Мумтоз туркча адабиётнинг энг ёрқин сиймоларидан бири Сайфи Саройидир. Унинг яшаб ижод қилиб ўтган даври тарихда Ўзбекхон ўғли Тинибек ва Жонибекларнинг ҳукмронлиги даврига тўғри келади. ХIII асрдаги мўғуллар истилоси мамлакатни издан чиқарган эди. Бу босқин туфайли кўплаб кишилар қирилди. Кўплаб шоирлар ўзга юртларга кетиб қолди. Сайфи Саройи ҳам шулардан бири эди.

САЙФИ САРОЙИ ВА УНИНГ
АСАРЛАРИ ҲАҚИДА

Сайфи Саройи ХIV асрда яшаб ижод қилган туркий адабиёт вакилларидан биридир. У адабиётимизда шоир ва таржимон сифатида ўз ўрнига эга.

Манбалардан маълум бўлишича, Сайфи Саройи 1321 йилда Қамишли юртида туғилган. Қамишли-Хоразмдаги қишлоқлардан бирининг номи. Аммо у ном Волга бўйида ҳам кўп учрайди. У Қамишлидан билимини ошириш учун Саройга келади. Сарой-Олтин Ўрда давлатининг пойтахтидир. Муҳаммад ибн Арабшоҳнинг ёзишича, «Сарой тутган ўрни ва халқининг жуда кўп бўлиши билан энг катта шаҳарларнинг бириси эди. У фан марказига айланди. Оз вақти ичида бу ерда кўплаб атоқли, машҳур кишилар тўпланди». Улар орасида Қутбиддин ар-Розий, Маъсуд Тафтазоний, Камолиддин ат-Туркманий, Ҳофиз ибн Баззозийлар бор эди. Шунингдек, машҳур шоир Камолиддин Хўжандийнинг ҳам ХIV аср охирларида Саройда яшаб ижод этганлиги яхши маълум. Шоир шу ерда яшаб турган даврида «Саройи» деган тахаллусини олган. Сайфи унинг исми бўлиб, «Қилич» деган маънони билдиради. /Б.Тўхлиев. 9-синф. 189-190-бетлар/.

Сайфи Саройининг яшаб ижод қилиб ўтган даври тарихда Ўзбекхон ўғли Тинибек ва Жонибекларнинг ҳукмронлиги даврига тўғри келади. ХIII асрдаги мўғуллар истилоси мамлакатни издан чиқарган эди. Бу босқин туфайли кўплаб кишилар қирилди. Кўплаб шоирлар ўзга юртларга кетиб қолди. Сайфи Саройи ҳам шулардан бири эди. У шундай ёзади:

Ўсиб тупроғим узра найзалар, мен эвдин айрилдим,
Ватандин бенишон ўлдимда, ўзга юртга эврилдим.

Нечун менга фалак жавр айлади, қандай гуноҳим бор?
Илоҳо айла кам жабринг, мен элга содиқ ул эрдим.

Демак, Сайфи Саройи Мовароуннаҳрда, Олтин Ўрда давлатининг пойтахти Саройда яшаб ижод қилган. Миср ва Туркияда ҳам яшаган. «Гулистон бит-туркий» китобидаги қуйидаги мисралар шоирнинг Миср маликларидан бирининг хизматида бўлганлиги, қариб қолганлиги туфайли ўз ватанига кетиш учун маликдан рухсат сўраганидан далолат беради:

Илоҳий бу қари мискин қулингни,
Бағишла кўргузуб тўғри йўлингни.

Маликлар расмидир дилшод қилмоқ,
Қариса қулларин озод қилмоқ.

Қари ёрли қулинг Сайфи Саройи,
Фақиру бенаво лутфинг гадойи.

Ани лутфинг билан дилшод қилғил,
Бағишлаб ёзуқин озод қилғил.

Адиб тахминан 1396 йилда вафот этган.
Сайфи Саройининг ўзбек адабиёти тараққиётига қўшган ҳиссаси бебаҳодир. Ундан бизгача, бир қанча ғазал, қасида, қитъа, рубоийлар, «Суҳайл ва Гулдурсун» достони, «Синбонднома», «Гулистон» каби асарларининг эркин таржималари етиб келган. Булардан ташқари, Саъдий «Гулистон»и таржимасига киритилган оригинал шеърий парчалар, маснавийлар ҳам Сайфи Саройи қаламига мансубдир. Шоир ғазалларида шакл ва мазмун бирлигини биринчи ўринга қўяди. Шоирнинг «Шоирлар таърифида» деган маснавийсида ижодкорларга талабчан муносабатда бўлади:

Жаҳон шоирлари, эй гулшани боғ,
Кими булбулдурур сўзда, кими зоғ.

Кими тўти тегин чайнар шакарни,
Кими лафзи билан ўртар дурарни.

Кимининг сўзлари мавзуну ширин,
Кимининг лойиқи таърифи таҳсин.

Кими ўзганинг ашъорин меним дер,
Кими ҳайвон каби шалғам чўпин ер.

Кими маъни тузуб вазнин тузотур,
Кими вазнин бузуб, санъат кузотур.

Сайфи Саройининг лирик шеърлари миқдор жиҳатдан жуда оз. Девон тариқасида тартиб берилмаган. Бизгача ундан фақат «Гулистони бит-туркий» асарининг кириш қисмидаги ва сўнгги варақларидаги «Кўнгул», «Топулмас», «Кўзларинг», «Таолаллоҳ зеҳи сурат», «Ул юзи ой», «Янги ой», «Қамар юзингдин», «Ерур», «Тутар», «Менингтек нечалар ҳайрон», «Кўринур» каби ғазаллари ва бир «Баҳор тасвири» шеъри етиб келган. Шу шеърлар ҳам шоир шеърияти ҳақида маълум тасаввур уйғотади.

Сайфи Саройи шеърларига назар солсак, мавзу жиҳатдан турлича эканлигини кўрамиз. Ишқ-муҳаббат, вафодорлик ва садоқат мавзулари етакчилик қилгани ҳолда, одамийлик, инсон қадр-қиммати, ижтимоий мавзулар ҳам учрайди. Шоир сўз ўйинларидан маҳорат билан фойдаланади. «Ерур» радифли ғазали бу жиҳатдан характерлидир:

Дилбаримнинг зулфи сунбул, чеҳраси гулзор эрур,
Бўйина ошиқ санубар, юзина гул, зор эрур.

Оғзи фистуқ, кўрки тангсуқ, ўзи мушфиқ ёр эрур,
Ҳуснининг чови Хитоу Чин ичинда бор эрур.

Асли алчин, сўзлари чин, кўзлари тотор эрур,
Минг яшар ҳар ким дудоғи шарбатин тотор эрур…

Васфина Сайфи Саройининг иши ашъор эрур,
Андин ўзга бирла ошиққа емак ош, ор эрур.

Сайфи Саройи ғазаллари ўзининг оҳангдорлиги, содда ва ўйноқилиги билан ҳам ажралиб туради.

Янги ойдур қошинг, эй кўрка бойим,
Қилур таъзим юзунгни кўрса ойим.

Су ичканда дудоғингдан су томса,
Битар қанду шакар ул ерда дойим…

Шоир яхшиликни илгари суради. Ёмонлик қилганга ҳам яхшилик қил дейди:

Ямонлик қилган эрга, эзгулик қил,
Қопар ит оғзини луқма отадур.

Сайфи Саройининг бундай қарашлари «Гулистони бит- туркий»да келтирилган байтларда ҳам кўринади.

Етганича кучинг кўнгул ёпқил,
Ким халойиқ сенга дуо қилғай.

Тушган эр ҳожатин раво қилсанг,
Ҳақ сенинг ҳожатинг раво қилғай.

Ёки:

Синдирур бўлса уриб олтин қадаҳни катта тош,
Синмас олтин қиймати, ортмас баҳоси тошнинг.

Сайфи Саройи шоир Хоразмийнинг табиат гўзаллигини мадҳ қилган бир ғазалига назира тариқасида йигирма тўрт байтлик қасида ҳам ёзган. Унинг бу қасидаси Искандария ҳокимига бағишланган. У бизгача етиб келган ўзбек тилида ёзилган ХИВ аср қасидасининг илк намунасидир.

Сайфи Саройининг «Суҳайл ва Гулдурсун» достони ҳам характерлидир. Бу достон ҳақида манбаларда маълумот йўқ эди. 1966-67 йилларда фарғоналик Камолхон Султонов деган кишининг қўлида сақланган қўлёзма асосида у топилди. Бу қўлёзмада Сайфи Саройига замондош Туғлихожа Хоразмий, Мавлоно Ишоқ Хоразмий, Мавлоно Аҳмад Урганжий каби шоирларнинг бир қанча ғазаллари берилган. Сўнггида Сайфи Саройининг икки байти, уч қитъаси ва 82 байт-164 мисрадан иборат «Суҳайл ва Гулдурсун» достони берилган. Бу лиро-епик асардир. Достон асосида дунёвий ишқ ётади. Севгида вафодорлик, мардлик тараннум этилади. Манбаларда қайд этилишича, достон 1394 йилда ёзилган. Асар Низомийнинг «Хисрав ва Ширин», Навоийнинг «Меҳр ва Суҳайл» асарларини эслатади. Достоннинг қисқача сюжети шундай: Амир Темур Урганчга ҳужум қилади. Кўп киши асир олинади. Улар орасида Суҳайл ҳам бор эди. Темурнинг қизи Гулдурсун Суҳайлни кўриб севиб қолади. Гулдурсун қоровулларни маст қилиб, Суҳайлни банддан озод қилади. Улар қочадилар. Саҳрода очлик ва сувсизликдан Гулдурсун ҳолсизланиб қолади. Узоқ қишлоққа сув излаб кетган Суҳайл қайтиб келганда Гулдурсун вафот этган бўлади. Даҳшатга тушган Суҳайл шундай қарорга келади:

Менга яхши букун ёр бирла ўлмак,
На лозим ғам билан дунёда қолмак.

У ўзига тиғ санчади ва ҳалок бўлади. Шамол бўлиб, уларнинг жасадини қумлар билан кўмади.

Суҳайл оҳ урди, шу дам қўпди бўрон,
Анингтекким, бузулди чархи даврон.

Алар узра тўкилди, кўмди тупроқ,
Бу сирни танҳо саҳро билди кўпроқ.

Сайфи Саройининг булардан ташқари, Саъдийнинг «Гулистон» асарини таржимаси ҳисобланган «Гулистони бит-туркий» асари ҳам етиб келган. Олимларимизнинг қайд этишича, ҳижрий 793, мелодий 1390-91 йилларда таржима қилинган бу асар форс-тожик шоири Саъдий Шерозийнинг «Гулистон» асарининг ўзбек тилидаги энг биринчи ижодий таржимасидир. Саъдий бу асарни 1258 йилда ёзган эди.

Сайфи Саройи «Гулистони бит-туркий» асарининг жаҳон бўйича бирдан-бир нусхаси Лейден университетининг кутубхонасида сақланмоқда. Бу қўлёзманинг фотонусхаси Москва ва Тошкентда ҳам сақланмоқда. Фарғонада топилган «Ёдгорнома»да бор.. Сайфи Саройи «Гулистон»нинг асосий мағзини олиб уни ўз замонаси руҳини акс эттирувчи янги ҳикоятлар, қитъа ва байтлар билан тўлдириб, она тилида халқига тақдим этади. Сайфи Саройи «Гулистон»идаги ҳикоятлар қуйидаги бобларга бўлинган:

Биринчи боб-султонлар ҳақидаги ҳикоятлар.
Иккинчи боб-фақирлар ахлоқи ҳақидаги ҳикоятлар.
Учинчи боб-қаноатнинг фойдаси ҳақидаги ҳикоятлар.
Тўртинчи боб-сукутнинг фойдаси ҳақидаги ҳикоятлар.
Бешинчи боб-ишқдаги йигитлик сифати ҳақидаги ҳикоятлар.
Олтинчи боб-қариликдаги заифлик сифатлари ҳақида.
Еттинчи боб-тарбиянинг таъсири ҳақида.
Саккизинчи боб-суҳбат одоблари ҳақида.

