Музаффарнинг бу мақоласи oyina.uzда салкам бир ой аввал чиққан экану бугун Мусулмон Намознинг жуда ёрқин мақоласидан кейин тасодифан ўқиб қолдим. Ўқидим, таъсирландим. Раҳмат, Музаффар!
Маъсумият музейи – Хуршид Даврон
кутубхонаси ва адабий виждон ҳақида
Мирзоҳид Музаффар
Пешайвонда занжабил тузлаётгандим. Ижарачи Амал хола келиб, аввал бироз томоша қилди. Кулиб қараган бўлдим. Эсимни таниганимдан бери нимадир қилаётганимда бошқа одам билан гаплашишни ёқтирмасдим. Амал хола ҳам беш йилдир буни тушуниб етган чоғи, индамади. Занжабилни аввал қоғоздек юпқа кесиб, қайнатаман. Сувини сузгач, гуруч сиркаси, туз ва шакар солиб ростлайман. Бори шу.
Тайёр занжабилни шиша кўзачаларга қамаётган пайтим тахтаникига ўхшаш иси сирка билан аралашадию ниманидир эслатади. Сўнги пайтлар бундай тасодифий эсловларга ўргандим. Охирги бор факультетда “портлаганди” бу эслов. Ассистентлар хонасида нимадир ўқиб ўтирган маҳалим бирдан йўлак гурсиллаб кетди. Ортидан, доимги олатасир бошланди. Кампус ҳовлисига кирган аскарлар, кабинетидан мункиллаб чиқаётган профессорлар, қаердалигини ҳеч ким аниқ билмайдиган қизил чироқнинг совуқ ёруғи. Одатда, факультетдаги сиёсий жанжаллар бунчаликка бормасди, дейман. Хонага отилиб кирган қиз мени кўрадию бир лаҳза нима дейишни билмай қолади. Охири ўзим сўз бошлайман: Тинчликми? Тинчлик эмаслигини билардим. Факультетда тинчлик мустасно ҳолат. Қайтанга жимжитлик ҳайиқтирарди бизни. Миллатчилар сўлчи гуруҳга ташланибдими? Қайсидир домла классик адабиётни ўқитаётган пайт талабалардан бири қарши чиқибдими? Йўқ, бу сафар бошқа. Факультетнинг қаеригадир бомба қўйилганмиш, дейди ўзини базўр босган қиз. Бомбатопарлар келибди. Тезроқ чиқайлик – пинак бузишга арзийди.
Кампуснинг торгина ҳовлисига чиққач, димоғимга таниш бир ис урилади. Ўткир, намхуш, қорамтир. Ўқдори. Бу исни оламан-у вақт тўхтайди. Янги йил пайти Чинозда, маҳаллада портлатилган пақилдоғ-у қўшни Тўлқин алкаш отган мушакларни эслаб кетаман. Профессор енгимни тортиб қўяди. Прустни эсладим, дейман. Қарсиллатиб кулади. Адабиёт бўлимига бомба қўйсанг, ассистенти ҳам Пруст дейди. Маконнинг шахси шудир балки, дейман профессор икки ой аввал рад қилган қайсидир диссертацияга шаъма билан. Бўлса бордир.
Аммо, занжабил исининг айнан қайси хотирага ишора қилаётганини тополмасдим. Тиш кавагига кирган луқмадек, тамакини ташлашга ҳаракат қилаётган одамнинг бўғзидаги тугундек. Хотирани тополмадиму занжабилнинг ўзини рамзийлаштира бошладим. Барибир, дедим ўзимга ўзим, хотира ҳам ўзи йўқ бир воқеликка рамз топиш эмасмиди?
Бир пайтлар Туркияда дарахт пайвандлаш кофирлик деб қаралганмиш. Йигирманчи аср бошлари Туркистонда картошка ва помидорни “кофир насибидир” деб емаган одамлар ҳақида гапириб бераётган пайтим айтишганди буни. Аллоҳнинг ишига аралашиш, табиатга қасдан зарар етказиш деб ўйлашган экан. Бу аснода бизникилар, Ҳаким Назир қиссалари ёлғон гапирмаётган бўлса, “навқирон Мичуринчи” бўлиб боғлар ичра чаппар уришаётганди. Қизиқки, Туркистон Америкадан келган сабзавотни емасди, аммо Усмонийлар қаҳвани хўриллатиб ичишарди. Демак, ҳалоллик ҳам минтақадан минтақага қараб ўзгараркан, дедим.
