Аъзам Ўктам бу дунёда кўп эмас, 42 йил яшади. Аммо шоирдан ибратли фаолият ва яхши ижодий мерос қолди.Фарғонанинг Бувайда туманида таваллуд топган шоирнинг шеърларидан замондошларидан бири айтмиш «самимий ибодат» насими тараларди…
Аъзам ЎКТАМ
ШЕЪРЛАР
Аъзам Ўктам (Аъзам Худойбердиев) 1960 йил 4 октябрда Фарғона вилоятининг Бувайда туманида туғилган. ТошДУнинг журналистика факультетини битирган (1985). «Кузда кулган чечаклар» (1989), «Кузатиш» (1990), «Зиёрат» (1992), «Тараддуд» (1993), «Икки дунё саодати» (1998), «Қирқинчи баҳор» (2000) шеърий тўпламлари нашр этилган. «Бола дунёни тебратар» (1988), «Хабар» (1995) каби насрий асарлар муаллифи. Рабиндранат Тагор ва Николай Рубцовнинг туркум шеърларини ўзбек тилига таржима қилган. 2002 йили Тошкент шаҳрида вафот этган.
ДАЛИЛ
Қул бўлган эмасмиз ҳеч, биродарлар,
Гарчи кўп босқинлар, таловлар ўтди:
Ўқталган мушт каби турар минорлар,
Мақбара қуббаси дубулға худди.
Ва буткул саводсиз эмасдик ҳечам,
Бунга ишонмайман, бу гап кўп оғир.
Ҳатто уй шифтининг вассалари ҳам
Китоблар шаклида қурилган ахир.
ЙЎЛ
Йил йиқилар йилнинг устига,
Хотиралар типирчилар хит.
Елкам оғрир, қақшар устухон,
Юк остида силтанар умид.
Бераймикан тақдиримга тан,
Наҳот бари тугади ёҳу!
Йилдан-йилга етаклаб ўтган —
Орзуларим ушалмади-ку?!
Сергак қадам ташлайман, ахир,
Юрар йўлим — қалин тиканзор.
Бениҳоят узундир умр,
Биттагина оқ кўйлагим бор.
Юксакларга чўзибман қўлни,
Омон етай унга ишқилиб.
Танладим сал оғирроқ йўлни,
Сал енгилроқ жон берайин деб.
Қадам босиш тобора қийин,
Умр кифтда. Қақшар устухон.
Олға қараб юрганим сайин
Йил йиқилар йилнинг устига.
ЖЎНАТИЛМАЙДИГАН ХАТ
Нечун сени кўрсам, ғамларим кетар,
Кўзлари ғуссага тўлган гулойим?
Ғам недир, ортиғу камларим кетар,
Бор-йўғим зер-забар қилган гулойим?
Султон бўлолмасман уйингда сенинг,
Сен ҳам бўлолмассан ғамхўр, дастёрим.
Наҳот яралгансан шўримга менинг,
Ҳамиша беморим, ҳамиша зорим?
Ҳали ер остига эмасмиз лойиқ.
Фаришта эмасмиз кўкка чиқарга.
Ажабки, ҳакамдир бизга халойиқ,
Куч йўқдир тоғнимас, сўзни йиқарга.
Ҳаргиз боролмасман сен томон босиб,
Сен ҳам чиқолмассан остона ҳатлаб.
Мен ўқиб йиғлайман ўзим хат ёзиб,
Сенга етиб бормас мен битган хатлар.
ИҚРОР
Куй бўл қўшиғимга, момогулдирак,
Бунча гурсиллама, оғир бўл, юрак.
Қийналдим, сиримни очишим керак:
Бир бахтсиз аёлни севаман…
Ҳар кун насибаси ҳақорат, қарғиш,
Баҳори бир лаҳза, узун умри қиш.
Бир истаги қолиш, минг аҳди кетиш —
Бир бахтсиз аёлни севаман…
Алдамчилик, ёлғон мендан наридир:
У менинг жонимдир, малак, паридир.
Биров деб яшнади, мен деб қарийдир —
Бир бахтсиз аёлни севаман…
Ўтда куйди, сувда чўкди йил, куни,
Менга насиб этди ойдин бир туни.
Энди ўлгим келар жим қучиб уни —
Бир бахтсиз аёлни саваман…
ШОИРНИНГ ОНАСИ
Шавкат Раҳмон кетганига боғлар кўнди,
Қафасдаги булбул, эркин зоғлар кўнди.
Онаси чин Офтоб экан,
Йил ўтмайин —
Куйди, сўнди.
Сал кўнгандай бўлди кейин.
ЧИРОҚ
Бир кун ўз турмушлари ҳақида гап кетганда Абдулла Қаҳҳор «Кибриёхон, тақдирнинг ишини қаранг: чироқни Қўқонда, шишасини Самарқандда ясабди-ю, унинг пилигини Тошкентда ёқиб қўйибди» деган экан.
1. Мен яна чарчадим.
Йўқ чарчатишди,
оғзини очмасдан ҳураётган итлар.
Яна хира тортди тиниқ осмоним.
уни ўраб олди қора булутлар.
Ғувиллаб қулоғим, елкам сирқираб,
яна Чиғатойга тушмоқда йўлим.
Шундай улуғ зотнинг хоки пойига
бошин қўймоқдан хижолат гулим.
2. Дилда ўт, кўзимда ҳалқаланар ёш,
лаънатлар ўқирман ўлим — балога.
Наҳот қаро ернинг қаро қаъри ҳам.
муштоқ ётган экан Бизнинг Зиёга?!
Сўзлагандай бўлди кўзлари билан
мен Ойбек домлага қолсам термулиб:
«Абдулла Қаҳҳорни учратмаганлар
нима ҳам кўрибди дунёга келиб?»
3. Менинг ўксик дилим ёришди аста,
ёритди ҳеч қачон сўнмаган чироқ.
Қалбимга ўт солиб қўйди у оқшом
тун ғолиблигига кўнмаган чироқ.
эй, суюк Ватаним — зиёга коним.
Дунёни кўзимга қиларсан ёруғ
менинг чироқ тутган Ўзбекистоним!
ЎТИНЧ
Сўзим, жон бахш сўзим, ёрдин
Менга ширин ҳикоят қил.
Кўзим, йиғла, бу ёрсизлик,
Бу ҳижрондин шикоят қил.
Қўлим, ёпгил қулоқларни,
Эшитма ҳеч маломатни.
Юрак, очгил у дафтарни,
Яна бошдин ривоят қил.
Оёғим, юр кетайлик, бу
Зулмкорларнинг ёнидин.
Етиб боргач синиб битгил,
Бугун аммо ҳимоят қил.
Кўнгил, сендин ризодирман,
Биру Бор ул, десанг басдир.
Сенга измимни берганман,
Жўшиб, майли, жиноят қил.
Тилим, қўрқинчларим сендан,
Хатарли сенга эрк бермоқ.
Ўтинчим: ўзидин доим
Сен умиди ҳидоят қил.
ТАРАДДУД
Аниқ ҳеч нарса йўқ, ҳар нарса тусмол,
Айбларим ўйласам — ҳушдан озарлик.
Қизларнинг юзидай очилган осмон
Булут келишига кўрар ҳозирлик.
Битта шам ўчгайдир шаббода елса,
Кулга либос балки, асли у қайғу.
Босқинчи бировнинг юртига келса,
Бир кун қувилишга ҳозирлиги шу.
Кўзни совуқ кўрдим, юракларни муз,
Шайландим ўт ила ўйнашмоқ учун.
Муҳит бўлса қишни бошлаб келар куз,
Юзма-юз чиқмасанг — яшамоқ нечун.
Йўл аниқ, қайтиш йўқ.
Мен кетдим энди.
Кечган нарсам — жонни ўйламам ҳечам.
Битта майдон керак — курашгим келди:
Тўшакда ётгулик қилмасин ўлим!
ОРАЛИҚДА
Жонимга тегмоқда барчаси бир-бир,
Жон эса ҳалқумга келар охири.
Битта мен йўқ бўлсам не бўпти ахир —
Ўзбекнинг камайиб қолмас шоири.
На Тошкент, на Қўқон билади мени,
Ахир ўз-ўзимни алдаб, нетаман?
Шу оппоқ қоғоздан яширай нени —
Бир ўлиб кўрмадим, холос. Кетаман!
Бир қалтис қулади кеч кузги офтоб,
Чўққидан чўққига урилиб синди.
Куннинг синиқлари бунчалар сероб –
Улар юлдуз бўлиб милтирар энди.
Яна бегоналар янглиғ турарман,
Мезбонларга ўхшар отам ҳам онам.
Қишлоқ кўчаларин кезиб юрарман,
Танимас дўстимнинг болалари ҳам.
Қийнагай ҳар нарса юракни эзиб:
Шохи синиб қайтди қўчқор подадан.
Аянчли ғингшийди кўнглимни бузиб,
Итим яраланиб келди тўдадан.
Сўнг тонгда жўнарман яна қалтираб,
Ўз ҳолим ўйлайман аччиқ жилмайиб.
Шаҳарда болалар кутар мўлтираб,
Қишлокда волидам қолар мунғайиб.
СЎРОҚ
Талпиндинг, йиғладинг — елдинг дунёга,
Сўйлагил, сен нечун келдинг дунёга,
Бузилди, айт, нима қилдинг дунёга,
Ўзингни ким дея билдинг дунёга?
Тилингни тиймайсан — бешарм сўйлар,
Кўзингни тиймайсан — бузукқа бўйлар,
Ўзингни тиймайсан — неларни ўйлар,
Ҳеч жазо йўқмикан бундай зинога?
Маломатнинг тоши тегмаган бошинг,
Мағрур тутмоқликдан тиймаган бошинг,
Ҳаттоки онангга эгмаган бошинг –
Бердинг бу ҳавойи, пучак сафога.
Тенгсиз таърифларни ўқиган кўзинг,
Улуғ тарихларни ўқиган кўзинг,
Қутлуғ ҳарфларни ўқиган кўзинг –
Не учун тикдинг бу юзи қарога?
Қишда қушларга дон сочган қўлингни,
Нопок луқмалардан қочган қўлингни,
Оллоҳ, деб дуога очган қўлингни –
Узатдинг ейиши, иши ҳаромга.
Тўйдириб ўт, қонга тўйган юракни,
Ўлдириб ҳақ дея тўлган юракни,
Сўлдириб ишқ ила кулган юракни,
Сен қандоқ сиғяпсан ёруғ дунёга?
НЕГА?
Кун узун, кун иссиқ — малоллар келур,
Тунлари қоп-қора саволлар келур,
Тонг чоғи мусаффо хаёллар келур,
Ақлим менинг тиниқ тортмади ҳануз.
Етти оқ-қорани ажратиш они,
Бу умр, бу ўлим кимнинг эҳсони?
Ҳар лаҳза шу қарзни узиш имкони,
Билдим, чин сарватни йиғмадим ҳануз.
Энг улуғ сўздан-да титрамас юрак,
Кўзимга ёш келмас — бу недан дарак,
Халқимга не бердим ваъдадан бўлак,
Эккан ниҳолим ёш, мевасиз ҳануз.
Маҳкам боғласам-да рост йўлга белни,
Кўнгил равшан эмас, доғи бор дилнинг,
Юртимни танидим, билдим-ку элни,
Бироқ унутмадим ўзимни ҳануз.
ҚАНОАТ
Асл айбим —
Текис йўлда қоқинмокдир.
Асл бахтим —
Ўзинг кўрмай соғинмокдир.
Еру кўкдан мудом излаб
Хато қилдим.
Сени топмоқ йўли
Доим топинмоқдир.
ИБОДАТ
Тоғлар сомеъ бўлиб ўтиришар жим,
Такбир айтган чоғи гулдураб само.
У янглиғ муножот қила олур ким,
Ёмғир бу пичирлаб қилинган дуо.
Ел йиғлар ер тирнаб. тупроқ сесканар,
Майсалар қалтираб қилурлар сажда.
Дуолар ижобат бўлган саначар,
Кун нурлари бундан келтирар мужда.
ИШҚ ҲАҚҚИ
Ажаб, дил шод бўлур тинглаб
Қиёматдан хабарларни.
Тобора шавқим ортгайдир
Сезиб келгич хатарларни.
На роҳат, на азоб боис
Сен айтган йўлга кирмишман.
Шу ишқ ҳаққи, хатарсиз қил
Ўзинг сори сафарларни.
Оллоёр Бегалиев
АЪЗАМ ЎКТАМ: “БИР ЙЎЛ КЎРИНУР…”
…Камина ходимингизни ҳам шеър ва шоирлар, умуман шеърхонлик масалалари кўпдан бнён ўйлантириб келади. Бу ўй, мулоҳазаларни юзага чиқариш, кўпчилик билан баҳам кўриш истаги муҳтарам шоиримиз Аъзам Ўктамнинг “Тараддуд” деб номланган китобини ўқиганимдан кейин қатъийлашди… Уни ўқидим, кўпдан бери ўйлаб, излаб юрганим шеъриятга дуч келгандай бўлдим…
Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф
...Ўзбек шеърияти боғида Аъзам Ўктам дарахтини тез илғаб оласиз. Бу дарахт кўп замонлар ажойибу ғаройиб меваларини армуғон қилажак. Бу дарахт боғни сарғайтириб қўймайди, доим қайта туғилиб, қайта ўлиб, қайта тирилиб, шовуллаб тураверади.
