Ҳазрат Мир Алишер Навоий Шарқ адабиётининг қайси жанрида қалам тебратмасин, ўз асарининг шакл жиҳатдан тугал, мазмун ва бадиият нуқтаи назаридан мукаммаллигига тўла эриша олган. Улуғ шоир камдан кам кишига насиб этадиган савқитабиий – туғма истеъдод, теран тафаккур, юксак завқ ва ҳол соҳиби бўлган. Мутафаккир шоирнинг ҳар бир сўзи авлодлар учун ўгитнома, панднома, ҳикматномадир.
УЛ ПАРИЙКИМ, БАНДИ ЗУЛФИҒА
МАЖОНИНДУР УҚУЛ…
Насиба Бозорова
филология фанлари номзоди,
Тошкент давлат юридик университети доценти
Ҳазрат Мир Алишер Навоий Шарқ адабиётининг қайси жанрида қалам тебратмасин, ўз асарининг шакл жиҳатдан тугал, мазмун ва бадиият нуқтаи назаридан мукаммаллигига тўла эриша олган. Улуғ шоир камдан кам кишига насиб этадиган савқитабиий – туғма истеъдод, теран тафаккур, юксак завқ ва ҳол соҳиби бўлган. Мутафаккир шоирнинг ҳар бир сўзи авлодлар учун ўгитнома, панднома, ҳикматномадир. Зеро, Ҳазрат Навоийнинг ўзи “Бадоеъ ул-бидоя” дебочасида ҳамду наът ва мавъизадан бошқа ҳар турли ғазалларида бир-икки насиҳаторо ва мавъизатосо байт киритганини эътироф этади ва бундан кўзлаган мақсадини шундай изоҳлайди:
Мониъ ўлғайлар аларга ҳар замон,
То замон ул фитнадин топқай омон.
Яъни улуғ шоир ўз насиҳатлари билан ўқувчини оламни куйдурувчи ҳою ҳаваслардан огоҳ этади ва ҳар бир киши уларни тарк этиш билан замон (ўтмиш, айни пайтдаги ва келажакдаги) фитналаридан омонлик топишидан умид қилади.
“Ғаройиб ус-сиғар” девонидан ўрин олган қуйидаги ғазалда ҳам улуғ шоир инсоннинг ҳаёти, яшаши учун дастур бўладиган фикрларни баён этган. Ғазалнинг зоҳирий мазмунидаги “ул пари” таърифи, ҳусну жамоли тавсифи орқали улкан ҳаётий сабоқ берган:
Ул парийким, банди зулфиға мажониндур уқул,
Мен кеби девоналар қайдин қачон қилсун қабул.
Зарра эрмаским қуёш ажзоси нур айларга касб
Ул парий қасриға равзандин қилур ҳар дам нузул.
Оламоро ҳусн ила жонбахш нутқунгму экин,
Ё Масиҳо руҳи Юсуф жисмида қилмиш ҳулул.
Эйки дерсен, келдингу шод ўлғуси васлингға ёр,
Шод бўлғай эрди бўлған бўлса ҳажримдин малул.
Мусҳафи авсофингда эрмиш, Оллоҳ-Оллоҳ, мужмале,
Сура-сура ҳар карашманг шарҳида ийнак фусул.
Ерга сочинг судралур кулбамга кирсанг хам бўлуб,
Меҳр паст ўлған замон андоқки топқай соя тул.
Икки зулфунг тўлғанур ҳар дам сабо таҳрикидин,
Икки ҳинду нағма бирла зоҳир эткандек усул.
Ростлиқдин дайр тоқиға мадор ўлмоқ не айб,
Соликеким бўлса хидматда сутун янглиғ ҳамул.
Бўлмаса эрди Навоий сирри ишқингға амин,
Не залум эткай эдинг анинг хитобин, не жаҳул.
Ғазал матнидаги нузул, Масиҳо руҳи, Юсуф, васл, ҳажр, Мусҳаф, сура, фусул, ростлик, солик, дайр тоқи, сирри ишқ, амин, залум, жаҳул каби сўзлардан ғазалнинг умумий мазмуни бир қадар аёнлашади, рамзий-мажозий сўзлар унинг маърифий руҳда битилганини далиллайди.
Ғазалнинг биринчи байтида Ул пари зулфининг ақлларни банд қилиб мажнун этганидан сўз юритилади:
Ул парийким, банди зулфиға мажониндур уқул,
Мен кеби девоналар қайдин қачон қилсун қабул.
Бунда “Ул париким” деганда шоир кимни назарда тутган? Буни билиш учун “Тасаввуфий атамалар луғати”га мурожаат этамиз. Мажозий маънода севгили маъносини ифодалайдиган пари, паризод луғатда “Ҳазрати Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламни тавсифлаш учун қўлланадиган сифат”, соч эса “соликни талаб йўлида Ҳаққа етказадиган ип-арқон; висол ва боғланишни талаб қилиш йўли, Қуръонда келтирилган Аллоҳнинг риштаси (Оли Имрон:103) иборасига ишора” дея изоҳланган [3: 293]. Демак, байт мазмунини шундай тушуниш мумкин: оқил одамлар Ҳазрати Муҳаммад алайҳиссалом келтирган Китобга боғланиб Ҳақдан ўзгани унутган экан, мен каби ақли йўқлар у арқон (Китоб) билан қачон банд бўлади? Шоир биринчи мисрадаги мажонин (мажнунлар) сўзини ўзлигини унутган, иккинчи мисрадаги девона сўзини эса ақли паст, нодонлар маъносида қўллаган. Байтда таъкидланишича, инсонлар икки тоифадир: бири – Ҳақ таоло ва унинг расули Муҳаммад алайҳиссаломга боғланган оқиллар ва иккинчиси – бундан йироқ, бехабар ғофиллар. Аслида бу – Қуръоний таълимот. Қуръони каримнинг бир қатор сураларида тақводорлар ақл эгалари сифатида зикр қилинса (Бақара. 177, 179, 197. Анфол 34), Ҳақни англамас, куфр ва залолатга ботганларнинг ақлсиз (Моида 103. Анъом 111) экани эслатилган. Бу илоҳий мезон улуғ шоир учун ҳам дастур. Бироқ нега дин низоми бўлган Алишер Навоий “мен киби девоналар” дея ўзини иккинчи тоифага киритган? Бу орқали ҳам мутафаккир шоир ўқувчига нафсни маломат қилиш иймонни саломат этишидан ўзига хос сабоқ берган. Навоийшунос Иброҳим Ҳаққул нафс назорати, яъни ботиний амалиёт ва шахсий қусур ҳамда нуқсонларга масъулликни аҳли маломат ахлоқий-руҳий комилликнинг тамали деб билганини қайд этиб, Алишер Навоийнинг “Лисон ут-тайр”достонидаги:
Ноқис улким, ўзин комил дегай,
Комил улким, нуқсин исбот айлагай.