Тузлама-чи? Тузлама ё мураббо ҳам ёзни бироз узунроқ яшаш, иссиқ кунлар ёдини шиша кўзачага қамаш эмасми? Қиш изғиринида ёзги бодрингни карсиллатиш фақат тилга завқ берадими ё бунинг остида аллақандай гуноҳ лаззати ҳам ётганмикан? Билмасдим. Билганим, занжабилнинг пешонамдаги яккаю ягона шиша кўзага сиғолмагани. Амал холанинг хуноби ошади. Бир ҳафта аввал мен тайёрлаган авокадоли гуакамоле соуси ҳалиям музлаткичда ётганди. Уни битирмай, яна бир коса алламбало қоришмамдан қўйсам… Музлаткич ялмоғизнинг қозонига ўхшаб қолибди, деганди бир марта. Кулгандим.
Матн ҳам шундаймикан? Биз ҳам лаҳзанинг фикрий чамоғини матнга, матнни эса китоб муқоваси орасига банди қилмаймизми? Кимнингдир ёзганини ўқиш ўшанинг, бегонанинг оний шавқига кечикиб бўлсада шериклик қилиш эмасми? Кечикиб, лекин яна қасдан.
Тасодифий хотиралар силсиласига ялмоғизнинг қозони билан Хуршид Даврон кутубхонаси ҳам қўшилиб кетди. Фақат, бу кутубхона қозон эмас, музейга ўхшарди. Маъсумият музейи. Ўрҳон Памуқ. Ўзбекчага ўгирилмаган, ўгирилса-да ёлчитилмаган ёзувчининг бир романи.
Тўлқин алкашнинг ўғли Тоҳир янги телефон олганида қўшни Абдулазиз аканинг тарашаларига ўтирганча қизиқсиниб тикилгандим:
– Интернети борми?
– Ҳа.
– Унда, битта сайтга кирсак бўладими?
– Бўлади, деди Тоҳир.
– “Kh-davron.uz. Шунга кир”.
– Ким у Хуршид Даврон?
“Катта шоир”, деганимни эшитиб аввал сайтга кирди. Оппоқ саҳн устида қора ёзувлар, ўқтин-ўқтин рангин расмлар ўрмалай бошлади. Кейинги ойнадан Тоҳир қизиққаниданми Хуршид Давроннинг кимлигини қидира бошлади. “Катта киши экан-ку”, деди охири. – Мен ёш деб ўйлабман. Сабаби исм эди. Маҳалладаги амакиларнинг исми Аласқар, Қолдибой, Турғунбой, Деҳқонбой бўлгач, бобонг тенги одамнинг синфдошинг билан адаш бўлиши қизиқ ҳолат эди.
Сайтни “Чиноз ҳаёти” газетаси қошидаги “Сўз” тўгарагида Гулбаҳор Ортиқхўжаевадан эшитгандим. У бизга ўқинглар, деб тутқазган матнларининг охирида доим шу, kh-davron.uz деган ёзув бўларди. Хуршид Давронда битта шеъринг чиқдими тамом, бу йил китобим чиқди, деб керилсанг ҳам бўлади, дерди опа. Биз, туманнинг ҳеч қайси мутасаддиси ёрдам беравермагач, антологиямизни ҳам икки йилдан бери чиқаролмай ётган шоирваччалар анграйиб қолгандик.
Бир ой ўтиб сайтда шеърим чиқди. Кейин таржимам. Кейин ҳикоям. Кейин эсселарим. Бу узлукчиз чиқишлар асносида мен ҳам ёзишдан, чиғириқдан, ҳатто ватандан чиқдим. Бироқ одамзод баъзан киришларни ҳам эслайди. Ваҳоланки, Хуршид Даврон, бу ерда кутубхона номи, менинг қайсидир бўсағага киришим эди.
