30 май — Устоз Эркин Воҳидов хотираси куни. Оллоҳим устозимни, ўзбекнинг тенгсиз шоирини раҳматига олган бўлсин

   Эркин Воҳидов  бутун ижоди мисолида бизга, ўзидан кейинги авлодга  энг аввало, миллий қадриятлардан узилмай ижод қилиш лозимлигини уқтиради. Бу билан у, ҳар қандай ижодкор асрий анъааналарни ўзида мужассам эта олгандагина нафақат миллий адабиёт, шу билан бирга дунё адабиётининг бир қисми бўла олиш ҳақида ўгит беради.

УСТОЗ  ИБРАТИ
Хуршид ДАВРОН
Ўзбекистон халқ шоири

Адабий ижод бутунлигича индивидуал жараён бўлса-да, гарчи яхши шеър ёки ҳикоя ёзишни ҳеч ким ўргатолмаса-да, кўҳна Шарқда устоз-шогирдлик анъанасига алоҳида эътибор берилган. Бу анъанада ҳар икки томоннинг ўз вазифаси, масъулияти бор. Энг аввало, устоз билан шогирдни боғлаб турадиган руҳий ва маънавий уйғунлик риштаси мавжуд бўлиши керак.

Устоз шогирдининг шеърини ёзиб бермайди. У ўз тажрибаларидан хабардор қилади, ўзи ёзган асари билан шогирдига сабоқ беради ва энг муҳими, шогирдига ҳар томонлама маънавий кўмак беради, лозим топганда, мақтайди ёки хатосини айтади. Фақат мақтайдиган устоздан наф йўқ. Ҳадеб хатосини юзига солиш ҳам устозлик эмас.

Устоз тушунчаси, менинг назаримда, энг аввало, ибрат тушунчаси билан боғлиқ бўлса керак. Тил ва сўзга масъулият ибрати, миллат ва ватан тақдиридаги муҳим масалада ёндашув ибрати. Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абдурауф Фитрат, Абдулла Қодирий, Мунаввар Қори, Абдулҳамид Чўлпондан биз ижодкор аҳлига энг аввало ана шу Ибрат қолган.

Шу маънода, мен Эркин Воҳидов ибратидан миллатни, миллий ўзликни қадрлашни, мумтоз адабиётга муҳаббатни, уни идрок этмакни ўргандим ва ҳамон ўрганяпман.

* * *

Эркин акани илк маротиба 1968 йилнинг кузида, Самарқанднинг 2500 йиллиги нишонланган кунларда кўрганман. Шаҳар маданият боғининг ёнгинасида жойлашган янги кинотеатрда катта мушоира бўлган, Зулфия опа, Қайсин Қулиев, Расул Ҳамзатов, Давид Кугультинов, Евгений Евтушенко ва бошқа меҳмон шоирлар шеър ўқиган даврада орзулар қучоғида яшнаб ўтирганман. Эркин ака Самарқандга бағишланган шеърини ўқиганида одамлар шоирни гулдасталарга кўмиб ташлагани ҳануз кўз ўнгимда турибди.

Ўша йиллар ҳамманинг тилида «Ўзбегим» қасидаси эди. Ўзим учун ажратилган хонада, нима учундир чироқни ўчириб, қасидани жуда баланд пардада, такрор-такрор ўқирдим. Ҳар гал “Ўзбегим!” дея ҳайқирарканман, баданим жимирлаб кетарди. Қасидадан кейин “Самарқанд” шеърини шивирлаб ўқирдим:

Мунажжим тасбеҳидан тўкилган доналардек,
Осмон узра сочилиб ярқирайди юлдузлар.

Бир куни бу ишимдан хабар топган дадам “Нимани бунча бақириб ўқийсан, кейин яна нималарнидир пичирлайсан?” — деб суриштириб қолди. Мен «Ўзбегим» қасидасини” дедим. “Қани, ўқиб бер-чи”, деди дадам. Ўшанда нима учун чироқни ўчириб ўқишимни англагандай бўлдим. Ўзимни катта шоир сифатида тасаввур қилганим, айни шу тасаввурдан уялганимдан чироқни ўчирар эканман. Дадам ҳеч қўймагандан кейин овозим қалтираб қасидани ўқиганман. Шеър тугагач, дадам “Бор ичкарига кир, чироқни ўчириб, бошқатдан ўқиб бер!” деган эдилар…

Тошкентга илк келган йилим мени Эркин Воҳидовнинг “Ёшлик девони” кутиб олган эди. Тошкент университети олдидаги имтиҳонга ҳозирлик кўраётган ҳар икки ёшнинг қўлида шу китобни кўрардим. Китоб сатрлари чор атрофимда жаранглаб турарди. Энди бир-бири танишаётган ёш шоирлар гапни шу китобдан бошлар, “Ўзбегим”ни бири бошлаб, иккинчи, учинчиси давом этарди. “Ёшлик девони” Тошкентни, Ўзбекистонни забт эта бошлаган эди.

* * *

Биз талаба бўлган ва кейинчалик, мен тенги авлод адабиётга кириб келган йилларда адабий жараён юксак тоғдан шарқираб оқаётган сойга ўхшарди. Олаётган нафасимиз ҳам шеър билан, ижод билан тўйинган, янги чиққан китобгина эмас, газетада босилган ҳикоя, ҳатто биттагина шеър юз минглаб юракларни ҳаяжонга солганини кўриб, билиб, ҳис қилиб турардик.

Мушоиралар ўзига хос ижодий мусобақа мақомида эди. Бу руҳ бизни тинимсиз изланишга даъват этарди. Бирон бир яхши шеър ёки ҳикоя назардан қолмасди. Тошкентда, қайсидир ўқув юрти ётоқхонасида ёки ёзувчилар уюшмаси залида жаранглаган шеър эртагаёқ Қўқон чойхонасида, Хивадаги мактабда, Чироқчидаги шийпонда акс садо берарди. Адабий ҳаёт дарёдай ҳайқириб оқарди.