Ўз камолидин демас аҳли камол,
Аҳли нуқсон ичрадур бу қийлу қол…-
деган сўзлари ушбу ҳақиқатнинг ўзига хос талқинидир, дейди [9.47]. Демак, ғазалда шоирнинг ўзига нисбатан муросасизлиги, амалларини нуқсонли деб билиши асли унинг маънавий ҳоли, қиёфасини кўрсатади. Бу ҳол қолаверса, Алишер Навоийнинг “Маломат қилувчининг маломатидан қўрқмайдиганлар” (Моида. 54)га эргашганини далиллайди. Иймон эътиқодда эргашиладиган Зот эса биринчи галда Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссаломдир. Бу ҳақиқат ғазалнинг матлаъсидан мақтаъсига қадар даражама даража рамзий-мажозий тасвир билан акс эттирилган.
Биринчи байтда Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссаломга ато этилган энг буюк мўъжиза Қуръон тилга олинган бўлса, иккинчи байтда яна бир мўъжиза — У зотга берилган нур ҳақида сўз юритилган:
Зарра эрмаским қуёш ажзоси нур айларга касб
Ул парий қасриға равзандин қилур ҳар дам нузул.
Табиий ҳолатда зарра нур бўлолмайди. Бу зарра қачонки бирор туйнук ё ёриқдан ўтса, нур сифатида кўзга зоҳир бўлади. Шоир шу табиий ҳолатни қаламга олиб, байтда “Зарра ул парий қасрига киргач, нурга айланади”, деган фикрни ифодалайди. Бу орқали улуғ шоир Ҳақ йўлчиси (зарра) фақат Пайғамбар алайҳиссалом (ул пари) суннатлари (қасри)га, боғланиш (нузул) орқалигина нурга айланади, дейди. Ғазалдаги нур сўзи тўғри йўлни тамсил этган ва мазкур байт “Агар Оллоҳни севсангиз, бас менга эргашинг…” (Оли Имрон.31) оятининг навоиёна шарҳи бўлган. Бу мисралар яна сийрат китобларида келтирилган Муҳаммад алайҳиссаломнинг нурлари қуёш нуридан-да нурли бўлганлиги ҳақидаги ҳақиқатни ҳам хотирга келтиради. Ибн Аббос розияллоҳу анҳудан қилинган ривоятда айтилишича, “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг соялари йўқ эди. У зотга қуёш нурлари тушганда куннинг нуридан, чироқ ёғдусида Расулуллоҳнинг нури чироқ ёғдусидан устун келарди” [7. 37]. Рубаййиъ бинт Муаввиз розияллоҳу анҳу эса “Мен у зотни кўрсам, нур таратиб турган қуёшни кўргандек бўлардим” деб айтган [8. 655]. Бу ҳақиқатни улуғ шоир “Ҳайрат ул-аброр”нинг учинчи наътида ҳам шундай ифодалаган:
Меҳрки чеҳрангдин анга нурдур,
Теграсидин сояси маҳжурдур [2:31].
(Қуёш сенинг чеҳрангдан нур олади, шу нур сабаб атрофида соя йўқдир).
Учинчи байтда шоир тажоҳули орифона ва талмеҳ воситасида “Олам ичидаги барча нарсалар ҳуснинг билан жонбахш нутқингданми, ёки Исо масиҳ руҳи Юсуф жисмида жойлашиб олганми?” дея Оламлар Сарварининг Юсуф алайҳиссалом каби гўзал чеҳрали, Исо алайҳиссалом каби Масиҳ анфосли бўлганликларига ишора этган:
Оламоро ҳусн ила жонбахш нутқунгму экин,
Ё Масиҳо руҳи Юсуф жисмида қилмиш ҳулул.
Дарҳақиқат, Муҳаммад алайҳиссалом ўзлари эътироф этганларидек, у зот арабларнинг энг фасоҳатлиси бўлганлар (“Мен арабларнинг энг фасоҳатлисиман, зеро Қурайш қабиласиданман, ёшлигим эса Бану Саъдда ўтди” [4. 85]). Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу эса “Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан гўзал бирор кимсани кўрмадим” деб айтган. [8. 655]. У зотнинг Исо алайҳиссалом каби ўликларни тирилтирганлари, гўдаклар набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг нубувватларига шаҳодат келтиргани ҳақидаги ривоятлар сийрат китобларида келтирилган [10. 53-54 ] Шоир мазкур байтда Расулуллоҳ алайҳиссаломнинг фасоҳат ва балоғат, ҳусн ва малоҳатда тенгсиз бўлганларини, шунингдек, у зотнинг шамойил ва ахлоқларида илгари ўтган пайғамбарлардан улуш борлиги хусусидаги ривоятларни жамулжам этган.
Адабиётшунос Аъзамхон Қозихўжаев эътирофича, “Ғазалда мутакаллим (сўзловчи)нинг сўзи ҳамиша кимгадир – бировга қаратилганлиги билан бирга, ўша бировнинг муносабатини ҳам назардан қочирмайди. Таъкидлар, инкорлар шунинг учун керак. Биров муносабати биз кўриб турган матндан ташқарида, бадиий асар воқелигида ётади. Лекин мухотабнинг муносабати бир қарашда илғанмайди. Айтилаётган калом фақат мутакаллимнинг бир томонлама монологик нутқи, деган таассурот уйғотади. Эътибор бериб қаралса, мавжуд муайян матнда мухотабнинг, яъни биров сўзларининг сояси ётади” [5:122-123]. Тўртинчи байтда бу ҳол яққол сезилади:
Эйки дерсен, келдингу шод ўлғуси васлингға ёр,
Шод бўлғай эрди бўлған бўлса ҳажримдин малул.