Бу киришлар, муқаддимаю дебочалар мен ўзимни оид деб ҳисоблагувчи наслнинг кўпига хизмат қилганди. Жонтемир, Муҳаммад Сиддиқ, Шаҳриёр Шавкат, Нозима Ҳабибуллаева, Феруза Хайруллаева, Мадина Норчаева, Раҳмат Бобожон, Гулҳаё Анорова, Жалолиддин Саидларни ўша кутубхонадан топдим. Бари маъсум эди. Ва… “Оппоқ эди бошда бу дунё”. Хуршид Даврон кутубхонаси ҳамон оқлигича турибди. Биз-чи? Кирландикми? Бўлса бордир. Шахсан мен покликка даъво қилмайман.
Хуршид Даврондаги чиқиш ё киришдан сўнг бир кун телефоним жиринглади. Ўзи ўшандан кейин телефоним кўп жиринглайдиган бўлганди. Хуршид аканинг давраси сим қоқиб алқар, руҳлантирарди мени. Аммо бу сафар нариги тарафдан Жонтемирнинг қувмикан, ҳар балою ҳар қазога жаранглайвермайдиган қўнғироқникига ўхшашмикан овози эшитилди. Гаплашдик. Шеърият ҳақида гаплашдик чоғи.
Нурмуҳаммад Абдузоир чиқди, Масиҳуллоҳ кирди… Бир пайтлар биз манзил деб ўйлаган кутубхонанинг йўл эканини англадик. Ўшандан бери манзилларга ишонмай қўйдим. Нима бўлса, йўл дедим, нима битса, йўлга йўйдим. Сенки Хуршид Даврон довонидан ўтган, энди бу билан чекланишинг чакки бўлади, дедим. Нима, эски шоирлар ўзларига Гулханий ё Атоий деб тахаллус қўйганда мен ҳеч йўқ шу йўлчилик билан овутолмасмидим ўзимни?
Факультетга бомба қўйилмаганди. Ҳеч йўқ бомбатопарлар топишолмади. Икки йилдан бери ҳам дараги йўқ. Айтишларича, кимдир арзонгаров пақилдоқни эзиб ҳовлига сочгану полицияга бомба деб хабар берган. Ундан миннатдор бўлиш қанчалар виждоний, дедим. Шунча одамнинг ўтакаси ёрилсаю, сен бир бурда хотиротни деб айни имтиҳон қизиган пайт қўли қичиган безоридан миннатдор бўлиб ўтирсанг. Мен бундан беш баттар ишларга ҳам етти букилиб раҳмат айтган одамман, дедим. Натижада, хотиранинг бир қиймати бор. Немис филологиясидаги саксон яшар профессор юрагини тутиб қолган бўлса нима? Нафақага чиқсин эди. Ўн йилдан бери доцентликка ўтолмай юрганлар бор. Ҳатто мана шу ҳам менга кутубхонани эслатди. Хуршид Даврон, Тоҳирнинг таъбири билан катта киши бизни, набирасининг синфдоши билан адаш болаларни эътиборга олмаса нима бўларди? Айниқса, номидан ёшлик иси келиб, ичида амакию холалар мушоира қилаётган журналлар даврида косамиз оқарармиди? Журналлар рад этган кўплаб ёш шоир қизиқки, айнан Хуршид Даврон сўзбошисидан сўнг порлади. Ҳатто эълондан кейин ўша журналларнинг ўзиёқ телефон қилиб бу шоирлардан шеър сўрай кетарди. Истеҳзонинг каттаси. Фақат, кутубхона турк лирасидек майдалашмади. Маромини бузмади. Балки айнан менинг ёзиғимни бериб, эркалигимни кўтариб онда-сонда издан чиққандир, аммо қадрини йўқотмади. Қадр яратаверди.
