9 февраль — Ҳазрат Мир Алишер Навоий & 14 февраль — Заҳириддин Муҳаммад Бобур таваллуд топган кун
Биринчи мақолада Алишер Навоий ижодидаги жунун истилоҳи хусусида фикр-мулоҳазалар билдирилиб, турли илмий, диний-тасаввуфий манбалар асосида таҳлилга тортилган бўлса, иккинчи мақола Заҳириддин Муҳаммад Бобур шеъриятида акс этган ғурбат мавзусига бағишланган.
ИККИ МАҚОЛА
Элнура Ғайбуллоҳ
филология фанлари бўйича фалсафа доктори,
ЎзР ФА ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти докторанти
ИШҚ АРО ЖУНУН БЕДОДИ
Ишқ мавзусини куйлаш ва ошиқ ҳолини тасвирлаш Шарқ шеъриятининг эътиборли жиҳатларидан биридир. Зеро, мумтоз адабиётда ишқнинг ўзига хос рамзий тили, ифода йўсини бўлган. Ҳар қандай образ тавсифида маъно муштараклиги инобатга олиниб, маъшуқа сифатлари, рақибга хос хусусиятлар билан бирга ошиқ кўнглининг бедорлиги, зоҳиру ботин манзаралари турли тимсолу истилоҳлар воситасида қаламга олинган. Дарҳақиқат, Алишер Навоий ижодиётининг мавзу кўлами ниҳоятда ранг-баранг, бироқ ишқ мавзуси шоир ижодининг моҳияти, мақсадини ташкил этади. Мутасаввиф шоир “Ҳайрат ул-аброр”да ишқ таърифида шундай дейди:
Бўлмаса ишқ, икки жаҳон бўлмасун,
Икки жаҳон демаки, жон бўлмасун .
“Ер-у кўкни сен учун яратдим” қудсий ҳадисига таянган мутасаввифлар бутун борлиқ яратилишининг сабабини ишқ деб билишган. Ишқ аҳли яратилиш моҳиятини англаган, қалб мушоҳадасига берилган, завқ ва ҳол неъматини тотган, Мутлақ гўзаллик шайдолари бўлишган. Ишқ ошиқ учун ҳаёт ҳақиқати, тириклик мазмуни, бутун борлиқ мавжудлигининг сабабидир. Шу боис, ҳазрат Навоий лирик, насрий асарлари ва достонларида ишқ мавзусига батафсил тўхталади. Ошиқнинг турли ҳол ва мақомларини дақиқлик билан талқин қилади. Хусусан, “жунун” шоир ижодида кўп истифода қилинган истилоҳ бўлиб, асосан, ишқ аҳлининг сифатини тамсил қилган.
Жунун илмий адабиётларда “савдойилик”, “жиннилик”, “ақлдан озганлик”, “девоналик”, “ақлдан бегоналик”, “телбалик”, маъносини англатади. Тасаввуф атамалари талқин этилган китобларда “ошиқлик”, “беқарорлик”, “сабр-у тоқатсизлик”, “фақат Аллоҳ ёди билан банд бўлиш”, “жазба ҳолида яшаш”, “илоҳий жазбадан насибадор бўлиш”, “дунёнинг барча сир-асроридан огоҳ бўлган ҳолда ўзидан бегоналик ҳолати”, дея эътироф этилган [1.599, 187, 199].
Жунун сўзи асли араб тилидаги “жанна” (جَنَّ) феълидан ҳосил бўлган. Араб тилида бу сўз кўпинча нарсанинг ботини ёки ички ҳолатига ишора қилиб, “тўсилмоқ”, “бекилмоқ”, “бирор нарсанинг яширилиши”, “ўралиши”, “кўринмас бўлиши”, деган маънонларни ифодалайди. Имом Абу Ҳанифанинг фикрича, жунун маълим бир шахсда йилнинг кўпроқ қисмида давом этса, у “жунуни мутбиқ” (мутлақ мажнун), агарда йилнинг ярмидан кам қисмида юз берса, бундай киши “жунуни ғайри мутбиқ” (мутлақ мажнун эмас) деб ҳисобланган [2.77]. Шу ўринда жунунга маҳиятан яқин бўлган сакр ҳолига ҳам изоҳ бериш жоиз. Зеро, сакр ҳам қулнинг илоҳий ишқдан сармастлик ҳоли бўлиб, у фақат важд соҳибларига хос [4.141]. Сакрнинг ғолиблиги ва шиддати эса “жунуни мутбиқ” (мутлақ жунун) ҳолатига тенгдир [5.590].
Айтиш жоизки, ҳол ва мақомлар ишқ аҳлига хос хусусиятдир. Зеро, мақом банданинг ўз меҳнати, иродасига боғлиқ ҳолда доимий риёзат, зикр ва ибодат амаллари воситасида эришадиган руҳий даража бўлиб, барқарор хусусиятга эга бўлган. Қушайрий буни қуйидагича изоҳлайди: “Ҳол Тангрининг инъоми, мақомларга эса жаҳд ва ғайрат билан эришилган. Мақом соҳиби мақомида мустаҳкам ва қоимдир, ҳол эгаси эса тинимсиз юксалади. Улуғлардан бири: “Ҳоллар чақмоқ кабидир. Агар улардан бир нарса қолса, ҳол эмас, нафснинг сўзидир”, деган [4.127-128]. Шунга кўра, жунун ошиқдаги руҳий ҳолатни ифодалагани боис мақом эмас, ҳол деб қаралиши мақсадга мувофиқдир.
Ҳақиқий ишқ талабгори бўлган ошиқ сайр-у сулукда маънавий камолга етиш учун бир қанча “манзил”, “мақом” ва “ҳол”ларни босиб ўтган. Зеро, ошиқлик ботиний илм ва ҳол билан етиш мумкин бўлган юксак мартабадир. Қалбда турли ҳолларнинг кашф бўлиши, руҳиятда кечган илоҳий эврилишлар ошиқнинг маънавий мартабаларда илгарилаётгани белгисидир. Инчунин, жунунлик ошиқнинг олий матлаби бўлиб, чин маънодаги ҳурликка эришган, илоҳий ишқ шавқига берилган аҳли дилларга хос хусусият саналади. Бу руҳ ва кўнгил бирлиги билан бўглиқ жараён бўлгани боис, фақат бошдан кечирибгина англаш мумкин бўлган яширин ҳолдир.
Жунун ошиқликда олий даражалардан бири бўлиб, Илоҳий ишқдан сармаст, Ҳақ висолига ташна аҳли дилларга хос руҳий камолот белгисидир. Жунун аҳлининг мақсади ёлғиз Ҳақ дийдорига етиш бўлгани боис, Ёр ёди, унинг мислсиз жамоли ошиқ хаёлини банд этади. Ишқнинг чегара билмас шиддати бутун борлиғини қамрайди. Натижада, ошиқдаги илоҳий жазба ва авж ҳолати ортиб, ўзидан воқиф бўла олмайдиган ҳолга тушади. Ақлу ҳушдан бегона бўлмасада халқ наздида девонаваш кўринади. Бу ҳолни улуғ пир Аҳмад Яссавий содда тилда шундай баён қилган:
Ошиқ ғолиб, ўзи толиб Ҳақни излар,
Ҳақни тобқон девоналар беҳуш сўзлар,
Мақомлари баланд мақом Аршни кўзлар,
Халққа ўзин расво қилиб юрур бўлғай [6.155].
Ирфоний шеъриятда девоналик, қаландарлик, дарвешлик, мажзублик, савдойилик истилоҳлари мазмунан жунунга яқин маънони англатсада, Алишер Навоий ижодида бу тушунчанинг моҳияти кенгайган, янада теран мазмун ва мақсад-муддаони ифодалаган. З.Абдураҳмоннинг ёзишича, “Мумтоз адабиётда инсоннинг хаёлот олами ва Ҳақ йўловчисининг руҳоний сайри асосий тасвирлардандир. Шу маънодаги савдойилик – жунун ҳолига тенгдир. Шунинг учун аҳли жунун, аҳли савдо ишққа мубтало бўлган, нафсини маҳв этиб, ўзлигини унутган ошиқларга нисбатан қўлланилади. Уларнинг жунуни, ақлдан озиши савдонинг ортиб кетиши билан боғлиқ. Бу савдойилик, аслида, руҳ поклигига, қалби салимга ишорадир” [3.38-39].
Ҳазрат Навоий “жунун саҳроси”, “жунун дашти”, “жунун водийси” каби истилоҳлар воситасида ишқнинг нечоғлик бепаён, хадсиз ва чегарасиз эканлигига эътибор қаратади. “Мен жунун саҳросида йиттим” (3, 277), дер экан, зукко шеърхон диққатини ишқ сарҳадининг чексизлигини англашга қаратади.
Ошиқдаги жунунлик тамоман руҳ билан боғлиқ ҳол бўлгани боис, ақл ва идрокнинг аҳамияти йўқолади. Зеро, чин ошиқлик ақлга зид тушунча бўлиб, Яратганнинг хос қулларига насиб этадиган улуғ неъматидир. Шоирнинг қуйидаги байти айнан шу мақсадни акс эттириб, ғайб файзидан насиба олган, илоҳий завқ ва шавқ лаззатини туйган ошиқ руҳиятини ифодалайди:
Эй кўнгул, гар ақл этар манъи жунуним не жадал,
Айб эрурким, аҳли дониш қилса нодон бирла баҳс (3,90).