Рауф Парфи
Бир йўл кўринур – ул жуда тордир,
Унда ўзинг-ла олишмоқ бордир…
Аъзам Ўктам
Аъзам Ўктамнинг ўзидан олдин шеърлари билан танишганман. 1984 йили “Ёшлик” журналида унинг бир саҳифа, яъни тўрт-бешта шеърлари дўппи кийиб тушган сурати билан бирга чоп қилинганди. Ўша пайтларда у ҳали Аъзам Ўктам эмас, оддийгина Аъзам Худойбердиев эди. Сурат ва шеърларидан бўлак унинг қаерданлиги, қачон туғилгану қаерда ишлаши ҳақида ҳеч қандай маълумот берилмаган, умуман, ўша пайтдаги(ҳозир ҳам) қоидаларга кўра йўл тутилган, шоир ҳақида унинг шеърлари маълумот бериши керакдек. Бошидаги марғилондўппидан унинг водийлигини билиш мумкин эди. Ёши ҳам йигирма-ўттизлар орасида. Шеърлари ҳам шу ёшдагиларга мос муросасиз, жангари. Шеър техникасини яхши ўрганган. Сўзни ўйнатишга уста. Анча тажрибали. Касби ҳам шунга яқин, ё адабиёт ўқитувчиси, ё журналист бўлиши керак.
“Ёшлик” журналини 1981 йилда “Шарқ юлдузи”дан фарқли ўлароқ, асосан ёш ижодкорларнинг асарларини чоп қилиш ниятида ташкил қилиш мўлжалланган бўлиб, 1982 йилнинг январ ойидан бошлаб мунтазаам ҳар ойда чиқарилиши режалаштирилганди. Унинг биринчи бош муҳаррири этиб шоир Эркин Воҳидов тайинланган. Шоир Сулаймон Раҳмон маъсул котиб сифатида янги журналга илк авторларни танлашда Ўзбекистон Ёзувчилар Уюшмасининг ёшлар билан ишлаш бўлими маслаҳатчиси, шоир Мирпўлат Мирзо тавсия қилган ёш шоирларнинг шеърларини саралаб оларди. Менинг ушбу журналниниг илк иккинчи сонида (феврал) бир саҳифа шеърларим эълон қилиниши ҳам тасодифан юз берган.
Ўша пайтларда (1981 йил, декабр) мен ҳарбий хизматдан таътилга келиб, яна хизматимга қайтаётган пайтим, самолёт кечки пайт учгани учун Ёзувчилар Уюшмасига (ҳозирги Амир Темур ҳиёбони ёнида жойлашган уч қаватли бино) кириб, тирик ёзувчи ва шоирларни кўриб кетмоқчи бўлганман. Эгнимдаги ҳарбий кийим кўпчиликнинг эътиборини тортар, мендан “Кимнинг олдига келгансиз?” дея сўрашарди. Улардан бири мени хонасига олиб кирди ва чой қуйиб узатаркан: ”Мен ёшлар билан ишлаш бўлими консулътанти Мирпўлат Мирзоман, ўзлари ким бўладилар, ижод қилиб турасизми?” деб сўради. Мен шеърлар ёзиб туришимни, марказий нашрларда сира иштирок этмаганимни айтиб, ҳарбий хизмат пайтида ёзган шеърлар дафтаримни узатдим. Мирпўлат ака ўнтача шеърнинг ёнига белги қўйиб, уларни оқ қоғозга қўлда кўчириб беришимни сўради. Мен уларни кўчириб берганимдан кейин, мени бошлаганча бошқа бир хонага олиб борди. Бу хона ҳозирча чиқиши режалаштирилаётган “Ёшлик” журналининг тахририяти экан.
Шоир Сулаймон Раҳмон мени суратга тушиб келиш учун Уюшмага яқин жойдаги суратхонага жўнатди. Квитансияни олиб қолиб, суратни ўзи бориб олишини, шеърларимни журналниниг иккинчи сонига мўлжаллаганини айтди ва мен шу кечаси ҳарбий хизматга учиб кетдим. Орадан олти ойлар ўтиб, ҳарбий хизматни тугаллаб келганимдан кейингина “Ёшлик” журналининг феврал ойи сонида бир саҳифа шеърларим харбий формада тушган суратим билан, шоира Гулчеҳра Жўраеванинг “Оқ йўли” остида чоп қилинганини кўрдим.
Буларни батафсил ёзишимдан мақсад, ҳамма нарсанинг бошланиши осон-у, давом этиши қийинроқ кечишини таъкидлашдир. “Туюлди аввал ишқ осон-у, сўнгра чиқди мушкуллар…” (Ҳофиз Шерозий) Шундан кейин то 1986 йилгача, яъни уч йилдан кўпроқ муддат ичида ( шоир дўстим Равшан Файз шеърият бўлимини бошқаргунга қадар) “Ёшлик” журналида бир саҳифа тугул, биттаям шеъримни эълон қилдира олмаганман. Ёшлик инсонга бир марта берилганидек, “Ёшлик”да чиқиш имкони ҳам ёш шоирга бир марта бериладиганга ўхшарди.
Журнал чоп қилина бошлаши билан каттаю кичик адабиёт мухлислари орасида шу қадар машҳур бўлиб кетдики, унда ўз машқларини чиқариш учун келаётганлр ва мактубларини жўнатаётганларнинг сони бору саноғи йўқ эди. Эндиликда камдан-кам ёш шоирларнинг бир саҳифалик шеърлари эълон қилинар, кўпинча бир саҳифага тўрт-бештача шоирнинг биттадан шеърлари жойлаштириларди. “Адабиёт трамвайи”га(М. Зошченко) ўхшаган “Ёшлик” журналида “ур-йиқит” авжга чиққанди. Ана шундай тиқилинч-тиғизлик (“Час пик”) ҳукм сурган бир пайтда Аъзамнинг бир саҳифа шеърлари чоп қилинганди. Ўша йили яна бир анъанага асос солиниб, журналда йил давомида эълон қилинган асарларга жанрлари бўйича “Йил мукофти” бериш эълон қилинди. Менинг назаримда, Аъзамнинг шеърлари шеърият бўйича “Йил мукофоти”га муносиб топилиши керакдек эди-ю, аммо мукофотни бошқа бир шоирага беришди (Ўша шоиранинг кимлигини ҳеч эслай олмадим, эслаб қолган тақдиримдаям кимлигини айтиб ётмасдим. Мукофотланган шоира ижодини ўша дамдаёқ бизга маълум бўлмаган сабабларга кўра тўхтатган бўлса керакки, кейинчалик шеърлари билан матбуотда қатнашмай қўйди).
* * *
Ўша пайтларда шеъру ҳажвиялар ёзишдан ташқари адабий-танқидий мақолалар ҳам ёзиб турганлигим учун, устоз мунаққид, “Ўзбекистон Адабиёти ва Санъати” журналининг ўша пайтдаги Бош муҳаррири ўринбосари Иброҳим Ғафуров менга “Ёшлик” журналининг 1984 йилги сонларида эълон қилинган ёш ижодкорларнинг машқлари таҳлилига доир мақола ёзишни тавсия қилди. Бу мақолани ёзаётиб, жумладан, Аъзамнинг шеърлари хусусида батафсил тўхталиб, бундай хулоса билан якунлагандим: “ Аъзам Худойбердиевнинг шеърларидан шеъриятимизга янги бир забардаст шоир кириб келаётганлигини ҳис қилдим. Журналдаги “Йил мукофоти”га асосий даъвогарлардан бўлса-да, унга бошқа бир шоира муносиб топилди. Ҳечқиси йўқ, ҳали ҳаммаси олдинда!” (“Ўз. АС”. 1985 йил, феврал)
Бу мақолам эълон қилинган пайтида Аъзам ТошДУ журналистика факултетининг битирувчиси сифатида амалиётни ўзи туғилиб ўсган Фарғона вилоятининг Бувайда туман газетасида ўтаёган экан. Ҳамкасблари унга мақолани кўрсатишиб, “Энди бемалол Тошканга бориб ишласанг ҳам бўлади, сени қўллайдирганлар бор экан!” дея суюнчи олишган, Аъзам чойхонада ош қилган, мақоладаги ўша абзацни кесиб олишиб, косага солганча, худди орденни ювгандек “ювишган” экан (Буларни менга кейинчалик Аъзам айтиб берганди).
* * *
…Бениҳоят узундир умр,
Биттагина оқ кўйлагим бор.
Ушбу сатрларни ёзган пайти Аъзам 24 ёшлардаги йигит эди (1984). Бу ёшда умр ғоятда узун, имкониятлар чексиздек туюлади. Шу ўринда Озарбайжон шоирларидан бирининг “Йигитлик ва кексалик” деган тўртлигини эсламасдан ўтолмайман.
Йигитликда қўллар узун, тиллар қисқа,
Кексаликда тиллар узун, қўллар қисқа.
Йигитликда йиллар узун, кунлар қисқа,
Кексаликда кунлар узун, йиллар қисқа…
Аъзамни шу шеъри эълон қилингандан кейин шеъриятимизда “биттагина оқ кўйлаги бор” шоир пайдо бўлди. Аъзамни шу сатр билан танитадиган, эслайдиган бўлишди: “Анови шоир бор-ку, биттагина оқ кўйлаги бор…” Гардеробида беш-олтитадан оқ кўйлаги борлар ҳам “биттагина оқ кўйлаги бор” шоирга ҳавас қиладиган бўлишди. Аъзамнинг; “Бениҳоят узундир умр” сатри билан қарама-қарши келган “биттагина оқ кўйлак”нинг моҳиятини тушунтириб ўтмасак, бу мақтовларимизнинг мағзи пуч бўлиб қолади. Умрни, ҳаётни аслида беш кунлик, уч кунлик, ҳатто бир лаҳзалик тарзида баҳолаш кўп учрайди.
Умрни ўрислар лаҳзалик билар,
Тожиклар уч кун деб донолик қилар,
Ажабки ўзбеклар беш кунни тилар,
Бу умр барибир боқиймас, Тумор…
(“Қизимга хасрат” шеъридан)
Ана шу “беш кунлик умр”га “биттагина оқ кўйлак”ка эга ҳолда қаралса ва “юрар йўллар”нинг “қалин тиканзор”лиги назарда тутилса, “бениҳоят узундир умр” деган иқрор ўзини оқлайди. Шоир назарда тутаётган “оқ кўйлак” инсон шаънини англатади. Унга доғ туширмай яшашни мақсад қилганлар учун умр йўли ғоят хатарли ва узоқ.
...Сотиш, сотилишдан осони йўқдир,
Доғули бу юртга бекор келибман.
(“Афсус” шеъридан)
Шу ўринда яна бир шоирнинг 1964 йилда, йигирма тўрт ёшида ёзган сатрларини эслаб ўтишга ижозат бергайсиз:
…Ниманидир ахтараман нондан ҳам азиз.
Ниманидир ахтараман шеърдан улуғроқ…
Орадаги йигирма йиллик вақтни ҳисобга олмаса, устоз шоир Абдулла Ориповнинг “Ўйларим” шеъридан олинган ушбу сатрлар долзарблиги сақланиб турганлиги ва тоабад сақланиб қолажагининг гувоҳи бўламиз. Абдулла ака ахтарган ўша нимадир аслида ИЙМОН эканлиги, уни ахтариш, уни топиш, унга эга бўлиш баробарида унинг хизматида яшаш бани башарнинг энг муқаддас бурчларидан бири бўлиб қолаверажак.
Шоирларнинг ҳаммаси ҳам айни йигирма, ўттиз ёшларида ана шундай инсонпарвар, юртпарвар, иймонпарвар бўлаверишмайди. Бундай шоирлар ёшига ярашмаган тарзда нуроний, ўзига ва ўзгалар олдига залворли саволларни қўя биладилар. Шу ёшдаги Михаил Лермонтовнинг “Ўйларим” шеъридаги ушбу сатрлар сўзимизнинг исботи бўла олади:
Замондош наслимга қарайман ғамгин,
Унинг келажаги нурсиз, шарафсиз…
Умрни нурлантирувчи, унга маъно ва шараф бахш этувчи иймонга интилиш нафас олишдек ҳаётий заруратдир. Иймонга танаффус эълон қилиб бўлмайди. Иймонли инсон ухлаб ётганида ҳам иймонлидир. Иймонсизлик ила ҳаёт кечириб, қариганда иймонли бўлиб қолиш мумкин эмас.
Ёш аҳмоқ йиллар ўтиб,
Дўнар қари аҳмоққа,
дея ёзганди шоир Роберт Рождественский.
Инсонийлик шаънини, яънийким, Аъзам айтмоқчи “биттагина оқ кўйлаги”ни қадрламаган, “ўпса нетар, ювса кетар” тарзида ҳаёт кечириб, бунақа “оқ кўйлаклар”нинг нечтасини булғаб ўтадиганлар бориб-бориб маънан яланғочлашиб қоладилар. Алал-оқибат, тавба-тазарру фурсати етганида, ижодий фаолияти мишмишлар тарқатишу ижодкор биродарларни бир-бирига гижгижлашдан, хусуматлардан ортмаганлар ўзларини оқлаш учун, “Тушимга Алишер Навоий кирди ва: “Сенинг Ёзувчилар Уюшмасига нисбатан қилган гуноҳларингни Аллоҳ кечирди” каби куракда турмайдиган янги мишмишларни ўз “тазаррунома”ларида баён қилганча, ўзига хос пиар ташкил қилмоқда. Ҳа, ўғри қариса…
Бундай ижодкор “ока”ларга латиш шоири Имант Зиедонисдан орттириб жавоб бера олмаймиз:
Шахсий манфаат учун бошга киймайлик
Боболар қабридаги гулчамбарни биз…
* * *
Аъзам билан юзма-юз танишишим орадан тўрт йил ўтиб, 1988 йили мен “Гулхан” журналининг “Адабиёт бўлими мудири” сифатида иш бошлаганимда юз берди. Ўшанда Аъзам “Чўлпон” нашриётида муҳаррир бўлиб ишлаётганди. Иккала таҳририят ҳам пештоқида катта соати бор 16 қаватлик бинонинг 11 қаватида жойлашган, деярли ҳар куни кўришиб турардик. Тушлик пайтлари фойедаги стол теннисида иккала таҳририят куч синашардик. Ўша йили тақдир Аъзам баҳона яна бир ажойиб шоир – Иқбол Мирзо билан танишишни туҳфа қилди.