Шеър ўқимоқ сиёсийдир, дедим синфда. Фарқи йўқ, Шекспир сонети, Юнус Эмронинг шеъри ё Анвар Обиджон болалар учун ёзган тўртлик. Лекин Шарқ каби демократияни кўкдан замбилғалтакда тушадиган неъматдек қабул қилувчи халқлар сиёсий деганда икки хил нарсани тушунишади: ё исён, ё итоат. Ҳолбуки, сиёсий масала ўзлик ифодасидан келиб чиқарди. Ўзлик эса кишининг атрофидаги мавжуд муҳитдан бунёд бўлади. Бундан келиб чиқадики, Хуршид Даврон сўнги ўн йиллик адабиёт учун бир шахсият машинасидек хизмат қилган бўлади. Бу ердаги истеҳзоли тазод эса шуки, шахсият маъсумиятдан яралмайди. Маъсумиятдан шахсийликни тополмайсиз. Шу боис бу ҳолатни қуйидагича тушунтириш мумкин: сўнги ўн йилда қаламкашлар ўз маъсумиятларини худди мен занжабилни шишага қамагандек Хуршид Давронга омонат топширардию ана кейин менлик жангида от ўйнатишарди. Сайтни шунинг учун маъсумият музейи дедим. Зотан, музейга яроқли эмас фақат қадрли унсурни қўямиз.
Бугун кутубхонага қайта қарадим. Зариф Султоний бор, Неъмат Арслон бор, Одил Икром, Ҳалима Аҳмад, Миртемир бор. Ҳар бири билан қайтадан танишаман. Балки улар биздан анча катта ёшда чиқишгандир бу минбарга. Балки Хуршид Даврон улар учун бўсаға эмас, йўл ўртасидаги қўноқ бўлгандир. Аммо уларни илк бор ўқиган Мирзоҳид, Жонтемир ё Муҳаммад Сиддиқ бир пайтлар маъсум эди, бола эди.
Таржималаримни Нодирабегим Иброҳимованинг сайтига бера бошлаганимда Муҳаммад доимий, ҳорғин оҳангини ишга солиб ёзғиргандек бўлди: “Хуршид акага ҳам беринг, бизнинг уйимиз уёқ”. Албатта, Нодира опанинг сайти ҳам бир давр, чўл ичра воҳа эди. Лекин барибир адабиётнинг виждони менинг янгиланиш эҳтиёжимдан устунлигини ҳам билардим. Сен Фахриёр эмассан, дедим. Янгиланиш сенинг кифтинга тушгани йўқ. Бироқ барибир ич-ичимда Хуршид Даврондаги Мирзоҳиддан уялардим. Шеърдан узоқлашганим, таржимага берилганим… Ўзимни бой бердим, деган ўй Нодирабегим опанинг сайтида бироз босилгандек бўларди. Бу сайт таржимон Мирзоҳидники, дердим. Хуршид Давронга эса ўзимдан чиққанини бераман.
Ўзимиздан чиққанини бердик. Сиқдик, сидирдик, эладик, қуритдик…. бердик. Ва Хуршид Даврон ҳам бизга бир имкон берди. Тузламадек хотирот аралаш маъсумият қамалган шишачаларимизни асраш имкони. Музейдан аввал уни етимхонага ўхшатардим. Қаламкашлар Хуршид Давронга болаликларини ташлаб ўтишади. Хуршид ака эса худди Канададаги набиралари каби бу болаларни ҳам тилло табаррук қилиб олиб ўтиради. Янглишгандим. Тилло табаррук қилинган жойда етим бўлмайди киши. Ҳарҳолда, кимсан Ғафур Ғулом ёлғон гапирмаса керак.
Амал хола занжабил тузламасини мақтаб-мақтаб еди. Тайландда яшайдиган ўғли Тайфун оға ҳам мақтагандек бўлди. Эртаси кун музлаткичдаги гуакамоленинг ярми ейилди. Музлаткич андак одамбашара тус олди. Хуршид Даврон эса оқлигича, этагидаги болаларини чулдиратиб бизни кутаётир. Тошкентга ўхшайди у. Бир бор нонини еган чумчуқ қайтаверади. Доим қайтамиз. Бисотимизда бир қатра маъсумият билан боролсак, биздан бахтлиси йўқ.
Манба: www.oyina.uz
Muzaffarning bu maqolasi oyina.uzda salkam bir oy avval chiqqan ekanu men bugun Musulmon Namozning juda yorqin maqolasidan keyin tasodifan o‘qib qoldim. O‘qidim, ta’sirlandim. Rahmat, Muzaffar!