Дарҳақиқат, ўтган асрнинг 70-80-йиллари ўзбек адабиётида юзага келган қайноқ муҳит беқиёс бўлганини ҳеч ким рад этолмайди.  Ҳалигача таъсири давом этаётган бу муҳит ўзидан-ўзи осмондан тушмаган эди. У жуда узоқ давом этган соқовликдан сўнг, Асқад Мухтор, Эркин Воҳидов, Ҳусниддин Шарипов, Абдулла Орипов, Рауф Парфи, Чўлпон Эргаш, Омон Матжон каби шоирлар, уларга эргашиб кириб келган ёш авлод ижоди боис адабиётнинг карахт вужуди нафас ола бошлаганидан туғилган эди, десак тўғри бўлади. Хусусан, адабиётда 30-йиллар қатағонидан кейин пайдо бўлган жарликни тўлдирганлардан, Абдурауф Фитрату Абдулла Қодирий, Абдулҳамид Чўлпону  Ҳамид Олимжон, Ойбеку Усмон Носирдек тенгсиз шоирлар қалам сурган ХХ асрдаги ўзбек шеъриятининг олтин даврига кўприк улаган шоирларнинг бири Эркин Воҳидов эди.

Ҳар бир авлоднинг адабиёт, унинг жамият ҳаётидаги ўрни, ижодкор масъулияти ҳақида ўз қараши мавжуд. Бу, энг аввало, ижодкор тарихнинг қайси ва қандай палласида яшаётгани, мамлакат ва ташқи дунёда содир бўлаётган воқеалар, ўша даврда яшаган кучли ижодкор шахснинг асарлари, унинг ижтимоий (гражданлик) позицияси таъсирида шаклланади. Менинг авлодим — 80-йиллар авлоди: Шавкат Раҳмон, Усмон Азим, Муҳаммад Раҳмон, Садриддин Салим Бухорий, Матназар Абдулҳаким ва бошқа жўра шоирлар, том маънода, юқорида номлари саналган ижодкорлар, улар яратган адабий муҳит таъсирида шаклланди. Уларнинг елкасида туриб жаҳонни кўра бошладик.

* * *

… Эркин ака билан ёшлар нашриётида ишлаган йилларим шеърларим ўша даврнинг энг мавқели журналида босиладиган бўлди. Журнал таҳририятининг адабий ходимидан “Мана бу шеърларни бир кўриб беринг” деган илтимос билан Эркин акага берилганини эшитиб, ишхонада устознинг кўзларига кўринмасликка ҳаракат қилиб юрдим.

Кунлардан бир кун Эркин ака бўлим бошлиғимиз орқали мени чақиртирди. Бордим. “Шеърларингизни ўқидим, журнал учун оқ йўл ҳам ёздим. Аммо, бундан кейин жуда қаттиқ ишлашингиз керак”, деди Эркин ака. Кейин янги чиққан китобига дастхат ёзиб, совға қилди. Унда “Укам Хуршидга ишончни оқлашини тилаб” деб ёзилган эди. Қачон ўша дастхатга кўзим тушса, хурсанд бўлиб кетаман… кейин ўша ишончни оқладимми, деб ўйлай бошлайман.

1976 йили бир туркум шеърим Эркин ака оқ йўли билан “Гулистон” журналида эълон қилинди. 1979 йили нашр этилган биринчи тўпламим “Шаҳардаги олма дарахти”да ҳам Эркин аканинг оқ йўли билан босилди. Иккинчи оқ йўлни  ёзиб, менга берар эканлар, устоз: “Гулистон”да босилган шеърларингизни тўпламга киритмаганингиз учун ҳам иккинчи марта ёздим” деб ҳазиллашган, кейин жиддийлик билан “Уларни киритмай тўғри қилгансиз” деган эдилар.

Бу гапнинг моҳиятини вақт ўтиб  англадим. Журналдаги шеърлар билан илк китобимга кирган шеърлар орасида фақат вақт эмас, ўша анчагина хом шеърларимда “ниманидир” илғаб, менга оқ йўл тилаган устоз ишончини оқлаш масъулияти ҳам бор эди. Китобда ёзилган оқ йўлдаги мана бу сўзлар елкамга яна-да катта масъулият юклаган эди: “Барча санъатлар каби шеърият ҳам ўзига хосликни ёқтиради.Овоз ҳам,соз ҳам,сўз ҳам,буюк Навоий тили билан айтганда, «тархи тоза ва улусқа беандоза»  бўлса элда эътибор топади…”

Учинчи китобим “Тунги боғлар”ни тайёрлашда унга муҳаррирлик қилган шоир Тўлқин ака билан қаттиқ тортишиб қолдик. Ичкиликка қарши кураш компанияси бошланган Горбачёв замони эди. Қарасам, Тўлқин ака шеърларимдаги “май”, “шароб”, “бода” сўзларининг ҳаммасини бир бошдан “чой”, “сув”га алмаштириб чиқибди. Мен рози бўлмай: “Нима маҳбубага қарата, “Юрагимни маст этди ишқнинг чойи” деб мурожаат қиламанми?” — дея  қаттиқ оёқ тираб олдим

Охири қозилик сўраб, Эркин ака ҳузурига кирдик. Рости гап, нашриёт бош муҳаррири қийин аҳволда қолди. Чунки, муҳаррир яқин  дўсти, муаллиф эса шогирди. Аммо, бекорга Эркин акани буюк дипломат дейишмайди. “Шеърларни ўзим кўраман”,- дедилар. Ўша куни Эркин ака тўпламни ўз қўли билан таҳрир қилди. Ҳаммаси бўлмаса ҳам, “май”, “шароб”, “бода” сўзлари қайта тикланди. Қайсидир сатрларни бош чайқаб ўзгартирди, яна бир сатрларни “юмшатди”. Аммо, тўпламни менга қайтарар экан, устоз: “Мен ўзгартирган сатрларни вақти келганда, ўзингиз ёзгандек, чиқарасиз” деди.

Суратда: Устоз Эркин Воҳидов, Шавкат Раҳмон ўғли Шоҳруҳ билан, «Қуръони Карим»ни ўзбек тилига  таржима қилган аллома Алоуддин Мансур, шоир Ғанижон Холматов (Муғанний) ва камина (мажнунсочли Хуршид Даврон). Арслонбоб. 1984 йил.