1988 йилниниг сентябр ойида Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг Дўрмон Ижод уйида Ёш ижодкорларнинг Бешинчи семинар-кенгаши ўтказилди. Бундан олдингилари – 1984 йилда ёш шоир сифтида, 1986 йилда эса шеърият бўйича эксперт сифатида қатнашганим учун, бу гал ҳам шоир Мирпўлат Мирзо йигирматача семинар қатнашчиси бўлган ёш шоирларнинг таёрлаб келган тўпламларини қўлимга тутқазиб, эртанги йиғилишга улар асосида таҳлилий маъруза тайёрлаб келишимни тавсия қилди. Уларнинг орасида Иқбол Мирзо тахаллусли шоирнинг шеърлари менга ғоят манзур бўлиб, қиладиган маърузамда унинг шеърларига кўпроқ тўхталдим.
Эртаси куни Дўрмонга етиб келганимда Аъзам олдимга ёшгина бир йигитни бошлаб келиб, уни таништирди – Иқбол! Шу ёзда ҳарбий хизматдан қайтган Иқбол Аъзамни эскидан ўзига устоз деб билганидан уни қора тортиб, Тошкентга ишга жойлашиш ва адабиёт қозонида қайнаб-пишиш учун келган экан. Ўша семинар-кенгашда ёш шоирлардан Иқбол Мирзо ва Зебо Мирзоларнинг юлдузи порлади ва ҳамон нур сочиб келмоқда.
* * *
Аъзамнинг талабалик йилларида Сергей Есенинга бағишланган кўргазмали деворий варақа фонида тушган суврати бор. Қўлидаги китоб ҳам Есениннинг тўплами бўлса керак. “Шоирлар қишлоқда туғилиб, Парижда ўладилар” деган гап ҳамма юртлар ва замонларга бирдай тааллуқли. Есенин шеъриятга оддий қишлоқи чолу кампирлар, омочга қўшиладиган отлар, кучукваччаларидан айрилган кўйи ойга қараб улиганча, кўзларидан юлдуздек ёш тўккан қанчиғу пичан уюмлари таратган бўйларни олиб кирган шоир. Аъзамнинг шеърларида ҳам кампирлар, чоллар, “отаси қамалган болалар”, тумсо еру далалар акс этган. Унинг “Якшанба” шеъри Есениннинг “Қаровсиз Русь” шеърига ҳамоҳанг. Есенин бу шеърида Ленин бошчилигидаги болшовойлар давлат тўнтаришини амалга оширганидан сўнг шаҳарларда Оливер Твист сингари етим ва қаровсиз болалар кўпайиб кетганлиги, уларнинг орасида қанчадан-қанча иқтидор соҳиблари бўлиб, уларга меҳр-мурувват кўрсатиш мавжуд ҳукуматнинг энг долзарб вазифаларидан бирилиги, уларнинг келажаги давлат ва халқнинг келажаги эканлигини таъкидлайди.
Аъзамнинг “Якшанба” шеъри ҳам саксонинчи йилларнинг иккинчи ярмида авж олган “Ўзбеклар иши” туфайли оталари қамалиб кетган болаларга ачиниш туйғуси билан йўғрилган:
Қарашга ҳолим йўқ кўзларига тик,
Улар ҳам бошларин қуйи соларлар.
Кўзларда ғазабми, уятми, ҳадик,
Жим юрар отаси бадном болалар…
* * *
Аъзам каби саксонинчи йилларда шеъриятга кириб келган ёш ўзбек шоирларининг лирикасида ҳозиргидек “ўлдим-куйдим”лар деярли учрамасди. Ўнтача шеърдан биттаси севги ҳақида бўлмаса, турган-битгани гражданлик лирикаси бўлиб, ижтимоий мавзуларда бўларди. “Аввал – Ватан, кейин – жон!” деганларидек, аввал Ватан ташвиши, севги эса кейинроқ қабилида ижод қилинарди. Ахир, ташқарида қандайдир ўзгаришлар, норозиликлар ҳаракати бораётганди. Шўролар салтанати ич-ичдан таназзулга юз тутган, иқтисодий ва сиёсий бўҳрон бир пайтлар куч-қувватга тўлган мамлакат ҳаётини издан чиқара бошлаганди.
Қишлоқ дўконларидаги пештахталар аввалгидек хилма-хилликдан мосуво, одамлар ун, ёғ, совун каби оддий маҳсулотлар келишини пойлаб, улгурганлар икки-уч қоплаб олиб, улгурмаганлар қуруқ қола бошлаган, карточка тизими йўлга қўйилмаган, аммо бунга мажбур бўлишса-да, социалистик тузумга бу нарсани ёт унсур деб билишарди. Қишлоқ ва вилоятлардан фарқли ўлароқ, Тошкент ўша пайтларда ҳали ҳам тўкинликни қўлдан бермаганди. “Катта оға”нинг таъсиридан қутилиш, мустақилликка эришиш, ташқи дунёга очилиш, қадимдан миллатдош ва диндош мамлакатлар билан борди-келди қилиш, тарихни қайтадан ёзиш, “оқ доғ”ларни ўрганиш, хуллас, тарихшунослигу элшунослик, сиёсатшунослигу сиҳатшунослик билан шуғулланиш ёзувчиларнинг ва асосан шоирларнинг ишига айланиб қолганди.
Саксонинчи йиллар ўзбек шеърияти – Ўзбекистон мустақиллиги тамал тошининг асосий ғиштларидан бўлиб қолди. Шавкат Раҳмон, Усмон Азим, Хуршид Даврон, Йўлдош Эшбек, Муҳаммад Юсуф каби забардаст шоирлар ёнига Аъзам Ўктам, Халима Ахмедова, Эшқобил Шукур, Абдували Қутбиддин, Чори Аваз, Равшан Файз, Иқбол Мирзо каби ёш шоирлар келиб қўшилишди.
Жон талвасасига тушган Шўролар салтанати цензураси эркинлик овозини бўғишга ҳаракат қилса-да, шоирлар янги ва кутилмаган ташбеҳлар, ўхшатишларни ишлатганча озодликка чорлов оҳангларини шеърларига жо қилганча, матбуотга олиб чиқишни уддасидан чиқишарди. “Коса таги нимкоса” тарзида ижод қилиш авжга чиққанди.
Ижтимоий ҳаёт шоирларга янги-янги мавзуларни етказиб бераётганди – “Ўзбеклар иши”, қуриб бораётган Орол муаммоси, пахта дефолясияси туфайли қишлоқларда, айниқса, болалар орасида турли хасталикларни авж олаётганлиги, ўзига ўт қўяётган аёллар, омборхоналарга айлантирилган масжиду мадрасалар, қатағон қурбонларининг номларини очиш ва оқлаш, Темурийлар тарихи, “Навруз” байрами ва маҳаллий атамаларни тиклаш ва ҳоказою ва хоказолар…
Буларнинг таъсирида Шароф Бошбековнинг “Темир хотин” трагикомедияси, Тоғай Муроднинг “От кишнаган оқшом” қиссаси, Эркин Воҳидовнинг “Руҳлар исёни” достони, Мурод Муҳаммад Дўстнинг “Лолазор” романи, Мамадали Маҳмудовнинг “Боғдон қашқири” қиссаси, Алишер Ибодиновнинг “Қуёш ҳам олов” ҳикоялари, Шавкат Раҳмон, Усмон Азим, Хуршид Даврон, Муҳаммад Юсуфнинг туркум шеърлари дунё юзини кўрди. Уларнинг қаторида Чори Аваз ҳамда Аъзам Ўктамнинг ҳам жанговар шеърлари дунёга келди.
* * *
…Тўқсонинчи йиллар боши турли адабий йиғинларга жуда бой эди. Ёзувчилар уюшмасида ўтказиладиган мушоиралар мажлисларга, мажлислар эса мушоираларга айланиб кетарди. Уюшмага янги аъзо бўлган ва шунинг илинжида юрган ёш ижодкорлар кўпинча залнинг орқа қаторларини эгаллаб олардик. Мабода мажлис ёки мушоира ҳайъатидагилар ёхуд минбардаги нотиқ ҳақиқатга тўғри келмайдиган гапларни тилга олса, кун тартибидаги масала қолиб, бошқа силлиқроқ мавзуларга “ўтлаб кетадиган” бўлса, ўз-ўзидан залнинг орқа тарафида норози тўнғиллашлар, маърузани бўлиб ташловчи қарсаклар пайдо бўларди. Бу ишларнинг бошида албатта Аъзам турарди.
Ўша йилларда турли ажрашишлар ва қайта қўшилишлар урфга кирганди. Икки Германия, икки Вьетнам қўшилган, Чехословакия икки давлатга бўлинган, Москвадаги Бадиий театр (МХАТ) труппаси бўлиниб кетган, ўзимиздаги Ҳамза театридан бир гуруҳ актёрлар бошқа театрга бош олиб кетишган ва ҳокозолар юз берганди. Ўзимизнинг Ёзувчилар Уюшмасида ҳам ана шундай қисқа муддатли бўлиниш юзага келиб, бўлиниш тарафдорлари Адиблар Иттифоқини ташкил қилиш учун “Навоий 30”даги мажлислар залига йиғилишди. Янгиланиш ва мустақиллик тарафдорлари бўлган бу ёзувчилар янги уюшма Низомини яратишга доир масалаларни муҳокама қилаётганда орқа қаторни банд қилган ёшлар қандайдир қоғоздаги ёзув остига имзо чекиш учун бир-бирларига ошира бошлашди. Менга етиб келганида, уни ўқиб кўрсам, катта ёзувчилардан мустабид тузум даврида олган унвон ва мукофотлардан воз кечилишини ёш ижодкорлар авлоди талаб қилмоқда экан. Бу талабноманинг ижодкори ким экан, дея қаторимизда ўтирганларга разм солсам, кутганимдай Аъзам: ”Имзо чекинг!” дегандек имо қилаяпти. Бу талабномадан бир нарса чиқишига ишонмасам-да, элдан чиқмаслик учун имзо чекканча бошқаларга узатдим.
Ўзини ёш ижодкор, деб санайдиганларнинг аксарияти имзо чекиб бўлгач, талабнома ҳайъатга узатилди. Бу талабномага ҳайъатдагилар норозилик билдиришди. Бунга қарши ёш ижодкорлар мажлисни ташлаб чиқишди. Коридор норози ёшларнинг ғала ғовури билан тўлди. Ичкаридан чиққан кимдир биздек бебошларни йўлга солиш, муросаи мадора қилиш учун элчилик қилиб, охири яна ичкарига қайтиб кирдик. Ана шунақа кунлар эди…
* * *
Аъзам билан Чори бир жойда ишлабгина қолмай, кўп нарсаларда бир хил дунёқарашга эга, икковлари ҳам шоир Рауф Парфининг ашаддий шогирдлари бўлиб, деярли ҳар куни устозларини йўқлаб туришарди. Иккаласи хам ўта муросасиз, ҳақиқатни очиқ-ошкор юзингга айтиб қўяверишарди.
“Ҳақ сўзни битмоққа сарфланган сиёҳ
Жангда томган қондек қадрли бўлар!”
(Аъзам Ўктам)
Ўша, саксонинчи йилларнинг охирларида намоз ўқиш тугул, рўза тутишларни хам махфий бажаришганларидан, Аъзам билан Чори намоз ўқиш учун тинчгина, холи хона излаб топгунларича ёз кунлари ўн олти қаватли ишхонамиз пештоқидаги катта соат остида жойлашган балконнинг( ўн бешинчи қаватда) пана жойларидан фойдаланиб юришган. Аксар хоналарда беш-олтитадан, бунинг устига, турли миллат, ғайридин ҳамкасблар ишлашгани учун (раҳбарларнинг хонаси бундан мустасно, албатта), охири менинг олдимга келишди. Менинг хонам коридорнинг энг охирида жойлашган бўлиб, бир ўзим ишлардим. “Хонанингизни савоб йўлида ярим соатларга ижарага бериб турсангиз, – деди Аъзам вазиятни тушунтириб. — Агар истагингиз бўлса, бизга қўшилинг!” Мен хонам калитини Аъзамга бериб, ўзим тушлик қилиб келиш учун кўчага чиқиб кетдим. Шу-шу, тушлик ва аср пайтлари хонани Аъзам, Чори ва Рауфларга қолдириб, ўзим ё тушлик қилгани ё чекиб келиш учун чиқиб кетадиган бўлдим. Орадан бирор йиллар ўтиб, юртимиз истиқлолга эришди ва Аъзамларнинг яширинча намоз ўқишлари ҳам ниҳоясига етиб, ишхонанинг ўзида намозхонларга алоҳида хона ажратилди.
** *
Миллий истиқлол ҳаракати бораётган ўша йилларда унга алоқадорлигимизни иложи борича намоён қилишга тиришардик. Умрининг катта қисми Сталин қатағонлари, уруш ва қаҳатчилик йилларига тўғри келган катта ёшдагиларнинг эҳтиёткорлигидан фарқли ўлароқ, нисбатан тинч ва тўкин йилларда вояга етган биздек ёшларда таваккалчилик, янгиликка интилиш туйғуси баланд эди. Миллий қадриятларни тиклашга уринардик. Бу жуда қалтис йўл бўлиб, сал меъёридан ошириб юборсанг миллатчига айланиб, миллий маҳдудлик кўчасига кириб қолишинг ҳам ҳеч гапмасди. Ўша пайтларда миллийликка қайтишни намойиш қилгим келиб, ишга оқ яктагу оқ шим, бошга дўппи кийган ҳолда “ғоз юриш” ила кела бошладим. Қишлоқдан тўнимни ола келиб, уни кресломга “кийдириб” қўйдим.