Шоир лирик қаҳрамони бировга мурожаат этар экан, ғазал воқелигида ўзга бир шахс борлиги ва байтдаги биринчи мисрадаги фикр (сен айтасанки, келдинг ва сенинг васлингдан ёр шод бўлади) мутакаллимга, кейинги мисрадаги ахборот (ҳажримдан ғамгин бўлган, васлимдан шод бўлади) эса мухотабга тегишлилигини сезиш қийин эмас. “Лирик қаҳрамон билан ғазал воқелигидаги биров ўртасидаги муқтазои ҳол даражаси қанча баланд бўлса, шунга мувофиқ мақом юксалади. Мақом қанча юксак бўлса, муқтазои ҳол ҳам шунга муносиб тарзда кечади” [5: 123], дея таъкидлайди адабиётшунос А.Қозихўжа. Дарҳақиқат, мутакаллим ва мухотаб орасидаги мазкур мулоқот ижтимоий воқеликдан ташқари катта замон ва макон, буюк ҳақиқатни ўзида сингдирган. Байт “Агар Оллоҳни севсангиз, бас, менга эргашинг, Оллоҳ сизни севади ва гуноҳларингизни мағфират қилади” (Оли Имрон. 31), “Мени кўрган ва менга иймон келтирган кишига жаннат бўлсин, мени кўрмай туриб менга иймон келтирган кишига етти бор жаннат бўлсин” [6: 58] каби Расулуллоҳ алайҳиссаломни яхши кўриш, у зотга иймон келтириш, эргашиш ҳақидаги қуръоний кўрсатмалар, ҳадислар мазмунини ўзида сингдирган. Биринчи мисрада Расулуллоҳ алайҳиссаломнинг ҳаётликларидан саҳобийларнинг саодат топганлари ҳақидаги фикр, иккинчи мисрада эса У зотни кўрмай туриб иймон келтирган, энг гўзал иймон соҳибларининг фироқ ичра топажак саодати балоғат билан ифодаланган. Зеро, оламларга раҳмат қилиб юборилган Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссаломнинг ўзлари “Менинг ҳаётим ҳам, вафотим ҳам сиз учун яхшилик” деб айтганлар [4: 14].
Қуръони каримда Муҳаммад алайҳиссалом васфлари “Батаҳқиқ, ичингизга ўзингиздан, сизларга оятларимизни тиловат қиладиган, сизларни поклайдиган, сизларга китобни, ҳикматни ва билмайдиган нарсаларингизни ўргатадиган Пайғамбар юбордик” (Бақара. 151), “Албатта, мен сизларга ишончли Пайғамбарман”, (Шуаро.143), “Ва албатта, сиз улуғ хулқ узрадирсиз” (Қалам. 4), “Сизнинг соҳибингиз мажнун эмасдир” (Таквир. 22) “Ва у ғайбга бахил эмасдир” (Таквир. 24) каби эъжоз, балоғат ва фасоҳат билан келтирилган. Алишер Навоий навбатдаги байтда Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг сифатлари Қуръонда ихчам, мўъжаз берилганини эътироф этиб, бу васфнинг ҳар бири шарҳланса саҳифа-саҳифа, гўё бир китоб бўлишини айтади:
Мусҳафи авсофингда эрмиш, Оллоҳ-Оллоҳ, мужмале,
Сура-сура ҳар карашманг шарҳида ийнак фусул.
Чиндан ҳам, Қуръони каримда Пайғамбар алайҳиссаломнинг васфлари келган оятлар бир жойга жамланса, бир неча саҳифа бўла олади. Шу бир неча саҳифадаги маълумотлар шарҳи бўйича эса инсоният лол қоладиган даражада кўп китоблар ёзилган ва ёзилажак. Сийрат муаллифлари эътироф этганидек, “Аслида У зотнинг улуғ хислатлари ва буюк сифатларининг моҳияти идрок этиб бўлмас даражада юксак ва тубига етиб бўлмас даражада терандир” [8: 665]. Ўқувчи байт мазмунига чуқурроқ разм солса, дунёда ҳеч бир инсоннинг туғилганидан то вафотига қадар ҳаёт йўли бор тафсилоти билан Муҳаммад алайҳиссаломнинг ҳаёт йўллари каби аниқ ва ишончли ёзилмаганига иқрор бўлади.
Кейинги сатрларда шоир тамсил воситасида гўзал байтлар яратади ва унда Пайғамбар алайҳиссаломнинг шамойилларига ишора этади:
Ерга сочинг судралур кулбамга кирсанг хам бўлуб,
Меҳр паст ўлған замон андоқки топқай соя тул.
Икки зулфунг тўлғанур ҳар дам сабо таҳрикидин,
Икки ҳинду нағма бирла зоҳир эткандек усул.
Қуёш пасайганда соя узун бўлгани каби кулбамга эгилиб кирсанг, сенинг сочинг ерга судралур. Гўё икки ҳинду куй билан мусиқий усул зоҳир этгандек, икки зулфинг шамол таъсирида тўлғанур. Шоир меҳр поэтик образи орқали Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг мунаввар юзларини, қуёшнинг паст бўлиши тасвири билан У зот назарлари тушган инсонларнинг соя янглиғ юксалганини тамсил этган. Шунингдек, бу тасвирлар билан шоир “Шамойили Муҳаммадия”да келтирилган: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам бўйлари ўртача киши эдилар. Икки елкалари ораси кенг, сочлари кўп бўлиб, икки қулоқлари юмшоқ жойигача (етганди). Устларида қизил либос бор эди. Мен умримда у зотдан чиройлироқ инсонни асло кўрмаганман” (Баро ибн Озиб розияллоҳу анҳудан қилинган ривоят), “Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни кўрганимда сочлари тўрт ўрим эди” (Умму Ҳонеъ розияллоҳу анҳодан қилинган ривоят), “… Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам олдинга мойил бўлиб, оҳиста ва илдам юрардилар. Юрсалар тепаликдан тушиб келаётган киши каби виқор билан шаҳдам юрардилар. Қарасалар бутун таналари билан ўгирилиб қарар эдилар. Назарлари пастда бўлар, осмондан кўра ерга қарар эдилар. Кўп мулоҳазали киши эдилар, ўзлари орқада юрар, йўлиққан кишига доимо биринчи бўлиб салом берар эдилар” (Ҳинд ибн Абу Ҳола розияллоҳу анҳудан қилинган ривоят) каби Муҳаммад алайҳиссаломнинг ташқи кўринишлари ҳақидаги маълумотларни байтлар мазмунига сингдирган.