* * *

Эркин ака ҳақидаги хотираларимнинг яна бир қисми саёҳатлар билан боғлиқ. Икки марта Ўш ва Фарғонанинг бошқа шаҳарларида, бир марта Туркияда бирга  сафарда бўлганмиз.

Биринчи марта, Шавкат Раҳмон сабаб бўлиб, Ўшга борган эдик. Ўшанда мен эндигина янги “Жигули” олган, Шавкат эса «улови»ни сотиб пиёда қолган пайтлар  эди. Шавкат Раҳмон бутун оиласи билан янги машинамда, Эркин ака эса умр йўлдошлари Гулчеҳра опа ва қизлари билан “Волга”да, йўлга тушганмиз.

Ёз пайти, сафар арафаси Республика радио уйида муздек газли сув ичиб, сафар куни томоғим шишиб кетган, иситмам кўтарилган, автомобиль бошқаришни энди бошлаганимдан хабардор Шавкат “Жигули”ни Ўшгача ҳайдаб борди. Қамчиқ довонидаги манзилларнинг бирида тўхтаганимизда, менинг аҳволимни суриштирган Эркин ака бир пас кўздан ғойиб бўлди, кейин гилосдек келадиган ёнғоқнинг икки ғўрасини олиб келди. “Томоғингиз шишган бўлса, мана буларни чайнанг, ёрдам беради”,- деди. Минг бир азоб билан ғўраларни чайнаганимни, Гулчеҳра опанинг ҳайрон қолганини кўриб, Эркин ака “Бу Кибриё опанинг рецепти!” дея, завқланиб кулган эди.

Мен сафар давомида Ўш, Фарғона, Наманган, Андижон ва водийнинг бошқа масканларида бўлган адабий учрашувлар ҳақида эмас, сафар тугагандан кейин Эркин аканинг инсон сифатидаги қиёфасини очган бир воқеани ҳикоя қилмоқчиман.

Ёзиб ўтганимдек, , автомобиль бошқаришни энди бошлаган пайтим, Ўшда бироз даволанган бўлсам ҳам, дармонсизман. Тошкентга қайтадиган кунимиз бутун сафар давомида машинамни ҳайдаган Шавкат Раҳмоннинг  Ўшда қолиши маълум бўлди.

Эркин ака билан йўлга тушдик. Мен Қамчиқдан қандай ўтишимни ўйлаб, хавотирдаман. Довон олидаги манзилда тўхтагач, Эркин ака ёнимга келди. “Довондан бирон марта ўтганмисиз?”, деб сўради. Мен “Йўқ!”, дедим. Эркин ака индамай менга қараб тургач, қизчасини чақирди. Кейин уни “Жигули”нинг орқа ўриндиғига ўтқазди. Менга қараб “Қизим сиз билан кетади”,-деди.

Мен баъзан ўша ҳолатни эслаб, Эркин ака нима учун қизини менинг автомобилимга ўтқазганини ўйлаб, устознинг донишмандлигига тан бераман. Ўша лаҳзада ота ўз фарзанди ҳаётини менга ишониб топширган эди. Бу иши билан нотинч юрагимга фақат ишончини эмас, бировнинг ҳаётига масъулият туйғусини ҳам бағишлаган эди. Мен ҳаётимнинг сўнгига қадар Устознинг бу сабоғини унутолмасам керак.

* * *

Уч-тўрт кун Истанбулда турганда, Эркин аканинг ташрифини эшитган ҳижратдаги ватандошларимиз биз турган меҳмонхона ёприлиб келишди, десам, лоф қилмайман. Йиллар давомида она юртидан жудо яшаган бу инсонлар ватанни соғинганда “Ўзбегим”ни ўқиб, овунганларини, бўзлаб йиғлаганларини айтдилар. Эркин акани меҳмонга чорлаганларнинг саноғи йўқ эди. Шолини кетидан сув ичган курмак – мен ҳам иззатдаман. Ҳар куни ҳали денгиз бўйида, ҳали боғу бўстонда, ҳали эртаклардагидек чиройли меҳмонхона зиёфатхонасида тўрда ўтираман.

Бир гал Истанбулнинг дунёга машҳур бозори –Қопали Чорсуга боришимиз билан  бир гуруҳ ватандошлар бизни ўраб олишди. Улардан бири қўймасдан ўзининг тилла безаклар дўконига бошлаб борди. Кейин “Илтимос, сизлар бир дақиқа шу ерда туринглар”, — дея дўконига кириб кетди. Дақиқа ўтмай, у дўкондаги сотувчи йигитларни кўчага олиб чиқди. Кейин Эркин акага қараб: “ Дўконда ҳеч ким қолмади, иккалангиз кириб, хоҳлаган нарсангизни оласиз! Хоҳлаганча оласиз!” деб туриб олди. Эркин ака ҳайрон бўлиб менга қарайди, мен Эркин акага. Дўкондор эса ҳолу жонимизга қўймай, ичкарига киришни сўрайди. “Афғонистонда, болагимдан “Ўзбегим” эшитиб улғайганман, кейин ҳам Нью-Йоркда қора ишларда машаққат чекканимдаям ҳар куни шеърингизни такрорлаб- такрорлаб, катта бўлганман. Бу шеърингиз баҳоси дўконимдаги бор тилла баҳосидан баланд”, — деб ялинади кўзида ёш билан. Эркин ака йигитни маҳкам бағрига босди. “Биз ҳали Бурсага борамиз, кейин Кўнёга Мавлоно зиёратига ўтамиз, бир неча кун Анқарада турамиз. Шунча вақт тиллани кўтариб юрсак, нотинч бўламиз. Қайтишда яна Истанбулда бўламиз. Ўшанда, албатта, дўконингизга келиб,  гапингизни ерда қолдирмай, сиз  айтган ишни қиламиз!” – деди.