Орадан бир ҳафта ўтиб, дам олиш кунлари водийга кетган Аъзам мендан ҳам ўтган ҳолда, оқ яктагу иштонда, оёқда маҳси-ковуш, белида шойи белбоғ билан ишхонага ташриф буюрди. Коридордаги ғала-ғовурни илғаб, хонамдан чиқсам, иккала таҳририятдаги қиз-жувонлар кимнидир ўраб олганча нималарнидир муҳокама қилишяпти. Ўша пайтда ишхонама-ишхона нарса сотиб юрадиганлар пайдо бўлганлигидан бирор нарса сотишяпти, шекилли дея уларга яқинлашсам, аёллар оломони Аъзамнинг эгнидаги кийимларни томошо қилишаётган экан. “Гап йўқ! — дедим Аъзам билан қўл бериб кўришарканман. — Белбоғни боғлабсиз-у, унга пичоқни осиб олмабсиз.” “Унисиям бор!” деди Аъзам ва маҳсининг қўнжидан қинга солинган чуст пичоғини олиб кўрсатганида, аёллар хона-хоналарига тарқашиб, томошаям тугади.
* * *
Истиқлол арафаси бўлган 1991 йил бошидан мен ҳам “Чўлпон” нашриётига муҳаррир сифатида ишга кирдим ва шу пайтгача ижодкор дўстим бўлиб юрган Аъзам бўлим мудири сифатида бошлиғимга айланди. Қўл остидаги ходим сифатида унга кўп азиятлар етказиб турардим. Айни дефицитлар пайти бўлганлигидан, ишхонамизнинг ёнидаги ЦУМга камёб моллар чиқарилиб турар, харидорлар икки-уч соатлаб навбатда туриб, битта паспортга биттадан нарса сотиб олишарди. Равшан Файз иккаламиз ишдан “қуён” бўлганча уч қаватли ЦУМда турли навбатлардан жойни банд қилиб, бир-иккита нарса харид қилганча ишхонага қайтардик. Аъзам мени тергай олмай: ” Столингизга иш ташлаб қўйдим, вақтингиз бўлса кўрарсиз”, дея оларди, холос.
Кўпчилигимиз турли вилоятлардан келганлигимиз учун, жума кунлари тушдан кейин юртига жўнаб кетиш, душанба куни эса ишга бир-икки соат кеч етиб келиш одат бўлиб қолганди. Ана шундай душанбалардан бирида мен тонг-саҳар Бекобод автостанциясидан Тошкентга қатнайдиган автобусга чиқиб олиш учун кимсасиз йўлда кетаётсам, бир “Жигули” ёнимдан ўтиб кетиб, анча нарида тўхтади ва биров мени чақиришга тушди.
Тонг қоронғусида унинг кимлигини билолмай, машинага яқинлашсам, Аъзам водийдан келаётган экан (У пайтларда водийга Бекобод орқали қатналарди). “Ўтиринг машинага!” деди ва мени ҳамроҳларига таништирди. Бошлиқ ва унинг ходими анъанага кўра ишга кеч қолаётган эдик. Мени Собир Раҳимов (ҳозирги “Олмазор”) метро бекатида қолдиришаркан, Аъзам: ”Мен мана буларни фалон клиникадаги таниш профессорга кўрсатиб, жойлаштириб, худо хоҳласа, тушдан кейин ишхонага ўтаман, сўраб қолишса мени шу ўртада юрувди деб қўярсиз!” деди. Мен унга жавобан: ”Нималар деяпсиз, бошлиқлар кечикмайди, улар ушланиб қолишади, холос!” дедим ва бекатда фарғонача, аъзамона қаҳқаҳа янгради.
Суратда: Шоирнинг отаси. 2014 йил кузида, аниқроғи қурбон ҳайити кунларида шоир хонадонини зиёрат қилган Набижон Боқий томонидан суратга олинган.
* * *
Инсон умри саволлардан иборат. Мевали дарат баҳорда қийғос гулга киргандек, инсон ҳам умрнинг турли фаслларида саволлардан иборат гулларга бурканади. Болаликдаги бу саволларнинг аксарияти бошқаларга берилса, бора-бора фақат ўзига аталган саволларга жавоб излаш тафаккур бандаларининг машғулотига айланиб қолади. Саволсиз одамлар эса мевасиз дарахтдек, ўтинликка ярайдилар, холос…
Аъзамнинг кўплаб шеърлари бирор саволга ёки саволлар карвонига асосланган ҳолда ёзилади ёки савол бериш билан тугайди:
…Ўзингни ким дея билдинг дунёга?
…Қайси йўлга кирибман,
Қай сори кетти пирим?
…Барин жавобин сўраганингда,
Юзингга қандоқ қарайман?
…“Бидеҳ қон” — “Қон бер”дан
Қолганми деҳқон?
…Бир кун келса (Чиндан-да келар),
Қандоқ жавоб бераман ул он:
Қаламларга тил битса агар,
Битса агар қоғозларга жон?
…Гирдобига тортар ўжар саволлар.
…Ким эрдик, ким бўлдик, ким бўлурмиз биз?
…Ким диндан ваъз ўқир майхонага келиб?
Ё …Йилдан йилга етаклаб ўтган
Орзуларим ушалмади-ку?!
* * *
Аъзам билан тез-тез аския айтишиб турардик. Бир куни янги ташкил этилган “Ўзбекистон табиати” газетасида Аъзамнинг бир бетча шеърлари сурати билан босилиб чиқди. Шунга ишора қилганча: ”Ўзбекистон табиати”га шеърларингиз билан катта зарар етказибсиз, уни қайта тикланишига анча йиллар керак бўлади!” деб аския қилдим ва мен ҳам шеърларимни кўтарганча ўша таҳририятга бориб, Иқбол Мирзога уларни ташлаб келдим. Кейинги ҳафта менинг ҳам шеърларим суратим билан босилиб чиқди. Энди Аъзам менга: ”Ўэбекистон табиати”га сиз етказган зарарнинг олдида меники ҳолва-ю, оғайни! Энди у қайта тикланмайди! Ҳо-ҳо-ҳо-ов!” дея аския қилганди.
* * *
Ўзбек тилига давлат тили мақоми берилганидан сўнг, 1991 йилда Қуръони Каримни ўзбек тилидаги тафсирини нашр қилиш бахти “Чўлпон” нашриёти чекига тушди. Бу ишнинг бошида туриш Аъзам бошлиқ бизнинг тахририятга топширилганди. У пайтларда ҳали компьютерлардан фойдаланмасдик, машинкаланган текстни типографияга тайёрлашдан олдин бир киши аслиятни ўқиб, бошқаси матнни текшириб бориши керак, бу ишни каминалари мусаҳҳеҳ Шоҳида опа Соатова билан амалга оширардик. Бу иш жараёни туфайли хонамизга раҳбариятдан бош муҳаррир Анвар Обиджон, нашриёт директори Нурали Қобул, Лавҳул Маҳфузнинг таржимони Алоуддин Мансур домлани бошлаганча тез-тез кириб туришарди.
* * *
Рауф Парфи шогирдлари орасида Чори Аваз, Аъзам Ўктам ва Илҳом Аҳрор ҳам руҳан, ҳам ижодлари билан устозларига яқин кела олган шоирлардир.
* * *
Собиқ Шўролар салтанати парчаланиб кетганидан сўнг уруш йиллари юртларидан бадарға қилинган қримтоторлар юртига қайта бошлади. Аъзам оиласи билан бир қримтоторнинг уйида ижарада туришарди. Уй шошилинч сотувга қўйиладиган бўлиб қолди ва айни қиш кунида оладиган харидор чиқди.
“Уф тортар аёлим,
Хуноб хўжайин.
Ичимда ўзимни сўкаман нуқул:
“Ўғил-қизингга жой ҳозирламайин
Тўмарис демай ўл,
Темур демай ўл!”
Уйнинг янги соҳиблари ижарачиларнинг аҳволини тушинишиб, то янги ижарахона топгунларича яшаб туришларига изн беришди…
* * *
Аъзам Ўктамнинг шеърларидан жой олган кўплаб сатрлар “қанотли сўз”ларга айланиб кетган. Мана улардан айримлари:
…Шоирмас сўзни минг кўйларга солган,
Шеърни деб минг кўйга кирганлар шоир!
…Таниб, жилмайганинг никоҳдан ортиқ!
…Ҳаммасидан ёв қочгани зўр:
Болалайди ботирлар.
…Маккажўҳоризо — бир майдон аёл:
Йўргакланган бола кучоқлаб
Шукр намозига сафланган.
…У ўзини баланд олмади ,
Сен ўзингни паст тутдинг, холос.
…Қулоғимга етди ёмон гап
Тешиб ўтгач онам кўксини.
…Эртак айтсанг ўғлингга,
Ухлатмаслик учун айт.
…Муҳаббатни эрмак деб ўйлар
Муҳаббатданг туғилмаганлар.
…Тингладим: алқар балиқ ҳам
Тама билмас кимсани .
…Йиғлаб жанозамга келсанг- ўлардим.
…Берганиммас, тотган туз ёдимдадир.
…Тўйгунимча ейман пушаймон,
Орқасидан чекаман афсус.
* * *
Аъзам билан яна 1997 йилда бир йилга яқин Дўрмондаги Ижод уйида қўшничиликда яшадик. Мен “Ўзтелерадиокомпания”га муҳаррирликка ишга киргандим ва яшаш жойим бўлмагани учун Уюшма аъзоларига бериладиган бир ойлик пансиондан фойдаланиб, уч қаватли корпусдаги хонада яшай бошладим. Аъзам ҳам шу ердаги хоналардан бирида мендек вақтинча яшаб турган экан. Уни кўрмаганимга тўрт-беш йиллар бўлиб қолганди (1992 йилда мен Бекободдаги “Ўзметкомбинат”га таржимон бўлиб ишга кетгандим). Бу орада иккаламиз ҳам дўстларимиздан ажралгандик. Чори Аваз 1992 йил кузида, Равшан Файз эса 1995 йилнинг август охирида вафот этишганди.
Аъзам жуда вазминлашган, илгаргидек яйраб кулмас, ўзим йўқлаб бормасам хонасидан чиқавермасди. Оилавий муаммолари бор бўлса керак деб ўйлардим ва сўраб-суриштиравермасдим. Бу орада пансион муддати тугаб, яна бошпана излашга тушдик. Аъзам андижонлик шоир Тўлан Низом ижарага олган икки қаватли чорбоғда яшай бошлади. Муҳаммад Юсуф ўзининг чорбоғидан менга жой берди. Кеч тушган маҳаллари уйқуга ётишдан олдин боғни айланиб келиш учун кўчага чиқардим ва Аъзамни чорбоғига овоз бериб, уни кўчага чақириб олардим. Иккаламиз пою-пиёда тунги сайрга чиқиб, сал тепароқдаги Шавкат Раҳмоннинг чорбоғига етгач, у ерда яшаётган ёзувчи Набижон Боқийни чақириб олардик.
Кейин учовлашиб асосий корпус ҳовлисига бориб, ташқарида бирор таниш киши ўтирган бўлса, ярим соатча суҳбатлашиб ортга қайтардик. Ўша пайтларда корпусда дам олаётган шоир Сайёр, хоразмлик шоир Матназар Абдулҳаким ёки ёзувчи Шукур Холмирзаев учраб қоларди. Шукур акага юришдан кўра ўтириб гаплашиш маъқул келар ва буни шундай изоҳларди: “Бир узоқ умр кўрган одам шундай деган экан: “Ўтиришга имкон борида тикка турмадим, ётишга имкон борида ўтирмадим!..”
Матназар аканинг гапи эса: ”Юринглар, сизлар билан боғни айланиб қайтай!” Тўртовлашганча узум ишкомлари остидаги қоронғу йўлакда бир тоғдан, бир боғдан гаплашганча кетар эканмиз, ҳар кеча ётишдан олдин енгилгина боғ айлана югуришу жисмоний машқлар билан шуғулладиган ёзувчи Примқул ака Қодиров ёнимиздан чопиб ўтиб кетар, буни биров билса, биров пайқамай ҳам қолардик.
Дарвоқе, ўша кунларда Шукур ака Аъзамжоннинг йўлини тўсиб: “Ука, ҳар томонлама тўкис йигитсиз, аммо битта камчилигингиз бор”, дейди. “Қанақа камчилик экан, тузатамиз, Шукур ака?” деб сўрайди Аъзам кулимсираб. “Сурхондарёдан эмассиз-да, Аъзамжон!” дейди Шукур ака. Аъзамжон хандон отиб юборади. Шу куни улар ўртасида бўлиб ўтган ажабтовур суҳбат бутун Дўрмон боғига тарқалади.
* * *
Ана шундай тунги кезишлариимздан бирида, тепамиздаги осмонда юлдузлар оралаб кўз илғамас тезликда сузиб ўтаётган думли юлдуз – комета суҳбатимиз мавзуси бўлиб қолди. Матназар ака думли юлдузга таъриф бериб, у ҳар ўттиз беш йилда бир марта мана шундай тунги осмонда бир ярим-икки ой мобайнида кўриниб, Ер сайёрамиз ёнидан нисбатан абадий йўлида давом этиб ўтишини айтди: “Ўртача саксон йил яшайдиган одам уни умрида икк маротиба кўриши мумкин. Мен буни болалик пайтларим кўргандим. Энди мана иккинчи маротиба кўряпман. Учинчи маротиба кўриш насиб қиладими-йўқми, худо билади…”
Учар юлдуз келар қайтиб,
Қайтармикан ўчган юлдуз.
Фонийликнинг диёридан
Боқийликка кўчган юлдуз.
Муаллиф ҳақида: Оллоёр Бегалиев — шоир,Усмон Носир номидаги мукофот совриндори. Тожикистоннинг Нов туманида туғилган. 1980-йилларда адабиётга кириб келган шоирлар авлодига мансуб. Бир неча шеърий ва насрий тўпламлар муаллифи. «Гулхан» журналида, Ўзбекистон телевидениесида, «Чўлпон» нашриётида, яна бир қатор газета-журналларда ишлаган. Бугунги кунда эркин ижодкор сифатида фаолият юритади.