Инсон ақли дунёвий билимлар воситасида кўплаб илмий ютуқларга эришиш, илмий кашфиётлар қилиш имконини беради. Тасаввуф илмида Ҳақни англашда зоҳирий илм ва ақлнинг ўзи кифоя эмас, деб қаралади. Ҳаққа яқинлик, илоҳий сирлар ҳақиқатига етиш қалб билан бўладиган ҳолдир. Қудсий ҳадисда Аллоҳ “Мен кўкларга, бўшлиқларга, юксак ақллару нафсларга сиғмадим, меҳмондек бориб, мўмин бандамнинг кўнглида кайфиятсиз, моҳияти тушунарсиз бўлган бир шаклда макон тутдим, ўша ерда меҳмон бўлдим”, дейилади. Шу боис ишқ аҳли кўнгил ҳолини англашга алоҳида аҳамият бериб, ишқдан бехабар, ошиқлик моҳиятини англамайдиган, зоҳирбин, риёкор аҳли сувратлар танлаган ақл йўлидан кўра ишқ йўлини ёқлаганлар.
Мутасаввиф шоирнинг лирик қаҳрамони “жунун тоши” ёрдамида кўнгилга маҳкам ўрнашган “ақл шавкати” ва “тақво шукуҳи”ни синдирмоқни мақсад қилади. Гар кўнгил асов от сингари бўйсунмайдиган бўлса, “жунун занжири”га маҳкам боғлаб, ҳажр зиндонига, ёр ишқининг посбони ихтиёрига топширишни қасд қилади:
Ишқинг ичра кўксума онча жунун тошин урай
Ким, хираднинг шавкатин, тақво шукуҳин синдурай.
Қилса тавсанлиғ кўнгул тортиб жунун занжириға,
Ҳажр зиндонида ишқинг шаҳнасиға топшурай (3,469).
Ошиқ дунёвий истаклар чангалидан халос бўлишни истар экан, Ёр висолидан умидворлик ундаги энг олий мақсадга айланади. Байтдаги “хирад шавкати” ва “тақво шукуҳи” бу йўлидаги ҳар қандай тўсиқларни тамсил этади. Шоирнинг қуйидаги сатрлари ҳам шу фикрларга ёндош:
Жунун тоши харобот ичра ҳар дам кўксума урмоқ,
Эрур тақво-ю дониш бутларин тош бирла синдурмоқ (3,256).
Ишқ аҳли, аввало, ҳол аҳли, руҳий ҳажр ва жисмоний азиятларга маҳкум дард аҳлидир. Шу боис суврат аҳлига хос ишқсизлик, бедардлик, илм-у ақл ортидан келган шуҳрат, ҳавойилик ва такаббурлик жунун аҳлида номутаносиблик, муросасизликни авж олдиради. Инсоннинг моддийликдан илоҳийлик сари юксалиши тамоман қалб ва руҳ билан содир бўладиган ҳолат. Дунё майлига берилмаслик, ошиқнинг комиллик сари эришган олий поғоналардан бири. Зеро, дунёга кўнгил боғламаслик, унинг арзимас матоҳ эканлиги Қуръон оятларига асосланади. Қуръони каримнинг (Оли Имрон: 14, Каҳф: 46, Ҳадид: 20) қатор оятларида Одамларга аёллар, болалар, тилло-кумуш, гўзал отлар, чорва, экин-тикиндан иборат шаҳватларнинг муҳаббати зийнатлангани; бу дунё ҳаёти ўйин, кўнгил эрмаги, зеб-зийнат ва ўзаро фахрланиш, мол-мулк, бола-чақани кўпайтиришдан иборатлиги; инсонни ғурурга кетгазувчи матоҳлиги таъкидланиб, боқий қолгувчи солиҳ амаллар Аллоҳ ҳузурида савоб ва умид жиҳатидан яхшироқ экани марҳамат қилинади. Шу билан бирга Оли Имрон (Орангизда дунёни хоҳлайдиган кимсалар бор. 152-оят), Анфол (Сизлар дунёнинг ўткинчи матоҳини истайсизлар. 67-оят), Анъом (Бу дунё ҳаёти ўйин-кулгидан ўзга ҳеч нарса эмас. 32-оят), Раъд (Улар бу дунё ҳаёти ила шод бўлдилар. Ҳолибуки, бу дунё ҳаёти охират олдида арзимас матоҳ, холос. 26-оят) каби қатор сураларда Аллоҳ бандаларини дунё ва уни зийнатловчи нарсалар муҳаббатига алданиб қолмасликни буюради.
Маълумки, зулф ёр гўзаллигини ифодалаш билан бирга, ирфоний адабиётда чуқур тасаввуфий, фалсафий мазмунга ҳам эга. Зулф дунё ва ундаги ташвишлар, турли мураккабликлар, фитна ва куфрни, унинг жингаласи, гажаклари эса ёр висолига интилган ошиқ – солик йўлидаги мушкулотларни тамсил қилган. Ошиқ ишқ йўлида собитқадамлик билан илдамлаши, дунёвий боғлардан халос бўлиши лозим. Ишқ аҳлининг ҳасрати акс эттирилган қуйидаги мисралар ҳам бежиз айтилмаган бўлиб, унда шоирнинг бетакрор фалсафий мушоҳадаси акс этган:
Навоий, аҳли жунун қайди ёр зулфи эмиш,
Хирад танобини уз, банд агар бу силсиладур (3,165).
Лирик қаҳрамон ёр зулфини жунун аҳли учун бир банд, кишан деб билгани боис, хирад – ақл, фикру зеҳн арқони силсиласини узишга ҳозир. Негаки, ақл ҳам дунёга хослик белгиси, унинг бир парчасидир. Ақл баҳсларидан воз кечиб, ботин йўлини танлаш, қалб кўзи воситасида илоҳий ҳақиқатлар оламини кўриш ва Ҳақ сирларига етиш мумкин. Азоб, уқубат, дард ва қайғу талабгорлари бўлмиш аҳли диллар жондан кечмай ишқ сирларига етиб бўлмаслигини англаганлар. Бу ҳолга эришган ошиқ авом наздида мажнун дея аталиши, шубҳасиз. Хирад аҳлидан фарқли ўлароқ ошиқнинг ботиний идроки юксак, шу боис ҳам ўзидаги жунунлик ҳолидан мамнун, чунки у:
Жон бериб олдим жунун-у ишқ то бўлдум фано,
Оллоҳ-Оллоҳ, ул не хуш савдо, бу не хуш суд эрур (3,125).
дейдиган даражада руҳий баланд мартабага эришган.
Гўзал ёр ёди ошиқда мажнунлик кайфиятини оширади. Кўздаги гирёнлик, ақл-у донишдан узоқлашиш, жунун ҳолининг пайдо бўлиши, жисмда ҳижрон тошининг нақшланиши – чин ошиққа хос камолот белгиларидир:
Жонни Мажнун ул парий рухсора ёди айлади,
Кўзни гирён ишқ зульми май фасоди айлади,
Танни урён, ақл-у дониш хайрбоди айлади,
Ишқ кўйида жунунумни мунодо айлади,
Ҳажр тошидин мунаққаш жисми урён оқибат (3,497).
Жунун ошиқ қалбининг турфа мураккабликларини акс эттирувчи ҳол бўлиб, бу фақатгина ақл-у ҳушдан бегоналик эмас, балки эркинлик ва руҳий баркамолликнинг юксак даражасидир. Жунун – дунёвий бандлардан узилган, буткул озод, мутлақ ҳуррият соҳибларининг сифати. Бунда ошиқ дунё ва унинг ташвишларидан воз кечиб, ақл-у идрокни дунёвий манфаатлардан халос этади. Бутун борлиқда фақат илоҳий сирлар моҳиятини кўради. Адабиётшунос олим И.Ҳаққул фикрига кўра, “Жунун – камоли ишқ ва эркинлик камоли. Ҳеч бир давр ва замонда жамият жунун камолини қувватламаган, қувватлаши мумкин ҳам эмас” [8.15]. Ошиқдаги жунунлик дунёвий ақл эгалари учун тушунарсиз бўлгани боис, шахс ва жамият ўртасидаги зиддиятларга сабаб бўлган. Хирад аҳли ишқнинг асл моҳиятини англай олмайдилар. Ишқдан бебаҳра авом, Яратган билан яқинлик шавқи ва висол суруридан маст бўлган ошиқ руҳидаги кечинмаларни англашда қийналадилар, уни мажзуб-у девона сифатида қабул қилдилар. Бироқ Навоийнинг лирик қаҳрамони ваҳдат майидан сармаст, ишқдан етган саодатдан ғоят мамнун, шу боис, ўзидаги ҳол билан фахрланади. Илоҳий ҳақиқатлар моҳиятини тушуниб етишда ақлнинг ожизлигини англамаган бу қавм эса, аслида, жунун аҳли аро нодонроқдир:
Кўрса ҳуш аҳли юқар мендин жунун ҳолимға боқ
Ким, хирад аҳли улуснинг боиси савдосимен.
Ким жунун аҳли аро нодонроқ ул, донороқ ул,
Ишқу дард иқболидин ул хайлнинг доносимен (4,359).
Маълумки, тасаввуфда ҳайрат мақоми инсон ақли етиб бориши мумкин бўлган сўнгги нуқта. Тафаккур ва идрокнинг охирги манзили. Бунда Ҳақ таоло ишқига ғарқ бўлган ошиқ Аллоҳ қудрати, фазлу карами, чексиз ҳикмати қаршисида, баъзан эса илоҳий тажаллийдан ҳайратга тушади. Пайғамбаримиз Муҳаммад (с.а.в.) фақирлик мақомидаги ўн мақом, ўн нур, ўн йўл, ўн ўрин ва қирқ мартабадан баҳс юритар экан, ўн йўлдаги тўртинчи мақом ҳайрат мақомидир, деганлар [7.91].
Таъкидлаш жоизки, мутафаккир шоирнинг маълум мавзудаги қарашлари гоҳ лирикасида, гоҳ насрий асарлари, баъзан эса достонларида изчил давом эттирилади, ўрни келганда мазмунан бойитилади. “Лисон ут-тайр” достонидаги “Ақлнинг бўйниға ҳайратдин таноб” (12, 322) сатри айнан шу моҳиятни очиб берган, десак хато бўлмайди.
