Ҳазрат Алишер Навоийнинг юксак бадиият билан музайян бўлган, чуқур инсонпарвар ғоялар билан йўғрилган ижоди асрлар оша бизни ҳануз ўзига ром қилади, кўнгилларимизни завқу шавқ ҳамда ифтихор туйғулари билан, онгимизнпи эзгулик фикрати билан бойитади, бизни адолат учун, инсон қалбининг мангу эрки учун курашмоққа чорлайди.
Алишер Навоий шеъриятининг буюк қудрати халқпарварлиги ва одамга сўнгсиз меҳрида. Ўз элини, инсонларни шундай катта муҳаббат билан севолган шоирнинг қаламидангина шундай ноёб дурдоналар тўкилади. Навоий “Хамса”си, “Хазойинул маоний” девонлари биргина менинг эмас, шеър меҳнатига ошно бўлган ҳар бир ижодкорнинг, ҳар бир шеърхоннинг хонтахтаси устида туради, қалби тўрида эъзозланади. Бу ўлмас ижодиёт бизнинг бебаҳо мерос мулкимиз, жавоҳирга бергисиз бойлигимиз.
Навоий яшаган замон билан бизнинг давр ўртасида узоқ беш юз эллик йилллик тарих бор. Бу фурсат ичида ҳаётимизда кўп нарсалар ўзгарди, халқ ўз бошидан кўп нарсаларни, ҳодисаларни кечирди. Дунёқарашлар ўзгарди, она тилимиз луғати янгиланди. Навоийна ҳатто ўзимиз-унинг энг изчил муҳиблари ҳам баъзан қомусларга қараб тушунадиган бўлдик. Лекин буюк даҳонинг ўз замонидан анча илгарилаб кетган ғоялари бизнинг дилимизга яқин, у бамисоли ёнимизда турганга ўхшайди.
Навоий шундай улкан чўққики, ундан узоқлашган сари маҳобати кўпроқ намоён бўлади. Биз бу чўққига зинҳор ортимизда қолган даражада деб эмас, доимо олдинда турган, биз доимо интилиб яшайдиган юксаклик деб қараймиз.
Навоий барча замон шоирлари учун маҳорат мактабидир. Ҳеч бир замонда ҳеч бир туркигўй шоир шеър санъатини шу қадар кўтара олмаган. Навоийнинг санъаткорлигига фақат ҳайратланиш мумкин. Унинг шеърияти мўъжиза даражасида.
Баъзан менга Навоий байтлари инсон фикратида пайдо бўлган эмас, балки илоҳий қудрат томонидан яратилгандек туюлади:
Саҳар ҳовар шаҳи чарх узраким ҳайли ҳашам чекди,
Шуои хат била қўхсор уза олтун алам чекди.
Қазо фарроши чекди субҳнинг сиймин супургисин,
Музаҳҳаб парлари андоқки, товуси ҳарам чекди.
Муаззин каъба тоқи узра гулбонги самад урди,
Барахман дайр айвонида оҳанги санам чекди.
Бу мисраларда нафақат гўзал ташбеҳлар, теран фалсафий ўйлар мавжуд, балки ақлни лол этгувчи сеҳр, самовий оҳанг бор. Бундай сатрларни инсон қўли битганига ақл бовар қилмайди (Эркин Воҳидовнинг интернетдаги форум саҳифасида «Алишер Навоийнинг ижодингизда тутган ўрни ҳақида айтиб ўтсангиз» деб берилган саволга берган жавобидан)…
НАВОИЙНИ БИЛМАСАК, «МЕН ЎЗБЕКМАН!»
ДЕЯ ОЛАМИЗМИ?
Устоз Эркин Воҳидов билан суҳбат
Чинакам фидойилик — шунчаки гап эмас. Фидойи инсон яратган ғоялар замонга сиғмайди, натижада, у ўз қалби билан курашади, миллатни, инсониятни янги, янада яхшироқ замонга чақириб яшайди ва бахтини шунда кўради. Буюк истеъдоди уни ўз йўлига солади, инсон бахти, инсон эрки учун курашга ундайди.
Ана шундай фидойилардан бири мумтоз ўзбек адабиёти намояндаси, улуғ шоир Алишер Навоийдир. Биз ана шу даҳо шоирнинг ижоди ва шеърияти ҳақида Ўзбекистон Қаҳрамони, халқ шоири Эркин ВОҲИДОВ билан суҳбатлашдик.
— Эркин ака, бир неча кундан сўнг ҳазрат Навоийнинг таваллуд куни нишонланади. Ҳар йили бу сана шеърият доирасидан чиқиб, миллий байрам тусини олмоқда. Сиз шоир-ёзувчилар ичида Навоийни чуқур биладиган ижодкорлардансиз. Айтинг-чи, Навоийнинг шахси ва ижоди бошқа даҳолардан нимаси билан фарқ қилади?
— Навоийни чуқур биладиган ижодкорсиз деганингизда бироз муболаға бор, назаримда. Чунки орамизда Навоийнинг ижодини, ғазалиётини чуқур биладиган, туб моҳиятига тўла етган одам топилмаса керак.
Сўзимнинг исботи ўлароқ, сизга бир воқеани айтиб берсам. Бир куни Миртемир домланинг уйига бордик. Домла ўзбек мумтоз адабиётини жуда яхши биладиган, зукко одам эди. Суҳбат асносида кабинетига кирганимизда, китоб жавонининг кўзга яқин ерида Пушкин, энг чеккада эса ҳазрат Навоийнинг суратлари турарди. Шунда мен ажабланиб: «Бу қанақаси бўлди, домла, ватанпарварлигингиз қаерда қолди, ўзбекнинг даҳо шоирини бир чеккага суриб қўйибсиз» дедим. Домла бир неча сония сукут сақлаб турди-да, кейин жилмайганча: «Мен Пушкинга қарашга уялмайман, чунки унинг бутун ижодини ўқиганман, ўрганганман. Ҳазратга қарашга эса уяламан, сабаби, у кишининг ижодини ақл билан ҳам, қалб билан ҳам англаб етганимча йўқ» деб жавоб қилди. Мана шу гапларни таниқли навоийшунос олим Абдуқодир Ҳайитметовга айтганимда, у киши «Гарчи мен бутун умримни Навоий ижодини ўрганишга бахшида этган бўлсам-да, бу уммон тубига етолган эмасман» деди.