Ғазал жанрига мақтаъдан олдин мавъиза руҳидаги шоҳбайт бўлишини янгилик сифатида киритган Алишер Навоий юқорида баён этилган тасвирларни мақтаъда умумий тарзда жамлайди ва “Ким Аллоҳни маҳкам тутса, шубҳасиз, тўғри йўлга ҳидоят топган бўладир” (Оли Имрон. 101) оятини тажоҳули орифона воситасида шундай шарҳлайди:
Ростлиқдин дайр тоқиға мадор ўлмоқ не айб,
Соликеким бўлса хидматда сутун янглиғ ҳамул.
Яъни, агар солик (Ҳақ йўлчиси) хизмат (тўғри йўл – сиротул мустақим)да устун (тўғри, тиргак) бўлса, шубҳасиз, ростликдан майхона (орифлар мажлиси) осмонига мадор бўлади! Бу – тарихан тасдиқланган ҳақиқат. Ким Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом кўрсатган йўлда мустаҳкам бўлса, шубҳасиз, инсоният учун маёқ, йўлчи юлдуз бўлади.
Ғазал мақтаъсида улуғ шоир шукроналик билан:
Бўлмаса эрди Навоий сирри ишқингға амин,
Не залум эткай эдинг анинг хитобин, не жаҳул, — деб ёзади.
Яъни, хайриятки, Навоийни ишқинг сиррини сақловчи этдинг, йўқса у золим, сўзи эса ўта нодон бўларди, дейди. Ҳақиқатда, ҳазрат Навоий сўзларининг макон-замон сарҳадларидан эскирмай, ошиб келаётгани, миллату элат танламай ҳар бир қалбга кириб боришининг бош сабаби улуғ шоирнинг эътиқодда собит, сирри ишққа аминлигидандир. Зеро, Саҳл ибн Абдуллоҳ айтганларидек: “Набий саллоллоҳу алаҳи васалламга бўлган муҳаббатнинг аломати Қуръонни яхши кўришдир. Аллоҳ таоло ва Қуръони каримга бўлган муҳаббатнинг аломати Набий алайҳи васалламга бўлган муҳаббатнинг аломати суннатларини севишдир…” [4: 44 ].
Хуллас, мазкур ғазал таҳлили асосида қуйидаги хулосаларга келиш мумкин:
1. “Ғаройиб ус-сиғар” девонидан ўрин олган 374-ғазал наът ғазаллар сирасига киради. Ғазал Ул Пари – Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг зикрлари билан бошланиб ишқ сирига амин бўлиш билан ниҳоя топади.
2. Ғазалнинг зоҳирий ва ботиний мазмуни маҳорат билан ўзаро уйғунлаштирилган. Улуғ шоир Муҳаммад алайҳиссалом ҳаётларига доир ҳақиқатларни балоғат ва фасоҳат билан рамзий-мажозий усулда баён этган.
3. Ғазалнинг хитоб, мурожаат шаклидаги байтлари лирик қаҳрамон (мутакаллим) ва биров (мухотаб) орасидаги ички мулоқот – диалог ижтимоий воқеликдан ташқари катта замон ва маконни тасвир этгани билан алоҳида ажралиб туради. Бу эса ғазалнинг жонли сўзлиги, яшовчанлигини таъминлаган, дейиш мумкин.
4. Умуман, Алишер Навоий сийрат китобларидан баён этилган эпик ахборотни шеър воситасида ихчам ва таъсирчан, юксак маҳорат билан тасвирлай олган.
Адабиётлар:
1. Навоий Алишер. МАТ.Т. 3. Ғаройиб ус-сиғар. – Тошкент: Фан, 1988.
2. Навоий Алишер. МАТ. Т. 7. Ҳайрат ул-аброр. – Тошкент: Фан, 1991
3. Uludağ S. Tasavvuf terimleri sozlugu. Istanbul: Ma’rifat, 1995
4. Қози Иёз. Шифо. Муҳаммад саллоллоҳу алайҳи васалламнинг ҳақларини таниш. 1-2-китоб. – Тошкент: Hilol nashr, 2022.
5. Қозихўжа А. Гар ортуқ сўз дедим… – Тошкент: “Nurafshon business”, 2021.
6. Қуръони азим тафсири. Шайх Алоуддин Мансур. Фотиҳа ва Бақара суралари. – Бишкек: “Ризван” Ош- 2016.
7. Рашид Зоҳид. Сўфи Оллоёр “Сабот ул ожизин” шарҳи. Равойиҳур райҳон. – Тошкент: Matbaachi. 2022.
8. Сафиюраҳмон Муборакфурий. Ар-раҳиқ ал-махтум (Муҳрланган жаннат шароби). Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам сийратлари. -Тошкент: Шарқ 2010.
9. Ҳаққул И. Маломатийлик ва Навоий / Навоийга қайтиш. 4-китоб. – Тошкент: Tafakkur, 2021.
10. Имом Бусирий. Қасидаи бурда. Таърифул ҳабиб ( Нажмиддин Ьоқий таржима ва шарҳи). – Тошкент: Шарқ, 2015.
Hazrat Mir Alisher Navoiy Sharq adabiyotining qaysi janrida qalam tebratmasin, o‘z asarining shakl jihatdan tugal, mazmun va badiiyat nuqtayi nazaridan mukammalligiga to‘la erisha olgan. Ulug‘ shoir kamdan kam kishiga nasib etadigan savqitabiiy – tug‘ma iste’dod, teran tafakkur, yuksak zavq va hol sohibi bo‘lgan. Mutafakkir shoirning har bir so‘zi avlodlar uchun o‘gitnoma, pandnoma, hikmatnomadir.