Ҳазрат Навоий ижоди нафақат мавзу ранг-баранглиги, балки мазмун ноёблиги ва бетакрор жозибаси билан ҳам ажралиб туради. Шоир “жунун ўти”, “жунун жоми” истилоҳлари қаторида “жунун тумори”, “жунун таъвизи” бирликларини ҳам кўп қўллайди. Мазкур тушунчалар Навоий ижодида муҳим ўрин тутиш билан бирга ошиқнинг аҳвол-руҳиясини янада яққолроқ ифодалаб, жунунлик моҳиятини теранроқ идрок этишда асосий вазифани бажаради. Таъвиз – кўз тегиши ва бошқа турли ёмонликларни қайтариш, ҳимояланиш мақсадида ёзилган тумор бўлиб, “жунун таъвизи” – телбалик ва савдойиликни соғайтиради, деб бўйинга тақиладиган дуо туморини англатган. Шоирнинг лирик қаҳрамони: Кимки мендаги жунунни даф қилиш учун таъвиз ёзмоқчи бўлса, қонли кўз ёшим ва юзимнинг сарғайган ранги ила битсин, зеро туморда шингарф ва заъфарон бўлиши керак, дея фиғон чекади:
Ким жунунумға ёзар таъвиз ийнак ашк-у юз,
Гар керак шингарф бирла заъфарон туморда (5, 396).
Шингарф – қизил бўёқ, қизил ранг; заъфарон – сарғиш рангли хушбўй ўсимлик. Қадимда шингарф ва зафарондан турли мақсадларда, жумладан, санъатда бўёқ ва ёзув учун сиёҳ воситаси сифатида ҳам ишлатилган. Образ ҳолатини характерлаш ва тавсифлаш мақсадида истиора санъатидан фойдаланган шоир ишқ, ҳижрон, ғам уйғунлигини теран ва рамзий тасвирларда ифодалайди. Шингарф ошиқнинг кўзидан оққан қизил қонли ёшни, зафарон эса сўлғин, ғам-андуҳ, ҳижрон азобидан сарғайган юзни тамсил қилган. Бироқ ошиқ наздида, бу каби чора-тадбирлар самасиз, чунки:
Эй фусунгар, ёзма тумор ул жунун дафъиғаким,
Шарҳи ёзилса, туганмас юз туман тумор ила (6,384).
Ишқ талабгори бўлиш – Яратганнинг чексиз иродаси ва қудрати, беқиёс иноятларига ноил бўлиш учун тинимсиз саъй-ҳаракат қилиш, натижада ишқнинг сир-асрорларидан баҳрамандликдир. Инчунин, ишқ ошиқ учун тириклик суви, ҳаёт чашмаси. Висол эса энг олий саодат эрур. Зеро, ишқда эътиқоди юксак, тақвода етук ошиқ Ҳаққа тамоман таслимият ила таваккул қиларкан, Холиқнинг лутфу марҳамати, кенг карамига таянади. Умуман олганда, шоир лирикасида илгари сурилган аксар фикрларнинг туб мазмунида шу моҳият ётади. Жунун йўлини танлаган лирик қаҳрамоннинг ишқдаги ҳолати ҳам шундай:
Навоий, аҳли жунун зумрасиға кирди илоҳий,
Чу айладинг ани Мажнун, ўзунгни қил анга Лайло (4,3).
Хулоса қилиб айтганда, лирик қаҳрамоннинг ички кечинмалари, турли манзил, ҳол ва мақомларни босиб ўтиш жараёни ҳазрат Алишер Навоийнинг бутун асарларида ёрқин ифодасини топган. Шоир ижодида “жунун” тушунчаси ишқ аҳлининг сифатини акс эттириб, унда улуғ мутафаккирнинг фалсафий, диний-тасаввуфий қарашлари ҳам ўз аксини топган. Алишер Навоий асарларидаги ишқ мавзуси ва ошиқ руҳиятининг эврилишларини чуқур тадқиқ этиш мутасаввиф шоир ижодининг ғоявий йўналиши, тасвир усули ва бадиий маҳоратининг сир-асрорларини кенгроқ ўрганиш имконини беради. Жунун истилоҳининг мазмун-моҳиятини шоир ижоди контекстида таҳлил қилиш бу тушунчанинг нозик ва чуқур қирраларини англашни осонлаштиради.
ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати. 4 томлик. 1 том. – Тошкент: Фан, 1983. – 656 б; Алишер Навоий қомусий луғат. 2 жилдлик, 1-жилд. – Тошкент: Sharq NMAK, 2016. – 536 б; Навоий асарлари луғати. – Тошкент: Akademnashr, 2023. – 656 б. Cebecioğlu Ethem.Tasavvuf terimleri ve deyimleri sözlüğü. – Istanbul. 2020. – 741 s. www.turklib.com
2. Ali İbn Muhammed es-Seyyid eş-Şerif Cürcani. Arapça-Türkçe Terimler Sözlüğü. (Fıkıh, hadis, tefsir, felsefe, kelam, hendese, mantık, tasavvuf, edebiyat, tarih, lügat, tecvid terimlerinin ta’rifleri ve açıklamaları). Tercüme ve şerh: Arif Erkan. – Istanbul: Bahar yayinlari, 1997. – 288 s.
3. Abdurahmon Z. Navoiyshunoslik manzillari. ¬– Toshkent: Sarvarprint, 2024. – 140 б.
4. Kuşeyrî. Tasavvufun Ilkeleri. Rısala-ı Kueyrî. Çev. Tahsın Yazıcı. – Istanbul, 1978. – 384 s.
5. Seyyid Mustafa Rasim efendi.Tasavvuf sözlüğü istilahat-i insan-i kamil. – Istanbul: Insan yayinlari, 2008. – 1286 s.
6. Turkiy adabiyot durdonalari. Xoja Ahmad Yassaviy. Sulaymon Boqirg‘oniy. To‘plovchi va nashrga tayyorlovchilar, S.Rafiddinov, N.Hasan. -– Toshkent: O‘zbekiston, 2022. – 592 b.
7. Яссавий “Фақрнома”си. Абдураҳмон Гўзал. – Тошкент: Наврўз, 2014. – 266 б.
8. Ҳаққул И, Очилов Э. Ишқ ва ҳайрат олами (Мақолалар тўплами). – Тошкент: O‘zbekiston, 2016. – 304 б.
БОБУР ЛИРИКАСИДА ҒУРБАТ ТАСВИРИ
Ўзбек мумтоз адабиётининг йирик вакили Заҳириддин Муҳаммад Бобур ижодининг мавзу кўлами ва образлар олами ниҳоятда ранг-баранг. Бобур лирик қаҳрамони гоҳ малоҳат ва камолотда тенгсиз маҳбубанинг нозу фироғига сабрли, ҳижрон азобини чеккан, ғам-андуҳлар юки остида эзилган ошиқ, гоҳ дўсту ёрнинг ситами, бевафолиги ва меҳрсизлигидан хорлик, заҳмат ва машаққат чеккан маҳзун кўнгил эгаси, гоҳ юрт соғинчидан бағри тилинган, гўзал диёр нафасини туйишни қумсаб, ғурбат ҳолини яшаган ғариб, гоҳ илоҳий ишқдан сармаст ва умидвор инсон қиёфасида гавдаланади. Айниқса, Бобур шеъриятида “ғурбат” мавзусига қайта-қайта юзланилади. Рубоийларидан бирида “Балои ишқ-у ёлғузлуқ, дағи ҳижрон-у ғурбатда отим – Мажнун, кишим – меҳнат, ишим – зори, ерим – гулхан” , – дея куюниши Бобур лирик қаҳрамонининг руҳияти, ғаму ҳасрат ва кайфиятининг тўла маънодаги ифодасидир.
Айтиш мумкинки, Шарқ мумтоз шеърияти тараққиёти жараёнида ўзига хос мавзу кўлами ҳамда образ, тимсол, истилоҳ, рамзлар тизими шаклланиб, анъанавийлик касб этиб борган. Хусусан, лирик қаҳрамон ҳолати, кўнгил кечинмалари, дарду изтиробини тасвирлашда “ғурбат” ўзига хос, тез-тез мурожаат қилинган мавзулардан бири саналади. Умуман олганда, юртидан узоқдаги инсон ҳамиша ғамгин ва ғарибдир, йўқса шоир “Ғурбатқа солди чарх мени юз жафо била”, – дея фарёд қилмас эди. Ёхуд ушбу машҳур рубоий ҳам шоирнинг машаққатларга тўла ҳаёти ва қисматига дахлдор.
Ёд этмас эмиш кишини ғурбатта киши,
Шод этмас эмиш кўнгулни меҳнатда киши.
Кўнглум бу ғариблиқда шод ўлмади, оҳ,
Ғурбатда севунмас эмиш, албатта, киши.
Мумтоз шеъриятда “ғурбат” тасвири кўп ҳолларда она юрт соғинчи юрак-бағрини тилган инсонга ёхуд асл макони руҳлар оламидан айрилиб, фоний оламда турли синов ва машаққатларда юрган солик ҳолини тасвирлашда қўлланилган. Тасаввуф манбаларида ғурбат иккига ажратилган. Аввало, жисмоний ғурбат – туғилиб ўсган юртидан жудолик, маънавий ғурбат эса асл ватанидан айрилган, бу жисмни ўзига қафас билган руҳ ҳолати маъноларида изоҳланган. Энг оғир ғурбат бу руҳга тегишлидир. Шу боис халқ имтиҳон дунёсини ғурбат дунё ҳам деб аташган.