Навоийнинг ижодини тушуниш, англаш учун форс, араб, эски ўзбек тилларини ўрганиш билан бир қаторда Қуръони карим, ҳадис, тасаввуф илмидан бохабар бўлиш, ундан кейин Навоий даврини, у яшаган муҳитни билиш лозим. Бугунги кунда Навоийни имкон қадар тўлиқ англашга интилиш учун ҳамма шароит етарли. Бу имкониятдан фойдаланишимиз керак. Навоийни билсак, ижодига чуқур кириб борсакгина, «Мен ўзбекман, Навоийнинг авлодиман» дея оламиз!
Яна бир гап. Навоийни ўрганишдан асосий мақсад, фақатгина сўз бойлигини ошириш эмас, балки ана шу хазинани тиклаш ҳамдир. Бир замонлар, давр тақозоси билан мумтоз адабиётимиздан йироқлашдик, алалоқибат, сўз бойлигимиз ниҳоятда қашшоқлашди. Тилимиз назокат, латофатдан буткул узоқлашди. Энди янги авлод олдида тил бойлигимизни тиклаш вазифаси турибди.
Энди ҳазрат бошқа дунё адибларидан нимаси билан ажралиб туради, деган гапга келсак, ҳар бир адибнинг улуғлиги, ўз улуғворлиги бўлади. Масалан, Шекспир, Пушкин, Лев Толстой, Есенинлар бир-бирига ўхшамайди, бир-бирини такрорламайди. Ана шу нарса бизда уларга нисбатан чексиз муҳаббат уйғотади. Ҳазрат Навоий ҳам улуғ, бетакрор шоир бўлгани учун унинг асарлари умрбоқийлик даражасини олди. Мен ҳазратни ўарбнинг даҳолари билан асло таққосламайман. Чунки ўарбнинг ўз менталитети, тушунчаси, меъёри, ўлчовлари бор. Умуман, мен Шарқ ва ўарқ даҳоларини бир-бирига қиёслаш, муқояса қилишни мантиқсизлик деб биламан.
— Навоий барча замонлар учун ижоднинг юксак чўққисидаги шоир бўлиб келмоқда. Бунинг сири нимада?
— Навоий даҳоликка эришган инсон эди. Даҳолик, русчасига айтганда «гений»ликнинг белгиси шундаки, ижодкорнинг яратган асари наинки ўз замонаси, балки ундан кейинги барча замонлар учун ҳам хизмат қилади, зарурат саналади. Ана шу нуқтаи назардан Навоийни ҳеч иккиланмай даҳо инсон десам, муболаға қилмаган бўламан. Ўз замони, замондошларигагина асқотган ижодкор эса истеъдод эгаси ҳисобланади. Даҳо инсон билан истеъдод эгасининг фарқи шунда.
Навоий даҳосига мисол келтирсам. Навоийнинг бир асари бор, унга кўпчилик шоирнинг шунчаки рассомлик борасидаги машқи деб қарайди. У «Занжирбанд шер» асари. Ундаги шер қафасда эмас, очиқ ҳавода, лекин боғланган. Темир ҳалқалардан иборат занжир — замон, турмуш, сарой талаблари ва ҳ.к. Занжирбанд шер эса — Навоий. Ҳозирча у занжирбанд, замонга боғланган, лекин тезда занжирни узади, нафақат узади, балки замон занжирини бир қанча масофага олға тортиб боради, инсониятни янги замон томон яқинлаштиради. Баъзилар учун ўнг қўл вазир лавозимидан бош тортиш, мол-дунё, юқори мансаб билан қизиқмаслик ақлдан эмасдек туюлади. Навоий эса ҳаммасини гоҳ одамлар тушуниб-тушунмайдиган шеър деб аталган нарсага алмаштиради, ижод изтиробини олий неъмат деб билди. Ҳақиқий санъаткор шундай яшайди: фидойилик унинг яшаш шарти. Шу сабабли санъаткор тили билан Вақт доирасидан чиқиб кетган Замон, Тарих, Мутлақлик бизни Эзгулик, Гўзаллик ва Ҳақиқатга чақиради.
— Тан олишимиз керак, бугунги шоир-ёзувчилар, айниқса, ўсиб келаётган янги авлод ижодкорлари Навоийни деярли билмайди, тушунмайди. Бу борада сизнинг фикрингиз қандай?
— Юқорида айтиб ўтганимдек, Навоийни билиш, тўла англаш ҳали бирон замондошимизга насиб этмаган. Катта-катта шоир, улуғ олимларимиз бу нарсани ўз суҳбатларида, илмий изланишлари, мақолаларида кўп бор таъкидлашган. Биз Навоийни англаш йўлидаги одамлармиз, холос. Уни билишимиз ҳам маълум бир даражада-да. Чунки унга кимдир кўпроқ, кимдир эса камроқ мурожаат этган бўлиши мумкин. Лекин Навоийни билмаган, тушунмаган, ижодидан умуман бехабар ижодкорни ўзбек миллатининг шоири ёки ёзувчиси деб ҳам бўлмайди. Навоийдан бегоналашган одамдан ҳеч қачон дуруст ижодкор чиқмайди, деб ўйлайман.
— Мактабларнинг 8-синф адабиёт дарслигида Навоийнинг «Кеча келгумдир дебон ул шўхи бадхў келмади, Кўзларимға кеча тонг отгунча уйқу келмади» ғазали берилган. Бу ва шунга ўхшаш ғазалларнинг ўқувчиларга тавсия этилиши, сизнингча, қанчалик тўғри?
— Навоийда инсонийлик, ватанпарварлик, меҳр-оқибат, ҳалоллик, покликка ундовчи ғазаллар бисёр. Мактаб дарсликларига ана шу руҳдаги ғазалларни топиб киритиш ва уни ўқувчиларга етказиш даркор. Бунинг учун биринчи навбатда ғазални танлай билиш керак. Негадир, бугунги кунга келиб ёш олимлар, тадқиқотчиларимизда бирон нарсани қидириш, изланишда сабр-тоқат етишмаяпти. Дарсликни тайёрлаётган мутахассис Навоий ғазалларини нечанчи синф, қайси аудиторияга мос келишини, албатта, инобатга олиши зарур. Чунки танланган ғазални аввал ўқитувчи ўзи «ҳазм» қилади, кейин эса ўқувчиларга англатади.
Ўқувчилик пайтимда илк эшитганим Навоийнинг «Ғурбатда ғариб шодимон бўлмас эмиш, Эл анга шафиқу меҳрибон бўлмас эмиш» ғазали бўлган. У вақтларда бизга адабиётдан ўайратий домла дарс берарди. Домла ҳеч қачон бизга Навоийнинг ишқий ғазалларини ўқимаган, ёд олдирмаган ҳам. Чунки мавзу ёшга қараб танланарди.