Меҳмонхонага қайтар эканмиз, Эркин ака бирдан тўхтаб, менга қаради, “Хуршид, дўконга кирмай тўғри қилдик-а?  Ўша йигитнинг нияти қанчалик соф бўлмасин, кирсак яхши бўлмасди,” – деди.

Истанбулда Айа–София номи билан машҳур, бир пайтлар насронийлар ибодатхонаси, Истанбул фатҳидан кейин масжидга ва янги даврда музейга айланган бир ярим минг йилдан зиёд тарихга эга муаззам даргоҳда бўлдик. Бизни катта ҳурмат билан кутиб олган қадимий қўлёзмалар жамғармаси раҳбари суҳбат орасида “Сиз иккингиз учун жамғармамиз очиқ, қайси нодир қўлёзмани истасангиз, ҳозироқ кўрсатамиз,” – дея илтифот қилди. Эркин ака Алишер Навоий асарлари қўлёзмасини, мен Амир Темур билан Султон Боязид Елдиримнинг ўзаро ёзишмалари – мактубларини кўрсатишни илтимос қилдик. Хуллас, Эркин ака баҳона, мен ҳам кўришни орзу қилган мактубларни кўздан кечириш бахтига етишдим.

>Биз таклиф этилган анжуман Туркиянинг қадимий пойтахти – Бурса шаҳрида, янада аниқроқ айтсам, шаҳар яқинидаги Улуғтоғ деб аталмиш тоғлар бағридаги меҳмонхонада бўлиб ўтди. Илк марта ташкил этилган анжуман Узоқ Шарқдан Ғарбий Оврупо сарҳадлари қадар муаззам бир жуғрофий кенгликда яшаган ва асрлар бўйи турли иқлимларда вужудга келган маданият тили – туркчанинг фарзандлари бўлмиш шоирларни бир ерга тўплаган эди. Янада аниғини айтсам, бу тадбирда жаҳоннинг 24 мамлакат ва ўлкасидан келган элликдан ортиқ шоир, Туркия жумҳуриятининг ўзидан даъват этилган юздан зиёд шоиру  адабиётшунос олим иштирок этди. Ўзбекистондан Эркин ака ва мендан ташқари яна икки таниқли шоир – Рауф Парфи билан Азим Суюн ҳам таклиф этилган эди.

Ушбу хотиралар эълон қилингандан кейин туркиялик адабиётшунос биродарим Ҳусайн Узбой ўша анжуман пайтида суратга олинган мана бу фотоларни йўллади. Уларнинг биринчиси Улуғтоқдаги меҳмонхона олдида, иккинчиси Бурса яқинидаги кўпминглик чинор остида ўтказилган мушоирадан кейин (Ўша куни шеър ўқиш менинг навбатим эди) суратга олинган:

Ҳар кун мушоира бўлиб ўтади. Мушоира шоирларнинг ёшига қараб ўтказилади. Биринчи куни ўтказилган мушоирада сўзсиз Эркин ака энг катта олқишни олди. Устозни олқишлаш узоқ давом этди ва унинг якунида анжуман раиси доктор Меҳмет Дўғон саҳнага чиқиб, шундай деди:
– Шу онда устоз Эркин Воҳид шеърлари туфайли биз сарв бўйли севгилисидан узоқда  қолиб бўзлаган ҳазрат Навоийнинг оҳи билан бирга бўлдик.

Анжуманда туркий шеърият ривожи учун хизмат кўрсатган шоирларга бериладиган мукофотлар Турк дунёсининг энг машҳур ва энг буюк шоирлари номи билан аталмиш эди. Бу Юнус Эмро, Алишер Навоий ва Фузулий мукофотлари эди.

Анжуман якунида Эркин Воҳидовга Юнус Эмро мукофоти топширилди. Бу устоз шоир ижодининг олий даражадаги эътирофи эди.

Кўнё шаҳрида  Мавлоно Жалолиддин Румий ҳазратлари мақбараларини зиёрат қилдик. Анқарада Туркия Диёнат вақфи томонидан уюштирилган тантанали тушликдан кейин  иккаламизни Туркиянинг бош муфтийси ҳузурига чорлаб, китоблар ва бошқа совғалар билан сийлади. Ҳар икки сўзида “Сизлар Имом Бухорий юртидансиз” дея такрорлади.

Истанбулга қайтган кунимиз, яна бир ҳафта қолиб, уч-тўрт кундан кейин бошланадиган  халқаро маданий тадбирда иштирок этиш таклифномасини топширишди. Яна Эркин ака менга қаради, мен устозга. Эркин ака “Йўқ” дегандай, бош чайқади, мен ҳам “Тўғри” дегандай бош силкидим. Иккимиз ҳам ватанни соғинган эдик. Эртаси куни Тошкентга қараб учдик.

Инсоннинг кимлигини сафарда биласан, деган нақл бор. Дарҳақиқат, икки ҳафталик сафар давомида Эркин ака ёнида юриш, бир хонада туриш имконияти устознинг қанчалик бағрикенг, меҳрли ва кўнглида мудом яхшилик гавҳари жилваланган Инсон эканини инкишоф этди. Уни яқиндан билдим. Билиб, шу инсонга озгина бўлса–да ўхшашга интилиб яшадим.

* * *

Устоз Эркин Воҳидов “Ёшлик девони”гина эмас, бутун ижоди мисолида бизга, энг аввало, миллий қадриятлардан узилмай ижод қилиш лозимлигини уқтиради. Бу билан у, ҳар қандай ижодкор асрий анъаналарни ўзида мужассам эта олгандагина нафақат миллий адабиёт, шу билан бирга дунё адабиётининг бир қисми бўла олиш ҳақида ўгит беради. Устоз бутун ижодий фаолияти давомида умуммиллий қадриятлар асосида ижод қилгани учун ҳам умуминсоний даражага кўтарилган ижодкор тимсолига айланди.

Ҳинд халқининг донишманд фарзанди Рабиндранатҳ Тхакур бир шеърида ёзади:

Ҳар миллатнинг қўлида
Ёниб турар бир чироқ,
Шу чироқни авайлаб
Сен дунёни рўшно эт…

Эркин Воҳидов дунёдан зулматни қувган буюк шоирлар сафида ўзбек чироғини баланд кўтариб бораётган зиёкордир.

