolmaysiz, desam, so’zimga ishoning — bu lof emas, ayni haqiqatdir. Bir yapon adabiyotshunosi e’tirof etganidek:» Onalar bu she’rlarni bolalari beshigi ustida kuylaydilar. Ayni shuning uchun ham ular avloddan avlodga o’tib, butun Yaponiyaning qo’shig’iga aylangan».
Esimda bundan bir necha yil avval men uchun eng suyukli shoir Ishikava Takubokuga bag’ishlangan ko’rsatuvni tasvirga olish maqsadida Toshkentdagi yapon bog’iga bordik. Ijodiy jarayonning eng avj pallasida — tasodifni qarang! — bu g’aroyib maskanga bir guruh yaponiyalik sayyohlar kirib kelishdi. O’shanda televizion guruhga bosh-qosh bo’lib turgan Eshqobil Shukurga «Ulardan Takuboku she’rlarini o’qib berishlarini so’raymiz», — dedim. «Zo’r bo’lardi, — dedi Eshqobil, keyin yuziga xijolatli tabassum yoyilib, qo’shib qo’ydi: «Til bilmasak, qanday aytamiz?» «Takuboku desak bas, tushunishadi» — dedim ishonch bilan.
Darhaqiqat, aytganimday bo’ldi. Takuboku ismini aytishim bilan yaqinlashganimizni ko’rib, birdan jimib qolgan mehmonlarga jon kirganday bo’ddi. Xuddi bog’ga bir gala qushlar uchib kelib, chug’urlasha boshladi. Yaponlar biri qo’yib, ikkinchisi, uchinchisi-yu o’ninchisi «Takuboku! Ishikava!» deya men uchun aziz ismni takrorlashar, jim turganlari, yuzlarida hayrat va hayajon balqib, tinimsiz bosh silkishardi. «Shoirni qanday suyishni, she’rni qanchalik e’zozlashni yaponlardan o’rganishimiz kerak» — deya o’ylagandim o’sha lahzalarda. Xullas, o’sha kuni biz mehmonlarni bog’dagi shiyponchada chordana o’tirg’izib davra qurdik, mushoira uyushtirdik, yarim soatcha tasvirga oldik.
* * *
Yapon xalqining ardoqli shoiri, yapon she’riyatining faxri Ishikava Takuboku 1886 yilning 20 fevralida Ivate viloyatidagi Tamayama qishlog’ida dunyoga kelgan. Tug’ilganida unga Xadzime ismini berdilar. Bolaligidan she’r yozishga qiziqqan Xadzime 16 yoshida Tokioga ko’chib borgach Takuboku taxallusini oldi. Eng birinchi tankasi ham 16 yoshida Tokioda nashr etilgan «Tong yulduzi» gazetasida bosildi:
Qizil qonga bo’yalgan
Qo’shiqlarimni dunyo
Daftariga qoldirib
O’lik dalalardan o’tib boraman.
Bo’kirib ingraydir atrofimda kuz!
Vaqt o’tib Takuboku an’anaviy tanka zamon ruhini aks ettirolmaydi degan fikrda yangicha uslubda ijod qila boshlaydi. Shoirning shu yo’nalishdagi ilk kitobi «Intilish» nomi bilan 1905 yilda nashr etiladi. Tokioda behad qashshoqlikda kun kechirgan shoir oxir-oqibatda yana viloyatga qaytishga majbur bo’ladi. Faqat 1908 yilda poytaxtga qaytgan shoir yana tanka yoza boshlaydi va 1908-1910 yillar mobaynida 500 dan ortiq tanka yozadi. Ular keyinchalik shoirning nomini shon-shuhratga ko’mgan «Bir hovuch qum» kitobining asosini tashkil etadi. O’limidan ko’p o’tmay shoirning ikkinchi kitobi — «G’amgin qo’g’irchoq» nashr etiladi. Bu to’plam ham yaponiyaliklarning eng sevimli kitobiga aylandi.
* * *
Takuboku bolaligida ota-onasining mehrli quchog’ida yashadi. Ammo, bu baxtiyor mavsum uzoqqa cho’zilmadi. Otasi qarib ishsiz, onasi kasalmand bo’lgandan boshlab shoir to o’limi qadar qashshoqlikda umr kechirdi. Qashshoqlik uni sotsialistik g’oyalar trafdoriga aylantirdi. Faqat inqilob kambag’allarga yangi hayot olib kelishiga qattiq ishondi, shu g’oyalar aks etgan siyosiy she’rlar yozdi.Hatto, tanka yozishni butunlay to’xtatib, butunlay yangi davr ruhi aks etuvchi she’riy va nasriy asarlar yozishga o’tishni o’yladi. Qashshoqlik bu maqsadini amalga oshirishga to’siq bo’ldi. Oxir-oqibat shoir qashshoqlik timsollaridan biri — sil kasaliga chalinib 1912 yilning 13 aprelida — 26 yoshida vafot etdi.