UL PARIYKIM, BANDI ZULFIG‘A
MAJONINDUR UQUL…
Nasiba Bozorova
filologiya fanlari nomzodi,
Toshkent davlat yuridik universiteti dotsenti
Hazrat Mir Alisher Navoiy Sharq adabiyotining qaysi janrida qalam tebratmasin, o‘z asarining shakl jihatdan tugal, mazmun va badiiyat nuqtayi nazaridan mukammalligiga to‘la erisha olgan. Ulug‘ shoir kamdan kam kishiga nasib etadigan savqitabiiy – tug‘ma iste’dod, teran tafakkur, yuksak zavq va hol sohibi bo‘lgan. Mutafakkir shoirning har bir so‘zi avlodlar uchun o‘gitnoma, pandnoma, hikmatnomadir. Zero, Hazrat Navoiyning o‘zi “Badoye’ ul-bidoya” debochasida hamdu na’t va mav’izadan boshqa har turli g‘azallarida bir-ikki nasihatoro va mav’izatoso bayt kiritganini e’tirof etadi va bundan ko‘zlagan maqsadini shunday izohlaydi:
Moni’ o‘lg‘aylar alarga har zamon,
To zamon ul fitnadin topqay omon.
Ya’ni ulug‘ shoir o‘z nasihatlari bilan o‘quvchini olamni kuyduruvchi hoyu havaslardan ogoh etadi va har bir kishi ularni tark etish bilan zamon (o‘tmish, ayni paytdagi va kelajakdagi) fitnalaridan omonlik topishidan umid qiladi.
“G‘aroyib us-sig‘ar” devonidan o‘rin olgan quyidagi g‘azalda ham ulug‘ shoir insonning hayoti, yashashi uchun dastur bo‘ladigan fikrlarni bayon etgan. G‘azalning zohiriy mazmunidagi “ul pari” ta’rifi, husnu jamoli tavsifi orqali ulkan hayotiy saboq bergan:
Ul pariykim, bandi zulfig‘a majonindur uqul,
Men kebi devonalar qaydin qachon qilsun qabul.
Zarra ermaskim quyosh ajzosi nur aylarga kasb
Ul pariy qasrig‘a ravzandin qilur har dam nuzul.
Olamoro husn ila jonbaxsh nutqungmu ekin,
Yo Masiho ruhi Yusuf jismida qilmish hulul.
Eyki dersen, keldingu shod o‘lg‘usi vaslingg‘a yor,
Shod bo‘lg‘ay erdi bo‘lg‘an bo‘lsa hajrimdin malul.
Mus’hafi avsofingda ermish, Olloh-Olloh, mujmale,
Sura-sura har karashmang sharhida iynak fusul.
Yerga soching sudralur kulbamga kirsang xam bo‘lub,
Mehr past o‘lg‘an zamon andoqki topqay soya tul.
Ikki zulfung to‘lg‘anur har dam sabo tahrikidin,
Ikki hindu nag‘ma birla zohir etkandek usul.
Rostliqdin dayr toqig‘a mador o‘lmoq ne ayb,
Solikekim bo‘lsa xidmatda sutun yanglig‘ hamul.
Bo‘lmasa erdi Navoiy sirri ishqingg‘a amin,
Ne zalum etkay eding aning xitobin, ne jahul.
G‘azal matnidagi nuzul, Masiho ruhi, Yusuf, vasl, hajr, Mus’haf, sura, fusul, rostlik, solik, dayr toqi, sirri ishq, amin, zalum, jahul kabi so‘zlardan g‘azalning umumiy mazmuni bir qadar ayonlashadi, ramziy-majoziy so‘zlar uning ma’rifiy ruhda bitilganini dalillaydi.
G‘azalning birinchi baytida Ul pari zulfining aqllarni band qilib majnun etganidan so‘z yuritiladi:
Ul pariykim, bandi zulfig‘a majonindur uqul,
Men kebi devonalar qaydin qachon qilsun qabul.
Bunda “Ul parikim” deganda shoir kimni nazarda tutgan? Buni bilish uchun “Tasavvufiy atamalar lug‘ati”ga murojaat etamiz. Majoziy ma’noda sevgili ma’nosini ifodalaydigan pari, parizod lug‘atda “Hazrati Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamni tavsiflash uchun qo‘llanadigan sifat”, soch esa “solikni talab yo‘lida Haqqa yetkazadigan ip-arqon; visol va bog‘lanishni talab qilish yo‘li, Qur’onda keltirilgan Allohning rishtasi (Oli Imron:103) iborasiga ishora” deya izohlangan [3: 293]. Demak, bayt mazmunini shunday tushunish mumkin: oqil odamlar Hazrati Muhammad alayhissalom keltirgan Kitobga bog‘lanib Haqdan o‘zgani unutgan ekan, men kabi aqli yo‘qlar u arqon (Kitob) bilan qachon band bo‘ladi? Shoir birinchi misradagi majonin (majnunlar) so‘zini o‘zligini unutgan, ikkinchi misradagi devona so‘zini esa aqli past, nodonlar ma’nosida qo‘llagan. Baytda ta’kidlanishicha, insonlar ikki toifadir: biri – Haq taolo va uning rasuli Muhammad alayhissalomga bog‘langan oqillar va ikkinchisi – bundan yiroq, bexabar g‘ofillar. Aslida bu – Qur’oniy ta’limot. Qur’oni karimning bir qator suralarida taqvodorlar aql egalari sifatida zikr qilinsa (Baqara. 177, 179, 197. Anfol 34), Haqni anglamas, kufr va zalolatga botganlarning aqlsiz (Moida 103. An’om 111) ekani eslatilgan. Bu ilohiy mezon ulug‘ shoir uchun ham dastur. Biroq nega din nizomi bo‘lgan Alisher Navoiy “men kibi devonalar” deya o‘zini ikkinchi toifaga kiritgan? Bu orqali ham mutafakkir shoir o‘quvchiga nafsni malomat qilish iymonni salomat etishidan o‘ziga xos saboq bergan. Navoiyshunos Ibrohim Haqqul nafs nazorati, ya’ni botiniy amaliyot va shaxsiy qusur hamda nuqsonlarga mas’ullikni ahli malomat axloqiy-ruhiy komillikning tamali deb bilganini qayd etib, Alisher Navoiyning “Lison ut-tayr”dostonidagi:
Noqis ulkim, o‘zin komil degay,
Komil ulkim, nuqsin isbot aylagay.