2015, август

30 may — Ustoz Erkin Vohidov xotirasi kuni. Ollohim ustozimni, o‘zbekning tengsiz shoirini rahmatiga olgan bo‘lsin

Erkin Vohidov  butun ijodi misolida bizga, o‘zidan keyingi avlodga  eng avvalo, milliy qadriyatlardan uzilmay ijod qilish lozimligini uqtiradi. Bu bilan u, har qanday ijodkor asriy an’aanalarni o‘zida mujassam eta olgandagina nafaqat milliy adabiyot, shu bilan birga dunyo adabiyotining bir qismi bo‘la olish haqida o‘git beradi.

USTOZ   IBRATI
Xurshid DAVRON
O’zbekiston xalq shoiri

Adabiy ijod butunligicha individual jarayon bo’lsa-da, garchi yaxshi she’r yoki hikoya yozishni hech kim o’rgatolmasa-da, ko’hna Sharqda ustoz-shogirdlik an’anasiga alohida e’tibor berilgan. Bu an’anada har ikki tomonning o’z vazifasi, mas’uliyati bor. Eng avvalo, ustoz bilan shogirdni bog’lab turadigan ruhiy va ma’naviy uyg’unlik rishtasi mavjud bo’lishi kerak.

Ustoz shogirdining she’rini yozib bermaydi. U o’z tajribalaridan xabardor qiladi, o’zi yozgan asari bilan shogirdiga saboq beradi va eng muhimi, shogirdiga har tomonlama ma’naviy ko’mak beradi, lozim topganda, maqtaydi yoki xatosini aytadi. Faqat maqtaydigan ustozdan naf yo’q. Hadeb xatosini yuziga solish ham ustozlik emas.

Ustoz tushunchasi, mening nazarimda, eng avvalo, ibrat tushunchasi bilan bog’liq bo’lsa kerak. Til va so’zga mas’uliyat ibrati, millat va vatan taqdiridagi muhim masalada yondashuv ibrati. Mahmudxo’ja Behbudiy, Abdurauf Fitrat, Abdulla Qodiriy, Munavvar Qori, Abdulhamid Cho’lpondan biz ijodkor ahliga eng avvalo ana shu Ibrat qolgan.

Shu ma’noda, men Erkin Vohidov ibratidan millatni, milliy o’zlikni qadrlashni, mumtoz adabiyotga muhabbatni, uni idrok etmakni o’rgandim va hamon o’rganyapman.

* * *

Erkin akani ilk marotiba 1968 yilning kuzida, Samarqandning 2500 yilligi nishonlangan kunlarda ko’rganman. Shahar madaniyat bog’ining yonginasida joylashgan yangi kinoteatrda katta mushoira bo’lgan, Zulfiya opa, Qaysin Quliev, Rasul Hamzatov, David Kugul`tinov, Yevgeniy Yevtushenko va boshqa mehmon shoirlar she’r o’qigan davrada orzular quchog’ida yashnab o’tirganman. Erkin aka Samarqandga bag’ishlangan she’rini o’qiganida odamlar shoirni guldastalarga ko’mib tashlagani hanuz ko’z o’ngimda turibdi.

O’sha yillar hammaning tilida «O’zbegim» qasidasi edi. O’zim uchun ajratilgan xonada, nima uchundir chiroqni o’chirib, qasidani juda baland pardada, takror-takror o’qirdim. Har gal “O’zbegim!” deya hayqirarkanman, badanim jimirlab ketardi. Qasidadan keyin “Samarqand” she’rini shivirlab o’qirdim:

Munajjim tasbehidan to’kilgan donalardek,
Osmon uzra sochilib yarqiraydi yulduzlar.

Bir kuni bu ishimdan xabar topgan dadam “Nimani buncha baqirib o’qiysan, keyin yana nimalarnidir pichirlaysan?” — deb surishtirib qoldi. Men «O’zbegim» qasidasini” dedim. “Qani, o’qib ber-chi”, dedi dadam. O’shanda nima uchun chiroqni o’chirib o’qishimni anglaganday bo’ldim. O’zimni katta shoir sifatida tasavvur qilganim, ayni shu tasavvurdan uyalganimdan chiroqni o’chirar ekanman. Dadam hech qo’ymagandan keyin ovozim qaltirab qasidani o’qiganman. She’r tugagach, dadam “Bor ichkariga kir, chiroqni o’chirib, boshqatdan o’qib ber!” degan edilar…

Toshkentga ilk kelgan yilim meni Erkin Vohidovning “Yoshlik devoni” kutib olgan edi. Toshkent universiteti oldidagi imtihonga hozirlik ko’rayotgan har ikki yoshning qo’lida shu kitobni ko’rardim. Kitob satrlari chor atrofimda jaranglab turardi. Endi bir-biri tanishayotgan yosh shoirlar gapni shu kitobdan boshlar, “O’zbegim”ni biri boshlab, ikkinchi, uchinchisi davom etardi. “Yoshlik devoni” Toshkentni, O’zbekistonni zabt eta boshlagan edi.

* * *

Biz talaba bo’lgan va keyinchalik, men tengi avlod adabiyotga kirib kelgan yillarda adabiy jarayon yuksak tog’dan sharqirab oqayotgan soyga o’xshardi. Olayotgan nafasimiz ham she’r bilan, ijod bilan to’yingan, yangi chiqqan kitobgina emas, gazetada bosilgan hikoya, hatto bittagina she’r yuz minglab yuraklarni hayajonga solganini ko’rib, bilib, his qilib turardik.

Mushoiralar o’ziga xos ijodiy musobaqa maqomida edi. Bu ruh bizni tinimsiz izlanishga da’vat etardi. Biron bir yaxshi she’r yoki hikoya nazardan qolmasdi. Toshkentda, qaysidir o’quv yurti yotoqxonasida yoki yozuvchilar uyushmasi zalida jaranglagan she’r ertagayoq Qo’qon choyxonasida, Xivadagi maktabda, Chiroqchidagi shiyponda aks sado berardi. Adabiy hayot daryoday hayqirib oqardi.