Shoir Xokkaydo oroli qirg’oqlaridan birida joylashgan Xakodate shaharchasini juda yaxshi ko’rardi. Shu yerdagi qirg’oqda u o’zining eng buyuk tankalaridan biri yozgan edi:
Sharqiy ummon suvlari yuvgan
Orolning oq
Qum qirg’og’ida
Mitti qisqichbaqa bilan o’ynayman —
Sidirmasdan ko’zyoshlarimni.
Ulkan dengiz qarshisida
Tururman yolg’iz —
Necha kunki uydan
Chiqib ketaman,
Tomog’imga tiqilsa yig’i.
Men qirg’oqda, oppoq qumloqda
«Buyuk» ramzin yuz bor chizaman
Va o’lim haqdagi
O’ylarni quvib
Uyga qaytaman.
Yillar o’tib, dengiz sohilida mana shu uch tanka bitilgan uch tosh stella o’rnatildi.
Takuboku hatto «Mangu uyqu soati kelsa, mana qirg’oqda yotishni istayman» deya orzu qilgani ma’lum. Shoirning suyukli xotini Setsuko bu orzuni amalga oshirish uchun erining xokini Xakodatega olib kelgan, uni dengiz sohilidagi eng go’zal go’shalardan birida tuproqqa topshirgan edi.
Shoir o’limidan bir yil o’tgach Takuboku hayotining ildizini quritgan bedavo dard Setsukoni ham olib ketdi. Setsuko jon berar ekan «Men uning oldiga ketyapman» degan so’zlarni takror-takror shivirladi. Yana bir necha yildan keyin esa shoirning suyukli qizi Kioko, opasi o’limidan 13 kun o’tgach esa shoirning so’nggi zuryodi — otasi o’limidan keyin dunyoga kelgan qizi Fusae ham dunyoni tark etdi.
Ishikava Takubokudan hasratu umidsizlikka yo’g’rilgan she’rlar, lotin harfida yozilgan kundaligi, dard to’la maktublar qoldi. Buyuk yapon shoirining dunyoga qoldirgan bu merosi yillar o’tib hayotga bo’lgan behad kuchli muhabbat timsoliga aylandi.
* * *
Isikava Takubokuning she’riyat haqidagi tushunchalari uning «Yesa bo’ladigan she’rlar» essesida o’z aksini topgan. «She’riyat ham odamlar uchun har kunlik taomday doimiy ehtiyoj bo’lishi kerak»,— degan fikr ushbu essening o’qildizidir.
«Shunday lahzalar borki, ular ikki marta takrorlanmaydi, — deb yozadi shoir, — shuning uchun ham ularni unutolmaymayman, hayajon bilan eslayman. Men bunday lahzalar beiz ketmasligini istayman. Bunday lahzalarni faqatgina lahzaning o’ziday qisqa tanka — beshlikda ifodalash mumkin…Hayotni sevganim uchun ham tanka yozaman».
* * *
Tanka «qisqa qo’shiq» ma’nosini bildiradi. Tanka yapon she’riyatida VII- VIII asrlarda paydo bilib, qisqa vaqt ichida asosiy yo’nalishga aylandi.
Tanka yapon milliy she’riyatining o’zagidir. Tanka xuddi xokku singari qofiyasiz bo’lib, unda asosiy unsur hijodir. Hijo esa o’z navbatida so’zlarning ohangdorligini, she’rning tabiiyligini va mukammalligini belgilaydi. Tanka dastlabki paytlarda bo’lib o’tgan voqea: visol va hijron, bazm va ishqiy sarguzasht, bayram va tabiat hodisasi sabab yaratilgan bo’lsa, asrlar davomida rivojlanib o’zida yuksak falsafiy muammolarni va g’oyalarni mujassamlantira boshladi.
Fikrning qisqa ifodalanishini, obrazlar siqiqligini talab qilgan shakl torligi janrning she’riy mohiyatini kengaytirish yo’llarini izlashga majbur qilardi. Bu yo’l yapon shoirlarini tankada so’z o’yinidan, istioradan, majoz va mubolag’adan keng foydalanishga olib keldi va janr kamolotini rivojlanishiga xizmat qildi.
Yapon xalqi azaldan so’z sehrli kuchga ega bo’lishiga ishongan. Shu sababdan juda ko’p so’zlarga taqiq tamg’asi bosilib, oxir-oqibatda asrlar davomida yapon xarakterida o’z his-tuyg’ularini
«jilovlash», uni yashirish, ishora va ramzdan keng foydalanish, so’z mohiyatida yashirin fikrni anglash xususiyati shakllangan. Xuddi mana shu xususiyat tanka va xokkuda ochiq namoyon bo’ladi.