A’zam O‘ktam bu dunyoda ko‘p emas, 42 yil yashadi. Ammo shoirdan ibratli faoliyat va yaxshi ijodiy meros qoldi.Farg‘onaning Buvayda tumanida tavallud topgan shoirning she’rlaridan zamondoshlaridan biri aytmish «samimiy ibodat» nasimi taralardi…
A’zam O‘KTAM
SHE’RLAR
A’zam O‘ktam (A’zam Xudoyberdiyev) 1960 yil 4 oktyabrda Farg‘ona viloyatining Buvayda tumanida tug‘ilgan. ToshDUning jurnalistika fakultetini bitirgan (1985). «Kuzda kulgan chechaklar» (1989), «Kuzatish» (1990), «Ziyorat» (1992), «Taraddud» (1993), «Ikki dunyo saodati» (1998), «Qirqinchi bahor» (2000) she’riy to‘plamlari nashr etilgan. «Bola dunyoni tebratar» (1988), «Xabar» (1995) kabi nasriy asarlar muallifi. Rabindranat Tagor va Nikolay Rubsovning turkum she’rlarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan. 2002 yili Toshkent shahrida vafot etgan.
DALIL
Qul bo‘lgan emasmiz hech, birodarlar,
Garchi ko‘p bosqinlar, talovlar o‘tdi:
O‘qtalgan musht kabi turar minorlar,
Maqbara qubbasi dubulg‘a xuddi.
Va butkul savodsiz emasdik hecham,
Bunga ishonmayman, bu gap ko‘p og‘ir.
Hatto uy shiftining vassalari ham
Kitoblar shaklida qurilgan axir.
YO‘L
Yil yiqilar yilning ustiga,
Xotiralar tipirchilar xit.
Yelkam og‘rir, qaqshar ustuxon,
Yuk ostida siltanar umid.
Beraymikan taqdirimga tan,
Nahot bari tugadi yohu!
Yildan-yilga yetaklab o‘tgan —
Orzularim ushalmadi-ku?!
Sergak qadam tashlayman, axir,
Yurar yo‘lim — qalin tikanzor.
Benihoyat uzundir umr,
Bittagina oq ko‘ylagim bor.
Yuksaklarga cho‘zibman qo‘lni,
Omon yetay unga ishqilib.
Tanladim sal og‘irroq yo‘lni,
Sal yengilroq jon berayin deb.
Qadam bosish tobora qiyin,
Umr kiftda. Qaqshar ustuxon.
Olg‘a qarab yurganim sayin
Yil yiqilar yilning ustiga.
JO‘NATILMAYDIGAN XAT
Nechun seni ko‘rsam, g‘amlarim ketar,
Ko‘zlari g‘ussaga to‘lgan guloyim?
G‘am nedir, ortig‘u kamlarim ketar,
Bor-yo‘g‘im zer-zabar qilgan guloyim?
Sulton bo‘lolmasman uyingda sening,
Sen ham bo‘lolmassan g‘amxo‘r, dastyorim.
Nahot yaralgansan sho‘rimga mening,
Hamisha bemorim, hamisha zorim?
Hali yer ostiga emasmiz loyiq.
Farishta emasmiz ko‘kka chiqarga.
Ajabki, hakamdir bizga xaloyiq,
Kuch yo‘qdir tog‘nimas, so‘zni yiqarga.
Hargiz borolmasman sen tomon bosib,
Sen ham chiqolmassan ostona hatlab.
Men o‘qib yig‘layman o‘zim xat yozib,
Senga yetib bormas men bitgan xatlar.
IQROR
Kuy bo‘l qo‘shig‘imga, momoguldirak,
Buncha gursillama, og‘ir bo‘l, yurak.
Qiynaldim, sirimni ochishim kerak:
Bir baxtsiz ayolni sevaman…
Har kun nasibasi haqorat, qarg‘ish,
Bahori bir lahza, uzun umri qish.
Bir istagi qolish, ming ahdi ketish —
Bir baxtsiz ayolni sevaman…
Aldamchilik, yolg‘on mendan naridir:
U mening jonimdir, malak, paridir.
Birov deb yashnadi, men deb qariydir —
Bir baxtsiz ayolni sevaman…
O‘tda kuydi, suvda cho‘kdi yil, kuni,
Menga nasib etdi oydin bir tuni.
Endi o‘lgim kelar jim quchib uni —
Bir baxtsiz ayolni savaman…
SHOIRNING ONASI
Shavkat Rahmon ketganiga bog‘lar ko‘ndi,
Qafasdagi bulbul, erkin zog‘lar ko‘ndi.
Onasi chin Oftob ekan,
Yil o‘tmayin —
Kuydi, so‘ndi.
Sal ko‘nganday bo‘ldi keyin.
CHIROQ
Bir kun o‘z turmushlari haqida gap ketganda Abdulla Qahhor “Kibriyoxon, taqdirning ishini qarang: chiroqni Qo‘qonda, shishasini Samarqandda yasabdi-yu, uning piligini Toshkentda yoqib qo‘yibdi” degan ekan.
1. Men yana charchadim.
Yo‘q charchatishdi,
og‘zini ochmasdan hurayotgan itlar.
Yana xira tortdi tiniq osmonim.
uni o‘rab oldi qora bulutlar.
G‘uvillab qulog‘im, yelkam sirqirab,
yana Chig‘atoyga tushmoqda yo‘lim.
Shunday ulug‘ zotning xoki poyiga
boshin qo‘ymoqdan xijolat gulim.
2. Dilda o‘t, ko‘zimda halqalanar yosh,
la’natlar o‘qirman o‘lim — baloga.
Nahot qaro yerning qaro qa’ri ham.
mushtoq yotgan ekan Bizning Ziyoga?!
So‘zlaganday bo‘ldi ko‘zlari bilan
men Oybek domlaga qolsam termulib:
«Abdulla Qahhorni uchratmaganlar
nima ham ko‘ribdi dunyoga kelib?»
3. Mening o‘ksik dilim yorishdi asta,
yoritdi hech qachon so‘nmagan chiroq.
Qalbimga o‘t solib qo‘ydi u oqshom
tun g‘olibligiga ko‘nmagan chiroq.
ey, suyuk Vatanim — ziyoga konim.
Dunyoni ko‘zimga qilarsan yorug‘
mening chiroq tutgan O‘zbekistonim!
O‘TINCH
So‘zim, jon baxsh so‘zim, yordin
Menga shirin hikoyat qil.
Ko‘zim, yig‘la, bu yorsizlik,
Bu hijrondin shikoyat qil.
Qo‘lim, yopgil quloqlarni,
Eshitma hech malomatni.
Yurak, ochgil u daftarni,
Yana boshdin rivoyat qil.
Oyog‘im, yur ketaylik, bu
Zulmkorlarning yonidin.
Yetib borgach sinib bitgil,
Bugun ammo himoyat qil.
Ko‘ngil, sendin rizodirman,
Biru Bor ul, desang basdir.
Senga izmimni berganman,
Jo‘shib, mayli, jinoyat qil.
Tilim, qo‘rqinchlarim sendan,
Xatarli senga erk bermoq.
O‘tinchim: o‘zidin doim
Sen umidi hidoyat qil.
TARADDUD
Aniq hech narsa yo‘q, har narsa tusmol,
Ayblarim o‘ylasam — hushdan ozarlik.
Qizlarning yuziday ochilgan osmon
Bulut kelishiga ko‘rar hozirlik.
Bitta sham o‘chgaydir shabboda yelsa,
Kulga libos balki, asli u qayg‘u.
Bosqinchi birovning yurtiga kelsa,
Bir kun quvilishga hozirligi shu.
Ko‘zni sovuq ko‘rdim, yuraklarni muz,
Shaylandim o‘t ila o‘ynashmoq uchun.
Muhit bo‘lsa qishni boshlab kelar kuz,
Yuzma-yuz chiqmasang — yashamoq nechun.
Yo‘l aniq, qaytish yo‘q.
Men ketdim endi.
Kechgan narsam — jonni o‘ylamam hecham.
Bitta maydon kerak — kurashgim keldi:
To‘shakda yotgulik qilmasin o‘lim!
ORALIQDA
Jonimga tegmoqda barchasi bir-bir,
Jon esa halqumga kelar oxiri.
Bitta men yo‘q bo‘lsam ne bo‘pti axir —
O‘zbekning kamayib qolmas shoiri.
Na Toshkent, na Qo‘qon biladi meni,
Axir o‘z-o‘zimni aldab, netaman?
Shu oppoq qog‘ozdan yashiray neni —
Bir o‘lib ko‘rmadim, xolos. Ketaman!
Bir qaltis quladi kech kuzgi oftob,
Cho‘qqidan cho‘qqiga urilib sindi.
Kunning siniqlari bunchalar serob –
Ular yulduz bo‘lib miltirar endi.
Yana begonalar yanglig‘ turarman,
Mezbonlarga o‘xshar otam ham onam.
Qishloq ko‘chalarin kezib yurarman,
Tanimas do‘stimning bolalari ham.
Qiynagay har narsa yurakni ezib:
Shoxi sinib qaytdi qo‘chqor podadan.
Ayanchli g‘ingshiydi ko‘nglimni buzib,
Itim yaralanib keldi to‘dadan.
So‘ng tongda jo‘narman yana qaltirab,
O‘z holim o‘ylayman achchiq jilmayib.
Shaharda bolalar kutar mo‘ltirab,
Qishlokda volidam qolar mung‘ayib.
SO‘ROQ
Talpinding, yig‘lading — yelding dunyoga,
So‘ylagil, sen nechun kelding dunyoga,
Buzildi, ayt, nima qilding dunyoga,
O‘zingni kim deya bilding dunyoga?
Tilingni tiymaysan — besharm so‘ylar,
Ko‘zingni tiymaysan — buzukqa bo‘ylar,
O‘zingni tiymaysan — nelarni o‘ylar,
Hech jazo yo‘qmikan bunday zinoga?
Malomatning toshi tegmagan boshing,
Mag‘rur tutmoqlikdan tiymagan boshing,
Hattoki onangga egmagan boshing –
Berding bu havoyi, puchak safoga.
Tengsiz ta’riflarni o‘qigan ko‘zing,
Ulug‘ tarixlarni o‘qigan ko‘zing,
Qutlug‘ harflarni o‘qigan ko‘zing –
Ne uchun tikding bu yuzi qaroga?
Qishda qushlarga don sochgan qo‘lingni,
Nopok luqmalardan qochgan qo‘lingni,
Olloh, deb duoga ochgan qo‘lingni –
Uzatding yeyishi, ishi haromga.
To‘ydirib o‘t, qonga to‘ygan yurakni,
O‘ldirib haq deya to‘lgan yurakni,
So‘ldirib ishq ila kulgan yurakni,
Sen qandoq sig‘yapsan yorug‘ dunyoga?
NЕGA?
Kun uzun, kun issiq — malollar kelur,
Tunlari qop-qora savollar kelur,
Tong chog‘i musaffo xayollar kelur,
Aqlim mening tiniq tortmadi hanuz.
Yetti oq-qorani ajratish oni,
Bu umr, bu o‘lim kimning ehsoni?
Har lahza shu qarzni uzish imkoni,
Bildim, chin sarvatni yig‘madim hanuz.
Eng ulug‘ so‘zdan-da titramas yurak,
Ko‘zimga yosh kelmas — bu nedan darak,
Xalqimga ne berdim va’dadan bo‘lak,
Ekkan niholim yosh, mevasiz hanuz.
Mahkam bog‘lasam-da rost yo‘lga belni,
Ko‘ngil ravshan emas, dog‘i bor dilning,
Yurtimni tanidim, bildim-ku elni,
Biroq unutmadim o‘zimni hanuz.
QANOAT
Asl aybim —
Tekis yo‘lda qoqinmokdir.
Asl baxtim —
O‘zing ko‘rmay sog‘inmokdir.
Yeru ko‘kdan mudom izlab
Xato qildim.
Seni topmoq yo‘li
Doim topinmoqdir.
IBODAT
Tog‘lar some’ bo‘lib o‘tirishar jim,
Takbir aytgan chog‘i guldurab samo.
U yanglig‘ munojot qila olur kim,
Yomg‘ir bu pichirlab qilingan duo.
Yel yig‘lar yer tirnab. tuproq seskanar,
Maysalar qaltirab qilurlar sajda.
Duolar ijobat bo‘lgan sanachar,
Kun nurlari bundan keltirar mujda.
ISHQ HAQQI
Ajab, dil shod bo‘lur tinglab
Qiyomatdan xabarlarni.
Tobora shavqim ortgaydir
Sezib kelgich xatarlarni.
Na rohat, na azob bois
Sen aytgan yo‘lga kirmishman.
Shu ishq haqqi, xatarsiz qil
O‘zing sori safarlarni.
Olloyor Begaliyev
A’ZAM O‘KTAM: “BIR YO‘L KO‘RINUR…”
…Kamina xodimingizni ham she’r va shoirlar, umuman she’rxonlik masalalari ko‘pdan bnyon o‘ylantirib keladi. Bu o‘y, mulohazalarni yuzaga chiqarish, ko‘pchilik bilan baham ko‘rish istagi muhtaram shoirimiz A’zam O‘ktamning “Taraddud” deb nomlangan kitobini o‘qiganimdan keyin qat’iylashdi… Uni o‘qidim, ko‘pdan beri o‘ylab, izlab yurganim she’riyatga duch kelganday bo‘ldim…
Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf
...O‘zbek she’riyati bog‘ida A’zam O‘ktam daraxtini tez ilg‘ab olasiz. Bu daraxt ko‘p zamonlar ajoyibu g‘aroyib mevalarini armug‘on qilajak. Bu daraxt bog‘ni sarg‘aytirib qo‘ymaydi, doim qayta tug‘ilib, qayta o‘lib, qayta tirilib, shovullab turaveradi.