Ҳар ҳикоятнинг охирида масал ёки фалсафий чекинишлар мавжуд. Масаллар, тўртлик, байтлар шоирнинг мулоҳазаларини тасдиқлаш учун хизмат қилган.
Асардаги ҳикоятлар мавзулари ранг-баранг бўлганидек, образлар ҳам хилма-хилдир. Шоҳлар, вазирлар, амалдорлар, руҳонийлар, олимлар, ҳунармандлар, деҳқонлар, дарвешлар, ўғрилар, паҳлавонлар, савдогарлар ва бошқалар. Шартли тарзда номлануви «Асир, подшо ва вазир» ҳақидаги (асир подшони сўкиши, икки вазир икки хил талқин этиши), («Подшо ва уч ўғли») кичик ўғилнинг кўримсиз, аммо жасурлиги), «Малик, қул ва кема», «Нўширавон ва кийик овлаш», «Тош билан боғлиқ ҳикоят», «Паҳлавон ва шогирди» (шогирднинг хиёнати ва 360 усул), «Паҳлавон ва сўкиш», «Ўғри, шоир ва итлар» каби ҳикоятлар характерлидир.

Умуман, «Гулистони бит-туркий»даги ҳикоятларни ўқиш, ундаги мазмун ва моҳиятни англаш, ҳикоятлардаги қизиқарли тасвирлар ҳар бир ўқувчини ўзига ром эта олади.

ҒАЗАЛЛАР

* * *

Таолаллоҳ, зиҳи сурат, зиҳи маҳбуби руҳоний,
Ким онинг ҳусни шавқиндин кўнгуллар бўлди нуроний.

Муфарриҳ шевали дилбар, тили тўти, сўзи шаккар,
Кийик кўзли, қамар манзар, малоҳат мулки султони.

Кўнгул олур кўзи оли, фараҳ берур энги оли,
Бўйидур сарвнинг толи, юзи жаннат гулистони.

Гунаштек белгили шоҳид, жамоли қавлима шоҳид,
Кечар ҳасрат билан зоҳид йироқдан кўрмага они.

Ало, эй дилбари манзур, бу кўркингга бўлуб мағрур,
Кўнгуллар қилмағил ранжур, кечар бу ҳусн даврони.

Бу муддатни ғанимат бил, бу фурсатда вафолар қил,
Бу иззат бирла бўл кўп йил, халойиқнинг севар жони.

Қошинг чун байрам ойидур, жаҳон ҳуснинг гадойидур,
Қулунг Сайфи Саройидур, букун ул сунъ ҳайрони.

* * *

Ул юзи ойким, жаҳоннинг жонидур,
Бу замона хўбларининг хонидур.

Ёсамин тан, қомати сарви равон,
Зулфи жаннат боғининг райҳонидур.

Ғамзасининг олтина олам асир,
Кўзлари даври қамар фаттонидур.

Кирпугининг ўқина жонлар нишон,
Қоши ёсининг жаҳон қурбонидур.

Шамс анинг ҳар кун ёқосиндан туғар,
Ул сабабдан бу жаҳон нуронийдур.

Бесласин ушшоқ жонин, чун букун
Кўз қамар, юз ҳуснининг давронидур.

Кўргали Сайфи Саройи қул ани
Ҳақ таоло сунъининг ҳайронидур.

* * *

Бу фалак нечун мени доим қаро қинда тутар,
Бу отим Сайф ўлдуғучунми қаро қинда тутар?

Қанда бир эрдам эри бўлса они кўздан солиб,
Текма бир эрдамсиз эрни кўз қароқинда тутар.

Сўзларимнинг жавҳарин ориф кўруб, қадрин билиб,
Кўп баҳоли дур бекин доим қулоқинда тутар.

Ол билан олди кўнгул мендин бир ой юзли малиҳ,
Ким муанбар холи асвад ол янгоқинда тутар.

Ҳусн ичинда йўқ назири, лекин ул жони жаҳон
Доимо ошиқларини иштиёқинда тутар.

Одати будур ҳамиша бевафо маъшуқанинг,
Ким анинг васлин тиласа, ўл фироқинда тутар.

Бу фалак жаври бекин Сайфи Саройи бағрини
Ул юзи ой ҳажр ўтининг иҳтироқинда тутар,

* * *

Дилбаримнинг зулфи сунбул, чеҳраси гулзор эрур,
Бўйина ошиқ санавбар, юзина гул зор эрур.

Оғзи фастуқ, кўрки тангсуқ, ўзи мушфиқ ёр эрур,
Ҳуснининг чови Хитоу Чин ичинда бор эрур.

Асли алчин, сўзлари чин, кўзлари тотор эрур,
Минг яшар ҳарким дудоғи шарбатин тотор эрур.

Ишқининг элчисина кўнглум мунаққаш дор эрур.
Зулфина тушган кўнгулларнинг мақоми дор эрур.

Нечаким ишқи ўти бу жон ичинда бор эрур,
Каҳрабо ўзра кўзумдан дам-бадам дурбор эрур.

Шаҳд сўзи, ориф ўзи, воқифи асрор эрур.
Васл бўстонида хуш ошиқларин асрор эрур.

Васфина Сайфи Саройининг иши ашъор эрур,
Андин ўзга бирла ошиққа емак ош ор эрур.

* * *

Эй кўрклилар хаёли билан мубтало кўнгул,
Кўзи билан кетурган ўзина бало кўнгул.

Не ерда бир қамар киби юз кўрижак равон,
Кўзўнг юмуб тушарсан онинг ўтино, кўнгул.

Бир гул янгоқли жоду қарақлиға уғрасанг,
Жонинг фидо қилурсен ўшул дам анго, кўнгул.

Султонлар ўғли зулфина густох қўл сунан,
Сенсан элинда бир йўли йўқ бенаво, кўнгул.

Ул ким сени жафо била ўлтурмага тилар,
Минг жон билан қилурсен анга хуш дуо, кўнгул.

Тортиб замона хўбларининг жаврини мудом,
Кўрдунгми ҳеч биринда булардин вафо, кўнгул.

Куйдум сенинг била неча кез фурқат ўтина,
Йиллар чекиб сенинг била жавру жафо, кўнгул.

Қози эви не ерда, ажаб муфти қайдадур.
Қилғай эдим сенинг била хуш можаро, кўнгул.

Сайфи Саройини бу қаро қинда боғласанг.
Хўблар жафоси бирла бўлурсен фано, кўнгул.

* * *

Топулмас ҳусн мулкинда сенга тенг бир қамар манзар,
На манзар, манзари шоҳид, на шоҳид, шоҳиди дилбар.

Бу кун Юсуф жамолини қилибтур ҳақ санга бахшиш,
На бахшиш, бахшиши давлат, на давлат, давлати мафхар.

Сўзунг дурру жавоҳирдур, кўнгуллар ганжина лойиқ,
На лойиқ, лойиқи хисрав, на хисрав, хисрави кишвар.

Шакардан тотлидур хулқунг, карамда хотиринг матлаб,
На матлаб, матлаби маъдан, на маъдан, мадани жавҳар.

Зиҳи давлатли ошиқким, сенинг бирлан қилур ишрат,
На ишрат, ишрати жаннат, на жаннат, жаннати кавсар.

Бу ҳуснунг шавқи завқинда кўнгул тўтилари тобти,
На тобти, тобти хуш лаззат, на лаззат, лаззати шаккар.

Жамолинг нақшина Сайфи Саройи бағлади сурат
На сурат, сурати ҳасно, на ҳасно, ҳусни жонпарвар.

* * *

Кўркли юзунгга боққан кўзларга жон кўрунур
Дойим мурассаъ оғзинг гавҳарфишон кўрунур.

Бозор ичинда ҳуснунг ишва сотиб олур жон,
Бўстон ичинда қаддинг сарви равон кўрунур.

Ҳақ сунъи ой юзунгни қилмоқ учун тамошо
Ҳар субҳидам қопунгда халқи жаҳон кўрунур.

Эрта-кеча кўзумдин кетмас учун хаёлинг,
Не ерга боқсам анда ҳуснунг аён кўрунур.

Сайфи Саройи назми ҳуснунг сифоти бирла
Дойим бу эл тилинда хуш дилситон кўрунур.

* * *

Қуруб қоши ёсин қаро кўзларинг,
Отар кирпук ўқин манго кўзларинг.

Бир ўқ бирла Рустамни отдин йиқар,
Неча отса қилмас хато кўзларинг.

Қароқчи бало қилса туз ёзида,
Қилур доим элда бало кўзларинг.

Олур сабр жондин, кўнгулдан қарор
Кима боқса бир кез қиё кўзларинг.

Кўнгулларни боғлаб қаро зулфина,
Ўсанмасми жонлар оло кўзларинг.

Не йўлдан бу Сайфи Саройининг ўш
Тўкуб қонин ичар қано кўзларинг.

Агар ҳай демасанг, жаҳонни хароб
Қилур ғамза билан ёно кўзларинг.

* * *

Қамар юзунгдин бўлур мунаввар,
Шакар сўзунгдан келур мукаррар.

Гунаш юзунгни кўруб халойиқ,
Бўлуб турурлар санга мусаххар.

Кўнгулга дойим фараҳ берурга
Келиб хаёлинг бўдур мусаввар.

Туганди умрум фироқ элинда,
Қачон висолинг бўлур муяссар.

Ўқур сифотинг бу Сайфи шайдо,
Ёзиб дафотир уза муфассар.

* * *

Янги ойдур қошинг, эй кўркабойим,
Қилур байрам юзунгни кўрса сойим.

Сув ичканда дудоғингдан сув томса,
Битар қанду шакар ул ерда дойим.

Жамолингдур бу кун олам сафоси,
Хаёлингдур ҳамиша жон физойим.

Керак ўлтур, керак асра, қулунгман,
Муборак буйруғунгдур қутлу ройим.

Муфарриҳ назм этиб Сайфи Саройи
Сифотингни ўқур, эй кўркабойим.

ФИ АВСОФИ ШУАРО

Жаҳон шоирлари, эй гулшани боғ,
Кими булбул дурур сўзда, кими зоғ

Кими тўти бекин чайнар шакарни,
Кими лафзи билан ўртар дарарни.

Кимининг сўзлари мавзуну ширин,
Кимининг лойиқи ташрифу таҳсин.

Кими ўзганинг ашъорин меним дер,
Кими ҳалво киби шалғам чўбин ер.

Кими маъний қўюб лафзин тузотур,
Кими вазнин бузуб санъат кузотур.

Аларнинг ўш бири Сайфи Саройи,
Жаҳон орифларининг хоки пойи.

Ани сен жумла шоир камтари бил,
Қамар юзга ҳамиша муштари бил.

ҚАСИДА

Олтун қанотин очти эса субҳ сунқури,
Кўк кўлга ботти жумла кавокиб кабутари.

Исфандиёри Рум чиқиб тиктиса алам,
Бўлди кўруб ҳазимат они шом лашкари.

Тўкти қирмизи май қон ақитиб чарх тосина,
Туннунг юрак томирин очиб субҳ ништари.

Қушлар кўруб ҳавода ани бошлади равон,
Тили отиланча ўкмага аллоҳу акбари.

Жаннат менгиз безадиса ул дам ўзин жаҳон,
Рақс урди ошиқона юруб чарх чанбари.

Бўстон ичинда турли чечак анжуман қуруб,
Раҳмат шароби бирла бўлуб маст ҳар бири.

Сунди пиёла лола қизил гулга гул ичиб,
Булбулга қарши очти жамолин яна тари.

Булбул муғанний бўлди навода тузуб нағам,
Наргисни уйғариб яна эсритти абҳари.

Маъшуқа қомати киби турлик чечак аро,
Хуш қўлларин солиб солинур сарв ари-бари.

Бўстон ичинда мушк сота бошлади сабо,
Тўлди жаҳон димоғина гуллар муаттари.

Ул анжуман ичинда эдим, келди ногаҳон
Бир хуш ҳабиб манзару ушшоқ дилбари.

Қаддин кўруб ер ўпти анинг сарви бўстон,
Зулфи буроқти олама мушк ила анбари,

Айди равон қасидан ғарро қилиб бу кун,
Элткил анинг қатинаким ул даҳр мафхари.