— Ҳазрат ижодини ўрганишда бугун навоийшуносларимиз олиб бораётган тадқиқотлар етарли, деб ўйлайсизми?
— Мустақилликдан сўнг Навоий ижодига бўлган қизиқиш, уни ўрганишга бўлган интилиш сезиларли даражада ортди. Ёш навоийшунос олимлар, тадқиқотчилар пайдо бўлди. Улар кўпдан-кўп илмий мақолалар, монографиялар ёзишяпти, тадқиқотлар олиб боришяпти. Назаримда, булар халқимизни чин маънода қониқтираётгани йўқ. Чунки Навоийни ўрганиш, уни халққа тушунтира билиш, етказиш учун, аввало, ундан завқланиш керак. Навоийнинг ижодидан завқланмаган, ундан роҳатланмаган одам қай тарзда уни халқ-қа англата билсин?! Навоий ижоди замирида инсон қалбини забт этувчи лутф, яширин ташбеҳ, муаммолар бор. Уларни тадқиқ қилиш, таҳлил этиш катта масъулият талаб этади. Тадқиқотчи ана шуларга эътибор бериши зарур. Агар навоийшунослар шоир шеъриятининг гўзаллиги, сеҳрини халққа етказа олишса, ўз-ўзидан ёшларда ҳам улуғ аждодимиз асарларига бўлган қизиқиш ортади.
— Эркин ака, бундан анча йиллар аввал нашр этилган «Шоиру шеъру шуур» китобингизда Навоийнинг бир нечта ғазалини жуда гўзал тарзда шарҳлагансиз. Шу ишни ҳозир ҳам давом эттиряпсизми?
— Ҳозир Навоийнинг алоҳида бир ғазалларини шарҳламаётган бўлсам-да, уни чуқурроқ ўрганиш, фалсафий моҳиятига етиш мақсадида изланишлар олиб боряпман. Изланишларим асосида ёзилган бир қанча мақолаларим газета ва журналларда чоп этилди. Бунга мисол тариқасида «Китоб дунёси» газетасида нашр этилган «Сўз — забаржад, сўз — гавҳар, олтин» номли мақолани келтириш мумкин. Шу кунларда «Сўз латофати» деб номланган бир асарни тугатиш арафасидаман. Унда шоир ғазалиётининг сеҳри, латофати, тили ҳақида сўз юритилади. Насиб этса, асар тез орада китоб ҳолида чоп этилади.
Анвар ШЕРОВ суҳбатлашди.
Манба: “Оила даврасида” газетаси
Эркин ВОҲИДОВ
ЎЗБЕК НАВОИЙНИ ЎҚИМАЙ ҚЎЙСА…
ҲИЖРОН ЮКИ
Айлагин жондин жудо,
Этгунча жонондин жудо…
Алишер Навоий
Розиман тушгунча дилга
Ногаҳон ҳижрон юки,
Ногаҳон, майли, танимдан
Айру бўлсин жон юки.
Мен бўлай жондин жудо
Бўлгунча жонондин жудо,
Не керак жон, эзса жоним
Бир умр армон юки.
Лаҳзаи ҳижрон юкига
Биситун укпарчадур,
Бир қадоқлик тошча келмас
Ер билан осмон юки.
Офтоб ҳижронида тонг
Сабзаларга қўнди нам,
Ўйлаким, киприкларимни
Эгди тонг гирён юки.
Ҳажрда ўтган нафасни
Йил билан ўлчар кўнгил,
Айриликда шеър битибман,
Унда бир девон юки…
1967
НАВОИЙ ҒАЗАЛИГА МУХАММАС
Кўз очар гулшанда ғунча, булбул афғон айлагач,
Нега афғон айлай, ул гул юзни тобон айлагач,
Мисли ойким, кўрк очур сайри шабистон айлагач,
Ҳусни ортар юзда зулфин анбар афшон айлагач,
Шам равшанроқ бўлур торин паришон айлагач.
Нега ул кун сочларингни анбар афшон айладинг?
Рўзигорим тийра, кўзим кавкабистон айладинг?
Қўлга кўйгачму хинолар ё дилим қон айладинг,
Юзни гуллардин безабму бизни қурбон айладинг,
Ё юзингга тегди қонлар бизни қурбон айлагач.
Меҳр сўндиргач дилида, жонни сўзон айлади,
Ҳуснини обод этиб, кўнглимни вайрон айлади,
Сеҳр айлаб ошиқоро, банди пинҳон айлади,
Ошикор айлаб юзин, кўзимни ҳайрон айлади,
Ёшурун олди кўнгил, ўзимни ҳайрон айлагач.
Мен-ку содиқ маҳрам эрдим оғзи маҳкам, кўнгли пок,
Ишқ сирин этмасдим ошкор бўлгунимча токи хок,
Шафқат истаб нола қилдим, онт ичиб ёқамни чок,
Жонда қўйғоч нақди ишқин қилди кўнглимни ҳалок,
Ўлдурур маҳрамни султон ганж пинҳон айлагач.
Нолаю афғонинг, Эркин, дилбарингга етмади,
Етса ҳам ё бемеҳр ёр зарра парво этмади,
Битди кўп заҳминг ва лекин ишқ заҳми битмади,
Эй Навоий, ишқ агар кўнглингни мажруҳ этмади,
Бас, нединким қон келур оғзингдан, афғон айлагач.
1968
АЛИШЕР НАВОИЙ КЕМАСИ
Азалий даврада чарх уради ер,
Муштарий азалдек чақнаб турипти…
Беш аср сўнгида буюк Алишер
Баҳри муҳит аро кезиб юрипти.
Тирикликда чархдан топмаган омон,
Бошига ғам гардин ёғдирган фалак —
Даҳр аро танҳою зору саргардон
Қалқиб бормоқдадур беором юрак.
Аччиқ тўлқинларга кўкрак урадир
Умрида ҳаловат тополмаган жон,
Жаҳон уммонида кезиб юрадир
Долғали ҳам сокин жаҳоний уммон.
Улуғвор бастида ўйчан бир шукуҳ,
Килкидан тўкилган ғазалдек боқий,
Беш аср сўнгида кема бўлган руҳ,
Беш қитъа оралаб кезар Навоий…
Ҳаяжон кўнглимда, ҳайрат ақлимда,
Олис қирғоқдаман — бу нечук тимсол!!