Rauf Parfi
Bir yo‘l ko‘rinur – ul juda tordir,
Unda o‘zing-la olishmoq bordir…
A’zam O‘ktam
A’zam O‘ktamning o‘zidan oldin she’rlari bilan tanishganman. 1984 yili “Yoshlik” jurnalida uning bir sahifa, ya’ni to‘rt-beshta she’rlari do‘ppi kiyib tushgan surati bilan birga chop qilingandi. O‘sha paytlarda u hali A’zam O‘ktam emas, oddiygina A’zam Xudoyberdiyev edi. Surat va she’rlaridan bo‘lak uning qayerdanligi, qachon tug‘ilganu qayerda ishlashi haqida hech qanday ma’lumot berilmagan, umuman, o‘sha paytdagi(hozir ham) qoidalarga ko‘ra yo‘l tutilgan, shoir haqida uning she’rlari ma’lumot berishi kerakdek. Boshidagi marg‘ilondo‘ppidan uning vodiyligini bilish mumkin edi. Yoshi ham yigirma-o‘ttizlar orasida. She’rlari ham shu yoshdagilarga mos murosasiz, jangari. She’r texnikasini yaxshi o‘rgangan. So‘zni o‘ynatishga usta. Ancha tajribali. Kasbi ham shunga yaqin, yo adabiyot o‘qituvchisi, yo jurnalist bo‘lishi kerak.
“Yoshlik” jurnalini 1981 yilda “Sharq yulduzi”dan farqli o‘laroq, asosan yosh ijodkorlarning asarlarini chop qilish niyatida tashkil qilish mo‘ljallangan bo‘lib, 1982 yilning yanvar oyidan boshlab muntazaam har oyda chiqarilishi rejalashtirilgandi. Uning birinchi bosh muharriri etib shoir Erkin Vohidov tayinlangan. Shoir Sulaymon Rahmon ma’sul kotib sifatida yangi jurnalga ilk avtorlarni tanlashda O‘zbekiston Yozuvchilar Uyushmasining yoshlar bilan ishlash bo‘limi maslahatchisi, shoir Mirpo‘lat Mirzo tavsiya qilgan yosh shoirlarning she’rlarini saralab olardi. Mening ushbu jurnalninig ilk ikkinchi sonida (fevral) bir sahifa she’rlarim e’lon qilinishi ham tasodifan yuz bergan.
O‘sha paytlarda (1981 yil, dekabr) men harbiy xizmatdan ta’tilga kelib, yana xizmatimga qaytayotgan paytim, samolyot kechki payt uchgani uchun Yozuvchilar Uyushmasiga (hozirgi Amir Temur hiyoboni yonida joylashgan uch qavatli bino) kirib, tirik yozuvchi va shoirlarni ko‘rib ketmoqchi bo‘lganman. Egnimdagi harbiy kiyim ko‘pchilikning e’tiborini tortar, mendan “Kimning oldiga kelgansiz?” deya so‘rashardi. Ulardan biri meni xonasiga olib kirdi va choy quyib uzatarkan: ”Men yoshlar bilan ishlash bo‘limi konsul’tanti Mirpo‘lat Mirzoman, o‘zlari kim bo‘ladilar, ijod qilib turasizmi?” deb so‘radi. Men she’rlar yozib turishimni, markaziy nashrlarda sira ishtirok etmaganimni aytib, harbiy xizmat paytida yozgan she’rlar daftarimni uzatdim. Mirpo‘lat aka o‘ntacha she’rning yoniga belgi qo‘yib, ularni oq qog‘ozga qo‘lda ko‘chirib berishimni so‘radi. Men ularni ko‘chirib berganimdan keyin, meni boshlagancha boshqa bir xonaga olib bordi. Bu xona hozircha chiqishi rejalashtirilayotgan “Yoshlik” jurnalining taxririyati ekan.
Shoir Sulaymon Rahmon meni suratga tushib kelish uchun Uyushmaga yaqin joydagi suratxonaga jo‘natdi. Kvitansiyani olib qolib, suratni o‘zi borib olishini, she’rlarimni jurnalninig ikkinchi soniga mo‘ljallaganini aytdi va men shu kechasi harbiy xizmatga uchib ketdim. Oradan olti oylar o‘tib, harbiy xizmatni tugallab kelganimdan keyingina “Yoshlik” jurnalining fevral oyi sonida bir sahifa she’rlarim xarbiy formada tushgan suratim bilan, shoira Gulchehra Jo‘rayevaning “Oq yo‘li” ostida chop qilinganini ko‘rdim.
Bularni batafsil yozishimdan maqsad, hamma narsaning boshlanishi oson-u, davom etishi qiyinroq kechishini ta’kidlashdir. “Tuyuldi avval ishq oson-u, so‘ngra chiqdi mushkullar…” (Hofiz Sheroziy) Shundan keyin to 1986 yilgacha, ya’ni uch yildan ko‘proq muddat ichida ( shoir do‘stim Ravshan Fayz she’riyat bo‘limini boshqargunga qadar) “Yoshlik” jurnalida bir sahifa tugul, bittayam she’rimni e’lon qildira olmaganman. Yoshlik insonga bir marta berilganidek, “Yoshlik”da chiqish imkoni ham yosh shoirga bir marta beriladiganga o‘xshardi.
Jurnal chop qilina boshlashi bilan kattayu kichik adabiyot muxlislari orasida shu qadar mashhur bo‘lib ketdiki, unda o‘z mashqlarini chiqarish uchun kelayotganlr va maktublarini jo‘natayotganlarning soni boru sanog‘i yo‘q edi. Endilikda kamdan-kam yosh shoirlarning bir sahifalik she’rlari e’lon qilinar, ko‘pincha bir sahifaga to‘rt-beshtacha shoirning bittadan she’rlari joylashtirilardi. “Adabiyot tramvayi”ga(M. Zoshchenko) o‘xshagan “Yoshlik” jurnalida “ur-yiqit” avjga chiqqandi. Ana shunday tiqilinch-tig‘izlik (“Chas pik”) hukm surgan bir paytda A’zamning bir sahifa she’rlari chop qilingandi. O‘sha yili yana bir an’anaga asos solinib, jurnalda yil davomida e’lon qilingan asarlarga janrlari bo‘yicha “Yil mukofti” berish e’lon qilindi. Mening nazarimda, A’zamning she’rlari she’riyat bo‘yicha “Yil mukofoti”ga munosib topilishi kerakdek edi-yu, ammo mukofotni boshqa bir shoiraga berishdi (O‘sha shoiraning kimligini hech eslay olmadim, eslab qolgan taqdirimdayam kimligini aytib yotmasdim. Mukofotlangan shoira ijodini o‘sha damdayoq bizga ma’lum bo‘lmagan sabablarga ko‘ra to‘xtatgan bo‘lsa kerakki, keyinchalik she’rlari bilan matbuotda qatnashmay qo‘ydi).
* * *
O‘sha paytlarda she’ru hajviyalar yozishdan tashqari adabiy-tanqidiy maqolalar ham yozib turganligim uchun, ustoz munaqqid, “O‘zbekiston Adabiyoti va San’ati” jurnalining o‘sha paytdagi Bosh muharriri o‘rinbosari Ibrohim G‘afurov menga “Yoshlik” jurnalining 1984 yilgi sonlarida e’lon qilingan yosh ijodkorlarning mashqlari tahliliga doir maqola yozishni tavsiya qildi. Bu maqolani yozayotib, jumladan, A’zamning she’rlari xususida batafsil to‘xtalib, bunday xulosa bilan yakunlagandim: “ A’zam Xudoyberdiyevning she’rlaridan she’riyatimizga yangi bir zabardast shoir kirib kelayotganligini his qildim. Jurnaldagi “Yil mukofoti”ga asosiy da’vogarlardan bo‘lsa-da, unga boshqa bir shoira munosib topildi. Hechqisi yo‘q, hali hammasi oldinda!” (“O‘z. AS”. 1985 yil, fevral)
Bu maqolam e’lon qilingan paytida A’zam ToshDU jurnalistika fakultetining bitiruvchisi sifatida amaliyotni o‘zi tug‘ilib o‘sgan Farg‘ona viloyatining Buvayda tuman gazetasida o‘tayogan ekan. Hamkasblari unga maqolani ko‘rsatishib, “Endi bemalol Toshkanga borib ishlasang ham bo‘ladi, seni qo‘llaydirganlar bor ekan!” deya suyunchi olishgan, A’zam choyxonada osh qilgan, maqoladagi o‘sha abzasni kesib olishib, kosaga solgancha, xuddi ordenni yuvgandek “yuvishgan” ekan (Bularni menga keyinchalik A’zam aytib bergandi).
* * *
…Benihoyat uzundir umr,
Bittagina oq ko‘ylagim bor.
Ushbu satrlarni yozgan payti A’zam 24 yoshlardagi yigit edi (1984). Bu yoshda umr g‘oyatda uzun, imkoniyatlar cheksizdek tuyuladi. Shu o‘rinda Ozarbayjon shoirlaridan birining “Yigitlik va keksalik” degan to‘rtligini eslamasdan o‘tolmayman.
Yigitlikda qo‘llar uzun, tillar qisqa,
Keksalikda tillar uzun, qo‘llar qisqa.
Yigitlikda yillar uzun, kunlar qisqa,
Keksalikda kunlar uzun, yillar qisqa…
A’zamni shu she’ri e’lon qilingandan keyin she’riyatimizda “bittagina oq ko‘ylagi bor” shoir paydo bo‘ldi. A’zamni shu satr bilan tanitadigan, eslaydigan bo‘lishdi: “Anovi shoir bor-ku, bittagina oq ko‘ylagi bor…” Garderobida besh-oltitadan oq ko‘ylagi borlar ham “bittagina oq ko‘ylagi bor” shoirga havas qiladigan bo‘lishdi. A’zamning; “Benihoyat uzundir umr” satri bilan qarama-qarshi kelgan “bittagina oq ko‘ylak”ning mohiyatini tushuntirib o‘tmasak, bu maqtovlarimizning mag‘zi puch bo‘lib qoladi. Umrni, hayotni aslida besh kunlik, uch kunlik, hatto bir lahzalik tarzida baholash ko‘p uchraydi.
Umrni o‘rislar lahzalik bilar,
Tojiklar uch kun deb donolik qilar,
Ajabki o‘zbeklar besh kunni tilar,
Bu umr baribir boqiymas, Tumor…
(“Qizimga xasrat” she’ridan)
Ana shu “besh kunlik umr”ga “bittagina oq ko‘ylak”ka ega holda qaralsa va “yurar yo‘llar”ning “qalin tikanzor”ligi nazarda tutilsa, “benihoyat uzundir umr” degan iqror o‘zini oqlaydi. Shoir nazarda tutayotgan “oq ko‘ylak” inson sha’nini anglatadi. Unga dog‘ tushirmay yashashni maqsad qilganlar uchun umr yo‘li g‘oyat xatarli va uzoq.
...Sotish, sotilishdan osoni yo‘qdir,
Dog‘uli bu yurtga bekor kelibman.
(“Afsus” she’ridan)
Shu o‘rinda yana bir shoirning 1964 yilda, yigirma to‘rt yoshida yozgan satrlarini eslab o‘tishga ijozat bergaysiz:
…Nimanidir axtaraman nondan ham aziz.
Nimanidir axtaraman she’rdan ulug‘roq…
Oradagi yigirma yillik vaqtni hisobga olmasa, ustoz shoir Abdulla Oripovning “O‘ylarim” she’ridan olingan ushbu satrlar dolzarbligi saqlanib turganligi va toabad saqlanib qolajagining guvohi bo‘lamiz. Abdulla aka axtargan o‘sha nimadir aslida IYMON ekanligi, uni axtarish, uni topish, unga ega bo‘lish barobarida uning xizmatida yashash bani basharning eng muqaddas burchlaridan biri bo‘lib qolaverajak.
Shoirlarning hammasi ham ayni yigirma, o‘ttiz yoshlarida ana shunday insonparvar, yurtparvar, iymonparvar bo‘laverishmaydi. Bunday shoirlar yoshiga yarashmagan tarzda nuroniy, o‘ziga va o‘zgalar oldiga zalvorli savollarni qo‘ya biladilar. Shu yoshdagi Mixail Lermontovning “O‘ylarim” she’ridagi ushbu satrlar so‘zimizning isboti bo‘la oladi:
Zamondosh naslimga qarayman g‘amgin,
Uning kelajagi nursiz, sharafsiz…
Umrni nurlantiruvchi, unga ma’no va sharaf baxsh etuvchi iymonga intilish nafas olishdek hayotiy zaruratdir. Iymonga tanaffus e’lon qilib bo‘lmaydi. Iymonli inson uxlab yotganida ham iymonlidir. Iymonsizlik ila hayot kechirib, qariganda iymonli bo‘lib qolish mumkin emas.
Yosh ahmoq yillar o‘tib,
Do‘nar qari ahmoqqa,
deya yozgandi shoir Robert Rojdestvenskiy.
Insoniylik sha’nini, ya’niykim, A’zam aytmoqchi “bittagina oq ko‘ylagi”ni qadrlamagan, “o‘psa netar, yuvsa ketar” tarzida hayot kechirib, bunaqa “oq ko‘ylaklar”ning nechtasini bulg‘ab o‘tadiganlar borib-borib ma’nan yalang‘ochlashib qoladilar. Alal-oqibat, tavba-tazarru fursati yetganida, ijodiy faoliyati mishmishlar tarqatishu ijodkor birodarlarni bir-biriga gijgijlashdan, xusumatlardan ortmaganlar o‘zlarini oqlash uchun, “Tushimga Alisher Navoiy kirdi va: “Sening Yozuvchilar Uyushmasiga nisbatan qilgan gunohlaringni Alloh kechirdi” kabi kurakda turmaydigan yangi mishmishlarni o‘z “tazarrunoma”larida bayon qilgancha, o‘ziga xos piar tashkil qilmoqda. Ha, o‘g‘ri qarisa…
Bunday ijodkor “oka”larga latish shoiri Imant Ziyedonisdan orttirib javob bera olmaymiz:
Shaxsiy manfaat uchun boshga kiymaylik
Bobolar qabridagi gulchambarni biz…
* * *
A’zam bilan yuzma-yuz tanishishim oradan to‘rt yil o‘tib, 1988 yili men “Gulxan” jurnalining “Adabiyot bo‘limi mudiri” sifatida ish boshlaganimda yuz berdi. O‘shanda A’zam “Cho‘lpon” nashriyotida muharrir bo‘lib ishlayotgandi. Ikkala tahririyat ham peshtoqida katta soati bor 16 qavatlik binoning 11 qavatida joylashgan, deyarli har kuni ko‘rishib turardik. Tushlik paytlari foyedagi stol tennisida ikkala tahririyat kuch sinashardik. O‘sha yili taqdir A’zam bahona yana bir ajoyib shoir – Iqbol Mirzo bilan tanishishni tuhfa qildi.