Ma’sumiyat muzeyi – Xurshid Davron
kutubxonasi va adabiy vijdon haqida
Mirzohid Muzaffar
Peshayvonda zanjabil tuzlayotgandim. Ijarachi Amal xola kelib, avval biroz tomosha qildi. Kulib qaragan bo‘ldim. Esimni taniganimdan beri nimadir qilayotganimda boshqa odam bilan gaplashishni yoqtirmasdim. Amal xola ham besh yildir buni tushunib yetgan chog‘i, indamadi. Zanjabilni avval qog‘ozdek yupqa kesib, qaynataman. Suvini suzgach, guruch sirkasi, tuz va shakar solib rostlayman. Bori shu.
Tayyor zanjabilni shisha ko‘zachalarga qamayotgan paytim taxtanikiga o‘xshash isi sirka bilan aralashadiyu nimanidir eslatadi. So‘ngi paytlar bunday tasodifiy eslovlarga o‘rgandim. Oxirgi bor fakultetda “portlagandi” bu eslov. Assistentlar xonasida nimadir o‘qib o‘tirgan mahalim birdan yo‘lak gursillab ketdi. Ortidan, doimgi olatasir boshlandi. Kampus hovlisiga kirgan askarlar, kabinetidan munkillab chiqayotgan professorlar, qayerdaligini hech kim aniq bilmaydigan qizil chiroqning sovuq yorug‘i. Odatda, fakultetdagi siyosiy janjallar bunchalikka bormasdi, deyman. Xonaga otilib kirgan qiz meni ko‘radiyu bir lahza nima deyishni bilmay qoladi. Oxiri o‘zim so‘z boshlayman: Tinchlikmi? Tinchlik emasligini bilardim. Fakultetda tinchlik mustasno holat. Qaytanga jimjitlik hayiqtirardi bizni. Millatchilar so‘lchi guruhga tashlanibdimi? Qaysidir domla klassik adabiyotni o‘qitayotgan payt talabalardan biri qarshi chiqibdimi? Yo‘q, bu safar boshqa. Fakultetning qayerigadir bomba qo‘yilganmish, deydi o‘zini bazo‘r bosgan qiz. Bombatoparlar kelibdi. Tezroq chiqaylik – pinak buzishga arziydi.
Kampusning torgina hovlisiga chiqqach, dimog‘imga tanish bir is uriladi. O‘tkir, namxush, qoramtir. O‘qdori. Bu isni olaman-u vaqt to‘xtaydi. Yangi yil payti Chinozda, mahallada portlatilgan paqildog‘-u qo‘shni To‘lqin alkash otgan mushaklarni eslab ketaman. Professor yengimni tortib qo‘yadi. Prustni esladim, deyman. Qarsillatib kuladi. Adabiyot bo‘limiga bomba qo‘ysang, assistenti ham Prust deydi. Makonning shaxsi shudir balki, deyman professor ikki oy avval rad qilgan qaysidir dissertatsiyaga sha’ma bilan. Bo‘lsa bordir.
Ammo, zanjabil isining aynan qaysi xotiraga ishora qilayotganini topolmasdim. Tish kavagiga kirgan luqmadek, tamakini tashlashga harakat qilayotgan odamning bo‘g‘zidagi tugundek. Xotirani topolmadimu zanjabilning o‘zini ramziylashtira boshladim. Baribir, dedim o‘zimga o‘zim, xotira ham o‘zi yo‘q bir voqelikka ramz topish emasmidi?
Bir paytlar Turkiyada daraxt payvandlash kofirlik deb qaralganmish. Yigirmanchi asr boshlari Turkistonda kartoshka va pomidorni “kofir nasibidir” deb yemagan odamlar haqida gapirib berayotgan paytim aytishgandi buni. Allohning ishiga aralashish, tabiatga qasdan zarar yetkazish deb o‘ylashgan ekan. Bu asnoda biznikilar, Hakim Nazir qissalari yolg‘on gapirmayotgan bo‘lsa, “navqiron Michurinchi” bo‘lib bog‘lar ichra chappar urishayotgandi. Qiziqki, Turkiston Amerikadan kelgan sabzavotni yemasdi, ammo Usmoniylar qahvani xo‘rillatib ichishardi. Demak, halollik ham mintaqadan mintaqaga qarab o‘zgararkan, dedim.