Eski yapon she’riyati qofiyaga emas, hijoga asoslangan she’rdir. Masalan, tanka shaklan 5—7—5—7—7 hijolidir. Shuningdek, qadimgi yapon she’riyatida «she’r» bilan «misra» yoki «satr» bir xil ma’noni anglatmagan. O’sha davr shoirlari she’rni so’z yoki satrga bo’lmasdan ustun (sutun) shaklida yozishgan. Takuboku esa aslida besh misrali ustunni uch misra shaklida yoza boshladi. Takubokuning ustun holidagi she’rni qismlarga bo’lishdan maqsadi she’rda aks etgan ma’no va tuyg’uni ahamiyatliroq, kuchliroq qilishdan iborat edi. Oqibatda tanka yangi davr she’riyatida besh yoki uch misra va 31 hijoli she’r sifatida qaror topdi. Yapon she’riyati, aniqrog’i, tanka janri tarjimonlari ham ularni o’z tillariga o’girganda ko’proq besh misra tarzini ma’qul ko’radilar. Xususan, men ham shoir she’rlarini tarjima qilishda shu an’anaga amal qilganman.
Takuboku tankaga faqat shakliy jihatdangina emas, unga yangi falsafa, yangi tushuncha, yangi mazmun bag’ishladi. U tankani qadimiy shoirlar yolg’izlik izlab intilgan tabiat olamidan o’zi yashab turgan odamlar olamiga olib qaytdi.
* * *
Yaqinda bir olim shoir maqolasida tankani tarjima qilishda yaponlar qo’llagan 31 hijoga amal qilish shart, degan fikrni bildiribdi. Men bu fikrga unchalik qo’shilmayman. Qo’shilmasligim o’z tarjimamda hijoga emas, besh satrdagi tuyg’uni aniq va ravshan ifoda etish lozim, deb hisoblaganim tufaylidir. Qolaversa, dunyodagi eng taniqli qadimiy yapon she’riyati mutaxassisi Donal`d Kin ham ayni shunday tadbiqni himoya qiladi. Zero, tanka ( uch misrali xayku (xokku) ham) bamisoli «yarq» etib chaqnagan, ammo atrofni yoritgan chaqmoqdek, insonning oniy , ammo abadiylikka aloqador tuyg’ulariga asoslanadi. Ayni shuning uchun tarjimada shakl emas, tuyg’u ifodasi muhimroqdir, deb bilaman. Tagava Syukotsu «Xokku janri shoirlari atvori haqida o’ylar essesidan birgina jumla keltirib, hozir aytgan fikrimni asoslamoqchiman: «…Bu shoirlar uchun…yurakka rohat baxsh etgan TUYG’U fikr aniqligi, ya’ni haqiqatdan ham yuksakdir».
Shu o’rinda ham shoir akmiz, ham manim ustozim bo’lmish Asqad Muxtorning betakror «Tundaliklar»ida aks etgan fikrini keltirib o’tishni ma’qul ko’rdim: «Tarjima, ayniqsa, she’riyatda shartli narsa. Chunki she’rning o’zini o’girish mumkin-u, milliy janrni, she’rni qabul qilish tarzini, an’analarini, she’rga qarashni… yana ko’p narsalarni tarjima qilish, hatto tushuntirish ham amrimahol. Masalan, Yaponiyada, Malayziyada «tanka», «pantun», «xayku» bilan klassiklar bo’lganlar bor. Bizda bu turlarning hammasi talablarini (o’ttiz bir hijo, toq satr, yashirin qofiya va boshqalarni) bajarib, e’tibor qozonib ko’ring-chi! Gap shakldagina emas, millatning ruhiy o’ziga xosliklari, dunyoqarashi zehniyati, nafis va oniy taasssurot, mung, hasrat, sog’inch, sal kinoya…yana aytaversak, she’riyatga singigan, lekin tarjima qilib bo’lmaydigan talay jihatlarda hamdir.
Xaykunavis hech qachon siyosat va ijtimoiy sohaga qalam urmaydi. U — tabiat va insonni kuzatuvchi, shu tarzda ruhga ta’sir etuvchi donishmand. Uning o’quvchisi oddiy maysa bargiga yo shabnam tomchisiga mahliyo bo’la biladigan odam…
* * *
O’zbek kitobxonini buyuk yapon shoiri nomi bilan birinchi bo’lib ulug’ shoir Rauf Parfi tanishtirgan. Rauf aka olis 1962 yilda quyidagi she’rni yozgan edi:
ISIKAVA TAKUBOKU XOTIRASIGA
Hasratimning
Suyuq toshlaridan
Dahma qurmoqchiman
O’zimga
Ichida o’z jasadim bo’lsin
Mana shu mungli satrlar boisi she’riyatga kirib kelgan ilk kunlarimdan Isikava Takubokuga bo’lgan qiziqishim bora-bora yapon she’ruyatiga bo’lgan katta muhabbatga aylandi. Mana shu muhabbat mevasi bo’lib mening tarjimamda o’zbek tilida ilk yapon she’riyati antologiyasi: «Dengiz yaproqlari» (Toshkent, G’afur G’ulom nashriyoti, 1988) paydo bo’ldi.