1988 yilninig sentyabr oyida O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasining Do‘rmon Ijod uyida Yosh ijodkorlarning Beshinchi seminar-kengashi o‘tkazildi. Bundan oldingilari – 1984 yilda yosh shoir siftida, 1986 yilda esa she’riyat bo‘yicha ekspert sifatida qatnashganim uchun, bu gal ham shoir Mirpo‘lat Mirzo yigirmatacha seminar qatnashchisi bo‘lgan yosh shoirlarning tayorlab kelgan to‘plamlarini qo‘limga tutqazib, ertangi yig‘ilishga ular asosida tahliliy ma’ruza tayyorlab kelishimni tavsiya qildi. Ularning orasida Iqbol Mirzo taxallusli shoirning she’rlari menga g‘oyat manzur bo‘lib, qiladigan ma’ruzamda uning she’rlariga ko‘proq to‘xtaldim.
Ertasi kuni Do‘rmonga yetib kelganimda A’zam oldimga yoshgina bir yigitni boshlab kelib, uni tanishtirdi – Iqbol! Shu yozda harbiy xizmatdan qaytgan Iqbol A’zamni eskidan o‘ziga ustoz deb bilganidan uni qora tortib, Toshkentga ishga joylashish va adabiyot qozonida qaynab-pishish uchun kelgan ekan. O‘sha seminar-kengashda yosh shoirlardan Iqbol Mirzo va Zebo Mirzolarning yulduzi porladi va hamon nur sochib kelmoqda.
* * *
A’zamning talabalik yillarida Sergey Yeseninga bag‘ishlangan ko‘rgazmali devoriy varaqa fonida tushgan suvrati bor. Qo‘lidagi kitob ham Yeseninning to‘plami bo‘lsa kerak. “Shoirlar qishloqda tug‘ilib, Parijda o‘ladilar” degan gap hamma yurtlar va zamonlarga birday taalluqli. Yesenin she’riyatga oddiy qishloqi cholu kampirlar, omochga qo‘shiladigan otlar, kuchukvachchalaridan ayrilgan ko‘yi oyga qarab uligancha, ko‘zlaridan yulduzdek yosh to‘kkan qanchig‘u pichan uyumlari taratgan bo‘ylarni olib kirgan shoir. A’zamning she’rlarida ham kampirlar, chollar, “otasi qamalgan bolalar”, tumso yeru dalalar aks etgan. Uning “Yakshanba” she’ri Yeseninning “Qarovsiz Rus” she’riga hamohang. Yesenin bu she’rida Lenin boshchiligidagi bolshovoylar davlat to‘ntarishini amalga oshirganidan so‘ng shaharlarda Oliver Tvist singari yetim va qarovsiz bolalar ko‘payib ketganligi, ularning orasida qanchadan-qancha iqtidor sohiblari bo‘lib, ularga mehr-muruvvat ko‘rsatish mavjud hukumatning eng dolzarb vazifalaridan biriligi, ularning kelajagi davlat va xalqning kelajagi ekanligini ta’kidlaydi.
A’zamning “Yakshanba” she’ri ham saksoninchi yillarning ikkinchi yarmida avj olgan “O‘zbeklar ishi” tufayli otalari qamalib ketgan bolalarga achinish tuyg‘usi bilan yo‘g‘rilgan:
Qarashga holim yo‘q ko‘zlariga tik,
Ular ham boshlarin quyi solarlar.
Ko‘zlarda g‘azabmi, uyatmi, hadik,
Jim yurar otasi badnom bolalar…
* * *
A’zam kabi saksoninchi yillarda she’riyatga kirib kelgan yosh o‘zbek shoirlarining lirikasida hozirgidek “o‘ldim-kuydim”lar deyarli uchramasdi. O‘ntacha she’rdan bittasi sevgi haqida bo‘lmasa, turgan-bitgani grajdanlik lirikasi bo‘lib, ijtimoiy mavzularda bo‘lardi. “Avval – Vatan, keyin – jon!” deganlaridek, avval Vatan tashvishi, sevgi esa keyinroq qabilida ijod qilinardi. Axir, tashqarida qandaydir o‘zgarishlar, noroziliklar harakati borayotgandi. Sho‘rolar saltanati ich-ichdan tanazzulga yuz tutgan, iqtisodiy va siyosiy bo‘hron bir paytlar kuch-quvvatga to‘lgan mamlakat hayotini izdan chiqara boshlagandi.
Qishloq do‘konlaridagi peshtaxtalar avvalgidek xilma-xillikdan mosuvo, odamlar un, yog‘, sovun kabi oddiy mahsulotlar kelishini poylab, ulgurganlar ikki-uch qoplab olib, ulgurmaganlar quruq qola boshlagan, kartochka tizimi yo‘lga qo‘yilmagan, ammo bunga majbur bo‘lishsa-da, sotsialistik tuzumga bu narsani yot unsur deb bilishardi. Qishloq va viloyatlardan farqli o‘laroq, Toshkent o‘sha paytlarda hali ham to‘kinlikni qo‘ldan bermagandi. “Katta og‘a”ning ta’siridan qutilish, mustaqillikka erishish, tashqi dunyoga ochilish, qadimdan millatdosh va dindosh mamlakatlar bilan bordi-keldi qilish, tarixni qaytadan yozish, “oq dog‘”larni o‘rganish, xullas, tarixshunosligu elshunoslik, siyosatshunosligu sihatshunoslik bilan shug‘ullanish yozuvchilarning va asosan shoirlarning ishiga aylanib qolgandi.
Saksoninchi yillar o‘zbek she’riyati – O‘zbekiston mustaqilligi tamal toshining asosiy g‘ishtlaridan bo‘lib qoldi. Shavkat Rahmon, Usmon Azim, Xurshid Davron, Yo‘ldosh Eshbek, Muhammad Yusuf kabi zabardast shoirlar yoniga A’zam O‘ktam, Xalima Axmedova, Eshqobil Shukur, Abduvali Qutbiddin, Chori Avaz, Ravshan Fayz, Iqbol Mirzo kabi yosh shoirlar kelib qo‘shilishdi.
Jon talvasasiga tushgan Sho‘rolar saltanati senzurasi erkinlik ovozini bo‘g‘ishga harakat qilsa-da, shoirlar yangi va kutilmagan tashbehlar, o‘xshatishlarni ishlatgancha ozodlikka chorlov ohanglarini she’rlariga jo qilgancha, matbuotga olib chiqishni uddasidan chiqishardi. “Kosa tagi nimkosa” tarzida ijod qilish avjga chiqqandi.
Ijtimoiy hayot shoirlarga yangi-yangi mavzularni yetkazib berayotgandi – “O‘zbeklar ishi”, qurib borayotgan Orol muammosi, paxta defolyasiyasi tufayli qishloqlarda, ayniqsa, bolalar orasida turli xastaliklarni avj olayotganligi, o‘ziga o‘t qo‘yayotgan ayollar, omborxonalarga aylantirilgan masjidu madrasalar, qatag‘on qurbonlarining nomlarini ochish va oqlash, Temuriylar tarixi, “Navruz” bayrami va mahalliy atamalarni tiklash va hokazoyu va xokazolar…
Bularning ta’sirida Sharof Boshbekovning “Temir xotin” tragikomediyasi, Tog‘ay Murodning “Ot kishnagan oqshom” qissasi, Erkin Vohidovning “Ruhlar isyoni” dostoni, Murod Muhammad Do‘stning “Lolazor” romani, Mamadali Mahmudovning “Bog‘don qashqiri” qissasi, Alisher Ibodinovning “Quyosh ham olov” hikoyalari, Shavkat Rahmon, Usmon Azim, Xurshid Davron, Muhammad Yusufning turkum she’rlari dunyo yuzini ko‘rdi. Ularning qatorida Chori Avaz hamda A’zam O‘ktamning ham jangovar she’rlari dunyoga keldi.
* * *
…To‘qsoninchi yillar boshi turli adabiy yig‘inlarga juda boy edi. Yozuvchilar uyushmasida o‘tkaziladigan mushoiralar majlislarga, majlislar esa mushoiralarga aylanib ketardi. Uyushmaga yangi a’zo bo‘lgan va shuning ilinjida yurgan yosh ijodkorlar ko‘pincha zalning orqa qatorlarini egallab olardik. Maboda majlis yoki mushoira hay’atidagilar yoxud minbardagi notiq haqiqatga to‘g‘ri kelmaydigan gaplarni tilga olsa, kun tartibidagi masala qolib, boshqa silliqroq mavzularga “o‘tlab ketadigan” bo‘lsa, o‘z-o‘zidan zalning orqa tarafida norozi to‘ng‘illashlar, ma’ruzani bo‘lib tashlovchi qarsaklar paydo bo‘lardi. Bu ishlarning boshida albatta A’zam turardi.
O‘sha yillarda turli ajrashishlar va qayta qo‘shilishlar urfga kirgandi. Ikki Germaniya, ikki Vyetnam qo‘shilgan, Chexoslovakiya ikki davlatga bo‘lingan, Moskvadagi Badiiy teatr (MXAT) truppasi bo‘linib ketgan, o‘zimizdagi Hamza teatridan bir guruh aktyorlar boshqa teatrga bosh olib ketishgan va hokozolar yuz bergandi. O‘zimizning Yozuvchilar Uyushmasida ham ana shunday qisqa muddatli bo‘linish yuzaga kelib, bo‘linish tarafdorlari Adiblar Ittifoqini tashkil qilish uchun “Navoiy 30”dagi majlislar zaliga yig‘ilishdi. Yangilanish va mustaqillik tarafdorlari bo‘lgan bu yozuvchilar yangi uyushma Nizomini yaratishga doir masalalarni muhokama qilayotganda orqa qatorni band qilgan yoshlar qandaydir qog‘ozdagi yozuv ostiga imzo chekish uchun bir-birlariga oshira boshlashdi. Menga yetib kelganida, uni o‘qib ko‘rsam, katta yozuvchilardan mustabid tuzum davrida olgan unvon va mukofotlardan voz kechilishini yosh ijodkorlar avlodi talab qilmoqda ekan. Bu talabnomaning ijodkori kim ekan, deya qatorimizda o‘tirganlarga razm solsam, kutganimday A’zam: ”Imzo cheking!” degandek imo qilayapti. Bu talabnomadan bir narsa chiqishiga ishonmasam-da, eldan chiqmaslik uchun imzo chekkancha boshqalarga uzatdim.
O‘zini yosh ijodkor, deb sanaydiganlarning aksariyati imzo chekib bo‘lgach, talabnoma hay’atga uzatildi. Bu talabnomaga hay’atdagilar norozilik bildirishdi. Bunga qarshi yosh ijodkorlar majlisni tashlab chiqishdi. Koridor norozi yoshlarning g‘ala g‘ovuri bilan to‘ldi. Ichkaridan chiqqan kimdir bizdek beboshlarni yo‘lga solish, murosai madora qilish uchun elchilik qilib, oxiri yana ichkariga qaytib kirdik. Ana shunaqa kunlar edi…
* * *
A’zam bilan Chori bir joyda ishlabgina qolmay, ko‘p narsalarda bir xil dunyoqarashga ega, ikkovlari ham shoir Rauf Parfining ashaddiy shogirdlari bo‘lib, deyarli har kuni ustozlarini yo‘qlab turishardi. Ikkalasi xam o‘ta murosasiz, haqiqatni ochiq-oshkor yuzingga aytib qo‘yaverishardi.
“Haq so‘zni bitmoqqa sarflangan siyoh
Jangda tomgan qondek qadrli bo‘lar!”
(A’zam O‘ktam)
O‘sha, saksoninchi yillarning oxirlarida namoz o‘qish tugul, ro‘za tutishlarni xam maxfiy bajarishganlaridan, A’zam bilan Chori namoz o‘qish uchun tinchgina, xoli xona izlab topgunlaricha yoz kunlari o‘n olti qavatli ishxonamiz peshtoqidagi katta soat ostida joylashgan balkonning( o‘n beshinchi qavatda) pana joylaridan foydalanib yurishgan. Aksar xonalarda besh-oltitadan, buning ustiga, turli millat, g‘ayridin hamkasblar ishlashgani uchun (rahbarlarning xonasi bundan mustasno, albatta), oxiri mening oldimga kelishdi. Mening xonam koridorning eng oxirida joylashgan bo‘lib, bir o‘zim ishlardim. “Xonaningizni savob yo‘lida yarim soatlarga ijaraga berib tursangiz, – dedi A’zam vaziyatni tushuntirib. — Agar istagingiz bo‘lsa, bizga qo‘shiling!” Men xonam kalitini A’zamga berib, o‘zim tushlik qilib kelish uchun ko‘chaga chiqib ketdim. Shu-shu, tushlik va asr paytlari xonani A’zam, Chori va Rauflarga qoldirib, o‘zim yo tushlik qilgani yo chekib kelish uchun chiqib ketadigan bo‘ldim. Oradan biror yillar o‘tib, yurtimiz istiqlolga erishdi va A’zamlarning yashirincha namoz o‘qishlari ham nihoyasiga yetib, ishxonaning o‘zida namozxonlarga alohida xona ajratildi.