Пайғамбар (с.а.в.)нинг Умар (р.а.)га: “Бу дунёда худди ғарибдек ёки бир йўловчидек бўлгин”, – дея насиҳат қилганларида худди шу маънавий ғурбатни назарда тутган. Халқ томонидан Мадинада Муҳаммад, Туркистонда Хожа Аҳмад, – деб улуғланган, туркий тасаввуф шеъриятининг асосчиси Аҳмад Яссавий ижодида бу мавзуга кўп тўхталган ва асосан, руҳдаги маънавий ғурбат ҳоли тасвирланган. Ҳикматларининг бирида “Ғарибликда ғурбат ичра қолдим мано”, – дея ўкинса, бошқасида “Туни-куни ғурбат тортқил ишқ йўлида ”, – дейди. Ғурбатда юрган ғариб жонини ғам-қайғу қанчалар қийнаб, ҳолини забун қилсада, турк пири наздида, бу айрилиқ ва изтироб авомни мушоҳадага ундайди, хослар мақомига кўтаради.
Ғурбат текса, пухта қилур кўб хомларни,
Доно қилур ҳам хос қилур кўб омларни.
Ошиқ кўнгли ишқнинг куч-қувватига суянгани каби, ишқ ўти, унинг ҳижрону азоблари қанчалар оташин, кучли бўлса, ошиқни шу қадар тоблайди. Тасаввуф аҳлининг фикрича, ғурбат ҳаётини яшаш, ғариблик, ғам, дарду ҳасрат қулни Мавлосига яқинлаштирган. Шунинг учун ҳам “Дард бўлмаса, Мавлом кимга даво қилсун?”, – дейди Хожа Аҳмад Яссавий.
Ғурбат ҳазрат Навоий ижодида ҳам энг кўп мурожаат қилинган мавзулардан биридир. Хусусан, Алишер Навоийнинг “Ғурбатда ғариб шодмон бўлмас эмиш”, – деб бошланадиган рубоийси каттаю кичик ҳаммага маълум. Яна бир жиҳат борки, ишқдан бехабар, фироқнинг ғам-андуҳи ичида эзилмаган, айрилиқ ва ҳижронда жони ўртанмаган аҳли сувратларга бу ҳолни англатиш бефойда.
Ғурбату бекаслигим дардин не билгайкимки, ул
Мен киби саргаштау овораи олам эмас .
Зеро, Навоийга кўра, сарсону саргардонликда ғурбат азобини татимаган инсон бу ҳолни англай олмайди. Юнус Эмронинг “Ғурбатда дардим ким билар”, – дея фиғон чекишининг сабаби ҳам шудир.
“Илоҳий ишқ куйчиси” – Мавлоно Жалолиддин Румийнинг қуйидаги мисралари ушбу фикрларга ёндош.
Сийна истармен фироқдин поралар,
Шавқ дардидан десам афсоналар..
– дея куйинар экан, фироқ, ҳажр, ғурбат ҳолини бошидан кечирган аҳли дил – “фироқдин пора бўлган кўнгил” излаши ҳам бежиз эмас, аслида.
Ғурбат – ўз асл макони, руҳлар оламидан жудо бўлиб, бу ёлғончи дунёнинг айрилиғига ошно бўлган, моддий оламда ўзини ғариб ҳис қилган, руҳий ҳажр ва жисмоний азиятлар гирдобида қолган ошиқ ва ориф зотларнинг фиғону ҳасратидир. Ғурбат – илоҳий ишқ ва соғинч туйғусида ўртанган, жисм дея аталмиш қафасдаги ошиқ руҳнинг қийноғи, ўз олами – найистонидан жудо бўлган найнинг ўтли ноласидир.
Мавлоно Жалолиддин Румий “Маснавийи маънавий”сида ёзганидек:
Кимсаким тарк айлади ўз аслини,
Қайта излар рўзғорин васлини .
Худди шу маънода Бобур шеърияти ҳам ўзига хос маъно, руҳият, ифода ва тасвир услубига эгадир. Шоир лирик қаҳрамони фалакнинг бошига ранж, озор, дард ва ғам-андуҳ етказишидан нолийди. Шу сабаб шеърларида шод-хуррамликдан кўра ғам-андуҳ ва изтироб, фарахбахш дамлар тасвиридан кўра ҳазин кайфият етакчилик қилади.
Неча бу фалак солғуси ғурбатқа мени,
Ҳар лаҳза тугонгусиз машаққатқа мени.
Не чора қилай, нетайки, Тенгри гўё,
Меҳнатни менга яратти, меҳнатқа – мени .
Бу ғамгинликнинг сабаби эса кўп ҳолларда ғурбатдир. “Ғурбатқа солди чарх мени юз жафо била” ёхуд «Кўнгулни зор-у мени хор-у танни тор этган Бири – жафою бири – ғурбату бири – ҳижрон ”, – дейиши ҳам шундан. Шу ўринда Бобур ижодида она юрт – Андижондан узоқда, ватан соғинчи қалбини тилган шоир изтиробларими ёхуд асл макони – руҳлар оламидан айро тушган ғариб ҳоли тасвири етакчилик қиладими? – деган саволга жавоб излаш ўринли. Таъкидлаш жоизки, Бобур ижодида ғурбат, аввало, она ватан, юрт ҳижронида гавдаланган.
Ҳижрон ғамидин заиф жоним сўлди,
Ғурбат алами бирла ичим қон бўлди .
Бироқ Бобурнинг қуйидаги рубоийларида ғурбат тасаввуфий маъно касб этган, – десак адашмаган бўламиз.
Ҳижрон қафасида жон қуши рам қиладур,
Ғурбат бу азиз умрни кам қиладур.
Не навъ битай фироқу ғурбат шарҳин –
Ким, кўз ёши номанинг юзин нам қиладур .
Жудолик ҳасрати акс эттирилган ушбу мисралар ҳам бежиз айтилмаган. Аслида, инсон бу моддий оламда экан ғурбат ҳолини яшаб, ўзини ғариб ҳис қилади. Аҳли тасаввуфга кўра, ҳақиқий ошиқ ишқ йўлида чеккан барча ғурбат, ғам, дарду алам, хорлик, заҳмат ва машаққатларларни ҳам роҳат билиб, барча азобларни завқ-шавқ, қувонч билан қарши олади. Бироқ қафасдаги руҳ ҳар нафасда ўз макони, Мутлақ жамол эгаси томон талпинади. Ошиқнинг тани бу ғурбатхонада Кўҳи ғам остида эзилар экан, Машраб таърифи билан айтганда, “…Мен нечук юргум бу ғурбатхонада дилдорсиз”, – дея ўкиниши табиий. Ҳатто, Қайс ҳам ғурбатда унга маҳрам бўлиши мумкин. Юраги зулмат ва дунё ҳой-у ҳаваслар алангасида овора, ғурбатзада инсон руҳи “…Ёзилди тахтаи иқболима сардафтари ғурбат” , дейиши ҳам бесабаб эмас. Жудолик ҳасрати акс эттирилган ушбу мисралар ҳам бежиз айтилмаган.
Ғурбат туғи ёпқон руҳи зардимниму дей?
Ё ҳажр чиқаргон оҳи сардимниму дей?
Ҳолинг недурур? Билурмусен дардимни?
Ҳолингаи сўрайму, йўқса дардимниму дей?!
Зеро, ҳоли забун, айрилиқ ва ҳижрон оташида куйган ошиқ “дардга тўлиб, ғамда сўлиб, телба бўлади”.
Хулоса қилиб айтганда, қалби ғамнок чин ошиқ учун моддият ва руҳоният олами, хоҳ Жаннату хоҳ Дўзах бўлсин Ёрнинг васли насиб бўлмаган ҳар қандай макон ғурбатдир. Бобур адабиёт муҳибигина эмас, адабиётшуносликда “Мухтасар”дай етук бир асар ёзган мутахассис олим ҳамдир. У салафлар ижодини пухта ўрганган. Шу маънода ижодида ғурбат мавзусида анъанавий ифодалар учраса-да, Бобурнинг ғурбат оҳу ноласида ўзгача бир оҳанг бор. Чунончи, у латиф бир руҳ соҳиби ўлароқ асл ватанидан, шунингдек, султон ўлароқ салтанату диёридан айрилган бир такрорланмас шахсиятдир. Шу боис унинг ғурбат ғами ранглари бутун асарларида ёрқин кўринади. Таъкидлаш жоизки, ҳам фано, ҳам бақо олами ғурбати дардини муштарак ҳолда бирдай ҳис қилган бошқа ижодкорни топиш мушкул. Шунинг учун ҳам Бобурда ғурбат мавзуси энг теран ифодаларда, энг баланд тасвирларда берилган дейишга тўла ҳақлимиз. Ғурбат мазмун-моҳиятини бобурийлар империясига асос солган Заҳириддин Муҳаммад Бобур ижоди орқали англаш ҳам осонроқдир.
ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Девон. – Т.: Фан, 1994. – Б. 43
2. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Девон. – Т.: Фан, 1994. – Б. 96.
3. Аҳмад Яссавий. Ҳикматлар. – Т.: O’zbekiston, 2010. – Б. 193, 266.
4. Ўша асар. – Б. 93.
5. Алишер Навоий. МАТ. 20 томлик, 2-том. Наводир ун-ниҳоя. – Т.: Фан. 1997. – Б. 207.
6. Жалолиддин Румий. Маънавий маснавий: Куллиёт. Ж.1. К.1. (Таржима. шарҳи билан) Таржимон: Асқар Маҳкам. – Т.: Шарқ, 1999. – Б.18.
7. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Девон. – Т.: Фан, 1994. – Б. 96.
8. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Девон. – Т.: Фан, 1994. – Б. 48, 58.
9. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Девон. – Т.: Фан, 1994. – Б. 101.
10. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Девон. – Т.: Фан, 1994. – Б. 72.
11. Boborahim Mashrab. Dilim daryoi nurdur. Tanlangan she’rlar. – Т.: G’afur G’ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2004. – Б. 33, 34, 195.
12. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Девон. – Т.: Фан, 1994. – Б.97.
9 fevral — Hazrat Mir Alisher Navoiy & 14 fevral — Mirzo Bobur tavallud topgan kun
Birinchi maqolada Alisher Navoiy ijodidagi junun istilohi xususida fikr-mulohazalar bildirilib, turli ilmiy, diniy-tasavvufiy manbalar asosida tahlilga tortilgan bo‘lsa, ikkinchi maqola Zahiriddin Muhammad Bobur she’riyatida aks etgan g‘urbat mavzusiga bag‘ishlangan.
IKKI MAQOLA
Elnura G‘aybulloh
filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori,
O‘zR FA o‘zbek tili, adabiyoti va folklori instituti doktoranti
ISHQ ARO JUNUN BEDODI
Ishq mavzusini kuylash va oshiq holini tasvirlash Sharq she’riyatining e’tiborli jihatlaridan biridir. Zero, mumtoz adabiyotda ishqning o‘ziga xos ramziy tili, ifoda yo‘sini bo‘lgan. Har qanday obraz tavsifida ma’no mushtarakligi inobatga olinib, ma’shuqa sifatlari, raqibga xos xususiyatlar bilan birga oshiq ko‘nglining bedorligi, zohir-u botin manzaralari turli timsol-u istilohlar vositasida qalamga olingan. Darhaqiqat, Alisher Navoiy ijodiyotining mavzu ko‘lami nihoyatda rang-barang, biroq ishq mavzusi shoir ijodining mohiyati, maqsadini tashkil etadi. Mutasavvif shoir “Hayrat ul-abror”da ishq ta’rifida shunday deydi:
Bo‘lmasa ishq, ikki jahon bo‘lmasun,
Ikki jahon demaki, jon bo‘lmasun .
“Yer-u ko‘kni sen uchun yaratdim” qudsiy hadisiga tayangan mutasavviflar butun borliq yaratilishining sababini ishq deb bilishgan. Ishq ahli yaratilish mohiyatini anglagan, qalb mushohadasiga berilgan, zavq va hol ne’matini totgan, Mutlaq go‘zallik shaydolari bo‘lishgan. Ishq oshiq uchun hayot haqiqati, tiriklik mazmuni, butun borliq mavjudligining sababidir. Shu bois, hazrat Navoiy lirik, nasriy asarlari va dostonlarida ishq mavzusiga batafsil to‘xtaladi. Oshiqning turli hol va maqomlarini daqiqlik bilan talqin qiladi. Xususan, “junun” shoir ijodida ko‘p istifoda qilingan istiloh bo‘lib, asosan, ishq ahlining sifatini tamsil qilgan.
Junun ilmiy adabiyotlarda “savdoyilik”, “jinnilik”, “aqldan ozganlik”, “devonalik”, “aqldan begonalik”, “telbalik”, ma’nosini anglatadi. Tasavvuf atamalari talqin etilgan kitoblarda “oshiqlik”, “beqarorlik”, “sabr-u toqatsizlik”, “faqat Alloh yodi bilan band bo‘lish”, “jazba holida yashash”, “ilohiy jazbadan nasibador bo‘lish”, “dunyoning barcha sir-asroridan ogoh bo‘lgan holda o‘zidan begonalik holati”, deya e’tirof etilgan [1.599, 187, 199].
Junun so‘zi asli arab tilidagi “janna” (جَنَّ) fe’lidan hosil bo‘lgan. Arab tilida bu so‘z ko‘pincha narsaning botini yoki ichki holatiga ishora qilib, “to‘silmoq”, “bekilmoq”, “biror narsaning yashirilishi”, “o‘ralishi”, “ko‘rinmas bo‘lishi”, degan ma’nonlarni ifodalaydi. Imom Abu Hanifaning fikricha, junun ma’lim bir shaxsda yilning ko‘proq qismida davom etsa, u “jununi mutbiq” (mutlaq majnun), agarda yilning yarmidan kam qismida yuz bersa, bunday kishi “jununi g‘ayri mutbiq” (mutlaq majnun emas) deb hisoblangan [2.77]. Shu o‘rinda jununga mahiyatan yaqin bo‘lgan sakr holiga ham izoh berish joiz. Zero, sakr ham qulning ilohiy ishqdan sarmastlik holi bo‘lib, u faqat vajd sohiblariga xos [4.141]. Sakrning g‘olibligi va shiddati esa “jununi mutbiq” (mutlaq junun) holatiga tengdir [5.590].
Aytish joizki, hol va maqomlar ishq ahliga xos xususiyatdir. Zero, maqom bandaning o‘z mehnati, irodasiga bog‘liq holda doimiy riyozat, zikr va ibodat amallari vositasida erishadigan ruhiy daraja bo‘lib, barqaror xususiyatga ega bo‘lgan. Qushayriy buni quyidagicha izohlaydi: “Hol Tangrining in’omi, maqomlarga esa jahd va g‘ayrat bilan erishilgan. Maqom sohibi maqomida mustahkam va qoimdir, hol egasi esa tinimsiz yuksaladi. Ulug‘lardan biri: “Hollar chaqmoq kabidir. Agar ulardan bir narsa qolsa, hol emas, nafsning so‘zidir”, degan [4.127-128]. Shunga ko‘ra, junun oshiqdagi ruhiy holatni ifodalagani bois maqom emas, hol deb qaralishi maqsadga muvofiqdir.
Haqiqiy ishq talabgori bo‘lgan oshiq sayr-u sulukda ma’naviy kamolga yetish uchun bir qancha “manzil”, “maqom” va “hol”larni bosib o‘tgan. Zero, oshiqlik botiniy ilm va hol bilan yetish mumkin bo‘lgan yuksak martabadir. Qalbda turli hollarning kashf bo‘lishi, ruhiyatda kechgan ilohiy evrilishlar oshiqning ma’naviy martabalarda ilgarilayotgani belgisidir. Inchunin, jununlik oshiqning oliy matlabi bo‘lib, chin ma’nodagi hurlikka erishgan, ilohiy ishq shavqiga berilgan ahli dillarga xos xususiyat sanaladi. Bu ruh va ko‘ngil birligi bilan bo‘gliq jarayon bo‘lgani bois, faqat boshdan kechiribgina anglash mumkin bo‘lgan yashirin holdir.
Junun oshiqlikda oliy darajalardan biri bo‘lib, Ilohiy ishqdan sarmast, Haq visoliga tashna ahli dillarga xos ruhiy kamolot belgisidir. Junun ahlining maqsadi yolg‘iz Haq diydoriga yetish bo‘lgani bois, Yor yodi, uning mislsiz jamoli oshiq xayolini band etadi. Ishqning chegara bilmas shiddati butun borlig‘ini qamraydi. Natijada, oshiqdagi ilohiy jazba va avj holati ortib, o‘zidan voqif bo‘la olmaydigan holga tushadi. Aql-u hushdan begona bo‘lmasada xalq nazdida devonavash ko‘rinadi. Bu holni ulug‘ pir Ahmad Yassaviy sodda tilda shunday bayon qilgan:
Oshiq g‘olib, o‘zi tolib Haqni izlar,
Haqni tobqon devonalar behush so‘zlar,
Maqomlari baland maqom Arshni ko‘zlar,
Xalqqa o‘zin rasvo qilib yurur bo‘lg‘ay [6.155].
Irfoniy she’riyatda devonalik, qalandarlik, darveshlik, majzublik, savdoyilik istilohlari mazmunan jununga yaqin ma’noni anglatsada, Alisher Navoiy ijodida bu tushunchaning mohiyati kengaygan, yanada teran mazmun va maqsad-muddaoni ifodalagan. Z.Abdurahmonning yozishicha, “Mumtoz adabiyotda insonning xayolot olami va Haq yo‘lovchisining ruhoniy sayri asosiy tasvirlardandir. Shu ma’nodagi savdoyilik – junun holiga tengdir. Shuning uchun ahli junun, ahli savdo ishqqa mubtalo bo‘lgan, nafsini mahv etib, o‘zligini unutgan oshiqlarga nisbatan qo‘llaniladi. Ularning jununi, aqldan ozishi savdoning ortib ketishi bilan bog‘liq. Bu savdoyilik, aslida, ruh pokligiga, qalbi salimga ishoradir” [3.38-39].
Hazrat Navoiy “junun sahrosi”, “junun dashti”, “junun vodiysi” kabi istilohlar vositasida ishqning nechog‘lik bepayon, xadsiz va chegarasiz ekanligiga e’tibor qaratadi. “Men junun sahrosida yittim” (3,277), der ekan, zukko she’rxon diqqatini ishq sarhadining cheksizligini anglashga qaratadi.
Oshiqdagi jununlik tamoman ruh bilan bog‘liq hol bo‘lgani bois, aql va idrokning ahamiyati yo‘qoladi. Zero, chin oshiqlik aqlga zid tushuncha bo‘lib, Yaratganning xos qullariga nasib etadigan ulug‘ ne’matidir. Shoirning quyidagi bayti aynan shu maqsadni aks ettirib, g‘ayb fayzidan nasiba olgan, ilohiy zavq va shavq lazzatini tuygan oshiq ruhiyatini ifodalaydi:
Ey ko‘ngul, gar aql etar man’i jununim ne jadal,
Ayb erurkim, ahli donish qilsa nodon birla bahs (3,90).