Tuzlama-chi? Tuzlama yo murabbo ham yozni biroz uzunroq yashash, issiq kunlar yodini shisha ko‘zachaga qamash emasmi? Qish izg‘irinida yozgi bodringni karsillatish faqat tilga zavq beradimi yo buning ostida allaqanday gunoh lazzati ham yotganmikan? Bilmasdim. Bilganim, zanjabilning peshonamdagi yakkayu yagona shisha ko‘zaga sig‘olmagani. Amal xolaning xunobi oshadi. Bir hafta avval men tayyorlagan avokadoli guakamole sousi haliyam muzlatkichda yotgandi. Uni bitirmay, yana bir kosa allambalo qorishmamdan qo‘ysam… Muzlatkich yalmog‘izning qozoniga o‘xshab qolibdi, degandi bir marta. Kulgandim.
Matn ham shundaymikan? Biz ham lahzaning fikriy chamog‘ini matnga, matnni esa kitob muqovasi orasiga bandi qilmaymizmi? Kimningdir yozganini o‘qish o‘shaning, begonaning oniy shavqiga kechikib bo‘lsada sheriklik qilish emasmi? Kechikib, lekin yana qasdan.
Tasodifiy xotiralar silsilasiga yalmog‘izning qozoni bilan Xurshid Davron kutubxonasi ham qo‘shilib ketdi. Faqat, bu kutubxona qozon emas, muzeyga o‘xshardi. Ma’sumiyat muzeyi. O‘rhon Pamuq. O‘zbekchaga o‘girilmagan, o‘girilsa-da yolchitilmagan yozuvchining bir romani.
To‘lqin alkashning o‘g‘li Tohir yangi telefon olganida qo‘shni Abdulaziz akaning tarashalariga o‘tirgancha qiziqsinib tikilgandim:
– Interneti bormi?
– Ha.
– Unda, bitta saytga kirsak bo‘ladimi?
– Bo‘ladi, dedi Tohir.
– “Kh-davron.uz. Shunga kir”.
– Kim u Xurshid Davron?
“Katta shoir”, deganimni eshitib avval saytga kirdi. Oppoq sahn ustida qora yozuvlar, o‘qtin-o‘qtin rangin rasmlar o‘rmalay boshladi. Keyingi oynadan Tohir qiziqqanidanmi Xurshid Davronning kimligini qidira boshladi. “Katta kishi ekan-ku”, dedi oxiri. – Men yosh deb o‘ylabman. Sababi ism edi. Mahalladagi amakilarning ismi Alasqar, Qoldiboy, Turg‘unboy, Dehqonboy bo‘lgach, bobong tengi odamning sinfdoshing bilan adash bo‘lishi qiziq holat edi.
Saytni “Chinoz hayoti” gazetasi qoshidagi “So‘z” to‘garagida Gulbahor Ortiqxo‘jayevadan eshitgandim. U bizga o‘qinglar, deb tutqazgan matnlarining oxirida doim shu, kh-davron.uz degan yozuv bo‘lardi. Xurshid Davronda bitta she’ring chiqdimi tamom, bu yil kitobim chiqdi, deb kerilsang ham bo‘ladi, derdi opa. Biz, tumanning hech qaysi mutasaddisi yordam beravermagach, antologiyamizni ham ikki yildan beri chiqarolmay yotgan shoirvachchalar angrayib qolgandik.
Bir oy o‘tib saytda she’rim chiqdi. Keyin tarjimam. Keyin hikoyam. Keyin esselarim. Bu uzlukchiz chiqishlar asnosida men ham yozishdan, chig‘iriqdan, hatto vatandan chiqdim. Biroq odamzod ba’zan kirishlarni ham eslaydi. Vaholanki, Xurshid Davron, bu yerda kutubxona nomi, mening qaysidir bo‘sag‘aga kirishim edi.