Ярим минг йил оша ўзга иқлимда
Бундоқ учрашувни ким этмиш хаёл.
Азалий даврида чарх уради Ер,
Муштарий азалдан чақнаб турипти.
Маҳшаргача уйғоқ буюк Алишер
Жаҳон уммонида кезиб юрипти.
1977
НАВОИЙ ҒАЗАЛИГА МУХАММАС
Айрилиқ они яқиндур, кема йўл бонгин чолур,
Ваҳ, мени ташлаб фироққа, ёр йироққа йўл олур,
Жон бориб жоно билан, соҳилда бир жисмим қолур,
Ҳар қачонким кемага ул ой сафар раҳтин солур,
Мавжлиғ дарё каби ошуфта кўнглим қўзғолур.
Мен неча айтдим, кўнгул, жондин кечиб ёр севма деб,
Сўнг йироққа кетса ташлаб, урма оҳ, дод дема деб,
Кетди ёр, бас энди, ким айтди ёшингни тийма деб,
Йиғлама, эй кўз, недин соҳилга чиқмас кема деб,
Ким ёшинг дарёсидур ҳар сориким эл кўз солур.
Ел турар, йиғлар фалак, бу гулдурак ҳам барқ дема,
Дарди ҳижронимни ўкраб сўзлар осмон ҳар кима,
Жисм аро жондек омонат чайқалиб боргай кема,
Титрабон сиймобдек кўнглим, етар жон оғзима,
Тунд ел таҳриқидин ҳар дамки дарё чайқолур.
Эй фалак, бас, йиғлама, йўқ фойда, ул ой кемада,
Ўртада дарёю мен бу жойда, ул ой кемада,
Келмас энди, ойда не, минг ойда, ул ой кемада,
Сабр кўнгулда, кўнгил ул ойда, ул ой кемада,
Ваҳки, бориб, термулиб кўз, мунграйиб жоним қолур.
Таскиним шулким, кема кўздан йўқолмабдур ҳали,
Бир нафас бор фурсатим ёр йўлига термулгали,
Оҳ, демай, сақлаб нафас, қўзғолмайин турдим, вале,
Дам тутилгандин ўлар элдек етибман ўлгали,
Сурмасин деб кемасин, баским, нафаслар асролур.
Эй шамол, жим тур, само жим, мавжудот, бир лаҳза жим,
Тингла, олам, тингла, одам, сен агар бўлсанг-да ким,
Булдур устоз панди: сиймин тандин ўзга сурма сийм,
Кирма савдо баҳрига оламдан истаб судким,
Сийм нақди тушса, лекин умр нақди сийғолур.
Сун қадаҳ, бергил менга жоним ҳақин, эй пири дайр,
Ким қадаҳлар зарбидан чиқсин чақин, эй пири дайр,
Борми Эркинга ул устоздин яқин, эй пири дайр,
Ғарқ этар баҳри фано ғам заврақин, эй пири дайр,
Илгига чунким Навоий бода киштисин олур.
1977
ЭЛ НЕТИБ ТОПҒАЙ МЕНИ…
Навоий ғазалига мухаммас
Кўнглим айтур, севги домига асир тайёраман,
Дер кўзим, ҳижрон туни зор йиғламоқдин қораман
Жон дегай, ўт ораман, тан айтадир, минг пораман,
То муҳаббат дашти бепоёнида овораман,
Ҳар балият келса ишқ ошубидин бечораман.
Ул хазон фаслидаги саргашта бир япроқ манам,
Айрилибдурман чамандан, масканим дашти адам,
Изламанг ҳаргиз нишоним, топмагайсиз зарра ҳам,
Эл нетиб топғай мениким, мен ўзимни топманам,
Бўйлаким ишқу жунун саҳросида овораман.
Карбало даштида кўрган оҳулар бирлан мани,
Англади Мажнун билан бир жон мани, бир тан мани.
Ёнди жон, бир лайливашнинг дарди куйдирган мани,
Оҳ дуди ичра бир учқун каби кўрган мани
Билдиким, ҳижрон тунига кавкаби сайёраман.
Қошларинг ҳижронида ёйдек эгилсам не ажаб,
Ғунча лаълинг ишқида бағримни тилсам не ажаб,
Шамъи ҳуснинг шавқида ўтга ёқилсам не ажаб,
Кеча ўртансам, саҳар фарёд қилсам не ажаб.
Ишқ аро парвонаю булбулга мен ҳамкораман.
Хўблар васли ғанимат, хизматини айла хўб,
Нури дийданг шамъ этиб тут, қоматингни айла чўб,
Борида қадрига ет, кетганда тупроғини ўп,
Эй Навоий, борди деб аҳбоб таъзир этма кўп,
Ит каби мен эргашиб ул коривонга бораман.
1995
ЎЗБЕК НАВОИЙНИ ЎҚИМАЙ ҚЎЙСА…
Ўзбек Навоийни ўқимай қўйса,
Олтин бошнинг калла бўлгани шудир.
Бедил қолиб Демьян Беднийни суйса,
Қора сочнинг малла бўлгани шудир.
Ўзбек Навоийни ўқимай қўйса,
Дод демоққа палла бўлгани шудир.
Маърифатдан айру ўйнаса, кулса,
Аза чоғи ялла бўлгани шудир.
Ўзбек Навоийни ўқимай қўйса,
Алдангани, алла бўлгани шудир.
Юлғич азиз бўлиб, билгич хор бўлса,
Пайтаванинг салла бўлгани шудир.
Эл комил бўлмаса юрт эмас улуғ,
Беқадр маҳалла бўлгани шудир.
Қалб тўла нур халқнинг ризқи ҳам тўлуғ,
Омбор тўла ғалла бўлгани шудир.
Ўзбек ўзлигини англаса бекам,
Унинг «Баракалла» бўлгани шудир.
Оламга Навоий наслиман деган
Овози баралла бўлгани шудир.
1971-2000
Hazrat Alisher Navoiyning yuksak badiiyat bilan muzayyan bo‘lgan, chuqur insonparvar g‘oyalar bilan yo‘g‘rilgan ijodi asrlar osha bizni hanuz o‘ziga rom qiladi, ko‘ngillarimizni zavqu shavq hamda iftixor tuyg‘ulari bilan, ongimiznpi ezgulik fikrati bilan boyitadi, bizni adolat uchun, inson qalbining mangu erki uchun kurashmoqqa chorlaydi.