P.S. Isikava emas, Ishikava deb yozishning sababi, biz muqaddam ruslar boshqa xalqlar ismi yoki familiyasini qanday qo’llasa shunga amal qilardik. Endi yaponchaga amal qilib Ishikava deb oldik.
ISHIKAVA TAKUBOKU
TANKALAR (BESHLIKLAR)
Xurshid Davron tarjimasi
«MUHABBAT QO’SHIQLARI» TURKUMIDAN
* * *
Ko’milsam
Qor uyumiga
Lovullagan yuzlarim bilan:
Men sevmoq istayman
Shundoq kuch bilan!
* * *
Bir ayol bor —
So’zimdan chiqmaydi sira,
Ne istasam aylagay bajo.
Men-chi:
Men qiynalaman shu ayolni deb.
* * *
Juda erta,
Juda erta bildim men
Sevgi qudratini va qayg’usini.
Juda erta
Qaridim.
* * *
Bir-biriga tegib-tegmay
Ketayotgan yelkalar aro
Bir daqiqa ko’zga chalinding —
Men shuniyam
Yozib qo’ydim kundaligimga.
* * *
Bo’tako’zlar!
Qancha so’zni
Aytdi bu gullar.
Ularni menga sukut saqlagan
Qiz yuboribdi.
* * *
Odamlar aytgandek,go’zal ekan
Peshonangga tushib tursa
Bir tutam soching:
Tikilib to’ymadim
Sen xat yozayotganda.
* * *
Men uni kutdim,
Shunday kutdimki!
U esa kelmadi.
Men stolni surib qo’ydim
Boshqa bir yerga.
* * *
Qani ular?
Qaerga yashirgandim ularni —
Xotinimning
Sakkiz yil avval
Menga bitgan maktublarini?!
«BIR HOVUCH QUM» KITOBIDAN
* * *
Ulkan ummon qarshisida
Turibman yolg’iz.
Necha kunki uydan
Chiqib ketaman,
Tomog’imga tiqilsa yig’i.
* * *
Uyg’onaman,
Uzoq yotaman —
Ko’zlarimni ochib yotaman.
Bolalikdan qolgan bu odat:
Ayblama meni.
* * *
Qorong’i xonada o’tirar edim —
To’satdan devordan
Chiqib keldilar
Hassaga tayangan
Otam va onam.
* * *
Hazillashib
Men onamni opichlab oldim.
U shunday yengil edi-ki,
Uch qadam yurar-yurmas,
Yig’lab yubordim.
* * *
«Qo’lidan ish kelmas
Shoir — xayolkash!»
U haqda men shunday o’ylardim,
Kelib-kelib yana o’shandan
Qarzga pul oldim.
* * *
Men yuksak tog’ cho’qqisiga
Amallab chiqdimu
Kimgadir,bilmayman,
Qo’l silkitdim-da,
Yana qaytib vodiyga tushdim.
* * *
Bilmayman,nega
Poezdga chiqishni
Orzu qilardim.
Mana bugun poezddan tushib
Qayoqqa borishni bilmay qoldim.
* * *
Bir go’sha topsam —
Tonglarni quvonib
Kutish mumkin bo’lgan go’shani.
Uyimni eslasam —
Yuragim titrar.
* * *
Har bir odam ko’ksida —
Agar u rostdan ham odam bo’lsa,
Ingrab yotar
Pinhon
Bir mahbus.
«G’AMGIN QO’G’IRCHOQ» KITOBIDAN
* * *
Negadir
Yorug’lashdi
Yuragim
Tongda.
Tirnog’imni ola boshladim.
* * *
Otangga o’xshama!
Otangning otasiga ham!
Eshityapsanmi,
Nimani iltimos qilyapman
Sendan,qizginam.
* * *
Bechora otam!
O’qishga ham majoli qolmay,
Gazetani chetga qo’ydi-da,
Tor hovlida o’ynay boshladi
Chumoli bilan.
* * *
Qizchamni urishdim.
Uxlab qoldi
Ko’zyoshlari qurimasdan,
Og’zini nim ochgancha.
Uning yanoqlarin sekin siladim.