Bu kirishlar, muqaddimayu debochalar men o‘zimni oid deb hisoblaguvchi naslning ko‘piga xizmat qilgandi. Jontemir, Muhammad Siddiq, Shahriyor Shavkat, Nozima Habibullayeva, Feruza Xayrullayeva, Madina Norchayeva, Rahmat Bobojon, Gulhayo Anorova, Jaloliddin Saidlarni o‘sha kutubxonadan topdim. Bari ma’sum edi. Va… “Oppoq edi boshda bu dunyo”. Xurshid Davron kutubxonasi hamon oqligicha turibdi. Biz-chi? Kirlandikmi? Bo‘lsa bordir. Shaxsan men poklikka da’vo qilmayman.
Xurshid Davrondagi chiqish yo kirishdan so‘ng bir kun telefonim jiringladi. O‘zi o‘shandan keyin telefonim ko‘p jiringlaydigan bo‘lgandi. Xurshid akaning davrasi sim qoqib alqar, ruhlantirardi meni. Ammo bu safar narigi tarafdan Jontemirning quvmikan, har baloyu har qazoga jaranglayvermaydigan qo‘ng‘iroqnikiga o‘xshashmikan ovozi eshitildi. Gaplashdik. She’riyat haqida gaplashdik chog‘i.
Nurmuhammad Abduzoir chiqdi, Masihulloh kirdi… Bir paytlar biz manzil deb o‘ylagan kutubxonaning yo‘l ekanini angladik. O‘shandan beri manzillarga ishonmay qo‘ydim. Nima bo‘lsa, yo‘l dedim, nima bitsa, yo‘lga yo‘ydim. Senki Xurshid Davron dovonidan o‘tgan, endi bu bilan cheklanishing chakki bo‘ladi, dedim. Nima, eski shoirlar o‘zlariga Gulxaniy yo Atoiy deb taxallus qo‘yganda men hech yo‘q shu yo‘lchilik bilan ovutolmasmidim o‘zimni?
Fakultetga bomba qo‘yilmagandi. Hech yo‘q bombatoparlar topisholmadi. Ikki yildan beri ham daragi yo‘q. Aytishlaricha, kimdir arzongarov paqildoqni ezib hovliga sochganu politsiyaga bomba deb xabar bergan. Undan minnatdor bo‘lish qanchalar vijdoniy, dedim. Shuncha odamning o‘takasi yorilsayu, sen bir burda xotirotni deb ayni imtihon qizigan payt qo‘li qichigan bezoridan minnatdor bo‘lib o‘tirsang. Men bundan besh battar ishlarga ham yetti bukilib rahmat aytgan odamman, dedim. Natijada, xotiraning bir qiymati bor. Nemis filologiyasidagi sakson yashar professor yuragini tutib qolgan bo‘lsa nima? Nafaqaga chiqsin edi. O‘n yildan beri dots.ntlikka o‘tolmay yurganlar bor. Hatto mana shu ham menga kutubxonani eslatdi. Xurshid Davron, Tohirning ta’biri bilan katta kishi bizni, nabirasining sinfdoshi bilan adash bolalarni e’tiborga olmasa nima bo‘lardi? Ayniqsa, nomidan yoshlik isi kelib, ichida amakiyu xolalar mushoira qilayotgan jurnallar davrida kosamiz oqararmidi? Jurnallar rad etgan ko‘plab yosh shoir qiziqki, aynan Xurshid Davron so‘zboshisidan so‘ng porladi. Hatto e’londan keyin o‘sha jurnallarning o‘ziyoq telefon qilib bu shoirlardan she’r so‘ray ketardi. Istehzoning kattasi. Faqat, kutubxona turk lirasidek maydalashmadi. Maromini buzmadi. Balki aynan mening yozig‘imni berib, erkaligimni ko‘tarib onda-sonda izdan chiqqandir, ammo qadrini yo‘qotmadi. Qadr yarataverdi.