Alisher Navoiy she’riyatining buyuk qudrati xalqparvarligi va odamga so‘ngsiz mehrida. O‘z elini, insonlarni shunday katta muhabbat bilan sevolgan shoirning qalamidangina shunday noyob durdonalar to‘kiladi. Navoiy “Xamsa”si, “Xazoyinul maoniy” devonlari birgina mening emas, she’r mehnatiga oshno bo‘lgan har bir ijodkorning, har bir she’rxonning xontaxtasi ustida turadi, qalbi to‘rida e’zozlanadi. Bu o‘lmas ijodiyot bizning bebaho meros mulkimiz, javohirga bergisiz boyligimiz.
Navoiy yashagan zamon bilan bizning davr o‘rtasida uzoq besh yuz ellik yilllik tarix bor. Bu fursat ichida hayotimizda ko‘p narsalar o‘zgardi, xalq o‘z boshidan ko‘p narsalarni, hodisalarni kechirdi. Dunyoqarashlar o‘zgardi, ona tilimiz lug‘ati yangilandi. Navoiyna hatto o‘zimiz-uning eng izchil muhiblari ham ba’zan qomuslarga qarab tushunadigan bo‘ldik. Lekin buyuk dahoning o‘z zamonidan ancha ilgarilab ketgan g‘oyalari bizning dilimizga yaqin, u bamisoli yonimizda turganga o‘xshaydi.
Navoiy shunday ulkan cho‘qqiki, undan uzoqlashgan sari mahobati ko‘proq namoyon bo‘ladi. Biz bu cho‘qqiga zinhor ortimizda qolgan darajada deb emas, doimo oldinda turgan, biz doimo intilib yashaydigan yuksaklik deb qaraymiz.
Navoiy barcha zamon shoirlari uchun mahorat maktabidir. Hech bir zamonda hech bir turkigo‘y shoir she’r san’atini shu qadar ko‘tara olmagan. Navoiyning san’atkorligiga faqat hayratlanish mumkin. Uning she’riyati mo‘’jiza darajasida.
Ba’zan menga Navoiy baytlari inson fikratida paydo bo‘lgan emas, balki ilohiy qudrat tomonidan yaratilgandek tuyuladi:
Sahar hovar shahi charx uzrakim hayli hasham chekdi,
Shuoi xat bila qo‘xsor uza oltun alam chekdi.
Qazo farroshi chekdi subhning siymin supurgisin,
Muzahhab parlari andoqki, tovusi haram chekdi.
Muazzin ka’ba toqi uzra gulbongi samad urdi,
Baraxman dayr ayvonida ohangi sanam chekdi.
Bu misralarda nafaqat go‘zal tashbehlar, teran falsafiy o‘ylar mavjud, balki aqlni lol etguvchi sehr, samoviy ohang bor. Bunday satrlarni inson qo‘li bitganiga aql bovar qilmaydi (Erkin Vohidovning internetdagi forum sahifasida “Alisher Navoiyning ijodingizda tutgan o‘rni haqida aytib o‘tsangiz” deb berilgan savolga bergan javobidan)…
NAVOIYNI BILMASAK, “MЕN O‘ZBЕKMAN!”
DЕYA OLAMIZMI?
Ustoz Erkin Vohidov bilan suhbat
Chinakam fidoyilik — shunchaki gap emas. Fidoyi inson yaratgan g‘oyalar zamonga sig‘maydi, natijada, u o‘z qalbi bilan kurashadi, millatni, insoniyatni yangi, yanada yaxshiroq zamonga chaqirib yashaydi va baxtini shunda ko‘radi. Buyuk iste’dodi uni o‘z yo‘liga soladi, inson baxti, inson erki uchun kurashga undaydi.
Ana shunday fidoyilardan biri mumtoz o‘zbek adabiyoti namoyandasi, ulug‘ shoir Alisher Navoiydir. Biz ana shu daho shoirning ijodi va she’riyati haqida O‘zbekiston Qahramoni, xalq shoiri Erkin VOHIDOV bilan suhbatlashdik.
— Erkin aka, bir necha kundan so‘ng hazrat Navoiyning tavallud kuni nishonlanadi. Har yili bu sana she’riyat doirasidan chiqib, milliy bayram tusini olmoqda. Siz shoir-yozuvchilar ichida Navoiyni chuqur biladigan ijodkorlardansiz. Ayting-chi, Navoiyning shaxsi va ijodi boshqa daholardan nimasi bilan farq qiladi?
— Navoiyni chuqur biladigan ijodkorsiz deganingizda biroz mubolag‘a bor, nazarimda. Chunki oramizda Navoiyning ijodini, g‘azaliyotini chuqur biladigan, tub mohiyatiga to‘la yetgan odam topilmasa kerak.
So‘zimning isboti o‘laroq, sizga bir voqeani aytib bersam. Bir kuni Mirtemir domlaning uyiga bordik. Domla o‘zbek mumtoz adabiyotini juda yaxshi biladigan, zukko odam edi. Suhbat asnosida kabinetiga kirganimizda, kitob javonining ko‘zga yaqin yerida Pushkin, eng chekkada esa hazrat Navoiyning suratlari turardi. Shunda men ajablanib: «Bu qanaqasi bo‘ldi, domla, vatanparvarligingiz qayerda qoldi, o‘zbekning daho shoirini bir chekkaga surib qo‘yibsiz» dedim. Domla bir necha soniya sukut saqlab turdi-da, keyin jilmaygancha: «Men Pushkinga qarashga uyalmayman, chunki uning butun ijodini o‘qiganman, o‘rganganman. Hazratga qarashga esa uyalaman, sababi, u kishining ijodini aql bilan ham, qalb bilan ham anglab yetganimcha yo‘q» deb javob qildi. Mana shu gaplarni taniqli navoiyshunos olim Abduqodir Hayitmetovga aytganimda, u kishi «Garchi men butun umrimni Navoiy ijodini o‘rganishga baxshida etgan bo‘lsam-da, bu ummon tubiga yetolgan emasman» dedi.
Navoiyning ijodini tushunish, anglash uchun fors, arab, eski o‘zbek tillarini o‘rganish bilan bir qatorda Qur’oni karim, hadis, tasavvuf ilmidan boxabar bo‘lish, undan keyin Navoiy davrini, u yashagan muhitni bilish lozim. Bugungi kunda Navoiyni imkon qadar to‘liq anglashga intilish uchun hamma sharoit yetarli. Bu imkoniyatdan foydalanishimiz kerak. Navoiyni bilsak, ijodiga chuqur kirib borsakgina, «Men o‘zbekman, Navoiyning avlodiman» deya olamiz!