O‘z kamolidin demas ahli kamol,
Ahli nuqson ichradur bu qiylu qol…-
degan so‘zlari ushbu haqiqatning o‘ziga xos talqinidir, deydi [9.47]. Demak, g‘azalda shoirning o‘ziga nisbatan murosasizligi, amallarini nuqsonli deb bilishi asli uning ma’naviy holi, qiyofasini ko‘rsatadi. Bu hol qolaversa, Alisher Navoiyning “Malomat qiluvchining malomatidan qo‘rqmaydiganlar” (Moida. 54)ga ergashganini dalillaydi. Iymon e’tiqodda ergashiladigan Zot esa birinchi galda Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomdir. Bu haqiqat g‘azalning matla’sidan maqta’siga qadar darajama daraja ramziy-majoziy tasvir bilan aks ettirilgan.
Birinchi baytda Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomga ato etilgan eng buyuk mo‘jiza Qur’on tilga olingan bo‘lsa, ikkinchi baytda yana bir mo‘jiza — U zotga berilgan nur haqida so‘z yuritilgan:
Zarra ermaskim quyosh ajzosi nur aylarga kasb
Ul pariy qasrig‘a ravzandin qilur har dam nuzul.
Tabiiy holatda zarra nur bo‘lolmaydi. Bu zarra qachonki biror tuynuk yo yoriqdan o‘tsa, nur sifatida ko‘zga zohir bo‘ladi. Shoir shu tabiiy holatni qalamga olib, baytda “Zarra ul pariy qasriga kirgach, nurga aylanadi”, degan fikrni ifodalaydi. Bu orqali ulug‘ shoir Haq yo‘lchisi (zarra) faqat Payg‘ambar alayhissalom (ul pari) sunnatlari (qasri)ga, bog‘lanish (nuzul) orqaligina nurga aylanadi, deydi. G‘azaldagi nur so‘zi to‘g‘ri yo‘lni tamsil etgan va mazkur bayt “Agar Ollohni sevsangiz, bas menga ergashing…” (Oli Imron.31) oyatining navoiyona sharhi bo‘lgan. Bu misralar yana siyrat kitoblarida keltirilgan Muhammad alayhissalomning nurlari quyosh nuridan-da nurli bo‘lganligi haqidagi haqiqatni ham xotirga keltiradi. Ibn Abbos roziyallohu anhudan qilingan rivoyatda aytilishicha, “Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning soyalari yo‘q edi. U zotga quyosh nurlari tushganda kunning nuridan, chiroq yog‘dusida Rasulullohning nuri chiroq yog‘dusidan ustun kelardi” [7. 37]. Rubayyi’ bint Muavviz roziyallohu anhu esa “Men u zotni ko‘rsam, nur taratib turgan quyoshni ko‘rgandek bo‘lardim” deb aytgan [8. 655]. Bu haqiqatni ulug‘ shoir “Hayrat ul-abror”ning uchinchi na’tida ham shunday ifodalagan:
Mehrki chehrangdin anga nurdur,
Tegrasidin soyasi mahjurdur [2:31].
(Quyosh sening chehrangdan nur oladi, shu nur sabab atrofida soya yo‘qdir).
Uchinchi baytda shoir tajohuli orifona va talmeh vositasida “Olam ichidagi barcha narsalar husning bilan jonbaxsh nutqingdanmi, yoki Iso masih ruhi Yusuf jismida joylashib olganmi?” deya Olamlar Sarvarining Yusuf alayhissalom kabi go‘zal chehrali, Iso alayhissalom kabi Masih anfosli bo‘lganliklariga ishora etgan:
Olamoro husn ila jonbaxsh nutqungmu ekin,
Yo Masiho ruhi Yusuf jismida qilmish hulul.
Darhaqiqat, Muhammad alayhissalom o‘zlari e’tirof etganlaridek, u zot arablarning eng fasohatlisi bo‘lganlar (“Men arablarning eng fasohatlisiman, zero Quraysh qabilasidanman, yoshligim esa Banu Sa’dda o‘tdi” [4. 85]). Abu Hurayra roziyallohu anhu esa “Men Rasululloh sollallohu alayhi va sallamdan go‘zal biror kimsani ko‘rmadim” deb aytgan. [8. 655]. U zotning Iso alayhissalom kabi o‘liklarni tiriltirganlari, go‘daklar nabiy sollallohu alayhi vasallamning nubuvvatlariga shahodat keltirgani haqidagi rivoyatlar siyrat kitoblarida keltirilgan [10. 53-54 ] Shoir mazkur baytda Rasululloh alayhissalomning fasohat va balog‘at, husn va malohatda tengsiz bo‘lganlarini, shuningdek, u zotning shamoyil va axloqlarida ilgari o‘tgan payg‘ambarlardan ulush borligi xususidagi rivoyatlarni jamuljam etgan.
Adabiyotshunos A’zamxon Qozixo‘jayev e’tiroficha, “G‘azalda mutakallim (so‘zlovchi)ning so‘zi hamisha kimgadir – birovga qaratilganligi bilan birga, o‘sha birovning munosabatini ham nazardan qochirmaydi. Ta’kidlar, inkorlar shuning uchun kerak. Birov munosabati biz ko‘rib turgan matndan tashqarida, badiiy asar voqeligida yotadi. Lekin muxotabning munosabati bir qarashda ilg‘anmaydi. Aytilayotgan kalom faqat mutakallimning bir tomonlama monologik nutqi, degan taassurot uyg‘otadi. E’tibor berib qaralsa, mavjud muayyan matnda muxotabning, ya’ni birov so‘zlarining soyasi yotadi” [5:122-123]. To‘rtinchi baytda bu hol yaqqol seziladi:
Eyki dersen, keldingu shod o‘lg‘usi vaslingg‘a yor,
Shod bo‘lg‘ay erdi bo‘lg‘an bo‘lsa hajrimdin malul.