She’r o‘qimoq siyosiydir, dedim sinfda. Farqi yo‘q, Shekspir soneti, Yunus Emroning she’ri yo Anvar Obidjon bolalar uchun yozgan to‘rtlik. Lekin Sharq kabi demokratiyani ko‘kdan zambilg‘altakda tushadigan ne’matdek qabul qiluvchi xalqlar siyosiy deganda ikki xil narsani tushunishadi: yo isyon, yo itoat. Holbuki, siyosiy masala o‘zlik ifodasidan kelib chiqardi. O‘zlik esa kishining atrofidagi mavjud muhitdan bunyod bo‘ladi. Bundan kelib chiqadiki, Xurshid Davron so‘ngi o‘n yillik adabiyot uchun bir shaxsiyat mashinasidek xizmat qilgan bo‘ladi. Bu yerdagi istehzoli tazod esa shuki, shaxsiyat ma’sumiyatdan yaralmaydi. Ma’sumiyatdan shaxsiylikni topolmaysiz. Shu bois bu holatni quyidagicha tushuntirish mumkin: so‘ngi o‘n yilda qalamkashlar o‘z ma’sumiyatlarini xuddi men zanjabilni shishaga qamagandek Xurshid Davronga omonat topshirardiyu ana keyin menlik jangida ot o‘ynatishardi. Saytni shuning uchun ma’sumiyat muzeyi dedim. Zotan, muzeyga yaroqli emas faqat qadrli unsurni qo‘yamiz.
Bugun kutubxonaga qayta qaradim. Zarif Sultoniy bor, Ne’mat Arslon bor, Odil Ikrom, Halima Ahmad, Mirtemir bor. Har biri bilan qaytadan tanishaman. Balki ular bizdan ancha katta yoshda chiqishgandir bu minbarga. Balki Xurshid Davron ular uchun bo‘sag‘a emas, yo‘l o‘rtasidagi qo‘noq bo‘lgandir. Ammo ularni ilk bor o‘qigan Mirzohid, Jontemir yo Muhammad Siddiq bir paytlar ma’sum edi, bola edi.
Tarjimalarimni Nodirabegim Ibrohimovaning saytiga bera boshlaganimda Muhammad doimiy, horg‘in ohangini ishga solib yozg‘irgandek bo‘ldi: “Xurshid akaga ham bering, bizning uyimiz uyoq”. Albatta, Nodira opaning sayti ham bir davr, cho‘l ichra voha edi. Lekin baribir adabiyotning vijdoni mening yangilanish ehtiyojimdan ustunligini ham bilardim. Sen Faxriyor emassan, dedim. Yangilanish sening kiftinga tushgani yo‘q. Biroq baribir ich-ichimda Xurshid Davrondagi Mirzohiddan uyalardim. She’rdan uzoqlashganim, tarjimaga berilganim… O‘zimni boy berdim, degan o‘y Nodirabegim opaning saytida biroz bosilgandek bo‘lardi. Bu sayt tarjimon Mirzohidniki, derdim. Xurshid Davronga esa o‘zimdan chiqqanini beraman.
O‘zimizdan chiqqanini berdik. Siqdik, sidirdik, eladik, quritdik…. berdik. Va Xurshid Davron ham bizga bir imkon berdi. Tuzlamadek xotirot aralash ma’sumiyat qamalgan shishachalarimizni asrash imkoni. Muzeydan avval uni yetimxonaga o‘xshatardim. Qalamkashlar Xurshid Davronga bolaliklarini tashlab o‘tishadi. Xurshid aka esa xuddi Kanadadagi nabiralari kabi bu bolalarni ham tillo tabarruk qilib olib o‘tiradi. Yanglishgandim. Tillo tabarruk qilingan joyda yetim bo‘lmaydi kishi. Harholda, kimsan G‘afur G‘ulom yolg‘on gapirmasa kerak.
Amal xola zanjabil tuzlamasini maqtab-maqtab yedi. Taylandda yashaydigan o‘g‘li Tayfun og‘a ham maqtagandek bo‘ldi. Ertasi kun muzlatkichdagi guakamolening yarmi yeyildi. Muzlatkich andak odambashara tus oldi. Xurshid Davron esa oqligicha, etagidagi bolalarini chuldiratib bizni kutayotir. Toshkentga o‘xshaydi u. Bir bor nonini yegan chumchuq qaytaveradi. Doim qaytamiz. Bisotimizda bir qatra ma’sumiyat bilan borolsak, bizdan baxtlisi yo‘q.
Manba: www.oyina.uz