Yana bir gap. Navoiyni o‘rganishdan asosiy maqsad, faqatgina so‘z boyligini oshirish emas, balki ana shu xazinani tiklash hamdir. Bir zamonlar, davr taqozosi bilan mumtoz adabiyotimizdan yiroqlashdik, alaloqibat, so‘z boyligimiz nihoyatda qashshoqlashdi. Tilimiz nazokat, latofatdan butkul uzoqlashdi. Endi yangi avlod oldida til boyligimizni tiklash vazifasi turibdi.
Endi hazrat boshqa dunyo adiblaridan nimasi bilan ajralib turadi, degan gapga kelsak, har bir adibning ulug‘ligi, o‘z ulug‘vorligi bo‘ladi. Masalan, Shekspir, Pushkin, Lev Tolstoy, Yeseninlar bir-biriga o‘xshamaydi, bir-birini takrorlamaydi. Ana shu narsa bizda ularga nisbatan cheksiz muhabbat uyg‘otadi. Hazrat Navoiy ham ulug‘, betakror shoir bo‘lgani uchun uning asarlari umrboqiylik darajasini oldi. Men hazratni o‘arbning daholari bilan aslo taqqoslamayman. Chunki o‘arbning o‘z mentaliteti, tushunchasi, me’yori, o‘lchovlari bor. Umuman, men Sharq va o‘arq daholarini bir-biriga qiyoslash, muqoyasa qilishni mantiqsizlik deb bilaman.
— Navoiy barcha zamonlar uchun ijodning yuksak cho‘qqisidagi shoir bo‘lib kelmoqda. Buning siri nimada?
— Navoiy daholikka erishgan inson edi. Daholik, ruschasiga aytganda «geniy»likning belgisi shundaki, ijodkorning yaratgan asari nainki o‘z zamonasi, balki undan keyingi barcha zamonlar uchun ham xizmat qiladi, zarurat sanaladi. Ana shu nuqtai nazardan Navoiyni hech ikkilanmay daho inson desam, mubolag‘a qilmagan bo‘laman. O‘z zamoni, zamondoshlarigagina asqotgan ijodkor esa iste’dod egasi hisoblanadi. Daho inson bilan iste’dod egasining farqi shunda.
Navoiy dahosiga misol keltirsam. Navoiyning bir asari bor, unga ko‘pchilik shoirning shunchaki rassomlik borasidagi mashqi deb qaraydi. U «Zanjirband sher» asari. Undagi sher qafasda emas, ochiq havoda, lekin bog‘langan. Temir halqalardan iborat zanjir — zamon, turmush, saroy talablari va h.k. Zanjirband sher esa — Navoiy. Hozircha u zanjirband, zamonga bog‘langan, lekin tezda zanjirni uzadi, nafaqat uzadi, balki zamon zanjirini bir qancha masofaga olg‘a tortib boradi, insoniyatni yangi zamon tomon yaqinlashtiradi. Ba’zilar uchun o‘ng qo‘l vazir lavozimidan bosh tortish, mol-dunyo, yuqori mansab bilan qiziqmaslik aqldan emasdek tuyuladi. Navoiy esa hammasini goh odamlar tushunib-tushunmaydigan she’r deb atalgan narsaga almashtiradi, ijod iztirobini oliy ne’mat deb bildi. Haqiqiy san’atkor shunday yashaydi: fidoyilik uning yashash sharti. Shu sababli san’atkor tili bilan Vaqt doirasidan chiqib ketgan Zamon, Tarix, Mutlaqlik bizni Ezgulik, Go‘zallik va Haqiqatga chaqiradi.
— Tan olishimiz kerak, bugungi shoir-yozuvchilar, ayniqsa, o‘sib kelayotgan yangi avlod ijodkorlari Navoiyni deyarli bilmaydi, tushunmaydi. Bu borada sizning fikringiz qanday?
— Yuqorida aytib o‘tganimdek, Navoiyni bilish, to‘la anglash hali biron zamondoshimizga nasib etmagan. Katta-katta shoir, ulug‘ olimlarimiz bu narsani o‘z suhbatlarida, ilmiy izlanishlari, maqolalarida ko‘p bor ta’kidlashgan. Biz Navoiyni anglash yo‘lidagi odamlarmiz, xolos. Uni bilishimiz ham ma’lum bir darajada-da. Chunki unga kimdir ko‘proq, kimdir esa kamroq murojaat etgan bo‘lishi mumkin. Lekin Navoiyni bilmagan, tushunmagan, ijodidan umuman bexabar ijodkorni o‘zbek millatining shoiri yoki yozuvchisi deb ham bo‘lmaydi. Navoiydan begonalashgan odamdan hech qachon durust ijodkor chiqmaydi, deb o‘ylayman.
— Maktablarning 8-sinf adabiyot darsligida Navoiyning «Kecha kelgumdir debon ul sho‘xi badxo‘ kelmadi, Ko‘zlarimg‘a kecha tong otguncha uyqu kelmadi» g‘azali berilgan. Bu va shunga o‘xshash g‘azallarning o‘quvchilarga tavsiya etilishi, sizningcha, qanchalik to‘g‘ri?
— Navoiyda insoniylik, vatanparvarlik, mehr-oqibat, halollik, poklikka undovchi g‘azallar bisyor. Maktab darsliklariga ana shu ruhdagi g‘azallarni topib kiritish va uni o‘quvchilarga yetkazish darkor. Buning uchun birinchi navbatda g‘azalni tanlay bilish kerak. Negadir, bugungi kunga kelib yosh olimlar, tadqiqotchilarimizda biron narsani qidirish, izlanishda sabr-toqat yetishmayapti. Darslikni tayyorlayotgan mutaxassis Navoiy g‘azallarini nechanchi sinf, qaysi auditoriyaga mos kelishini, albatta, inobatga olishi zarur. Chunki tanlangan g‘azalni avval o‘qituvchi o‘zi «hazm» qiladi, keyin esa o‘quvchilarga anglatadi.
O‘quvchilik paytimda ilk eshitganim Navoiyning «G‘urbatda g‘arib shodimon bo‘lmas emish, El anga shafiqu mehribon bo‘lmas emish» g‘azali bo‘lgan. U vaqtlarda bizga adabiyotdan o‘ayratiy domla dars berardi. Domla hech qachon bizga Navoiyning ishqiy g‘azallarini o‘qimagan, yod oldirmagan ham. Chunki mavzu yoshga qarab tanlanardi.