Inson aqli dunyoviy bilimlar vositasida ko‘plab ilmiy yutuqlarga erishish, ilmiy kashfiyotlar qilish imkonini beradi. Tasavvuf ilmida Haqni anglashda zohiriy ilm va aqlning o‘zi kifoya emas, deb qaraladi. Haqqa yaqinlik, ilohiy sirlar haqiqatiga yetish qalb bilan bo‘ladigan holdir. Qudsiy hadisda Alloh “Men ko‘klarga, bo‘shliqlarga, yuksak aqllar-u nafslarga sig‘madim, mehmondek borib, mo‘min bandamning ko‘nglida kayfiyatsiz, mohiyati tushunarsiz bo‘lgan bir shaklda makon tutdim, o‘sha yerda mehmon bo‘ldim”, deyiladi. Shu bois ishq ahli ko‘ngil holini anglashga alohida ahamiyat berib, ishqdan bexabar, oshiqlik mohiyatini anglamaydigan, zohirbin, riyokor ahli suvratlar tanlagan aql yo‘lidan ko‘ra ishq yo‘lini yoqlaganlar.
Mutasavvif shoirning lirik qahramoni “junun toshi” yordamida ko‘ngilga mahkam o‘rnashgan “aql shavkati” va “taqvo shukuhi”ni sindirmoqni maqsad qiladi. Gar ko‘ngil asov ot singari bo‘ysunmaydigan bo‘lsa, “junun zanjiri”ga mahkam bog‘lab, hajr zindoniga, yor ishqining posboni ixtiyoriga topshirishni qasd qiladi:
Ishqing ichra ko‘ksuma oncha junun toshin uray
Kim, xiradning shavkatin, taqvo shukuhin sinduray.
Qilsa tavsanlig‘ ko‘ngul tortib junun zanjirig‘a,
Hajr zindonida ishqing shahnasig‘a topshuray (3,469).
Oshiq dunyoviy istaklar changalidan xalos bo‘lishni istar ekan, Yor visolidan umidvorlik undagi eng oliy maqsadga aylanadi. Baytdagi “xirad shavkati” va “taqvo shukuhi” bu yo‘lidagi har qanday to‘siqlarni tamsil etadi. Shoirning quyidagi satrlari ham shu fikrlarga yondosh:
Junun toshi xarobot ichra har dam ko‘ksuma urmoq,
Erur taqvo-yu donish butlarin tosh birla sindurmoq (3,256).
Ishq ahli, avvalo, hol ahli, ruhiy hajr va jismoniy aziyatlarga mahkum dard ahlidir. Shu bois suvrat ahliga xos ishqsizlik, bedardlik, ilm-u aql ortidan kelgan shuhrat, havoyilik va takabburlik junun ahlida nomutanosiblik, murosasizlikni avj oldiradi. Insonning moddiylikdan ilohiylik sari yuksalishi tamoman qalb va ruh bilan sodir bo‘ladigan holat. Dunyo mayliga berilmaslik, oshiqning komillik sari erishgan oliy pog‘onalardan biri. Zero, dunyoga ko‘ngil bog‘lamaslik, uning arzimas matoh ekanligi Qur’on oyatlariga asoslanadi. Qur’oni karimning (Oli Imron: 14, Kahf: 46, Hadid: 20) qator oyatlarida Odamlarga ayollar, bolalar, tillo-kumush, go‘zal otlar, chorva, ekin-tikindan iborat shahvatlarning muhabbati ziynatlangani; bu dunyo hayoti o‘yin, ko‘ngil ermagi, zeb-ziynat va o‘zaro faxrlanish, mol-mulk, bola-chaqani ko‘paytirishdan iboratligi; insonni g‘ururga ketgazuvchi matohligi ta’kidlanib, boqiy qolguvchi solih amallar Alloh huzurida savob va umid jihatidan yaxshiroq ekani marhamat qilinadi. Shu bilan birga Oli Imron (Orangizda dunyoni xohlaydigan kimsalar bor. 152-oyat), Anfol (Sizlar dunyoning o‘tkinchi matohini istaysizlar. 67-oyat), An’om (Bu dunyo hayoti o‘yin-kulgidan o‘zga hech narsa emas. 32-oyat), Ra’d (Ular bu dunyo hayoti ila shod bo‘ldilar. Holibuki, bu dunyo hayoti oxirat oldida arzimas matoh, xolos. 26-oyat) kabi qator suralarda Alloh bandalarini dunyo va uni ziynatlovchi narsalar muhabbatiga aldanib qolmaslikni buyuradi.
Ma’lumki, zulf yor go‘zalligini ifodalash bilan birga, irfoniy adabiyotda chuqur tasavvufiy, falsafiy mazmunga ham ega. Zulf dunyo va undagi tashvishlar, turli murakkabliklar, fitna va kufrni, uning jingalasi, gajaklari esa yor visoliga intilgan oshiq – solik yo‘lidagi mushkulotlarni tamsil qilgan. Oshiq ishq yo‘lida sobitqadamlik bilan ildamlashi, dunyoviy bog‘lardan xalos bo‘lishi lozim. Ishq ahlining hasrati aks ettirilgan quyidagi misralar ham bejiz aytilmagan bo‘lib, unda shoirning betakror falsafiy mushohadasi aks etgan:
Navoiy, ahli junun qaydi yor zulfi emish,
Xirad tanobini uz, band agar bu silsiladur (3,165).
Lirik qahramon yor zulfini junun ahli uchun bir band, kishan deb bilgani bois, xirad – aql, fikr-u zehn arqoni silsilasini uzishga hozir. Negaki, aql ham dunyoga xoslik belgisi, uning bir parchasidir. Aql bahslaridan voz kechib, botin yo‘lini tanlash, qalb ko‘zi vositasida ilohiy haqiqatlar olamini ko‘rish va Haq sirlariga yetish mumkin. Azob, uqubat, dard va qayg‘u talabgorlari bo‘lmish ahli dillar jondan kechmay ishq sirlariga yetib bo‘lmasligini anglaganlar. Bu holga erishgan oshiq avom nazdida majnun deya atalishi, shubhasiz. Xirad ahlidan farqli o‘laroq oshiqning botiniy idroki yuksak, shu bois ham o‘zidagi jununlik holidan mamnun, chunki u:
Jon berib oldim junun-u ishq to bo‘ldum fano,
Olloh-Olloh, ul ne xush savdo, bu ne xush sud erur (3,125).
– deydigan darajada ruhiy baland martabaga erishgan.
Go‘zal yor yodi oshiqda majnunlik kayfiyatini oshiradi. Ko‘zdagi giryonlik, aql-u donishdan uzoqlashish, junun holining paydo bo‘lishi, jismda hijron toshining naqshlanishi – chin oshiqqa xos kamolot belgilaridir:
Jonni Majnun ul pariy ruxsora yodi ayladi,
Ko‘zni giryon ishq zulmi may fasodi ayladi,
Tanni uryon, aql-u donish xayrbodi ayladi,
Ishq ko‘yida jununumni munodo ayladi,
Hajr toshidin munaqqash jismi uryon oqibat (3,497).
Junun oshiq qalbining turfa murakkabliklarini aks ettiruvchi hol bo‘lib, bu faqatgina aql-u hushdan begonalik emas, balki erkinlik va ruhiy barkamollikning yuksak darajasidir. Junun – dunyoviy bandlardan uzilgan, butkul ozod, mutlaq hurriyat sohiblarining sifati. Bunda oshiq dunyo va uning tashvishlaridan voz kechib, aql-u idrokni dunyoviy manfaatlardan xalos etadi. Butun borliqda faqat ilohiy sirlar mohiyatini ko‘radi. Adabiyotshunos olim I.Haqqul fikriga ko‘ra, “Junun – kamoli ishq va erkinlik kamoli. Hech bir davr va zamonda jamiyat junun kamolini quvvatlamagan, quvvatlashi mumkin ham emas” [8.15]. Oshiqdagi jununlik dunyoviy aql egalari uchun tushunarsiz bo‘lgani bois, shaxs va jamiyat o‘rtasidagi ziddiyatlarga sabab bo‘lgan. Xirad ahli ishqning asl mohiyatini anglay olmaydilar. Ishqdan bebahra avom, Yaratgan bilan yaqinlik shavqi va visol sururidan mast bo‘lgan oshiq ruhidagi kechinmalarni anglashda qiynaladilar, uni majzub-u devona sifatida qabul qildilar. Biroq Navoiyning lirik qahramoni vahdat mayidan sarmast, ishqdan yetgan saodatdan g‘oyat mamnun, shu bois, o‘zidagi hol bilan faxrlanadi. Ilohiy haqiqatlar mohiyatini tushunib yetishda aqlning ojizligini anglamagan bu qavm esa, aslida, junun ahli aro nodonroqdir:
Ko‘rsa hush ahli yuqar mendin junun holimg‘a boq
Kim, xirad ahli ulusning boisi savdosimen.
Kim junun ahli aro nodonroq ul, donoroq ul,
Ishq-u dard iqbolidin ul xaylning donosimen (4,359).
Ma’lumki, tasavvufda hayrat maqomi inson aqli yetib borishi mumkin bo‘lgan so‘nggi nuqta. Tafakkur va idrokning oxirgi manzili. Bunda Haq taolo ishqiga g‘arq bo‘lgan oshiq Alloh qudrati, fazl-u karami, cheksiz hikmati qarshisida, ba’zan esa ilohiy tajalliydan hayratga tushadi. Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.) faqirlik maqomidagi o‘n maqom, o‘n nur, o‘n yo‘l, o‘n o‘rin va qirq martabadan bahs yuritar ekan, o‘n yo‘ldagi to‘rtinchi maqom hayrat maqomidir, deganlar [7.91].
Ta’kidlash joizki, mutafakkir shoirning ma’lum mavzudagi qarashlari goh lirikasida, goh nasriy asarlari, ba’zan esa dostonlarida izchil davom ettiriladi, o‘rni kelganda mazmunan boyitiladi. “Lison ut-tayr” dostonidagi “Aqlning bo‘ynig‘a hayratdin tanob” (12, 322) satri aynan shu mohiyatni ochib bergan, desak xato bo‘lmaydi.