Искандариянинг малики бўзлар аҳли жуд,
Ким Ҳотами замона керак бўлса чокари.

Ҳамза юракли эрдам эри Рустами замон
Бу аср ичинда ўзларининг йўқ баробари.

Эй маъдани шижоату маҳдийи рўзгор,
В-эй манбаи саховату иқбол манзари.

Сен ул ягона фориси чобуксуворсен,
Бир ўқ билан йиқарсен урубон ғазанфари.

Шатранжи бахту нарди саодат сенинг билан
Ким ўйнади утулдию боғланди шаш дари.

Базмингда тутти Зуҳра бу ушшоқ пардасин,
Соқий қамар бўлуб санга тегручи муштари.

Сайфи Саройи хидматинга мадҳ ўқуб тўкар
Баҳри аруз ичиндан олиб дурри жавҳари,

Бўлди ғидойи руҳу кўнгуллар муфарриҳи,
Кўркли сифатларинг била девону дафтари.

Бу мадҳ ул қасидаға қилдим жавобким
Тун зулфини кесарда тутуб субҳ ханжари.

Неча тўзутса боди баҳорий абиру мушк,
Неча чаманда боди хазон қилса заргарий.

Ончаға тегру эгу отинг хайр уза қолиб,
Сўзлансин эл тилинда жаҳоннинг диловари.

ҚИТЪАЛАР

Недур ул ким сўқуб тартиб бунгалмас,
Боши захми даво бирлан ўнгалмас.

* * *

Ким келди эса жаҳонға, шак йўқки, кетар,
Оқил келибон бу ерда кўп хайр этар,
Сен эгулук эт дағи тенгизга солғил,
Ёзида санга яқин бил ул хайр етар.

АСАРЛАРИДАН ҲИКМАТЛАР

* * *

Ёмон бирла умрни зое этма,
Қуру найдан киши шаккар емиш йўқ.

* * *

Қил ҳазар душман сўзиндин, эй рафиқ,
Неким ул айтса, анинг аксин эт.

* * *

Оқил ул сўзни ўринда сўзлагай,
Ҳам жавобини муносиб кўзлагай.

* * *

Сўзунг дурру жавоҳирдур кўнгуллар ганжина лойиқ.

* * *

Ҳақиқий дўстунг ёрингдур улким,
Қўлунг тутса оёқдин тушганингда.

* * *

Улуғлик тиласанг сахий бўл, сахий,
Сахийни севар ҳақ таоло, ахий.

* * *

Ичириб элга қошуқ бирла шурба,
Чўмуч сопи билан кўзини чиқарма.

* * *

Нафсин ўлтурган эр бўлур ғозий,
Эр эсанг ҳосил эт анинг бикин от.

* * *

Дард ўзи шаҳд, агар заҳар эрур,
Бадр кавокиб аро анвар эрур.
Ўз еридин алар қилса интиқол,
Иккиси ҳам ўлғуси пажмурда ҳол.

* * *

Хотин содиқ, ани севгил, азиз эр,
Ҳар оғир ишда ҳам доим сени дер.
Унга дўст бўлгил, уни севгил, кўнгул бер.
Унинг сўз баҳридан гавҳарларин тер.

* * *

Билурсан заҳмина чун тоқатинг йўқ,
Қўлингни суқмагил ақраб инина.

* * *

Бу муддатни ғанимат бил, бу фурсатда вафолар қил,
Бу иззат бирла бўл кўп йил халойиқнинг севар жони.

«СУҲАЙЛ ВА ГУЛДУРСУН»
Достон

Эмас афсона чин ушбу битилмиш,
Бу чин афсонатек ишқда етилмиш.

Айиттим оғлабон даврим жафосин,
Бир эрнинг қиссайи аҳду вафосин.

Темур Урганжа тортиб келди лашкар,
Кўруб кўз — кўр, бўлиб қолди қулоқ — кар.

Қўзутти1 жанг билан оламда тўфон,
Оқитти сув текин ер узра кўп қон.

Экинчи эвлари ёқилди ўтқа,
Будай соврулди, тупроқ бўлди бўтқа.

Ўлиб катти сўғишда6 Тўхтамишхон,
Тири айрилди тувғондин туғушғон.

Суҳайли алпни элттилар асирга,
Ҳама қолди бўлуб ожиз бу сирга.

Сипоҳийлар қилолмай қолди чора,
Фақат қондирди бу ғам дилда ёра.

Суҳайл ҳусни эрур Юсуфдин олий,
Этар мот олмани юзининг оли.

Бийик ардамлари бор, сўзи ширин,
Бўлур ошиқ ани кўрганда Ширин.

Вале жавр тоши ёғиб боши узра,
Этиðти бошини хам қоши узра.

Уна йўқтур зулмкорларда парво,
Кима мунгайсин этиб дарда даво?

Фақат ҳолини кўрганлар этур оҳ,
Учар атрофда қушлар – дардли ҳамроҳ.

Бўлуб мутриб гулистонларда булбул,
Қилур минг турли нағма бирла ғулғул.

Бошин эгмиш етиб олтин бошоқлар,
Бошоқларни экинчилар машоқлар.

Йиғор дон эл учун шундан экинчи,
Эрур бор экмагидиндур илинжи.

Оғочларда шакар текин емишлар.
Бу ерни эллари ужмоҳ6 демишлар.

Суҳайл шу йўл узар бормоқда ғамгин,
Севинчи қора кийган, кўзи намгин.

Унинг кўнглинда сўлғинлиқ ҳамиша,
Кўринмас унга гулзору на беша.

Суҳайлнинг чоҳда ётмиши

Пою илкин этиб занжир билан банд,
Оғочнида анга эттилар побанд.

Ва они ташладилар катта чоҳга,
Сира осмай алар гўш оҳу воҳга.

Гунаш дунё юзиндин чоҳға ботти,
Узулган гул текин тупроқда ётти.

У ётган чоҳ ичи йўқ шуълайи нур,
Ўлангамас тирига эрди бир гўр.

Ва лекин эрдами бор, сув ўлмас,
Қавиларға ҳеч анда қўрқув бўлмас.

Фалак айланмаси-ла давр етгай,
Адолат урлуғундин бахт битгай.

Суҳайлнинг туш кўрмиши

Азоб ичра ётиб зиндонда Суҳайл,
Этарди ҳорғонида уйқуни майл.

Кўруб уйқуда ҳам қўрқувли тушдин,
Қолурди айрилиб ҳар дамда ҳушдин.

Бу тушда: бир пари боғда юрармиш,
Юруб боғ ичра у гуллар терармиш.

Деюб анга Суҳайл: «Не гул терурсен?
Ўзинг гулшанда кўркли гул эрурсен.

Недур зотинг, пари ё одамизод?
Манга айт, одинги доим этай ёд,

Шукурлар этойин аллоға минг бор,
Ки еткурди манга сентек гунаш ёр».

Жавоб кутти бўлуб у иш аро маст,
Вале тақдир кулуб тез бермади даст.

Ғазолдек силкиниб қочти париваш,
Суҳайл кўнглиға ташлаб катта оташ.

Суҳайл юрди пари қочған сориға,
Етай деб маҳваши — дилкаш париға.

Етолмай кўргони рухсори моҳға,
Йиқилди югрубон6 пой узра чоҳға.

Уёниб билди шунда туш эконин,
Ва сезди ботғанин андуҳ тиконин.

Шоҳ қизи Гулдурсун Суҳайлни кўргони
ва уни севиб қолғанин баёни

Ўлан узра қурулған хаймада шоҳ,
Зафардан шод бўлуб ётмишди огоҳ.

Бор эрди шоҳ қизи, Гулдурсун оти,
Тилим эврилмас айтмоға сифоти(н).

Эмас гул юзи Гулдурсундин ортуқ,
Анинг кўнглинда ишқ тенгиздин ортуқ.

Этурди фасли гул сайри хиёбон,
Неча маҳрамлари бирлан хиромон.

Шу он келтурдилар чоҳга Суҳайлни,
Гулдурсун боқибон тўхтатти сайлни.

Суҳайлни кўрдию, айланди биртек
Кунаш гирдинда юрган мисли – ертек.

Ўзин гул билдию, булбул — Суҳайлни,
Уни севдию, таслим этти майлни.

Ва не чора қисин булбул қафасда,
Керак гул ғунчаси озод нафасда.

Севар булбул гулин, гул булбулин ҳам,
Нечун гул айласин булбул кўзин нам?

Келиб Гулдурсун кўнглина бу сўзлар,
Кежиб кунларки, бунга чора излар.

У излаб чора, яхши чора топти,
Солиб ичина ғурниқ эви ёпти.

Эвини истади посбонға бермак,
Кечин бориб Суҳайлни ўлди кўрмак.

Гулдурсуннинг чоҳға тушуб Суҳайл билан сўзлашғони

Кечин бўлғач, бориб посбонға ўтру,
Ўзин хоҳишин айтти анда ўтру.

Эпи еб, исригач бир онда посбон,
Чоҳ ичра боқти тез хуршиди тобон.

Не кўрсунким, бўлуб тупроқда беҳол,
Суҳайл ётур, топтолмиш янғли гул ол.

Кўруб Гулдурсун оғлаб ҳолиға юз,
Чоҳ ичра кирди, қўйди юзина юз.

Суҳайл бошин кўториб кўрди қизни,
Қул эрмас, подшоҳ деб сезди ўзни.

Ўнгинда тушдакин кўрганга у шод,
Алам тоши синиб, дил бўлди озод.

Алар юз қўйишиб бир-бир юзина,
Узоқ боқиштилар бир-бир кўзина.

Гулдурсун айтти анга: Мен фидойинг.
Суҳайл айтти анга: Ўлдим гадойинг.

Сенингсиз манга оламдур қаронғу,
Ўлимда солмағай бизлара ғулғу.

Агар минг жоним ўлса сенга тортиқ,
Бўлурму дўсту ёрлиқ шундан ортиқ?

Суҳайл билан Гулдурсуннинг чоҳдин
чиқиб қочғонлари баёни

Бу кеч сенгаю менга келди бир гез,
Деди Суҳайлға Гулдурсун: «Туруб тез

Чиқиб чоҳдин узоқларға қочайлик,
Бу ерда ағламай кўнгил очайлик».

Суҳайл кийди туруб арвад қумошин,
Чиқарса кимса йўқ, чоҳдин у бошин.

Алар қўйди иккиси йўл сари пой,
Боқиб турғонда йўлға зар сочиб ой.

Бирикиб кетти ошиқлар узоққа,
Илинмай йўл уза қўйғон тузоққа.

Алар кўп юрдию саҳроға кирди,
Гунашдин саҳро ичра дўзах эрди.

Йўқ эрди сув, емакка анда ўтмак,
Агар бўлганда ҳам ақчаси лак-лак.

Учиб келмас эди қушлар бу ерга,
Топилмас эрди сув, ташна ҳар эрға.

Йиқилди ташна Гулдурсун очиндин,
Кўмак кимдин келур, чўл ичра кимдин?!

Суҳайл борди топурға сувға, донға,
Вале дармон беролмай қолди жонға,

У ёлғиз саҳро ичра қолди ёлғиз,
Бўлуб ташна, қуруб қолғонтек илдиз.

Менга яхши деди ёр бирла ўлмак,
На лозим ғам билан дунёда қолмак!

Шу сўзни айтти, тиғ урди ўзиға,
Кўринмай қолди кенг олам кўзиға.

Суҳайл оҳидин шу дам қўпти бўрон,
Анингтекким, бузулди чархи даврон.

Алар узра тўкилди, кўмди тупроқ,
Бу сирни танҳо саҳро билди кўпроқ.

Анга келди шараф мард ўлмагиндин,
На келгай эрди қўрқуб қолмагиндин?!

Ўлурму севги ҳам бил, шундин ортуқ,
Ки иккиси қилур жонини тортуқ.

Хотин содиқ, ани севгил, азиз эр,
Ҳар оғир ишда ҳам доим сени дер.

Унга дўст бўл, уни севгил, кўнгул бер,
Унинг сўз баҳридан гавҳарларин тер!