Darhaqiqat, o’tgan asrning 70-80-yillari o’zbek adabiyotida yuzaga kelgan qaynoq muhit beqiyos bo’lganini hech kim rad etolmaydi. Haligacha ta’siri davom etayotgan bu muhit o’zidan-o’zi osmondan tushmagan edi. U juda uzoq davom etgan soqovlikdan so’ng, Asqad Muxtor, Erkin Vohidov, Husniddin Sharipov, Abdulla Oripov, Rauf Parfi, Cho’lpon Ergash, Omon Matjon kabi shoirlar, ularga ergashib kirib kelgan yosh avlod ijodi bois adabiyotning karaxt vujudi nafas ola boshlaganidan tug’ilgan edi, desak to’g’ri bo’ladi. Xususan, adabiyotda 30-yillar qatag’onidan keyin paydo bo’lgan jarlikni to’ldirganlardan, Abdurauf Fitratu Abdulla Qodiriy, Abdulhamid Cho’lponu Hamid Olimjon, Oybeku Usmon Nosirdek tengsiz shoirlar qalam surgan XX asrdagi o’zbek she’riyatining oltin davriga ko’prik ulagan shoirlarning biri Erkin Vohidov edi.

Har bir avlodning adabiyot, uning jamiyat hayotidagi o’rni, ijodkor mas’uliyati haqida o’z qarashi mavjud. Bu, eng avvalo, ijodkor tarixning qaysi va qanday pallasida yashayotgani, mamlakat va tashqi dunyoda sodir bo’layotgan voqealar, o’sha davrda yashagan kuchli ijodkor shaxsning asarlari, uning ijtimoiy (grajdanlik) pozitsiyasi ta’sirida shakllanadi. Mening avlodim — 80-yillar avlodi: Shavkat Rahmon, Usmon Azim, Muhammad Rahmon, Sadriddin Salim Buxoriy, Matnazar Abdulhakim va boshqa jo’ra shoirlar, tom ma’noda, yuqorida nomlari sanalgan ijodkorlar, ular yaratgan adabiy muhit ta’sirida shakllandi. Ularning yelkasida turib jahonni ko’ra boshladik.

* * *

… Erkin aka bilan yoshlar nashriyotida ishlagan yillarim she’rlarim o’sha davrning eng mavqeli jurnalida bosiladigan bo’ldi. Jurnal tahririyatining adabiy xodimidan “Mana bu she’rlarni bir ko’rib bering” degan iltimos bilan Erkin akaga berilganini eshitib, ishxonada ustozning ko’zlariga ko’rinmaslikka harakat qilib yurdim.

Kunlardan bir kun Erkin aka bo’lim boshlig’imiz orqali meni chaqirtirdi. Bordim. “She’rlaringizni o’qidim, jurnal uchun oq yo’l ham yozdim. Ammo, bundan keyin juda qattiq ishlashingiz kerak”, dedi Erkin aka. Keyin yangi chiqqan kitobiga dastxat yozib, sovg’a qildi. Unda “Ukam Xurshidga ishonchni oqlashini tilab” deb yozilgan edi. Qachon o’sha dastxatga ko’zim tushsa, xursand bo’lib ketaman… keyin o’sha ishonchni oqladimmi, deb o’ylay boshlayman.

1976 yili bir turkum she’rim Erkin aka oq yo’li bilan “Guliston” jurnalida e’lon qilindi. 1979 yili nashr etilgan birinchi to’plamim “Shahardagi olma daraxti”da ham Erkin akaning oq yo’li bilan bosildi. Ikkinchi oq yo’lni yozib, menga berar ekanlar, ustoz: “Guliston”da bosilgan she’rlaringizni to’plamga kiritmaganingiz uchun ham ikkinchi marta yozdim” deb hazillashgan, keyin jiddiylik bilan “Ularni kiritmay to’g’ri qilgansiz” degan edilar.

Bu gapning mohiyatini vaqt o’tib angladim. Jurnaldagi she’rlar bilan ilk kitobimga kirgan she’rlar orasida faqat vaqt emas, o’sha anchagina xom she’rlarimda “nimanidir” ilg’ab, menga oq yo’l tilagan ustoz ishonchini oqlash mas’uliyati ham bor edi. Kitobda yozilgan oq yo’ldagi mana bu so’zlar yelkamga yana-da katta mas’uliyat yuklagan edi: “Barcha san’atlar kabi she’riyat ham o’ziga xoslikni yoqtiradi.Ovoz ham,soz ham,so’z ham,buyuk Navoiy tili bilan aytganda, «tarxi toza va ulusqa beandoza» bo’lsa elda e’tibor topadi…”

Uchinchi kitobim “Tungi bog’lar”ni tayyorlashda unga muharrirlik qilgan shoir To’lqin aka bilan qattiq tortishib qoldik. Ichkilikka qarshi kurash kompaniyasi boshlangan Gorbachyov zamoni edi. Qarasam, To’lqin aka she’rlarimdagi “may”, “sharob”, “boda” so’zlarining hammasini bir boshdan “choy”, “suv”ga almashtirib chiqibdi. Men rozi bo’lmay: “Nima mahbubaga qarata, “Yuragimni mast etdi ishqning choyi” deb murojaat qilamanmi?” — deya qattiq oyoq tirab oldim

Oxiri qozilik so’rab, Erkin aka huzuriga kirdik. Rosti gap, nashriyot bosh muharriri qiyin ahvolda qoldi. Chunki, muharrir yaqin do’sti, muallif esa shogirdi. Ammo, bekorga Erkin akani buyuk diplomat deyishmaydi. “She’rlarni o’zim ko’raman”,- dedilar. O’sha kuni Erkin aka to’plamni o’z qo’li bilan tahrir qildi. Hammasi bo’lmasa ham, “may”, “sharob”, “boda” so’zlari qayta tiklandi. Qaysidir satrlarni bosh chayqab o’zgartirdi, yana bir satrlarni “yumshatdi”. Ammo, to’plamni menga qaytarar ekan, ustoz: “Men o’zgartirgan satrlarni vaqti kelganda, o’zingiz yozgandek, chiqarasiz” dedi.