Shoir lirik qahramoni birovga murojaat etar ekan, g‘azal voqeligida o‘zga bir shaxs borligi va baytdagi birinchi misradagi fikr (sen aytasanki, kelding va sening vaslingdan yor shod bo‘ladi) mutakallimga, keyingi misradagi axborot (hajrimdan g‘amgin bo‘lgan, vaslimdan shod bo‘ladi) esa muxotabga tegishliligini sezish qiyin emas. “Lirik qahramon bilan g‘azal voqeligidagi birov o‘rtasidagi muqtazoi hol darajasi qancha baland bo‘lsa, shunga muvofiq maqom yuksaladi. Maqom qancha yuksak bo‘lsa, muqtazoi hol ham shunga munosib tarzda kechadi” [5: 123], deya ta’kidlaydi adabiyotshunos A.Qozixo‘ja. Darhaqiqat, mutakallim va muxotab orasidagi mazkur muloqot ijtimoiy voqelikdan tashqari katta zamon va makon, buyuk haqiqatni o‘zida singdirgan. Bayt “Agar Ollohni sevsangiz, bas, menga ergashing, Olloh sizni sevadi va gunohlaringizni mag‘firat qiladi” (Oli Imron. 31), “Meni ko‘rgan va menga iymon keltirgan kishiga jannat bo‘lsin, meni ko‘rmay turib menga iymon keltirgan kishiga yetti bor jannat bo‘lsin” [6: 58] kabi Rasululloh alayhissalomni yaxshi ko‘rish, u zotga iymon keltirish, ergashish haqidagi qur’oniy ko‘rsatmalar, hadislar mazmunini o‘zida singdirgan. Birinchi misrada Rasululloh alayhissalomning hayotliklaridan sahobiylarning saodat topganlari haqidagi fikr, ikkinchi misrada esa U zotni ko‘rmay turib iymon keltirgan, eng go‘zal iymon sohiblarining firoq ichra topajak saodati balog‘at bilan ifodalangan. Zero, olamlarga rahmat qilib yuborilgan Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomning o‘zlari “Mening hayotim ham, vafotim ham siz uchun yaxshilik” deb aytganlar [4: 14].
Qur’oni karimda Muhammad alayhissalom vasflari “Batahqiq, ichingizga o‘zingizdan, sizlarga oyatlarimizni tilovat qiladigan, sizlarni poklaydigan, sizlarga kitobni, hikmatni va bilmaydigan narsalaringizni o‘rgatadigan Payg‘ambar yubordik” (Baqara. 151), “Albatta, men sizlarga ishonchli Payg‘ambarman”, (Shuaro.143), “Va albatta, siz ulug‘ xulq uzradirsiz” (Qalam. 4), “Sizning sohibingiz majnun emasdir” (Takvir. 22) “Va u g‘aybga baxil emasdir” (Takvir. 24) kabi e’joz, balog‘at va fasohat bilan keltirilgan. Alisher Navoiy navbatdagi baytda Payg‘ambarimiz alayhissalomning sifatlari Qur’onda ixcham, mo‘jaz berilganini e’tirof etib, bu vasfning har biri sharhlansa sahifa-sahifa, go‘yo bir kitob bo‘lishini aytadi:
Mus’hafi avsofingda ermish, Olloh-Olloh, mujmale,
Sura-sura har karashmang sharhida iynak fusul.
Chindan ham, Qur’oni karimda Payg‘ambar alayhissalomning vasflari kelgan oyatlar bir joyga jamlansa, bir necha sahifa bo‘la oladi. Shu bir necha sahifadagi ma’lumotlar sharhi bo‘yicha esa insoniyat lol qoladigan darajada ko‘p kitoblar yozilgan va yozilajak. Siyrat mualliflari e’tirof etganidek, “Aslida U zotning ulug‘ xislatlari va buyuk sifatlarining mohiyati idrok etib bo‘lmas darajada yuksak va tubiga yetib bo‘lmas darajada terandir” [8: 665]. O‘quvchi bayt mazmuniga chuqurroq razm solsa, dunyoda hech bir insonning tug‘ilganidan to vafotiga qadar hayot yo‘li bor tafsiloti bilan Muhammad alayhissalomning hayot yo‘llari kabi aniq va ishonchli yozilmaganiga iqror bo‘ladi.
Keyingi satrlarda shoir tamsil vositasida go‘zal baytlar yaratadi va unda Payg‘ambar alayhissalomning shamoyillariga ishora etadi:
Yerga soching sudralur kulbamga kirsang xam bo‘lub,
Mehr past o‘lg‘an zamon andoqki topqay soya tul.
Ikki zulfung to‘lg‘anur har dam sabo tahrikidin,
Ikki hindu nag‘ma birla zohir etkandek usul.
Quyosh pasayganda soya uzun bo‘lgani kabi kulbamga egilib kirsang, sening soching yerga sudralur. Go‘yo ikki hindu kuy bilan musiqiy usul zohir etgandek, ikki zulfing shamol ta’sirida to‘lg‘anur. Shoir mehr poetik obrazi orqali Payg‘ambarimiz alayhissalomning munavvar yuzlarini, quyoshning past bo‘lishi tasviri bilan U zot nazarlari tushgan insonlarning soya yanglig‘ yuksalganini tamsil etgan. Shuningdek, bu tasvirlar bilan shoir “Shamoyili Muhammadiya”da keltirilgan: “Rasululloh sollallohu alayhi va sallam bo‘ylari o‘rtacha kishi edilar. Ikki yelkalari orasi keng, sochlari ko‘p bo‘lib, ikki quloqlari yumshoq joyigacha (yetgandi). Ustlarida qizil libos bor edi. Men umrimda u zotdan chiroyliroq insonni aslo ko‘rmaganman” (Baro ibn Ozib roziyallohu anhudan qilingan rivoyat), “Men Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni ko‘rganimda sochlari to‘rt o‘rim edi” (Ummu Hone’ roziyallohu anhodan qilingan rivoyat), “… Rasululloh sollallohu alayhi vasallam oldinga moyil bo‘lib, ohista va ildam yurardilar. Yursalar tepalikdan tushib kelayotgan kishi kabi viqor bilan shahdam yurardilar. Qarasalar butun tanalari bilan o‘girilib qarar edilar. Nazarlari pastda bo‘lar, osmondan ko‘ra yerga qarar edilar. Ko‘p mulohazali kishi edilar, o‘zlari orqada yurar, yo‘liqqan kishiga doimo birinchi bo‘lib salom berar edilar” (Hind ibn Abu Hola roziyallohu anhudan qilingan rivoyat) kabi Muhammad alayhissalomning tashqi ko‘rinishlari haqidagi ma’lumotlarni baytlar mazmuniga singdirgan.