Келиб кўнглима Мажнун, Лайли ёди,
Дафотир устина сўз сели ёғди.

Бўлур бу битикким, тарихга ёдгор,
Бу ёдгоримда ёлғон йўғу чин бор.

Битилган номани эллар ўқуғай,
Суҳайлнинг тарихини тоза билғай.

Илоҳо, асрагин Сайфи Саройинг,
Халос айлаб зулмдин кенг саройинг.

Эди юз тўқсон олти, наврўз ойи,
Хатм этти буни Сайфи Саройи.

«ГУЛИСТОНИ БИТ-ТУРКИЙ»ДАН
ҲИКОЯТЛАР

Бир султоннинг уч ўғли бор эди. Иккиси узун бўйли, соҳибжамол дағи бири қисқа бўйли эди. Бир кун султон бу қисқа бўйли ўғлина ҳақорат кўзи била боқти. Ўғлон фаросат билан билди, дағи айтди: «Эй ота, узун бўйли аҳмақдан қисқа бўйли оқил яхшироқ дурур…

Шеър

Бир ориқ оқил одамий айтти,
Бир семиз аблаҳа келиб қарши.
Неча бўлса заиф тозий ит,
Бир тавила эшакдан ул яхши.

Бу латифа султонға хуш келди, дағи кулди, қариндошлари эшитиб малул бўлди.

Ҳикоят

Нўширавони одилга овда кийик шишладилар. Туз йўқ эди. Бир қул кентга бордиким, туз кетургай. Нўширавон анга айтти: «Тузни қиймат билан олгилким, расм қолиб кент хароб бўлмасун». Ул қул айтти: «Бу қадар туз олмоқ билан не халал келгай?» Айтти: «Зулмнинг асоси аввал оз эди. Ҳар ким келди мазид қилди, то бу ғоятқа етти».

Шеър

Раият боғининг султон олиб еса бир олмасин,
Юзор мундин егай бир қул барини илмайин тишка.
Буюрса беш юмуртқани олурға куч била султон,
Навкарлари тутуб санчар йигирма ғозни бир шишка.

Ҳикоят

Бир курашчи паҳлавон уч юз олтмиш турли кураш илмин билур эрди. Текма бир кун бир турли илм билан курашур эди.Шогирдлариндан бир соҳибжамол ўғлон билан хотири мутааллиқ бўлуб, уч юз элли тўққуз турли кураш илмин анга ўргатти; ўғлон ул ғоятқа еттиким, бу вилоятда не қадар курашчи бор  эди, барчасин бости. Бир кун султон хидматина келиб, ер ўпуб айтти: «Устодимнинг меним уза тарбият ҳаққи бор, йўқса қувватда ва санъатда мен андан ортуқман». Бу сўз султонга хуш келмади. Буюрдиким курашсунлар. Мақом тартиб қилдилар. Аркони давлат ва аъёни ҳазрат умаро ва вузаро ҳозир бўлдилар. Ўғлон усрук фил каби майдона кириб, тасаввур эттиким, темурдан тоғ бўлса, ериндан қўпорғайман.
Устоди дағи билдиким, ўзиндан ортуқ турур. Ул бир илмниким мундане кизлаб эди, ани амалга кетурди. Ўғлон дав эта билмади. Ўғлонни кўтариб, ҳаводан ерга урди. Халқдан ғирев қўпти.

Султон буюрди: Устодина хилъат ва неъмат бердилар. Дағи ўғлонни маломат қилдиларким, сен ўз устодинг билан даъво қилдинг, даъвонг ботил бўлди.

Ўғлон айтти: «Ула меним уза қувват билан ғолиб бўлмади, балки кураш таълиминдан бир дақиқани кизламиш, ани била ғолиб бўлди».

Устоди айтти: «Бали, ул дақиқани букун учун кизлаб эдим».

Оқиллар масали турур: «Дўстқа ул қадар ёри қилғилким, душман бўлса зафар топмағай».

Шеър

Ё вафо йўқ турур бу оламда,
Ё киши қилмади жаҳонда ани.
Мендан ўқ илмин ўграниб кеткан,
Оқибат қилди ул нишона мани.

Ҳикоят

Икки хуросоний фақир бири-бири суҳбатина мулозим бўлур, саёҳат қилур эдилар. Бири заиф ва бири қавий эди. Заиф қундуз уруж тутар,кеча ифтор этар дағи қавийси кунда уч навбат емак ер. Бир кун буларни бир шаҳарнинг эшикинда жосус деб туҳмат билан туттилар.

Иккисини бир эвга солдилар, дағи эшикни маҳкам бекитдилар.

Бир жумъадан сўнгра маълум қилдиларким, ёзуқлари йўқ эмиш,келиб кўрдиларким, қавийси ўлмиш, заифи саломат қолмиш. Таажжуб қилдиларким, нечук бўлди деб. Бир ҳаким ҳозир эди. Айтти: «Агар мунунг хилофи бўлса, ажаб бўлғай эди. Ул бири кўп ер эди, очлиққа тоқат кетурмади, ўлди. Дағи бу бири оз ер эди, одатинча сабр этиб саломат қолди».

Шеър

Ҳар кима бўлса табиат оз емак,
Оллина келса машаққат сабр этар.
Ким бадан беслар эса кенг айш уза,
Тор ерга ўғраса элдан кетар.

Ҳикоят

Бир ўғри бир тиланчига айтти: «Уялмасмисанким, текма бир хасис қатина бориб бучук ҳабба учун юз сувун тўкуб, алинг узатурсан». Фақир айтти:

Шеър

Кўб яхши алин узатиб андан тиламак
Ким, икки дирам учун қўлун кескайлар.

Ҳикоят

Бир тожир ўғлин айтурлар кўб турли илму ҳунар билур эди.Қачонким, олимлар мажлисинда ўтурса, бир калима сўз сўзламас эди.Бир кун отаси айтти: «Эй ўғлум, сен дағи сўзлагил онларданким билурсан». Айтти: «Қўрқарман, билмаганимдан сўрғайлар, жавоб топмайин хижил бўлғайман».

Шеър

Хонақоҳ эшикинда бир сўфи
Қабқабина урур эди мисмор.
Бир сиðоҳи енгин тутиб айтти,
Отима наъл урғул, эй байтор.

Ҳикоят

Султон Маҳмуд қуллариндан бир нечасини келиб, Хожа Ҳасан Маймандийга сўрдиларким: «Бу кун султон сенга не айтти, фалон маслаҳатда?» Айтти: «Ул сизга дағи ўртукли қолмағай, эшитгайсиз». Онлар айтти: «Сен вазири мамлакатсан, ул сўзниким, султон сенга айтқай, ани бизинг текинларга айтмоқ раво дегул». Хожа Ҳасан айтти: «Ул эътиқод биланким билурсиз, кишига айтмоқ керакмас, бас нечун сўрарсиз?»

Шеър

Қилмади розин биликли ёр, фош,
Кетмасун деб шоҳ сирри бирла бош.

Ҳикоят

Бир кун Рустам онасина қатти сўзлади. Анинг кўнгли оғриб, йиғлаб айтти: «Магар кичикликни унуттунгким улуғлуқ этарсан».

Шеър

Онаси инжиниб Рустамга айтти,
Аё кўрган ўзун ҳайбатли арслон.
Агар бўлса эди ёдингда ул кун –
Ким, алимда эдинг бир яшар ўғлон.
Букун бўйла менга жавр этмас эдинг –
Ки, сен бир паҳлавон, мен бир қари жон.

Ҳикоят

Бир ҳаким ўғлонларина насиҳат берур эдиким: «Эй ўғлонларим,эрдам ўгранингким, дунёнинг молина ва мулкина ва жоҳина эътибор йўқ турур. Жоҳ бир кун эшикдан чиқиб кетар дағи олтунини, кумушни сафарда ҳаромий олур, ё шаҳарда ўғри, ё соҳиби еб тугатур, аммо эрдам – бир чашма дурурким, доим суви тошиб кела дурур дағи эрдам эяси давлатиндан тушса, қайғуси йўқ турур. Анинг учунким, эрдам эясининг давлати турур дағи эрдам эяси қанда борса, олтун берурлар дағи юқори кечурурлар ва лекин эрдамсизлар луқма тиланиб, миннат юкин кўтариб юрурлар».

Шеър

Шом элинда фитна қўбти бир замон,
Ўйлаким, бўлди жаҳонда достон.

Халқи кетти хонумонин тарк этиб,
Еттилар ўзга вилоятқа келиб.

Топти эрдамли киши анда шараф,
Эй неча эрдамсиз эр бўлди талаф.

Бўлди эрдамли фақир ўғли вазир,
Қолди эрдамсиз вазир ўғли фақир.

Эрдам – эрнинг давлатидур бил яқин –
Ким, туганмас мол эрур матлаблайин.

Асарни тўлиқ ҳолда саҳифа пастида мутолаа қилинг

ИЗОҲТАЛАБ СЎЗЛАР

мукаррар – такрор-такрор
кунаш – қуёш
мусаххар – таслим
фараҳ – шодлик, қувонч
мусаввар – мужассам, тасвир этилган
элинда – қўлида
дафотир – дафтарлар
муфассар – тафсир, шарҳ
зоғ – қарға
бекин – каби, дай
дурар – дурлар, марваридлар
мавзун – вазнли
санъат кузатур – санъатни кўзлайди, санъатбозлик қилади
хоки пойи – оёқлари остининг тупроғи
муштари – талабгор
оғлабон – йиғлаб, ачиниб
уёниб – уйғониб
хайма – чодир, ўтов
эврилмас – айланмас
сифоти(н) – сифатларини
тенгиз – денгиз
маҳрам – дугоналари, канизаклари
айланди биртек – ҳайрон бўлиб айланаверди
қисин – қилсин
кежиб – кечиб
ғурниқ – қулф, занжир
ўлди кўрмак – кўрмоқчи бўлди
кечин – кеч
ўтру – 1) ўтириб ва 2) қаршисида
эпи – шароб, бўза
исригач – маст бўлгач
оғлаб – йиғлаб
ғулғу – жудолик
гез – вақт, кез, пайт
арвад – бадан
қумош – товар, кийим
ўтмак – емаклик, овқат
қўзутти – қўзғатди
оқитти – оқизди
текин – каби
экинчи – деҳқон
будай – буғдой
сўғиш – жанг
тири – тирик
ёра – яра, жароҳат
оли – қизил
ардам – фазилат, олий хислатлари
уна – унга
мутриб – куйчи, ашулачи
етиб – пишиб етилиб
машоқлар – йиғиб оладилар, хирмон қиладилар
оғочлар – дарахтлар, (мевали дарахтлар)
емишлар – мевалар
эллари – халқи, одамлари
ужмоҳ – жаннат
намгин – намли, ёшли
беша – ўрмон
пою – оёқ
оғочнида – ёғоч тахтакачда
чоҳ – қудуқ
гўш – қулоқ
гунаш – қуёш
ўлангамас – ўлганга эмас
— эрдам – номуси, ори
урлуғ – уруғ
олинги – отингни
ғазол (ғизол) – оҳу, жайрон
рухсори моҳ – ой юзли, юзи ойдай
югриб-он – югуриб бориб
ўлурму – бўладими
дафотир – дафтарлар
битик – ёзув, асар
ёди – этти
хатм этти – тугатти, тамомлади

Mumtoz turkcha adabiyotning eng yorqin siymolaridan biri Sayfi Saroyidir. Uning yashab ijod qilib o‘tgan davri tarixda O‘zbekxon o‘g‘li Tinibek va Jonibeklarning hukmronligi davriga to‘g‘ri keladi. XIII asrdagi mo‘g‘ullar istilosi mamlakatni izdan chiqargan edi. Bu bosqin tufayli ko‘plab kishilar qirildi. Ko‘plab shoirlar o‘zga yurtlarga ketib qoldi. Sayfi Saroyi ham shulardan biri edi.

SAYFI SAROYI VA UNING
ASARLARI HAQIDA

Sayfi Saroyi XIV asrda yashab ijod qilgan turkiy adabiyot vakillaridan biridir. U adabiyotimizda shoir va tarjimon sifatida o‘z o‘rniga ega.