* * *

Erkin aka haqidagi xotiralarimning yana bir qismi sayohatlar bilan bog’liq. Ikki marta O’sh va Farg’onaning boshqa shaharlarida, bir marta Turkiyada birga safarda bo’lganmiz.

Birinchi marta, Shavkat Rahmon sabab bo’lib, O’shga borgan edik. O’shanda men endigina yangi “Jiguli” olgan, Shavkat esa «ulovi»ni sotib piyoda qolgan paytlar  edi. Shavkat Rahmon butun oilasi bilan yangi mashinamda, Erkin aka esa umr yo’ldoshlari Gulchehra opa va qizlari bilan “Volga”da, yo’lga tushganmiz.

Yoz payti, safar arafasi Respublika radio uyida muzdek gazli suv ichib, safar kuni tomog’im shishib ketgan, isitmam ko’tarilgan, avtomobil` boshqarishni endi boshlaganimdan xabardor Shavkat “Jiguli”ni O’shgacha haydab bordi. Qamchiq dovonidagi manzillarning birida to’xtaganimizda, mening ahvolimni surishtirgan Erkin aka bir pas ko’zdan g’oyib bo’ldi, keyin gilosdek keladigan yong’oqning ikki g’o’rasini olib keldi. “Tomog’ingiz shishgan bo’lsa, mana bularni chaynang, yordam beradi”,- dedi. Ming bir azob bilan g’o’ralarni chaynaganimni, Gulchehra opaning hayron qolganini ko’rib, Erkin aka “Bu Kibriyo opaning retsepti!” deya, zavqlanib kulgan edi.

Men safar davomida O’sh, Farg’ona, Namangan, Andijon va vodiyning boshqa maskanlarida bo’lgan adabiy uchrashuvlar haqida emas, safar tugagandan keyin Erkin akaning inson sifatidagi qiyofasini ochgan bir voqeani hikoya qilmoqchiman.

Yozib o’tganimdek, , avtomobil` boshqarishni endi boshlagan paytim, O’shda biroz davolangan bo’lsam ham, darmonsizman. Toshkentga qaytadigan kunimiz butun safar davomida mashinamni haydagan Shavkat Rahmonning O’shda qolishi ma’lum bo’ldi.

Erkin aka bilan yo’lga tushdik. Men Qamchiqdan qanday o’tishimni o’ylab, xavotirdaman. Dovon olidagi manzilda to’xtagach, Erkin aka yonimga keldi. “Dovondan biron marta o’tganmisiz?”, deb so’radi. Men “Yo’q!”, dedim. Erkin aka indamay menga qarab turgach, qizchasini chaqirdi. Keyin uni “Jiguli”ning orqa o’rindig’iga o’tqazdi. Menga qarab “Qizim siz bilan ketadi”,-dedi.

Men ba’zan o’sha holatni eslab, Erkin aka nima uchun qizini mening avtomobilimga o’tqazganini o’ylab, ustozning donishmandligiga tan beraman. O’sha lahzada ota o’z farzandi hayotini menga ishonib topshirgan edi. Bu ishi bilan notinch yuragimga faqat ishonchini emas, birovning hayotiga mas’uliyat tuyg’usini ham bag’ishlagan edi. Men hayotimning so’ngiga qadar Ustozning bu sabog’ini unutolmasam kerak.

* * *

1992 yilning bahorida, may oyida Turkiyada bordik. Bizni ilk marta o’tkazilgan turkchada ijod qiladigan shoirlarning birinchi xalqaro anjumaniga taklif etishgan edi.

Uch-to’rt kun Istanbulda turganda, Erkin akaning tashrifini eshitgan hijratdagi vatandoshlarimiz biz turgan mehmonxona yoprilib kelishdi, desam, lof qilmayman. Yillar davomida ona yurtidan judo yashagan bu insonlar vatanni sog’inganda “O’zbegim”ni o’qib, ovunganlarini, bo’zlab yig’laganlarini aytdilar. Erkin akani mehmonga chorlaganlarning sanog’i yo’q edi. Sholini ketidan suv ichgan kurmak – men ham izzatdaman. Har kuni hali dengiz bo’yida, hali bog’u bo’stonda, hali ertaklardagidek chiroyli mehmonxona ziyofatxonasida to’rda o’tiraman.

Bir gal Istanbulning dunyoga mashhur bozori –Qopali Chorsuga borishimiz bilan bir guruh vatandoshlar bizni o’rab olishdi. Ulardan biri qo’ymasdan o’zining tilla bezaklar do’koniga boshlab bordi. Keyin “Iltimos, sizlar bir daqiqa shu yerda turinglar”, — deya do’koniga kirib ketdi. Daqiqa o’tmay, u do’kondagi sotuvchi yigitlarni ko’chaga olib chiqdi. Keyin Erkin akaga qarab: “ Do’konda hech kim qolmadi, ikkalangiz kirib, xohlagan narsangizni olasiz! Xohlagancha olasiz!” deb turib oldi. Erkin aka hayron bo’lib menga qaraydi, men Erkin akaga. Do’kondor esa holu jonimizga qo’ymay, ichkariga kirishni so’raydi. “Afg’onistonda, bolagimdan “O’zbegim” eshitib ulg’ayganman, keyin ham N`yu-Yorkda qora ishlarda mashaqqat chekkanimdayam har kuni she’ringizni takrorlab- takrorlab, katta bo’lganman. Bu she’ringiz bahosi do’konimdagi bor tilla bahosidan baland”, — deb yalinadi ko’zida yosh bilan. Erkin aka yigitni mahkam bag’riga bosdi. “Biz hali Bursaga boramiz, keyin Ko’nyoga Mavlono ziyoratiga o’tamiz, bir necha kun Anqarada turamiz. Shuncha vaqt tillani ko’tarib yursak, notinch bo’lamiz. Qaytishda yana Istanbulda bo’lamiz. O’shanda, albatta, do’koningizga kelib, gapingizni yerda qoldirmay, siz aytgan ishni qilamiz!” – dedi.