— Hazrat ijodini o‘rganishda bugun navoiyshunoslarimiz olib borayotgan tadqiqotlar yetarli, deb o‘ylaysizmi?
— Mustaqillikdan so‘ng Navoiy ijodiga bo‘lgan qiziqish, uni o‘rganishga bo‘lgan intilish sezilarli darajada ortdi. Yosh navoiyshunos olimlar, tadqiqotchilar paydo bo‘ldi. Ular ko‘pdan-ko‘p ilmiy maqolalar, monografiyalar yozishyapti, tadqiqotlar olib borishyapti. Nazarimda, bular xalqimizni chin ma’noda qoniqtirayotgani yo‘q. Chunki Navoiyni o‘rganish, uni xalqqa tushuntira bilish, yetkazish uchun, avvalo, undan zavqlanish kerak. Navoiyning ijodidan zavqlanmagan, undan rohatlanmagan odam qay tarzda uni xalq-qa anglata bilsin?! Navoiy ijodi zamirida inson qalbini zabt etuvchi lutf, yashirin tashbeh, muammolar bor. Ularni tadqiq qilish, tahlil etish katta mas’uliyat talab etadi. Tadqiqotchi ana shularga e’tibor berishi zarur. Agar navoiyshunoslar shoir she’riyatining go‘zalligi, sehrini xalqqa yetkaza olishsa, o‘z-o‘zidan yoshlarda ham ulug‘ ajdodimiz asarlariga bo‘lgan qiziqish ortadi.
— Erkin aka, bundan ancha yillar avval nashr etilgan «Shoiru she’ru shuur» kitobingizda Navoiyning bir nechta g‘azalini juda go‘zal tarzda sharhlagansiz. Shu ishni hozir ham davom ettiryapsizmi?
— Hozir Navoiyning alohida bir g‘azallarini sharhlamayotgan bo‘lsam-da, uni chuqurroq o‘rganish, falsafiy mohiyatiga yetish maqsadida izlanishlar olib boryapman. Izlanishlarim asosida yozilgan bir qancha maqolalarim gazeta va jurnallarda chop etildi. Bunga misol tariqasida «Kitob dunyosi» gazetasida nashr etilgan «So‘z — zabarjad, so‘z — gavhar, oltin» nomli maqolani keltirish mumkin. Shu kunlarda «So‘z latofati» deb nomlangan bir asarni tugatish arafasidaman. Unda shoir g‘azaliyotining sehri, latofati, tili haqida so‘z yuritiladi. Nasib etsa, asar tez orada kitob holida chop etiladi.
Anvar ShЕROV suhbatlashdi.
Manba: “Oila davrasida” gazetasi
Erkin VOHIDOV
O‘ZBЕK NAVOIYNI O‘QIMAY QO‘YSA…
HIJRON YUKI
Aylagin jondin judo,
Etguncha jonondin judo…
Alisher Navoiy
Roziman tushguncha dilga
Nogahon hijron yuki,
Nogahon, mayli, tanimdan
Ayru bo‘lsin jon yuki.
Men bo‘lay jondin judo
Bo‘lguncha jonondin judo,
Ne kerak jon, ezsa jonim
Bir umr armon yuki.
Lahzai hijron yukiga
Bisitun ukparchadur,
Bir qadoqlik toshcha kelmas
Yer bilan osmon yuki.
Oftob hijronida tong
Sabzalarga qo‘ndi nam,
O‘ylakim, kipriklarimni
Egdi tong giryon yuki.
Hajrda o‘tgan nafasni
Yil bilan o‘lchar ko‘ngil,
Ayrilikda she’r bitibman,
Unda bir devon yuki…
1967
NAVOIY G‘AZALIGA MUXAMMAS
Ko‘z ochar gulshanda g‘uncha, bulbul afg‘on aylagach,
Nega afg‘on aylay, ul gul yuzni tobon aylagach,
Misli oykim, ko‘rk ochur sayri shabiston aylagach,
Husni ortar yuzda zulfin anbar afshon aylagach,
Sham ravshanroq bo‘lur torin parishon aylagach.
Nega ul kun sochlaringni anbar afshon aylading?
Ro‘zigorim tiyra, ko‘zim kavkabiston aylading?
Qo‘lga ko‘ygachmu xinolar yo dilim qon aylading,
Yuzni gullardin bezabmu bizni qurbon aylading,
Yo yuzingga tegdi qonlar bizni qurbon aylagach.
Mehr so‘ndirgach dilida, jonni so‘zon ayladi,
Husnini obod etib, ko‘nglimni vayron ayladi,
Sehr aylab oshiqoro, bandi pinhon ayladi,
Oshikor aylab yuzin, ko‘zimni hayron ayladi,
Yoshurun oldi ko‘ngil, o‘zimni hayron aylagach.
Men-ku sodiq mahram erdim og‘zi mahkam, ko‘ngli pok,
Ishq sirin etmasdim oshkor bo‘lgunimcha toki xok,
Shafqat istab nola qildim, ont ichib yoqamni chok,
Jonda qo‘yg‘och naqdi ishqin qildi ko‘nglimni halok,
O‘ldurur mahramni sulton ganj pinhon aylagach.
Nolayu afg‘oning, Erkin, dilbaringga yetmadi,
Yetsa ham yo bemehr yor zarra parvo etmadi,
Bitdi ko‘p zahming va lekin ishq zahmi bitmadi,
Ey Navoiy, ishq agar ko‘nglingni majruh etmadi,
Bas, nedinkim qon kelur og‘zingdan, afg‘on aylagach.
1968
ALISHЕR NAVOIY KЕMASI
Azaliy davrada charx uradi yer,
Mushtariy azaldek chaqnab turipti…
Besh asr so‘ngida buyuk Alisher
Bahri muhit aro kezib yuripti.
Tiriklikda charxdan topmagan omon,
Boshiga g‘am gardin yog‘dirgan falak —
Dahr aro tanhoyu zoru sargardon
Qalqib bormoqdadur beorom yurak.
Achchiq to‘lqinlarga ko‘krak uradir
Umrida halovat topolmagan jon,
Jahon ummonida kezib yuradir
Dolg‘ali ham sokin jahoniy ummon.