Manbalardan ma’lum bo‘lishicha, Sayfi Saroyi 1321 yilda Qamishli yurtida tug‘ilgan. Qamishli-Xorazmdagi qishloqlardan birining nomi. Ammo u nom Volga bo‘yida ham ko‘p uchraydi. U Qamishlidan bilimini oshirish uchun Saroyga keladi. Saroy-Oltin O‘rda davlatining poytaxtidir. Muhammad ibn Arabshohning yozishicha, «Saroy tutgan o‘rni va xalqining juda ko‘p bo‘lishi bilan eng katta shaharlarning birisi edi. U fan markaziga aylandi. Oz vaqti ichida bu yerda ko‘plab atoqli, mashhur kishilar to‘plandi». Ular orasida Qutbiddin ar-Roziy, Ma’sud Taftazoniy, Kamoliddin at-Turkmaniy, Hofiz ibn Bazzoziylar bor edi. Shuningdek, mashhur shoir Kamoliddin Xo‘jandiyning ham XIV asr oxirlarida Saroyda yashab ijod etganligi yaxshi ma’lum. Shoir shu yerda yashab turgan davrida «Saroyi» degan taxallusini olgan. Sayfi uning ismi bo‘lib, «Qilich» degan ma’noni bildiradi. /B.To‘xliyev. 9-sinf. 189-190-betlar/.

Sayfi Saroyining yashab ijod qilib o‘tgan davri tarixda O‘zbekxon o‘g‘li Tinibek va Jonibeklarning hukmronligi davriga to‘g‘ri keladi. XIII asrdagi mo‘g‘ullar istilosi mamlakatni izdan chiqargan edi. Bu bosqin tufayli ko‘plab kishilar qirildi. Ko‘plab shoirlar o‘zga yurtlarga ketib qoldi. Sayfi Saroyi ham shulardan biri edi. U shunday yozadi:

O‘sib tuprog‘im uzra nayzalar, men evdin ayrildim,
Vatandin benishon o‘ldimda, o‘zga yurtga evrildim.

Nechun menga falak javr ayladi, qanday gunohim bor?
Iloho ayla kam jabring, men elga sodiq ul erdim.

Demak, Sayfi Saroyi Movarounnahrda, Oltin O‘rda davlatining poytaxti Saroyda yashab ijod qilgan. Misr va Turkiyada ham yashagan. «Guliston bit-turkiy» kitobidagi quyidagi misralar shoirning Misr maliklaridan birining xizmatida bo‘lganligi, qarib qolganligi tufayli o‘z vataniga ketish uchun malikdan ruxsat so‘raganidan dalolat beradi:

Ilohiy bu qari miskin qulingni,
Bag‘ishla ko‘rguzub to‘g‘ri yo‘lingni.

Maliklar rasmidir dilshod qilmoq,
Qarisa qullarin ozod qilmoq.

Qari yorli quling Sayfi Saroyi,
Faqiru benavo lutfing gadoyi.

Ani lutfing bilan dilshod qilg‘il,
Bag‘ishlab yozuqin ozod qilg‘il.

Adib taxminan 1396 yilda vafot etgan.
Sayfi Saroyining o‘zbek adabiyoti taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi bebahodir. Undan bizgacha, bir qancha g‘azal, qasida, qit’a, ruboiylar, «Suhayl va Guldursun» dostoni, «Sinbondnoma», «Guliston» kabi asarlarining erkin tarjimalari yetib kelgan. Bulardan tashqari, Sa’diy «Guliston»i tarjimasiga kiritilgan original she’riy parchalar, masnaviylar ham Sayfi Saroyi qalamiga mansubdir. Shoir g‘azallarida shakl va mazmun birligini birinchi o‘ringa qo‘yadi. Shoirning «Shoirlar ta’rifida» degan masnaviysida ijodkorlarga talabchan munosabatda bo‘ladi:

Jahon shoirlari, ey gulshani bog‘,
Kimi bulbuldurur so‘zda, kimi zog‘.

Kimi to‘ti tegin chaynar shakarni,
Kimi lafzi bilan o‘rtar durarni.

Kimining so‘zlari mavzunu shirin,
Kimining loyiqi ta’rifi tahsin.

Kimi o‘zganing ash’orin menim der,
Kimi hayvon kabi shalg‘am cho‘pin yer.

Kimi ma’ni tuzub vaznin tuzotur,
Kimi vaznin buzub, san’at kuzotur.

Sayfi Saroyining lirik she’rlari miqdor jihatdan juda oz. Devon tariqasida tartib berilmagan. Bizgacha undan faqat «Gulistoni bit-turkiy» asarining kirish qismidagi va so‘nggi varaqlaridagi «Ko‘ngul», «Topulmas», «Ko‘zlaring», «Taolalloh zehi surat», «Ul yuzi oy», «Yangi oy», «Qamar yuzingdin», «Yerur», «Tutar», «Meningtek nechalar hayron», «Ko‘rinur» kabi g‘azallari va bir «Bahor tasviri» she’ri yetib kelgan. Shu she’rlar ham shoir she’riyati haqida ma’lum tasavvur uyg‘otadi.

Sayfi Saroyi she’rlariga nazar solsak, mavzu jihatdan turlicha ekanligini ko‘ramiz. Ishq-muhabbat, vafodorlik va sadoqat mavzulari yetakchilik qilgani holda, odamiylik, inson qadr-qimmati, ijtimoiy mavzular ham uchraydi. Shoir so‘z o‘yinlaridan mahorat bilan foydalanadi. «Yerur» radifli g‘azali bu jihatdan xarakterlidir:

Dilbarimning zulfi sunbul, chehrasi gulzor erur,
Bo‘yina oshiq sanubar, yuzina gul, zor erur.

Og‘zi fistuq, ko‘rki tangsuq, o‘zi mushfiq yor erur,
Husnining chovi Xitou Chin ichinda bor erur.

Asli alchin, so‘zlari chin, ko‘zlari totor erur,
Ming yashar har kim dudog‘i sharbatin totor erur…

Vasfina Sayfi Saroyining ishi ash’or erur,
Andin o‘zga birla oshiqqa yemak osh, or erur.

Sayfi Saroyi g‘azallari o‘zining ohangdorligi, sodda va o‘ynoqiligi bilan ham ajralib turadi.

Yangi oydur qoshing, ey ko‘rka boyim,
Qilur ta’zim yuzungni ko‘rsa oyim.

Su ichkanda dudog‘ingdan su tomsa,
Bitar qandu shakar ul yerda doyim…

Shoir yaxshilikni ilgari suradi. Yomonlik qilganga ham yaxshilik qil deydi:

Yamonlik qilgan erga, ezgulik qil,
Qopar it og‘zini luqma otadur.

Sayfi Saroyining bunday qarashlari «Gulistoni bit- turkiy»da keltirilgan baytlarda ham ko‘rinadi.

Yetganicha kuching ko‘ngul yopqil,
Kim xaloyiq senga duo qilg‘ay.

Tushgan er hojatin ravo qilsang,
Haq sening hojating ravo qilg‘ay.

Yoki:

Sindirur bo‘lsa urib oltin qadahni katta tosh,
Sinmas oltin qiymati, ortmas bahosi toshning.

Sayfi Saroyi shoir Xorazmiyning tabiat go‘zalligini madh qilgan bir g‘azaliga nazira tariqasida yigirma to‘rt baytlik qasida ham yozgan. Uning bu qasidasi Iskandariya hokimiga bag‘ishlangan. U bizgacha yetib kelgan o‘zbek tilida yozilgan XIV asr qasidasining ilk namunasidir.

Sayfi Saroyining «Suhayl va Guldursun» dostoni ham xarakterlidir. Bu doston haqida manbalarda ma’lumot yo‘q edi. 1966-67 yillarda farg‘onalik Kamolxon Sultonov degan kishining qo‘lida saqlangan qo‘lyozma asosida u topildi. Bu qo‘lyozmada Sayfi Saroyiga zamondosh Tug‘lixoja Xorazmiy, Mavlono Ishoq Xorazmiy, Mavlono Ahmad Urganjiy kabi shoirlarning bir qancha g‘azallari berilgan. So‘nggida Sayfi Saroyining ikki bayti, uch qit’asi va 82 bayt-164 misradan iborat «Suhayl va Guldursun» dostoni berilgan. Bu liro-yepik asardir. Doston asosida dunyoviy ishq yotadi. Sevgida vafodorlik, mardlik tarannum etiladi. Manbalarda qayd etilishicha, doston 1394 yilda yozilgan. Asar Nizomiyning «Xisrav va Shirin», Navoiyning «Mehr va Suhayl» asarlarini eslatadi. Dostonning qisqacha syujeti shunday: Amir Temur Urganchga hujum qiladi. Ko‘p kishi asir olinadi. Ular orasida Suhayl ham bor edi. Temurning qizi Guldursun Suhaylni ko‘rib sevib qoladi. Guldursun qorovullarni mast qilib, Suhaylni banddan ozod qiladi. Ular qochadilar. Sahroda ochlik va suvsizlikdan Guldursun holsizlanib qoladi. Uzoq qishloqqa suv izlab ketgan Suhayl qaytib kelganda Guldursun vafot etgan bo‘ladi. Dahshatga tushgan Suhayl shunday qarorga keladi:

Menga yaxshi bukun yor birla o‘lmak,
Na lozim g‘am bilan dunyoda qolmak.

U o‘ziga tig‘ sanchadi va halok bo‘ladi. Shamol bo‘lib, ularning jasadini qumlar bilan ko‘madi.

Suhayl oh urdi, shu dam qo‘pdi bo‘ron,
Aningtekkim, buzuldi charxi davron.

Alar uzra to‘kildi, ko‘mdi tuproq,
Bu sirni tanho sahro bildi ko‘proq.

Sayfi Saroyining bulardan tashqari, Sa’diyning «Guliston» asarini tarjimasi hisoblangan «Gulistoni bit-turkiy» asari ham yetib kelgan. Olimlarimizning qayd etishicha, hijriy 793, melodiy 1390-91 yillarda tarjima qilingan bu asar fors-tojik shoiri Sa’diy Sheroziyning «Guliston» asarining o‘zbek tilidagi eng birinchi ijodiy tarjimasidir. Sa’diy bu asarni 1258 yilda yozgan edi.

Sayfi Saroyi «Gulistoni bit-turkiy» asarining jahon bo‘yicha birdan-bir nusxasi Leyden universitetining kutubxonasida saqlanmoqda. Bu qo‘lyozmaning fotonusxasi Moskva va Toshkentda ham saqlanmoqda. Farg‘onada topilgan «Yodgornoma»da bor.. Sayfi Saroyi «Guliston»ning asosiy mag‘zini olib uni o‘z zamonasi ruhini aks ettiruvchi yangi hikoyatlar, qit’a va baytlar bilan to‘ldirib, ona tilida xalqiga taqdim etadi. Sayfi Saroyi «Guliston»idagi hikoyatlar quyidagi boblarga bo‘lingan:

Birinchi bob-sultonlar haqidagi hikoyatlar.
Ikkinchi bob-faqirlar axloqi haqidagi hikoyatlar.
Uchinchi bob-qanoatning foydasi haqidagi hikoyatlar.
To‘rtinchi bob-sukutning foydasi haqidagi hikoyatlar.
Beshinchi bob-ishqdagi yigitlik sifati haqidagi hikoyatlar.
Oltinchi bob-qarilikdagi zaiflik sifatlari haqida.
Yettinchi bob-tarbiyaning ta’siri haqida.
Sakkizinchi bob-suhbat odoblari haqida.