Mehmonxonaga qaytar ekanmiz, Erkin aka birdan to’xtab, menga qaradi, “Xurshid, do’konga kirmay to’g’ri qildik-a? O’sha yigitning niyati qanchalik sof bo’lmasin, kirsak yaxshi bo’lmasdi,” – dedi.

Istanbulda Aya–Sofiya nomi bilan mashhur, bir paytlar nasroniylar ibodatxonasi, Istanbul fathidan keyin masjidga va yangi davrda muzeyga aylangan bir yarim ming yildan ziyod tarixga ega muazzam dargohda bo’ldik. Bizni katta hurmat bilan kutib olgan qadimiy qo’lyozmalar jamg’armasi rahbari suhbat orasida “Siz ikkingiz uchun jamg’armamiz ochiq, qaysi nodir qo’lyozmani istasangiz, hoziroq ko’rsatamiz,” – deya iltifot qildi. Erkin aka Alisher Navoiy asarlari qo’lyozmasini, men Amir Temur bilan Sulton Boyazid Yeldirimning o’zaro yozishmalari – maktublarini ko’rsatishni iltimos qildik. Xullas, Erkin aka bahona, men ham ko’rishni orzu qilgan maktublarni ko’zdan kechirish baxtiga yetishdim.

Biz taklif etilgan anjuman Turkiyaning qadimiy poytaxti – Bursa shahrida, yanada aniqroq aytsam, shahar yaqinidagi Ulug’tog’ deb atalmish tog’lar bag’ridagi mehmonxonada bo’lib o’tdi. Ilk marta tashkil etilgan anjuman Uzoq Sharqdan G’arbiy Ovrupo sarhadlari qadar muazzam bir jug’rofiy kenglikda yashagan va asrlar bo’yi turli iqlimlarda vujudga kelgan madaniyat tili – turkchaning farzandlari bo’lmish shoirlarni bir yerga to’plagan edi. Yanada anig’ini aytsam, bu tadbirda jahonning 24 mamlakat va o’lkasidan kelgan ellikdan ortiq shoir, Turkiya jumhuriyatining o’zidan da’vat etilgan yuzdan ziyod shoiru adabiyotshunos olim ishtirok etdi. O’zbekistondan Erkin aka va mendan tashqari yana ikki shoir – Rauf Parfi bilan Azim Suyun ham taklif etilgan edi.

Har kun mushoira bo’lib o’tadi. Mushoira shoirlarning yoshiga qarab o’tkaziladi. Birinchi kuni o’tkazilgan mushoirada so’zsiz Erkin aka eng katta olqishni oldi. Ustozni olqishlash uzoq davom etdi va uning yakunida anjuman raisi doktor Mehmet Do’g’on sahnaga chiqib, shunday dedi:
– Shu onda ustoz Erkin Vohid she’rlari tufayli biz sarv bo’yli sevgilisidan uzoqda qolib bo’zlagan hazrat Navoiyning ohi bilan birga bo’ldik.

Anjumanda turkiy she’riyat rivoji uchun xizmat ko’rsatgan shoirlarga beriladigan mukofotlar Turk dunyosining eng mashhur va eng buyuk shoirlari nomi bilan atalmish edi. Bu Yunus Emro, Alisher Navoiy va Fuzuliy mukofotlari edi.

Anjuman yakunida Erkin Vohidovga Yunus Emro mukofoti topshirildi. Bu ustoz shoir ijodining oliy darajadagi e’tirofi edi.

Ko’nyo shahrida Mavlono Jaloliddin Rumiy hazratlari maqbaralarini ziyorat qildik. Anqarada Turkiya Diyonat vaqfi tomonidan uyushtirilgan tantanali tushlikdan keyin ikkalamizni Turkiyaning bosh muftiysi huzuriga chorlab, kitoblar va boshqa sovg’alar bilan siyladi. Har ikki so’zida “Sizlar Imom Buxoriy yurtidansiz” deya takrorladi.

Istanbulga qaytgan kunimiz, yana bir hafta qolib, uch-to’rt kundan keyin boshlanadigan xalqaro madaniy tadbirda ishtirok etish taklifnomasini topshirishdi. Yana Erkin aka menga qaradi, men ustozga. Erkin aka “Yo’q” deganday, bosh chayqadi, men ham “To’g’ri” deganday bosh silkidim. Ikkimiz ham vatanni sog’ingan edik. Ertasi kuni Toshkentga qarab uchdik.

Insonning kimligini safarda bilasan, degan naql bor. Darhaqiqat, ikki haftalik safar davomida Erkin aka yonida yurish, bir xonada turish imkoniyati ustozning qanchalik bag’rikeng, mehrli va ko’nglida mudom yaxshilik gavhari jilvalangan Inson ekanini inkishof etdi. Uni yaqindan bildim. Bilib, shu insonga ozgina bo’lsa–da o’xshashga intilib yashadim.

* * *

Ustoz Erkin Vohidov “Yoshlik devoni”gina emas, butun ijodi misolida bizga, eng avvalo, milliy qadriyatlardan uzilmay ijod qilish lozimligini uqtiradi. Bu bilan u, har qanday ijodkor asriy an’analarni o’zida mujassam eta olgandagina nafaqat milliy adabiyot, shu bilan birga dunyo adabiyotining bir qismi bo’la olish haqida o’git beradi. Ustoz butun ijodiy faoliyati davomida umummilliy qadriyatlar asosida ijod qilgani uchun ham umuminsoniy darajaga ko’tarilgan ijodkor timsoliga aylandi.

Hind xalqining donishmand farzandi Rabindranath Txakur bir she’rida yozadi:

Har millatning qo’lida
Yonib turar bir chiroq,
Shu chiroqni avaylab
Sen dunyoni ro’shno et…

Erkin Vohidov dunyodan zulmatni quvgan buyuk shoirlar safida o’zbek chirog’ini baland ko’tarib borayotgan ziyokordir.

2015, avgust