Hazrat Navoiy ijodi nafaqat mavzu rang-barangligi, balki mazmun noyobligi va betakror jozibasi bilan ham ajralib turadi. Shoir “junun o‘ti”, “junun jomi” istilohlari qatorida “junun tumori”, “junun ta’vizi” birliklarini ham ko‘p qo‘llaydi. Mazkur tushunchalar Navoiy ijodida muhim o‘rin tutish bilan birga oshiqning ahvol-ruhiyasini yanada yaqqolroq ifodalab, jununlik mohiyatini teranroq idrok etishda asosiy vazifani bajaradi. Ta’viz – ko‘z tegishi va boshqa turli yomonliklarni qaytarish, himoyalanish maqsadida yozilgan tumor bo‘lib, “junun ta’vizi” – telbalik va savdoyilikni sog‘aytiradi, deb bo‘yinga taqiladigan duo tumorini anglatgan. Shoirning lirik qahramoni: Kimki mendagi jununni daf qilish uchun ta’viz yozmoqchi bo‘lsa, qonli ko‘z yoshim va yuzimning sarg‘aygan rangi ila bitsin, zero tumorda shingarf va za’faron bo‘lishi kerak, deya fig‘on chekadi:
Kim jununumg‘a yozar ta’viz iynak ashk-u yuz,
Gar kerak shingarf birla za’faron tumorda (5, 396).
Shingarf – qizil bo‘yoq, qizil rang; za’faron – sarg‘ish rangli xushbo‘y o‘simlik. Qadimda shingarf va zafarondan turli maqsadlarda, jumladan, san’atda bo‘yoq va yozuv uchun siyoh vositasi sifatida ham ishlatilgan. Obraz holatini xarakterlash va tavsiflash maqsadida istiora san’atidan foydalangan shoir ishq, hijron, g‘am uyg‘unligini teran va ramziy tasvirlarda ifodalaydi. Shingarf oshiqning ko‘zidan oqqan qizil qonli yoshni, zafaron esa so‘lg‘in, g‘am-anduh, hijron azobidan sarg‘aygan yuzni tamsil qilgan. Biroq oshiq nazdida, bu kabi chora-tadbirlar samasiz, chunki:
Ey fusungar, yozma tumor ul junun daf’ig‘akim,
Sharhi yozilsa, tuganmas yuz tuman tumor ila (6,384).
Ishq talabgori bo‘lish – Yaratganning cheksiz irodasi va qudrati, beqiyos inoyatlariga noil bo‘lish uchun tinimsiz sa’y-harakat qilish, natijada ishqning sir-asrorlaridan bahramandlikdir. Inchunin, ishq oshiq uchun tiriklik suvi, hayot chashmasi. Visol esa eng oliy saodat erur. Zero, ishqda e’tiqodi yuksak, taqvoda yetuk oshiq Haqqa tamoman taslimiyat ila tavakkul qilarkan, Xoliqning lutf-u marhamati, keng karamiga tayanadi. Umuman olganda, shoir lirikasida ilgari surilgan aksar fikrlarning tub mazmunida shu mohiyat yotadi. Junun yo‘lini tanlagan lirik qahramonning ishqdagi holati ham shunday:
Navoiy, ahli junun zumrasig‘a kirdi ilohiy,
Chu aylading ani Majnun, o‘zungni qil anga Laylo (4,3).
Xulosa qilib aytganda, lirik qahramonning ichki kechinmalari, turli manzil, hol va maqomlarni bosib o‘tish jarayoni hazrat Alisher Navoiyning butun asarlarida yorqin ifodasini topgan. Shoir ijodida “junun” tushunchasi ishq ahlining sifatini aks ettirib, unda ulug‘ mutafakkirning falsafiy, diniy-tasavvufiy qarashlari ham o‘z aksini topgan. Alisher Navoiy asarlaridagi ishq mavzusi va oshiq ruhiyatining evrilishlarini chuqur tadqiq etish mutasavvif shoir ijodining g‘oyaviy yo‘nalishi, tasvir usuli va badiiy mahoratining sir-asrorlarini kengroq o‘rganish imkonini beradi. Junun istilohining mazmun-mohiyatini shoir ijodi kontekstida tahlil qilish bu tushunchaning nozik va chuqur qirralarini anglashni osonlashtiradi.
ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати. 4 томлик. 1 том. – Тошкент: Фан, 1983. – 656 б; Алишер Навоий қомусий луғат. 2 жилдлик, 1-жилд. – Тошкент: Sharq NMAK, 2016. – 536 б; Навоий асарлари луғати. – Тошкент: Akademnashr, 2023. – 656 б. Cebecioğlu Ethem.Tasavvuf terimleri ve deyimleri sözlüğü. – Istanbul. 2020. – 741 s. www.turklib.com
2. Ali İbn Muhammed es-Seyyid eş-Şerif Cürcani. Arapça-Türkçe Terimler Sözlüğü. (Fıkıh, hadis, tefsir, felsefe, kelam, hendese, mantık, tasavvuf, edebiyat, tarih, lügat, tecvid terimlerinin ta’rifleri ve açıklamaları). Tercüme ve şerh: Arif Erkan. – Istanbul: Bahar yayinlari, 1997. – 288 s.
3. Abdurahmon Z. Navoiyshunoslik manzillari. ¬– Toshkent: Sarvarprint, 2024. – 140 б.
4. Kuşeyrî. Tasavvufun Ilkeleri. Rısala-ı Kueyrî. Çev. Tahsın Yazıcı. – Istanbul, 1978. – 384 s.
5. Seyyid Mustafa Rasim efendi.Tasavvuf sözlüğü istilahat-i insan-i kamil. – Istanbul: Insan yayinlari, 2008. – 1286 s.
6. Turkiy adabiyot durdonalari. Xoja Ahmad Yassaviy. Sulaymon Boqirg‘oniy. To‘plovchi va nashrga tayyorlovchilar, S.Rafiddinov, N.Hasan. -– Toshkent: O‘zbekiston, 2022. – 592 b.
7. Яссавий “Фақрнома”си. Абдураҳмон Гўзал. – Тошкент: Наврўз, 2014. – 266 б.
8. Ҳаққул И, Очилов Э. Ишқ ва ҳайрат олами (Мақолалар тўплами). – Тошкент: O‘zbekiston, 2016. – 304 б.
BOBUR LIRIKASIDA G‘URBAT TASVIRI
O‘zbek mumtoz adabiyotining yirik vakili Zahiriddin Muhammad Bobur ijodining mavzu ko‘lami va obrazlar olami nihoyatda rang-barang. Bobur lirik qahramoni goh malohat va kamolotda tengsiz mahbubaning noz-u firog‘iga sabrli, hijron azobini chekkan, g‘am-anduhlar yuki ostida ezilgan oshiq, goh do‘stu yorning sitami, bevafoligi va mehrsizligidan xorlik, zahmat va mashaqqat chekkan mahzun ko‘ngil egasi, goh yurt sog‘inchidan bag‘ri tilingan, go‘zal diyor nafasini tuyishni qumsab, g‘urbat holini yashagan g‘arib, goh ilohiy ishqdan sarmast va umidvor inson qiyofasida gavdalanadi. Ayniqsa, Bobur she’riyatida “g‘urbat” mavzusiga qayta-qayta yuzlaniladi. Ruboiylaridan birida “Baloi ishq-u yolg‘uzluq, dag‘i hijron-u g‘urbatda otim – Majnun, kishim – mehnat, ishim – zori, yerim – gulxan” , – deya kuyunishi Bobur lirik qahramonining ruhiyati, g‘amu hasrat va kayfiyatining to‘la ma’nodagi ifodasidir.
Aytish mumkinki, Sharq mumtoz she’riyati taraqqiyoti jarayonida o‘ziga xos mavzu ko‘lami hamda obraz, timsol, istiloh, ramzlar tizimi shakllanib, an’anaviylik kasb etib borgan. Xususan, lirik qahramon holati, ko‘ngil kechinmalari, dard-u iztirobini tasvirlashda “g‘urbat” o‘ziga xos, tez-tez murojaat qilingan mavzulardan biri sanaladi. Umuman olganda, yurtidan uzoqdagi inson hamisha g‘amgin va g‘aribdir, yo‘qsa shoir “G‘urbatqa soldi charx meni yuz jafo bila”, – deya faryod qilmas edi. Yoxud ushbu mashhur ruboiy ham shoirning mashaqqatlarga to‘la hayoti va qismatiga daxldor.
Yod etmas emish kishini g‘urbatta kishi,
Shod etmas emish ko‘ngulni mehnatda kishi.
Ko‘nglum bu g‘aribliqda shod o‘lmadi, oh,
G‘urbatda sevunmas emish, albatta, kishi .
Mumtoz she’riyatda “g‘urbat” tasviri ko‘p hollarda ona yurt sog‘inchi yurak-bag‘rini tilgan insonga yoxud asl makoni ruhlar olamidan ayrilib, foniy olamda turli sinov va mashaqqatlarda yurgan solik holini tasvirlashda qo‘llanilgan. Tasavvuf manbalarida g‘urbat ikkiga ajratilgan. Avvalo, jismoniy g‘urbat – tug‘ilib o‘sgan yurtidan judolik, ma’naviy g‘urbat esa asl vatanidan ayrilgan, bu jismni o‘ziga qafas bilgan ruh holati ma’nolarida izohlangan. Eng og‘ir g‘urbat bu ruhga tegishlidir. Shu bois xalq imtihon dunyosini g‘urbat dunyo ham deb atashgan.