Har hikoyatning oxirida masal yoki falsafiy chekinishlar mavjud. Masallar, to‘rtlik, baytlar shoirning mulohazalarini tasdiqlash uchun xizmat qilgan.
Asardagi hikoyatlar mavzulari rang-barang bo‘lganidek, obrazlar ham xilma-xildir. Shohlar, vazirlar, amaldorlar, ruhoniylar, olimlar, hunarmandlar, dehqonlar, darveshlar, o‘g‘rilar, pahlavonlar, savdogarlar va boshqalar. Shartli tarzda nomlanuvi «Asir, podsho va vazir» haqidagi (asir podshoni so‘kishi, ikki vazir ikki xil talqin etishi), («Podsho va uch o‘g‘li») kichik o‘g‘ilning ko‘rimsiz, ammo jasurligi), «Malik, qul va kema», «No‘shiravon va kiyik ovlash», «Tosh bilan bog‘liq hikoyat», «Pahlavon va shogirdi» (shogirdning xiyonati va 360 usul), «Pahlavon va so‘kish», «O‘g‘ri, shoir va itlar» kabi hikoyatlar xarakterlidir.

Umuman, «Gulistoni bit-turkiy»dagi hikoyatlarni o‘qish, undagi mazmun va mohiyatni anglash, hikoyatlardagi qiziqarli tasvirlar har bir o‘quvchini o‘ziga rom eta oladi.

G‘AZALLAR

* * *

Taolalloh, zihi surat, zihi mahbubi ruhoniy,
Kim oning husni shavqindin ko‘ngullar bo‘ldi nuroniy.

Mufarrih shevali dilbar, tili to‘ti, so‘zi shakkar,
Kiyik ko‘zli, qamar manzar, malohat mulki sultoni.

Ko‘ngul olur ko‘zi oli, farah berur engi oli,
Bo‘yidur sarvning toli, yuzi jannat gulistoni.

Gunashtek belgili shohid, jamoli qavlima shohid,
Kechar hasrat bilan zohid yiroqdan ko‘rmaga oni.

Alo, ey dilbari manzur, bu ko‘rkingga bo‘lub mag‘rur,
Ko‘ngullar qilmag‘il ranjur, kechar bu husn davroni.

Bu muddatni g‘animat bil, bu fursatda vafolar qil,
Bu izzat birla bo‘l ko‘p yil, xaloyiqning sevar joni.

Qoshing chun bayram oyidur, jahon husning gadoyidur,
Qulung Sayfi Saroyidur, bukun ul sun’ hayroni.

* * *

Ul yuzi oykim, jahonning jonidur,
Bu zamona xo‘blarining xonidur.

Yosamin tan, qomati sarvi ravon,
Zulfi jannat bog‘ining rayhonidur.

G‘amzasining oltina olam asir,
Ko‘zlari davri qamar fattonidur.

Kirpugining o‘qina jonlar nishon,
Qoshi yosining jahon qurbonidur.

Shams aning har kun yoqosindan tug‘ar,
Ul sababdan bu jahon nuroniydur.

Beslasin ushshoq jonin, chun bukun
Ko‘z qamar, yuz husnining davronidur.

Ko‘rgali Sayfi Saroyi qul ani
Haq taolo sun’ining hayronidur.

* * *

Bu falak nechun meni doim qaro qinda tutar,
Bu otim Sayf o‘ldug‘uchunmi qaro qinda tutar?

Qanda bir erdam eri bo‘lsa oni ko‘zdan solib,
Tekma bir erdamsiz erni ko‘z qaroqinda tutar.

So‘zlarimning javharin orif ko‘rub, qadrin bilib,
Ko‘p baholi dur bekin doim quloqinda tutar.

Ol bilan oldi ko‘ngul mendin bir oy yuzli malih,
Kim muanbar xoli asvad ol yangoqinda tutar.

Husn ichinda yo‘q naziri, lekin ul joni jahon
Doimo oshiqlarini ishtiyoqinda tutar.

Odati budur hamisha bevafo ma’shuqaning,
Kim aning vaslin tilasa, o‘l firoqinda tutar.

Bu falak javri bekin Sayfi Saroyi bag‘rini
Ul yuzi oy hajr o‘tining ihtiroqinda tutar,

* * *

Dilbarimning zulfi sunbul, chehrasi gulzor erur,
Bo‘yina oshiq sanavbar, yuzina gul zor erur.

Og‘zi fastuq, ko‘rki tangsuq, o‘zi mushfiq yor erur,
Husnining chovi Xitou Chin ichinda bor erur.

Asli alchin, so‘zlari chin, ko‘zlari totor erur,
Ming yashar harkim dudog‘i sharbatin totor erur.

Ishqining elchisina ko‘nglum munaqqash dor erur.
Zulfina tushgan ko‘ngullarning maqomi dor erur.

Nechakim ishqi o‘ti bu jon ichinda bor erur,
Kahrabo o‘zra ko‘zumdan dam-badam durbor erur.

Shahd so‘zi, orif o‘zi, voqifi asror erur.
Vasl bo‘stonida xush oshiqlarin asror erur.

Vasfina Sayfi Saroyining ishi ash’or erur,
Andin o‘zga birla oshiqqa yemak osh or erur.

* * *

Ey ko‘rklilar xayoli bilan mubtalo ko‘ngul,
Ko‘zi bilan keturgan o‘zina balo ko‘ngul.

Ne yerda bir qamar kibi yuz ko‘rijak ravon,
Ko‘zo‘ng yumub tusharsan oning o‘tino, ko‘ngul.

Bir gul yangoqli jodu qaraqlig‘a ug‘rasang,
Joning fido qilursen o‘shul dam ango, ko‘ngul.

Sultonlar o‘g‘li zulfina gustox qo‘l sunan,
Sensan elinda bir yo‘li yo‘q benavo, ko‘ngul.

Ul kim seni jafo bila o‘lturmaga tilar,
Ming jon bilan qilursen anga xush duo, ko‘ngul.

Tortib zamona xo‘blarining javrini mudom,
Ko‘rdungmi hech birinda bulardin vafo, ko‘ngul.

Kuydum sening bila necha kez furqat o‘tina,
Yillar chekib sening bila javru jafo, ko‘ngul.

Qozi evi ne yerda, ajab mufti qaydadur.
Qilg‘ay edim sening bila xush mojaro, ko‘ngul.

Sayfi Saroyini bu qaro qinda bog‘lasang.
Xo‘blar jafosi birla bo‘lursen fano, ko‘ngul.

* * *

Topulmas husn mulkinda senga teng bir qamar manzar,
Na manzar, manzari shohid, na shohid, shohidi dilbar.

Bu kun Yusuf jamolini qilibtur haq sanga baxshish,
Na baxshish, baxshishi davlat, na davlat, davlati mafxar.

So‘zung durru javohirdur, ko‘ngullar ganjina loyiq,
Na loyiq, loyiqi xisrav, na xisrav, xisravi kishvar.

Shakardan totlidur xulqung, karamda xotiring matlab,
Na matlab, matlabi ma’dan, na ma’dan, madani javhar.

Zihi davlatli oshiqkim, sening birlan qilur ishrat,
Na ishrat, ishrati jannat, na jannat, jannati kavsar.

Bu husnung shavqi zavqinda ko‘ngul to‘tilari tobti,
Na tobti, tobti xush lazzat, na lazzat, lazzati shakkar.

Jamoling naqshina Sayfi Saroyi bag‘ladi surat
Na surat, surati hasno, na hasno, husni jonparvar.

* * *

Ko‘rkli yuzungga boqqan ko‘zlarga jon ko‘runur
Doyim murassa’ og‘zing gavharfishon ko‘runur.

Bozor ichinda husnung ishva sotib olur jon,
Bo‘ston ichinda qadding sarvi ravon ko‘runur.

Haq sun’i oy yuzungni qilmoq uchun tamosho
Har subhidam qopungda xalqi jahon ko‘runur.

Erta-kecha ko‘zumdin ketmas uchun xayoling,
Ne yerga boqsam anda husnung ayon ko‘runur.

Sayfi Saroyi nazmi husnung sifoti birla
Doyim bu el tilinda xush dilsiton ko‘runur.

* * *

Qurub qoshi yosin qaro ko‘zlaring,
Otar kirpuk o‘qin mango ko‘zlaring.

Bir o‘q birla Rustamni otdin yiqar,
Necha otsa qilmas xato ko‘zlaring.

Qaroqchi balo qilsa tuz yozida,
Qilur doim elda balo ko‘zlaring.

Olur sabr jondin, ko‘nguldan qaror
Kima boqsa bir kez qiyo ko‘zlaring.

Ko‘ngullarni bog‘lab qaro zulfina,
O‘sanmasmi jonlar olo ko‘zlaring.

Ne yo‘ldan bu Sayfi Saroyining o‘sh
To‘kub qonin ichar qano ko‘zlaring.

Agar hay demasang, jahonni xarob
Qilur g‘amza bilan yono ko‘zlaring.

* * *

Qamar yuzungdin bo‘lur munavvar,
Shakar so‘zungdan kelur mukarrar.

Gunash yuzungni ko‘rub xaloyiq,
Bo‘lub tururlar sanga musaxxar.

Ko‘ngulga doyim farah berurga
Kelib xayoling bo‘dur musavvar.

Tugandi umrum firoq elinda,
Qachon visoling bo‘lur muyassar.

O‘qur sifoting bu Sayfi shaydo,
Yozib dafotir uza mufassar.

* * *

Yangi oydur qoshing, ey ko‘rkaboyim,
Qilur bayram yuzungni ko‘rsa soyim.

Suv ichkanda dudog‘ingdan suv tomsa,
Bitar qandu shakar ul yerda doyim.

Jamolingdur bu kun olam safosi,
Xayolingdur hamisha jon fizoyim.

Kerak o‘ltur, kerak asra, qulungman,
Muborak buyrug‘ungdur qutlu royim.

Mufarrih nazm etib Sayfi Saroyi
Sifotingni o‘qur, ey ko‘rkaboyim.

FI AVSOFI SHUARO

Jahon shoirlari, ey gulshani bog‘,
Kimi bulbul durur so‘zda, kimi zog‘

Kimi to‘ti bekin chaynar shakarni,
Kimi lafzi bilan o‘rtar dararni.

Kimining so‘zlari mavzunu shirin,
Kimining loyiqi tashrifu tahsin.

Kimi o‘zganing ash’orin menim der,
Kimi halvo kibi shalg‘am cho‘bin yer.

Kimi ma’niy qo‘yub lafzin tuzotur,
Kimi vaznin buzub san’at kuzotur.

Alarning o‘sh biri Sayfi Saroyi,
Jahon oriflarining xoki poyi.

Ani sen jumla shoir kamtari bil,
Qamar yuzga hamisha mushtari bil.

QASIDA

Oltun qanotin ochti esa subh sunquri,
Ko‘k ko‘lga botti jumla kavokib kabutari.

Isfandiyori Rum chiqib tiktisa alam,
Bo‘ldi ko‘rub hazimat oni shom lashkari.

To‘kti qirmizi may qon aqitib charx tosina,
Tunnung yurak tomirin ochib subh nishtari.

Qushlar ko‘rub havoda ani boshladi ravon,
Tili otilancha o‘kmaga allohu akbari.

Jannat mengiz bezadisa ul dam o‘zin jahon,
Raqs urdi oshiqona yurub charx chanbari.

Bo‘ston ichinda turli chechak anjuman qurub,
Rahmat sharobi birla bo‘lub mast har biri.

Sundi piyola lola qizil gulga gul ichib,
Bulbulga qarshi ochti jamolin yana tari.

Bulbul mug‘anniy bo‘ldi navoda tuzub nag‘am,
Nargisni uyg‘arib yana esritti abhari.

Ma’shuqa qomati kibi turlik chechak aro,
Xush qo‘llarin solib solinur sarv ari-bari.

Bo‘ston ichinda mushk sota boshladi sabo,
To‘ldi jahon dimog‘ina gullar muattari.

Ul anjuman ichinda edim, keldi nogahon
Bir xush habib manzaru ushshoq dilbari.

Qaddin ko‘rub yer o‘pti aning sarvi bo‘ston,
Zulfi buroqti olama mushk ila anbari,

Aydi ravon qasidan g‘arro qilib bu kun,
Eltkil aning qatinakim ul dahr mafxari.

Iskandariyaning maliki bo‘zlar ahli jud,
Kim Hotami zamona kerak bo‘lsa chokari.

Hamza yurakli erdam eri Rustami zamon
Bu asr ichinda o‘zlarining yo‘q barobari.

Ey ma’dani shijoatu mahdiyi ro‘zgor,
V-ey manbai saxovatu iqbol manzari.