Ulug‘vor bastida o‘ychan bir shukuh,
Kilkidan to‘kilgan g‘azaldek boqiy,
Besh asr so‘ngida kema bo‘lgan ruh,
Besh qit’a oralab kezar Navoiy…
Hayajon ko‘nglimda, hayrat aqlimda,
Olis qirg‘oqdaman — bu nechuk timsol!!
Yarim ming yil osha o‘zga iqlimda
Bundoq uchrashuvni kim etmish xayol.
Azaliy davrida charx uradi Yer,
Mushtariy azaldan chaqnab turipti.
Mahshargacha uyg‘oq buyuk Alisher
Jahon ummonida kezib yuripti.
1977
NAVOIY G‘AZALIGA MUXAMMAS
Ayriliq oni yaqindur, kema yo‘l bongin cholur,
Vah, meni tashlab firoqqa, yor yiroqqa yo‘l olur,
Jon borib jono bilan, sohilda bir jismim qolur,
Har qachonkim kemaga ul oy safar rahtin solur,
Mavjlig‘ daryo kabi oshufta ko‘nglim qo‘zg‘olur.
Men necha aytdim, ko‘ngul, jondin kechib yor sevma deb,
So‘ng yiroqqa ketsa tashlab, urma oh, dod dema deb,
Ketdi yor, bas endi, kim aytdi yoshingni tiyma deb,
Yig‘lama, ey ko‘z, nedin sohilga chiqmas kema deb,
Kim yoshing daryosidur har sorikim el ko‘z solur.
Yel turar, yig‘lar falak, bu guldurak ham barq dema,
Dardi hijronimni o‘krab so‘zlar osmon har kima,
Jism aro jondek omonat chayqalib borgay kema,
Titrabon siymobdek ko‘nglim, yetar jon og‘zima,
Tund yel tahriqidin har damki daryo chayqolur.
Ey falak, bas, yig‘lama, yo‘q foyda, ul oy kemada,
O‘rtada daryoyu men bu joyda, ul oy kemada,
Kelmas endi, oyda ne, ming oyda, ul oy kemada,
Sabr ko‘ngulda, ko‘ngil ul oyda, ul oy kemada,
Vahki, borib, termulib ko‘z, mungrayib jonim qolur.
Taskinim shulkim, kema ko‘zdan yo‘qolmabdur hali,
Bir nafas bor fursatim yor yo‘liga termulgali,
Oh, demay, saqlab nafas, qo‘zg‘olmayin turdim, vale,
Dam tutilgandin o‘lar eldek yetibman o‘lgali,
Surmasin deb kemasin, baskim, nafaslar asrolur.
Ey shamol, jim tur, samo jim, mavjudot, bir lahza jim,
Tingla, olam, tingla, odam, sen agar bo‘lsang-da kim,
Buldur ustoz pandi: siymin tandin o‘zga surma siym,
Kirma savdo bahriga olamdan istab sudkim,
Siym naqdi tushsa, lekin umr naqdi siyg‘olur.
Sun qadah, bergil menga jonim haqin, ey piri dayr,
Kim qadahlar zarbidan chiqsin chaqin, ey piri dayr,
Bormi Erkinga ul ustozdin yaqin, ey piri dayr,
G‘arq etar bahri fano g‘am zavraqin, ey piri dayr,
Ilgiga chunkim Navoiy boda kishtisin olur.
1977
EL NЕTIB TOPG‘AY MЕNI…
Navoiy g‘azaliga muxammas
Ko‘nglim aytur, sevgi domiga asir tayyoraman,
Der ko‘zim, hijron tuni zor yig‘lamoqdin qoraman
Jon degay, o‘t oraman, tan aytadir, ming poraman,
To muhabbat dashti bepoyonida ovoraman,
Har baliyat kelsa ishq oshubidin bechoraman.
Ul xazon faslidagi sargashta bir yaproq manam,
Ayrilibdurman chamandan, maskanim dashti adam,
Izlamang hargiz nishonim, topmagaysiz zarra ham,
El netib topg‘ay menikim, men o‘zimni topmanam,
Bo‘ylakim ishqu junun sahrosida ovoraman.
Karbalo dashtida ko‘rgan ohular birlan mani,
Angladi Majnun bilan bir jon mani, bir tan mani.
Yondi jon, bir laylivashning dardi kuydirgan mani,
Oh dudi ichra bir uchqun kabi ko‘rgan mani
Bildikim, hijron tuniga kavkabi sayyoraman.
Qoshlaring hijronida yoydek egilsam ne ajab,
G‘uncha la’ling ishqida bag‘rimni tilsam ne ajab,
Sham’i husning shavqida o‘tga yoqilsam ne ajab,
Kecha o‘rtansam, sahar faryod qilsam ne ajab.
Ishq aro parvonayu bulbulga men hamkoraman.
Xo‘blar vasli g‘animat, xizmatini ayla xo‘b,
Nuri diydang sham’ etib tut, qomatingni ayla cho‘b,
Borida qadriga yet, ketganda tuprog‘ini o‘p,
Ey Navoiy, bordi deb ahbob ta’zir etma ko‘p,
It kabi men ergashib ul korivonga boraman.
1995
O‘ZBЕK NAVOIYNI O‘QIMAY QO‘YSA…
O‘zbek Navoiyni o‘qimay qo‘ysa,
Oltin boshning kalla bo‘lgani shudir.
Bedil qolib Demyan Bedniyni suysa,
Qora sochning malla bo‘lgani shudir.
O‘zbek Navoiyni o‘qimay qo‘ysa,
Dod demoqqa palla bo‘lgani shudir.
Ma’rifatdan ayru o‘ynasa, kulsa,
Aza chog‘i yalla bo‘lgani shudir.
O‘zbek Navoiyni o‘qimay qo‘ysa,
Aldangani, alla bo‘lgani shudir.
Yulg‘ich aziz bo‘lib, bilgich xor bo‘lsa,
Paytavaning salla bo‘lgani shudir.
El komil bo‘lmasa yurt emas ulug‘,
Beqadr mahalla bo‘lgani shudir.
Qalb to‘la nur xalqning rizqi ham to‘lug‘,
Ombor to‘la g‘alla bo‘lgani shudir.
O‘zbek o‘zligini anglasa bekam,
Uning «Barakalla» bo‘lgani shudir.
Olamga Navoiy nasliman degan
Ovozi baralla bo‘lgani shudir.
1971-2000
Erkin Vohidov. Yoshlik Devoni by Khurshid Davron on Scribd
Erkin Vohidov. Shoiru She’ru Shuur. Adabiy maqolalar by Khurshid Davron on Scribd