G‘azal janriga maqta’dan oldin mav’iza ruhidagi shohbayt bo‘lishini yangilik sifatida kiritgan Alisher Navoiy yuqorida bayon etilgan tasvirlarni maqta’da umumiy tarzda jamlaydi va “Kim Allohni mahkam tutsa, shubhasiz, to‘g‘ri yo‘lga hidoyat topgan bo‘ladir” (Oli Imron. 101) oyatini tajohuli orifona vositasida shunday sharhlaydi:
Rostliqdin dayr toqig‘a mador o‘lmoq ne ayb,
Solikekim bo‘lsa xidmatda sutun yanglig‘ hamul.
Ya’ni, agar solik (Haq yo‘lchisi) xizmat (to‘g‘ri yo‘l – sirotul mustaqim)da ustun (to‘g‘ri, tirgak) bo‘lsa, shubhasiz, rostlikdan mayxona (oriflar majlisi) osmoniga mador bo‘ladi! Bu – tarixan tasdiqlangan haqiqat. Kim Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalom ko‘rsatgan yo‘lda mustahkam bo‘lsa, shubhasiz, insoniyat uchun mayoq, yo‘lchi yulduz bo‘ladi.
G‘azal maqta’sida ulug‘ shoir shukronalik bilan:
Bo‘lmasa erdi Navoiy sirri ishqingg‘a amin,
Ne zalum etkay eding aning xitobin, ne jahul, — deb yozadi.
Ya’ni, xayriyatki, Navoiyni ishqing sirrini saqlovchi etding, yo‘qsa u zolim, so‘zi esa o‘ta nodon bo‘lardi, deydi. Haqiqatda, hazrat Navoiy so‘zlarining makon-zamon sarhadlaridan eskirmay, oshib kelayotgani, millatu elat tanlamay har bir qalbga kirib borishining bosh sababi ulug‘ shoirning e’tiqodda sobit, sirri ishqqa aminligidandir. Zero, Sahl ibn Abdulloh aytganlaridek: “Nabiy sallollohu alahi vasallamga bo‘lgan muhabbatning alomati Qur’onni yaxshi ko‘rishdir. Alloh taolo va Qur’oni karimga bo‘lgan muhabbatning alomati Nabiy alayhi vasallamga bo‘lgan muhabbatning alomati sunnatlarini sevishdir…” [4: 44 ].
Xullas, mazkur g‘azal tahlili asosida quyidagi xulosalarga kelish mumkin:
1. “G‘aroyib us-sig‘ar” devonidan o‘rin olgan 374-g‘azal na’t g‘azallar sirasiga kiradi. G‘azal Ul Pari – Muhammad sollallohu alayhi vasallamning zikrlari bilan boshlanib ishq siriga amin bo‘lish bilan nihoya topadi.
2. G‘azalning zohiriy va botiniy mazmuni mahorat bilan o‘zaro uyg‘unlashtirilgan. Ulug‘ shoir Muhammad alayhissalom hayotlariga doir haqiqatlarni balog‘at va fasohat bilan ramziy-majoziy usulda bayon etgan.
3. G‘azalning xitob, murojaat shaklidagi baytlari lirik qahramon (mutakallim) va birov (muxotab) orasidagi ichki muloqot – dialog ijtimoiy voqelikdan tashqari katta zamon va makonni tasvir etgani bilan alohida ajralib turadi. Bu esa g‘azalning jonli so‘zligi, yashovchanligini ta’minlagan, deyish mumkin.
4. Umuman, Alisher Navoiy siyrat kitoblaridan bayon etilgan epik axborotni she’r vositasida ixcham va ta’sirchan, yuksak mahorat bilan tasvirlay olgan.
Adabiyotlar:
1. Navoiy Alisher. MAT.T. 3. G‘aroyib us-sig‘ar. – Toshkent: Fan, 1988.
2. Navoiy Alisher. MAT. T. 7. Hayrat ul-abror. – Toshkent: Fan, 1991
3. Uludağ S. Tasavvuf terimleri sozlugu. Istanbul: Ma’rifat, 1995
4. Qozi Iyoz. Shifo. Muhammad sallollohu alayhi vasallamning haqlarini tanish. 1-2-kitob. – Toshkent: Hilol nashr, 2022.
5. Qozixo‘ja A. Gar ortuq so‘z dedim… – Toshkent: “Nurafshon business”, 2021.
6. Qur’oni azim tafsiri. Shayx Alouddin Mansur. Fotiha va Baqara suralari. – Bishkek: “Rizvan” Osh- 2016.
7. Rashid Zohid. So‘fi Olloyor “Sabot ul ojizin” sharhi. Ravoyihur rayhon. – Toshkent: Matbaachi. 2022.
8. Safiyurahmon Muborakfuriy. Ar-rahiq al-maxtum (Muhrlangan jannat sharobi). Rasululloh sollallohu alayhi vasallam siyratlari. -Toshkent: Sharq 2010.
9. Haqqul I. Malomatiylik va Navoiy / Navoiyga qaytish. 4-kitob. – Toshkent: Tafakkur, 2021.
10. Imom Busiriy. Qasidai burda. Ta’riful habib ( Najmiddin oqiy tarjima va sharhi). – Toshkent: Sharq, 2015.