Payg‘ambar (s.a.v.)ning Umar (r.a.)ga: “Bu dunyoda xuddi g‘aribdek yoki bir yo‘lovchidek bo‘lgin”, – deya nasihat qilganlarida xuddi shu ma’naviy g‘urbatni nazarda tutgan. Xalq tomonidan Madinada Muhammad, Turkistonda Xoja Ahmad, – deb ulug‘langan, turkiy tasavvuf she’riyatining asoschisi Ahmad Yassaviy ijodida bu mavzuga ko‘p to‘xtalgan va asosan, ruhdagi ma’naviy g‘urbat holi tasvirlangan. Hikmatlarining birida “G‘ariblikda g‘urbat ichra qoldim mano”, – deya o‘kinsa, boshqasida “Tuni-kuni g‘urbat tortqil ishq yo‘lida ”, – deydi. G‘urbatda yurgan g‘arib jonini g‘am-qayg‘u qanchalar qiynab, holini zabun qilsada, turk piri nazdida, bu ayriliq va iztirob avomni mushohadaga undaydi, xoslar maqomiga ko‘taradi.
G‘urbat teksa, puxta qilur ko‘b xomlarni,
Dono qilur ham xos qilur ko‘b omlarni .
Oshiq ko‘ngli ishqning kuch-quvvatiga suyangani kabi, ishq o‘ti, uning hijronu azoblari qanchalar otashin, kuchli bo‘lsa, oshiqni shu qadar toblaydi. Tasavvuf ahlining fikricha, g‘urbat hayotini yashash, g‘ariblik, g‘am, dardu hasrat qulni Mavlosiga yaqinlashtirgan. Shuning uchun ham “Dard bo‘lmasa, Mavlom kimga davo qilsun?”, – deydi Xoja Ahmad Yassaviy.
G‘urbat hazrat Navoiy ijodida ham eng ko‘p murojaat qilingan mavzulardan biridir. Xususan, Alisher Navoiyning “G‘urbatda g‘arib shodmon bo‘lmas emish”, – deb boshlanadigan ruboiysi kattayu kichik hammaga ma’lum. Yana bir jihat borki, ishqdan bexabar, firoqning g‘am-anduhi ichida ezilmagan, ayriliq va hijronda joni o‘rtanmagan ahli suvratlarga bu holni anglatish befoyda.
G‘urbatu bekasligim dardin ne bilgaykimki, ul
Men kibi sargashtau ovorai olam emas .
Zero, Navoiyga ko‘ra, sarsonu sargardonlikda g‘urbat azobini tatimagan inson bu holni anglay olmaydi. Yunus Emroning “G‘urbatda dardim kim bilar”, – deya fig‘on chekishining sababi ham shudir.
“Ilohiy ishq kuychisi” – Mavlono Jaloliddin Rumiyning quyidagi misralari ushbu fikrlarga yondosh.
Siyna istarmen firoqdin poralar,
Shavq dardidan desam afsonalar.
– deya kuyinar ekan, firoq, hajr, g‘urbat holini boshidan kechirgan ahli dil – “firoqdin pora bo‘lgan ko‘ngil” izlashi ham bejiz emas, aslida.
G‘urbat – o‘z asl makoni, ruhlar olamidan judo bo‘lib, bu yolg’onchi dunyoning ayrilig‘iga oshno bo‘lgan, moddiy olamda o‘zini g‘arib his qilgan, ruhiy hajr va jismoniy aziyatlar girdobida qolgan oshiq va orif zotlarning fig‘on-u hasratidir. G‘urbat – ilohiy ishq va sog‘inch tuyg‘usida o‘rtangan, jism deya atalmish qafasdagi oshiq ruhning qiynog‘i, o‘z olami – nayistonidan judo bo‘lgan nayning o‘tli nolasidir.
Mavlono Jaloliddin Rumiy “Masnaviyi ma’naviy”sida yozganidek:
Kimsakim tark ayladi o‘z aslini,
Qayta izlar ro‘zg‘orin vaslini .
Xuddi shu ma’noda Bobur she’riyati ham o‘ziga xos ma’no, ruhiyat, ifoda va tasvir uslubiga egadir. Shoir lirik qahramoni falakning boshiga ranj, ozor, dard va g‘am-anduh yetkazishidan noliydi. Shu sabab she’rlarida shod-xurramlikdan ko‘ra g‘am-anduh va iztirob, faraxbaxsh damlar tasviridan ko‘ra hazin kayfiyat yetakchilik qiladi.
Necha bu falak solg‘usi g‘urbatqa meni,
Har lahza tugongusiz mashaqqatqa meni.
Ne chora qilay, netayki, Tengri go‘yo,
Mehnatni menga yaratti, mehnatqa – meni .
Bu g‘amginlikning sababi esa ko‘p hollarda g‘urbatdir. “G‘urbatqa soldi charx meni yuz jafo bila” yoxud «Ko‘ngulni zor-u meni xor-u tanni tor etgan Biri – jafo-yu biri – g‘urbat-u biri – hijron ”, – deyishi ham shundan. Shu o‘rinda Bobur ijodida ona yurt – Andijondan uzoqda, vatan sog‘inchi qalbini tilgan shoir iztiroblarimi yoxud asl makoni – ruhlar olamidan ayro tushgan g‘arib holi tasviri yetakchilik qiladimi? – degan savolga javob izlash o‘rinli. Ta’kidlash joizki, Bobur ijodida g‘urbat, avvalo, ona vatan, yurt hijronida gavdalangan.
Hijron g‘amidin zaif jonim so‘ldi,
G‘urbat alami birla ichim qon bo‘ldi .
Biroq Boburning quyidagi ruboiylarida g‘urbat tasavvufiy ma’no kasb etgan, – desak adashmagan bo‘lamiz.
Hijron qafasida jon qushi ram qiladur,
G‘urbat bu aziz umrni kam qiladur.
Ne nav’ bitay firoq-u g‘urbat sharhin –
Kim, ko‘z yoshi nomaning yuzin nam qiladur .
Judolik hasrati aks ettirilgan ushbu misralar ham bejiz aytilmagan. Aslida, inson bu moddiy olamda ekan g‘urbat holini yashab, o‘zini g‘arib his qiladi. Ahli tasavvufga ko‘ra, haqiqiy oshiq ishq yo‘lida chekkan barcha g‘urbat, g‘am, dardu alam, xorlik, zahmat va mashaqqatlarlarni ham rohat bilib, barcha azoblarni zavq-shavq, quvonch bilan qarshi oladi. Biroq qafasdagi ruh har nafasda o‘z makoni, Mutlaq jamol egasi tomon talpinadi. Oshiqning tani bu g‘urbatxonada Ko‘hi g‘am ostida ezilar ekan, Mashrab ta’rifi bilan aytganda, “…Men nechuk yurgum bu g‘urbatxonada dildorsiz”, – deya o‘kinishi tabiiy. Hatto, Qays ham g‘urbatda unga mahram bo‘lishi mumkin. Yuragi zulmat va dunyo hoy-u havaslar alangasida ovora, g‘urbatzada inson ruhi “…Yozildi taxtai iqbolima sardaftari g‘urbat” , deyishi ham besabab emas. Judolik hasrati aks ettirilgan ushbu misralar ham bejiz aytilmagan.
G‘urbat tug‘i yopqon ruhi zardimnimu dey?
Yo hajr chiqargon ohi sardimnimu dey?
Holing nedurur? Bilurmusen dardimni?
Holingai so‘raymu, yo‘qsa dardimnimu dey?!
Zero, holi zabun, ayriliq va hijron otashida kuygan oshiq “dardga to‘lib, g‘amda so‘lib, telba bo‘ladi”.
Xulosa qilib aytganda, qalbi g‘amnok chin oshiq uchun moddiyat va ruhoniyat olami, xoh Jannat-u xoh Do‘zax bo‘lsin Yorning vasli nasib bo‘lmagan har qanday makon g‘urbatdir. Bobur adabiyot muhibigina emas, adabiyotshunoslikda “Muxtasar”day yetuk bir asar yozgan mutaxassis olim hamdir. U salaflar ijodini puxta o‘rgangan. Shu ma’noda ijodida g‘urbat mavzusida an’anaviy ifodalar uchrasa-da, Boburning g‘urbat ohu nolasida o‘zgacha bir ohang bor. Chunonchi, u latif bir ruh sohibi o‘laroq asl vatanidan, shuningdek, sulton o‘laroq saltanatu diyoridan ayrilgan bir takrorlanmas shaxsiyatdir. Shu bois uning g‘urbat g‘ami ranglari butun asarlarida yorqin ko‘rinadi. Ta’kidlash joizki, ham fano, ham baqo olami g‘urbati dardini mushtarak holda birday his qilgan boshqa ijodkorni topish mushkul. Shuning uchun ham Boburda g‘urbat mavzusi eng teran ifodalarda, eng baland tasvirlarda berilgan deyishga to‘la haqlimiz. G‘urbat mazmun-mohiyatini boburiylar imperiyasiga asos solgan Zahiriddin Muhammad Bobur ijodi orqali anglash ham osonroqdir.
ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Девон. – Т.: Фан, 1994. – Б. 43
2. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Девон. – Т.: Фан, 1994. – Б. 96.
3. Аҳмад Яссавий. Ҳикматлар. – Т.: O’zbekiston, 2010. – Б. 193, 266.
4. Ўша асар. – Б. 93.
5. Алишер Навоий. МАТ. 20 томлик, 2-том. Наводир ун-ниҳоя. – Т.: Фан. 1997. – Б. 207.
6. Жалолиддин Румий. Маънавий маснавий: Куллиёт. Ж.1. К.1. (Таржима. шарҳи билан) Таржимон: Асқар Маҳкам. – Т.: Шарқ, 1999. – Б.18.
7. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Девон. – Т.: Фан, 1994. – Б. 96.
8. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Девон. – Т.: Фан, 1994. – Б. 48, 58.
9. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Девон. – Т.: Фан, 1994. – Б. 101.
10. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Девон. – Т.: Фан, 1994. – Б. 72.
11. Boborahim Mashrab. Dilim daryoi nurdur. Tanlangan she’rlar. – Т.: G’afur G’ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2004. – Б. 33, 34, 195.
12. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Девон. – Т.: Фан, 1994. – Б.97.