Sen ul yagona forisi chobuksuvorsen,
Bir o‘q bilan yiqarsen urubon g‘azanfari.

Shatranji baxtu nardi saodat sening bilan
Kim o‘ynadi utuldiyu bog‘landi shash dari.

Bazmingda tutti Zuhra bu ushshoq pardasin,
Soqiy qamar bo‘lub sanga tegruchi mushtari.

Sayfi Saroyi xidmatinga madh o‘qub to‘kar
Bahri aruz ichindan olib durri javhari,

Bo‘ldi g‘idoyi ruhu ko‘ngullar mufarrihi,
Ko‘rkli sifatlaring bila devonu daftari.

Bu madh ul qasidag‘a qildim javobkim
Tun zulfini kesarda tutub subh xanjari.

Necha to‘zutsa bodi bahoriy abiru mushk,
Necha chamanda bodi xazon qilsa zargariy.

Onchag‘a tegru egu oting xayr uza qolib,
So‘zlansin el tilinda jahonning dilovari.

QIT’ALAR

Nedur ul kim so‘qub tartib bungalmas,
Boshi zaxmi davo birlan o‘ngalmas.

* * *

Kim keldi esa jahong‘a, shak yo‘qki, ketar,
Oqil kelibon bu yerda ko‘p xayr etar,
Sen eguluk et dag‘i tengizga solg‘il,
Yozida sanga yaqin bil ul xayr yetar.

ASARLARIDAN HIKMATLAR

* * *

Yomon birla umrni zoye etma,
Quru naydan kishi shakkar yemish yo‘q.

* * *

Qil hazar dushman so‘zindin, ey rafiq,
Nekim ul aytsa, aning aksin et.

* * *

Oqil ul so‘zni o‘rinda so‘zlagay,
Ham javobini munosib ko‘zlagay.

* * *

So‘zung durru javohirdur ko‘ngullar ganjina loyiq.

* * *

Haqiqiy do‘stung yoringdur ulkim,
Qo‘lung tutsa oyoqdin tushganingda.

* * *

Ulug‘lik tilasang saxiy bo‘l, saxiy,
Saxiyni sevar haq taolo, axiy.

* * *

Ichirib elga qoshuq birla shurba,
Cho‘much sopi bilan ko‘zini chiqarma.

* * *

Nafsin o‘lturgan er bo‘lur g‘oziy,
Er esang hosil et aning bikin ot.

* * *

Dard o‘zi shahd, agar zahar erur,
Badr kavokib aro anvar erur.
O‘z yeridin alar qilsa intiqol,
Ikkisi ham o‘lg‘usi pajmurda hol.

* * *

Xotin sodiq, ani sevgil, aziz er,
Har og‘ir ishda ham doim seni der.
Unga do‘st bo‘lgil, uni sevgil, ko‘ngul ber.
Uning so‘z bahridan gavharlarin ter.

* * *

Bilursan zahmina chun toqating yo‘q,
Qo‘lingni suqmagil aqrab inina.

* * *

Bu muddatni g‘animat bil, bu fursatda vafolar qil,
Bu izzat birla bo‘l ko‘p yil xaloyiqning sevar joni.

«SUHAYL VA GULDURSUN»
Doston

Emas afsona chin ushbu bitilmish,
Bu chin afsonatek ishqda yetilmish.

Ayittim og‘labon davrim jafosin,
Bir erning qissayi ahdu vafosin.

Temur Urganja tortib keldi lashkar,
Ko‘rub ko‘z — ko‘r, bo‘lib qoldi quloq — kar.

Qo‘zutti1 jang bilan olamda to‘fon,
Oqitti suv tekin yer uzra ko‘p qon.

Ekinchi evlari yoqildi o‘tqa,
Buday sovruldi, tuproq bo‘ldi bo‘tqa.

O‘lib katti so‘g‘ishda6 To‘xtamishxon,
Tiri ayrildi tuvg‘ondin tug‘ushg‘on.

Suhayli alpni elttilar asirga,
Hama qoldi bo‘lub ojiz bu sirga.

Sipohiylar qilolmay qoldi chora,
Faqat qondirdi bu g‘am dilda yora.

Suhayl husni erur Yusufdin oliy,
Etar mot olmani yuzining oli.

Biyik ardamlari bor, so‘zi shirin,
Bo‘lur oshiq ani ko‘rganda Shirin.

Vale javr toshi yog‘ib boshi uzra,
Etiðti boshini xam qoshi uzra.

Una yo‘qtur zulmkorlarda parvo,
Kima mungaysin etib darda davo?

Faqat holini ko‘rganlar etur oh,
Uchar atrofda qushlar – dardli hamroh.

Bo‘lub mutrib gulistonlarda bulbul,
Qilur ming turli nag‘ma birla g‘ulg‘ul.

Boshin egmish yetib oltin boshoqlar,
Boshoqlarni ekinchilar mashoqlar.

Yig‘or don el uchun shundan ekinchi,
Erur bor ekmagidindur ilinji.

Og‘ochlarda shakar tekin yemishlar.
Bu yerni ellari ujmoh6 demishlar.

Suhayl shu yo‘l uzar bormoqda g‘amgin,
Sevinchi qora kiygan, ko‘zi namgin.

Uning ko‘nglinda so‘lg‘inliq hamisha,
Ko‘rinmas unga gulzoru na besha.

Suhaylning chohda yotmishi

Poyu ilkin etib zanjir bilan band,
Og‘ochnida anga ettilar poband.

Va oni tashladilar katta chohga,
Sira osmay alar go‘sh ohu vohga.

Gunash dunyo yuzindin chohg‘a botti,
Uzulgan gul tekin tuproqda yotti.

U yotgan choh ichi yo‘q shu’layi nur,
O‘langamas tiriga erdi bir go‘r.

Va lekin erdami bor, suv o‘lmas,
Qavilarg‘a hech anda qo‘rquv bo‘lmas.

Falak aylanmasi-la davr yetgay,
Adolat urlug‘undin baxt bitgay.

Suhaylning tush ko‘rmishi

Azob ichra yotib zindonda Suhayl,
Etardi horg‘onida uyquni mayl.

Ko‘rub uyquda ham qo‘rquvli tushdin,
Qolurdi ayrilib har damda hushdin.

Bu tushda: bir pari bog‘da yurarmish,
Yurub bog‘ ichra u gullar terarmish.

Deyub anga Suhayl: «Ne gul terursen?
O‘zing gulshanda ko‘rkli gul erursen.

Nedur zoting, pari yo odamizod?
Manga ayt, odingi doim etay yod,

Shukurlar etoyin allog‘a ming bor,
Ki yetkurdi manga sentek gunash yor».

Javob kutti bo‘lub u ish aro mast,
Vale taqdir kulub tez bermadi dast.

G‘azoldek silkinib qochti parivash,
Suhayl ko‘nglig‘a tashlab katta otash.

Suhayl yurdi pari qochg‘an sorig‘a,
Yetay deb mahvashi — dilkash parig‘a.

Yetolmay ko‘rgoni ruxsori mohg‘a,
Yiqildi yugrubon6 poy uzra chohg‘a.

Uyonib bildi shunda tush ekonin,
Va sezdi botg‘anin anduh tikonin.

Shoh qizi Guldursun Suhaylni ko‘rgoni
va uni sevib qolg‘anin bayoni

O‘lan uzra qurulg‘an xaymada shoh,
Zafardan shod bo‘lub yotmishdi ogoh.

Bor erdi shoh qizi, Guldursun oti,
Tilim evrilmas aytmog‘a sifoti(n).

Emas gul yuzi Guldursundin ortuq,
Aning ko‘nglinda ishq tengizdin ortuq.

Eturdi fasli gul sayri xiyobon,
Necha mahramlari birlan xiromon.

Shu on kelturdilar chohga Suhaylni,
Guldursun boqibon to‘xtatti saylni.

Suhaylni ko‘rdiyu, aylandi birtek
Kunash girdinda yurgan misli – yertek.

O‘zin gul bildiyu, bulbul — Suhaylni,
Uni sevdiyu, taslim etti maylni.

Va ne chora qisin bulbul qafasda,
Kerak gul g‘unchasi ozod nafasda.

Sevar bulbul gulin, gul bulbulin ham,
Nechun gul aylasin bulbul ko‘zin nam?

Kelib Guldursun ko‘nglina bu so‘zlar,
Kejib kunlarki, bunga chora izlar.

U izlab chora, yaxshi chora topti,
Solib ichina g‘urniq evi yopti.

Evini istadi posbong‘a bermak,
Kechin borib Suhaylni o‘ldi ko‘rmak.

Guldursunning chohg‘a tushub Suhayl bilan so‘zlashg‘oni

Kechin bo‘lg‘ach, borib posbong‘a o‘tru,
O‘zin xohishin aytti anda o‘tru.

Epi yeb, isrigach bir onda posbon,
Choh ichra boqti tez xurshidi tobon.

Ne ko‘rsunkim, bo‘lub tuproqda behol,
Suhayl yotur, toptolmish yang‘li gul ol.

Ko‘rub Guldursun og‘lab holig‘a yuz,
Choh ichra kirdi, qo‘ydi yuzina yuz.

Suhayl boshin ko‘torib ko‘rdi qizni,
Qul ermas, podshoh deb sezdi o‘zni.

O‘nginda tushdakin ko‘rganga u shod,
Alam toshi sinib, dil bo‘ldi ozod.

Alar yuz qo‘yishib bir-bir yuzina,
Uzoq boqishtilar bir-bir ko‘zina.

Guldursun aytti anga: Men fidoying.
Suhayl aytti anga: O‘ldim gadoying.

Seningsiz manga olamdur qarong‘u,
O‘limda solmag‘ay bizlara g‘ulg‘u.

Agar ming jonim o‘lsa senga tortiq,
Bo‘lurmu do‘stu yorliq shundan ortiq?

Suhayl bilan Guldursunning chohdin
chiqib qochg‘onlari bayoni

Bu kech sengayu menga keldi bir gez,
Dedi Suhaylg‘a Guldursun: «Turub tez

Chiqib chohdin uzoqlarg‘a qochaylik,
Bu yerda ag‘lamay ko‘ngil ochaylik».

Suhayl kiydi turub arvad qumoshin,
Chiqarsa kimsa yo‘q, chohdin u boshin.

Alar qo‘ydi ikkisi yo‘l sari poy,
Boqib turg‘onda yo‘lg‘a zar sochib oy.

Birikib ketti oshiqlar uzoqqa,
Ilinmay yo‘l uza qo‘yg‘on tuzoqqa.

Alar ko‘p yurdiyu sahrog‘a kirdi,
Gunashdin sahro ichra do‘zax erdi.

Yo‘q erdi suv, yemakka anda o‘tmak,
Agar bo‘lganda ham aqchasi lak-lak.

Uchib kelmas edi qushlar bu yerga,
Topilmas erdi suv, tashna har erg‘a.

Yiqildi tashna Guldursun ochindin,
Ko‘mak kimdin kelur, cho‘l ichra kimdin?!

Suhayl bordi topurg‘a suvg‘a, dong‘a,
Vale darmon berolmay qoldi jong‘a,

U yolg‘iz sahro ichra qoldi yolg‘iz,
Bo‘lub tashna, qurub qolg‘ontek ildiz.

Menga yaxshi dedi yor birla o‘lmak,
Na lozim g‘am bilan dunyoda qolmak!

Shu so‘zni aytti, tig‘ urdi o‘zig‘a,
Ko‘rinmay qoldi keng olam ko‘zig‘a.

Suhayl ohidin shu dam qo‘pti bo‘ron,
Aningtekkim, buzuldi charxi davron.

Alar uzra to‘kildi, ko‘mdi tuproq,
Bu sirni tanho sahro bildi ko‘proq.

Anga keldi sharaf mard o‘lmagindin,
Na kelgay erdi qo‘rqub qolmagindin?!

O‘lurmu sevgi ham bil, shundin ortuq,
Ki ikkisi qilur jonini tortuq.

Xotin sodiq, ani sevgil, aziz er,
Har og‘ir ishda ham doim seni der.

Unga do‘st bo‘l, uni sevgil, ko‘ngul ber,
Uning so‘z bahridan gavharlarin ter!

Kelib ko‘nglima Majnun, Layli yodi,
Dafotir ustina so‘z seli yog‘di.

Bo‘lur bu bitikkim, tarixga yodgor,
Bu yodgorimda yolg‘on yo‘g‘u chin bor.

Bitilgan nomani ellar o‘qug‘ay,
Suhaylning tarixini toza bilg‘ay.

Iloho, asragin Sayfi Saroying,
Xalos aylab zulmdin keng saroying.

Edi yuz to‘qson olti, navro‘z oyi,
Xatm etti buni Sayfi Saroyi.

«GULISTONI BIT-TURKIY»DAN
HIKOYATLAR

Bir sultonning uch o‘g‘li bor edi. Ikkisi uzun bo‘yli, sohibjamol dag‘i biri qisqa bo‘yli edi. Bir kun sulton bu qisqa bo‘yli o‘g‘lina haqorat ko‘zi bila boqti. O‘g‘lon farosat bilan bildi, dag‘i aytdi: «Ey ota, uzun bo‘yli ahmaqdan qisqa bo‘yli oqil yaxshiroq durur…

She’r

Bir oriq oqil odamiy aytti,
Bir semiz ablaha kelib qarshi.
Necha bo‘lsa zaif toziy it,
Bir tavila eshakdan ul yaxshi.

Bu latifa sultong‘a xush keldi, dag‘i kuldi, qarindoshlari eshitib malul bo‘ldi.

Hikoyat

No‘shiravoni odilga ovda kiyik shishladilar. Tuz yo‘q edi. Bir qul kentga bordikim, tuz keturgay. No‘shiravon anga aytti: «Tuzni qiymat bilan olgilkim, rasm qolib kent xarob bo‘lmasun». Ul qul aytti: «Bu qadar tuz olmoq bilan ne xalal kelgay?» Aytti: «Zulmning asosi avval oz edi. Har kim keldi mazid qildi, to bu g‘oyatqa yetti».

She’r

Raiyat bog‘ining sulton olib yesa bir olmasin,
Yuzor mundin yegay bir qul barini ilmayin tishka.
Buyursa besh yumurtqani olurg‘a kuch bila sulton,
Navkarlari tutub sanchar yigirma g‘ozni bir shishka.

Hikoyat

Bir kurashchi pahlavon uch yuz oltmish turli kurash ilmin bilur erdi. Tekma bir kun bir turli ilm bilan kurashur edi.Shogirdlarindan bir sohibjamol o‘g‘lon bilan xotiri mutaalliq bo‘lub, uch yuz elli to‘qquz turli kurash ilmin anga o‘rgatti; o‘g‘lon ul g‘oyatqa yettikim, bu viloyatda ne qadar kurashchi bor edi, barchasin bosti. Bir kun sulton xidmatina kelib, yer o‘pub aytti: «Ustodimning menim uza tarbiyat haqqi bor, yo‘qsa quvvatda va san’atda men andan ortuqman». Bu so‘z sultonga xush kelmadi. Buyurdikim kurashsunlar. Maqom tartib qildilar. Arkoni davlat va ayoni hazrat umaro va vuzaro hozir bo‘ldilar. O‘g‘lon usruk fil kabi maydona kirib, tasavvur ettikim, temurdan tog‘ bo‘lsa, yerindan qo‘porg‘ayman.
Ustodi dag‘i bildikim, o‘zindan ortuq turur. Ul bir ilmnikim mundane kizlab edi, ani amalga keturdi. O‘g‘lon dav eta bilmadi. O‘g‘lonni ko‘tarib, havodan yerga urdi. Xalqdan g‘irev qo‘pti.

Sulton buyurdi: Ustodina xil’at va ne’mat berdilar. Dag‘i o‘g‘lonni malomat qildilarkim, sen o‘z ustoding bilan da’vo qilding, da’vong botil bo‘ldi.

O‘g‘lon aytti: «Ula menim uza quvvat bilan g‘olib bo‘lmadi, balki kurash ta’limindan bir daqiqani kizlamish, ani bila g‘olib bo‘ldi».

Ustodi aytti: «Bali, ul daqiqani bukun uchun kizlab edim».

Oqillar masali turur: «Do‘stqa ul qadar yori qilg‘ilkim, dushman bo‘lsa zafar topmag‘ay».

She’r

Yo vafo yo‘q turur bu olamda,
Yo kishi qilmadi jahonda ani.
Mendan o‘q ilmin o‘granib ketkan,
Oqibat qildi ul nishona mani.

Hikoyat

Ikki xurosoniy faqir biri-biri suhbatina mulozim bo‘lur, sayohat qilur edilar. Biri zaif va biri qaviy edi. Zaif qunduz uruj tutar,kecha iftor etar dag‘i qaviysi kunda uch navbat yemak yer. Bir kun bularni bir shaharning eshikinda josus deb tuhmat bilan tuttilar.

Ikkisini bir evga soldilar, dag‘i eshikni mahkam bekitdilar.

Bir jum’adan so‘ngra ma’lum qildilarkim, yozuqlari yo‘q emish,kelib ko‘rdilarkim, qaviysi o‘lmish, zaifi salomat qolmish. Taajjub qildilarkim, nechuk bo‘ldi deb. Bir hakim hozir edi. Aytti: «Agar munung xilofi bo‘lsa, ajab bo‘lg‘ay edi. Ul biri ko‘p yer edi, ochliqqa toqat keturmadi, o‘ldi. Dag‘i bu biri oz yer edi, odatincha sabr etib salomat qoldi».

She’r

Har kima bo‘lsa tabiat oz yemak,
Ollina kelsa mashaqqat sabr etar.
Kim badan beslar esa keng aysh uza,
Tor yerga o‘g‘rasa eldan ketar.

Hikoyat

Bir o‘g‘ri bir tilanchiga aytti: «Uyalmasmisankim, tekma bir xasis qatina borib buchuk habba uchun yuz suvun to‘kub, aling uzatursan». Faqir aytti:

She’r

Ko‘b yaxshi alin uzatib andan tilamak
Kim, ikki diram uchun qo‘lun keskaylar.

Hikoyat

Bir tojir o‘g‘lin ayturlar ko‘b turli ilmu hunar bilur edi.Qachonkim, olimlar majlisinda o‘tursa, bir kalima so‘z so‘zlamas edi.Bir kun otasi aytti: «Ey o‘g‘lum, sen dag‘i so‘zlagil onlardankim bilursan». Aytti: «Qo‘rqarman, bilmaganimdan so‘rg‘aylar, javob topmayin xijil bo‘lg‘ayman».

She’r

Xonaqoh eshikinda bir so‘fi
Qabqabina urur edi mismor.
Bir siðohi yengin tutib aytti,
Otima na’l urg‘ul, ey baytor.

Hikoyat

Sulton Mahmud qullarindan bir nechasini kelib, Xoja Hasan Maymandiyga so‘rdilarkim: «Bu kun sulton senga ne aytti, falon maslahatda?» Aytti: «Ul sizga dag‘i o‘rtukli qolmag‘ay, eshitgaysiz». Onlar aytti: «Sen vaziri mamlakatsan, ul so‘znikim, sulton senga aytqay, ani bizing tekinlarga aytmoq ravo degul». Xoja Hasan aytti: «Ul e’tiqod bilankim bilursiz, kishiga aytmoq kerakmas, bas nechun so‘rarsiz?»

She’r

Qilmadi rozin bilikli yor, fosh,
Ketmasun deb shoh sirri birla bosh.

Hikoyat

Bir kun Rustam onasina qatti so‘zladi. Aning ko‘ngli og‘rib, yig‘lab aytti: «Magar kichiklikni unuttungkim ulug‘luq etarsan».

She’r

Onasi injinib Rustamga aytti,
Ayo ko‘rgan o‘zun haybatli arslon.
Agar bo‘lsa edi yodingda ul kun –
Kim, alimda eding bir yashar o‘g‘lon.
Bukun bo‘yla menga javr etmas eding –
Ki, sen bir pahlavon, men bir qari jon.

Hikoyat

Bir hakim o‘g‘lonlarina nasihat berur edikim: «Ey o‘g‘lonlarim,erdam o‘graningkim, dunyoning molina va mulkina va johina e’tibor yo‘q turur. Joh bir kun eshikdan chiqib ketar dag‘i oltunini, kumushni safarda haromiy olur, yo shaharda o‘g‘ri, yo sohibi yeb tugatur, ammo erdam – bir chashma dururkim, doim suvi toshib kela durur dag‘i erdam eyasi davlatindan tushsa, qayg‘usi yo‘q turur. Aning uchunkim, erdam eyasining davlati turur dag‘i erdam eyasi qanda borsa, oltun berurlar dag‘i yuqori kechururlar va lekin erdamsizlar luqma tilanib, minnat yukin ko‘tarib yururlar».

She’r

Shom elinda fitna qo‘bti bir zamon,
O‘ylakim, bo‘ldi jahonda doston.

Xalqi ketti xonumonin tark etib,
Yettilar o‘zga viloyatqa kelib.

Topti erdamli kishi anda sharaf,
Ey necha erdamsiz er bo‘ldi talaf.

Bo‘ldi erdamli faqir o‘g‘li vazir,
Qoldi erdamsiz vazir o‘g‘li faqir.

Erdam – erning davlatidur bil yaqin –
Kim, tuganmas mol erur matlablayin.

Asarni to‘liq holda sahifa pastida mutolaa qiling

IZOHTALAB SO‘ZLAR

mukarrar – takror-takror
kunash – quyosh
musaxxar – taslim
farah – shodlik, quvonch
musavvar – mujassam, tasvir etilgan
elinda – qo‘lida
dafotir – daftarlar
mufassar – tafsir, sharh
zog‘ – qarg‘a
bekin – kabi, day
durar – durlar, marvaridlar
mavzun – vaznli
san’at kuzatur – san’atni ko‘zlaydi, san’atbozlik qiladi
xoki poyi – oyoqlari ostining tuprog‘i
mushtari – talabgor
og‘labon – yig‘lab, achinib
uyonib – uyg‘onib
xayma – chodir, o‘tov
evrilmas – aylanmas
sifoti(n) – sifatlarini
tengiz – dengiz
mahram – dugonalari, kanizaklari
aylandi birtek – hayron bo‘lib aylanaverdi
qisin – qilsin
kejib – kechib
g‘urniq – qulf, zanjir
o‘ldi ko‘rmak – ko‘rmoqchi bo‘ldi
kechin – kech
o‘tru – 1) o‘tirib va 2) qarshisida
epi – sharob, bo‘za
isrigach – mast bo‘lgach
og‘lab – yig‘lab
g‘ulg‘u – judolik
gez – vaqt, kez, payt
arvad – badan
qumosh – tovar, kiyim
o‘tmak – yemaklik, ovqat
qo‘zutti – qo‘zg‘atdi
oqitti – oqizdi
tekin – kabi
ekinchi – dehqon
buday – bug‘doy
so‘g‘ish – jang
tiri – tirik
yora – yara, jarohat
oli – qizil
ardam – fazilat, oliy xislatlari
una – unga
mutrib – kuychi, ashulachi
yetib – pishib yetilib
mashoqlar – yig‘ib oladilar, xirmon qiladilar
og‘ochlar – daraxtlar, (mevali daraxtlar)
yemishlar – mevalar
ellari – xalqi, odamlari
ujmoh – jannat
namgin – namli, yoshli
besha – o‘rmon
poyu – oyoq
og‘ochnida – yog‘och taxtakachda
choh – quduq
go‘sh – quloq
gunash – quyosh
o‘langamas – o‘lganga emas
— erdam – nomusi, ori
urlug‘ – urug‘
olingi – otingni
g‘azol (g‘izol) – ohu, jayron
ruxsori moh – oy yuzli, yuzi oyday
yugrib-on – yugurib borib
o‘lurmu – bo‘ladimi
dafotir – daftarlar
bitik – yozuv, asar
yodi – etti
xatm etti – tugatti, tamomladi

Sayfi Saroyi. Gulistoni bit-turkiy — Xurshid Davron kutubxonasi by Khurshid Davron on Scribd