** *
Milliy istiqlol harakati borayotgan o‘sha yillarda unga aloqadorligimizni iloji boricha namoyon qilishga tirishardik. Umrining katta qismi Stalin qatag‘onlari, urush va qahatchilik yillariga to‘g‘ri kelgan katta yoshdagilarning ehtiyotkorligidan farqli o‘laroq, nisbatan tinch va to‘kin yillarda voyaga yetgan bizdek yoshlarda tavakkalchilik, yangilikka intilish tuyg‘usi baland edi. Milliy qadriyatlarni tiklashga urinardik. Bu juda qaltis yo‘l bo‘lib, sal me’yoridan oshirib yuborsang millatchiga aylanib, milliy mahdudlik ko‘chasiga kirib qolishing ham hech gapmasdi. O‘sha paytlarda milliylikka qaytishni namoyish qilgim kelib, ishga oq yaktagu oq shim, boshga do‘ppi kiygan holda “g‘oz yurish” ila kela boshladim. Qishloqdan to‘nimni ola kelib, uni kreslomga “kiydirib” qo‘ydim.
Oradan bir hafta o‘tib, dam olish kunlari vodiyga ketgan A’zam mendan ham o‘tgan holda, oq yaktagu ishtonda, oyoqda mahsi-kovush, belida shoyi belbog‘ bilan ishxonaga tashrif buyurdi. Koridordagi g‘ala-g‘ovurni ilg‘ab, xonamdan chiqsam, ikkala tahririyatdagi qiz-juvonlar kimnidir o‘rab olgancha nimalarnidir muhokama qilishyapti. O‘sha paytda ishxonama-ishxona narsa sotib yuradiganlar paydo bo‘lganligidan biror narsa sotishyapti, shekilli deya ularga yaqinlashsam, ayollar olomoni A’zamning egnidagi kiyimlarni tomosho qilishayotgan ekan. “Gap yo‘q! — dedim A’zam bilan qo‘l berib ko‘risharkanman. — Belbog‘ni bog‘labsiz-u, unga pichoqni osib olmabsiz.” “Unisiyam bor!” dedi A’zam va mahsining qo‘njidan qinga solingan chust pichog‘ini olib ko‘rsatganida, ayollar xona-xonalariga tarqashib, tomoshayam tugadi.
* * *
Istiqlol arafasi bo‘lgan 1991 yil boshidan men ham “Cho‘lpon” nashriyotiga muharrir sifatida ishga kirdim va shu paytgacha ijodkor do‘stim bo‘lib yurgan A’zam bo‘lim mudiri sifatida boshlig‘imga aylandi. Qo‘l ostidagi xodim sifatida unga ko‘p aziyatlar yetkazib turardim. Ayni defitsitlar payti bo‘lganligidan, ishxonamizning yonidagi SUMga kamyob mollar chiqarilib turar, xaridorlar ikki-uch soatlab navbatda turib, bitta pasportga bittadan narsa sotib olishardi. Ravshan Fayz ikkalamiz ishdan “quyon” bo‘lgancha uch qavatli SUMda turli navbatlardan joyni band qilib, bir-ikkita narsa xarid qilgancha ishxonaga qaytardik. A’zam meni tergay olmay: ” Stolingizga ish tashlab qo‘ydim, vaqtingiz bo‘lsa ko‘rarsiz”, deya olardi, xolos.
Ko‘pchiligimiz turli viloyatlardan kelganligimiz uchun, juma kunlari tushdan keyin yurtiga jo‘nab ketish, dushanba kuni esa ishga bir-ikki soat kech yetib kelish odat bo‘lib qolgandi. Ana shunday dushanbalardan birida men tong-sahar Bekobod avtostansiyasidan Toshkentga qatnaydigan avtobusga chiqib olish uchun kimsasiz yo‘lda ketayotsam, bir “Jiguli” yonimdan o‘tib ketib, ancha narida to‘xtadi va birov meni chaqirishga tushdi.
Tong qorong‘usida uning kimligini bilolmay, mashinaga yaqinlashsam, A’zam vodiydan kelayotgan ekan (U paytlarda vodiyga Bekobod orqali qatnalardi). “O‘tiring mashinaga!” dedi va meni hamrohlariga tanishtirdi. Boshliq va uning xodimi an’anaga ko‘ra ishga kech qolayotgan edik. Meni Sobir Rahimov (hozirgi “Olmazor”) metro bekatida qoldirisharkan, A’zam: ”Men mana bularni falon klinikadagi tanish professorga ko‘rsatib, joylashtirib, xudo xohlasa, tushdan keyin ishxonaga o‘taman, so‘rab qolishsa meni shu o‘rtada yuruvdi deb qo‘yarsiz!” dedi. Men unga javoban: ”Nimalar deyapsiz, boshliqlar kechikmaydi, ular ushlanib qolishadi, xolos!” dedim va bekatda farg‘onacha, a’zamona qahqaha yangradi.
* * *
Inson umri savollardan iborat. Mevali darat bahorda qiyg‘os gulga kirgandek, inson ham umrning turli fasllarida savollardan iborat gullarga burkanadi. Bolalikdagi bu savollarning aksariyati boshqalarga berilsa, bora-bora faqat o‘ziga atalgan savollarga javob izlash tafakkur bandalarining mashg‘ulotiga aylanib qoladi. Savolsiz odamlar esa mevasiz daraxtdek, o‘tinlikka yaraydilar, xolos…
A’zamning ko‘plab she’rlari biror savolga yoki savollar karvoniga asoslangan holda yoziladi yoki savol berish bilan tugaydi:
…O‘zingni kim deya bilding dunyoga?
…Qaysi yo‘lga kiribman,
Qay sori ketti pirim?
…Barin javobin so‘raganingda,
Yuzingga qandoq qarayman?
…“Bideh qon” — “Qon ber”dan
Qolganmi dehqon?
…Bir kun kelsa (Chindan-da kelar),
Qandoq javob beraman ul on:
Qalamlarga til bitsa agar,
Bitsa agar qog‘ozlarga jon?
…Girdobiga tortar o‘jar savollar.
…Kim erdik, kim bo‘ldik, kim bo‘lurmiz biz?
…Kim dindan va’z o‘qir mayxonaga kelib?
Yo …Yildan yilga yetaklab o‘tgan
Orzularim ushalmadi-ku?!
* * *
A’zam bilan tez-tez askiya aytishib turardik. Bir kuni yangi tashkil etilgan “O‘zbekiston tabiati” gazetasida A’zamning bir betcha she’rlari surati bilan bosilib chiqdi. Shunga ishora qilgancha: ”O‘zbekiston tabiati”ga she’rlaringiz bilan katta zarar yetkazibsiz, uni qayta tiklanishiga ancha yillar kerak bo‘ladi!” deb askiya qildim va men ham she’rlarimni ko‘targancha o‘sha tahririyatga borib, Iqbol Mirzoga ularni tashlab keldim. Keyingi hafta mening ham she’rlarim suratim bilan bosilib chiqdi. Endi A’zam menga: ”O‘ebekiston tabiati”ga siz yetkazgan zararning oldida meniki holva-yu, og‘ayni! Endi u qayta tiklanmaydi! Ho-ho-ho-ov!” deya askiya qilgandi.
* * *
O‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilganidan so‘ng, 1991 yilda Qur’oni Karimni o‘zbek tilidagi tafsirini nashr qilish baxti “Cho‘lpon” nashriyoti chekiga tushdi. Bu ishning boshida turish A’zam boshliq bizning taxririyatga topshirilgandi. U paytlarda hali kompyuterlardan foydalanmasdik, mashinkalangan tekstni tipografiyaga tayyorlashdan oldin bir kishi asliyatni o‘qib, boshqasi matnni tekshirib borishi kerak, bu ishni kaminalari musahheh Shohida opa Soatova bilan amalga oshirardik. Bu ish jarayoni tufayli xonamizga rahbariyatdan bosh muharrir Anvar Obidjon, nashriyot direktori Nurali Qobul, Lavhul Mahfuzning tarjimoni Alouddin Mansur domlani boshlagancha tez-tez kirib turishardi.
* * *
Rauf Parfi shogirdlari orasida Chori Avaz, A’zam O‘ktam va Ilhom Ahror ham ruhan, ham ijodlari bilan ustozlariga yaqin kela olgan shoirlardir.
* * *
Sobiq Sho‘rolar saltanati parchalanib ketganidan so‘ng urush yillari yurtlaridan badarg‘a qilingan qrimtotorlar yurtiga qayta boshladi. A’zam oilasi bilan bir qrimtotorning uyida ijarada turishardi. Uy shoshilinch sotuvga qo‘yiladigan bo‘lib qoldi va ayni qish kunida oladigan xaridor chiqdi.
“Uf tortar ayolim,
Xunob xo‘jayin.
Ichimda o‘zimni so‘kaman nuqul:
“O‘g‘il-qizingga joy hozirlamayin
To‘maris demay o‘l,
Temur demay o‘l!”
Uyning yangi sohiblari ijarachilarning ahvolini tushinishib, to yangi ijaraxona topgunlaricha yashab turishlariga izn berishdi…
* * *
A’zam O‘ktamning she’rlaridan joy olgan ko‘plab satrlar “qanotli so‘z”larga aylanib ketgan. Mana ulardan ayrimlari:
…Shoirmas so‘zni ming ko‘ylarga solgan,
She’rni deb ming ko‘yga kirganlar shoir!
…Tanib, jilmayganing nikohdan ortiq!
…Hammasidan yov qochgani zo‘r:
Bolalaydi botirlar.
…Makkajo‘horizo — bir maydon ayol:
Yo‘rgaklangan bola kuchoqlab
Shukr namoziga saflangan.
…U o‘zini baland olmadi ,
Sen o‘zingni past tutding, xolos.
…Qulog‘imga yetdi yomon gap
Teshib o‘tgach onam ko‘ksini.
…Ertak aytsang o‘g‘lingga,
Uxlatmaslik uchun ayt.
…Muhabbatni ermak deb o‘ylar
Muhabbatdang tug‘ilmaganlar.
…Tingladim: alqar baliq ham
Tama bilmas kimsani .
…Yig‘lab janozamga kelsang- o‘lardim.
…Berganimmas, totgan tuz yodimdadir.
…To‘ygunimcha yeyman pushaymon,
Orqasidan chekaman afsus.
* * *
A’zam bilan yana 1997 yilda bir yilga yaqin Do‘rmondagi Ijod uyida qo‘shnichilikda yashadik. Men “O‘zteleradiokompaniya”ga muharrirlikka ishga kirgandim va yashash joyim bo‘lmagani uchun Uyushma a’zolariga beriladigan bir oylik pansiondan foydalanib, uch qavatli korpusdagi xonada yashay boshladim. A’zam ham shu yerdagi xonalardan birida mendek vaqtincha yashab turgan ekan. Uni ko‘rmaganimga to‘rt-besh yillar bo‘lib qolgandi (1992 yilda men Bekoboddagi “O‘zmetkombinat”ga tarjimon bo‘lib ishga ketgandim). Bu orada ikkalamiz ham do‘stlarimizdan ajralgandik. Chori Avaz 1992 yil kuzida, Ravshan Fayz esa 1995 yilning avgust oxirida vafot etishgandi.
A’zam juda vazminlashgan, ilgargidek yayrab kulmas, o‘zim yo‘qlab bormasam xonasidan chiqavermasdi. Oilaviy muammolari bor bo‘lsa kerak deb o‘ylardim va so‘rab-surishtiravermasdim. Bu orada pansion muddati tugab, yana boshpana izlashga tushdik. A’zam andijonlik shoir To‘lan Nizom ijaraga olgan ikki qavatli chorbog‘da yashay boshladi. Muhammad Yusuf o‘zining chorbog‘idan menga joy berdi. Kech tushgan mahallari uyquga yotishdan oldin bog‘ni aylanib kelish uchun ko‘chaga chiqardim va A’zamni chorbog‘iga ovoz berib, uni ko‘chaga chaqirib olardim. Ikkalamiz poyu-piyoda tungi sayrga chiqib, sal teparoqdagi Shavkat Rahmonning chorbog‘iga yetgach, u yerda yashayotgan yozuvchi Nabijon Boqiyni chaqirib olardik.
Keyin uchovlashib asosiy korpus hovlisiga borib, tashqarida biror tanish kishi o‘tirgan bo‘lsa, yarim soatcha suhbatlashib ortga qaytardik. O‘sha paytlarda korpusda dam olayotgan shoir Sayyor, xorazmlik shoir Matnazar Abdulhakim yoki yozuvchi Shukur Xolmirzayev uchrab qolardi. Shukur akaga yurishdan ko‘ra o‘tirib gaplashish ma’qul kelar va buni shunday izohlardi: “Bir uzoq umr ko‘rgan odam shunday degan ekan: “O‘tirishga imkon borida tikka turmadim, yotishga imkon borida o‘tirmadim!..”
Matnazar akaning gapi esa: ”Yuringlar, sizlar bilan bog‘ni aylanib qaytay!” To‘rtovlashgancha uzum ishkomlari ostidagi qorong‘u yo‘lakda bir tog‘dan, bir bog‘dan gaplashgancha ketar ekanmiz, har kecha yotishdan oldin yengilgina bog‘ aylana yugurishu jismoniy mashqlar bilan shug‘ulladigan yozuvchi Primqul aka Qodirov yonimizdan chopib o‘tib ketar, buni birov bilsa, birov payqamay ham qolardik.
Darvoqe, o‘sha kunlarda Shukur aka A’zamjonning yo‘lini to‘sib: “Uka, har tomonlama to‘kis yigitsiz, ammo bitta kamchiligingiz bor”, deydi. “Qanaqa kamchilik ekan, tuzatamiz, Shukur aka?” deb so‘raydi A’zam kulimsirab. “Surxondaryodan emassiz-da, A’zamjon!” deydi Shukur aka. A’zamjon xandon otib yuboradi. Shu kuni ular o‘rtasida bo‘lib o‘tgan ajabtovur suhbat butun Do‘rmon bog‘iga tarqaladi.
* * *
Ana shunday tungi kezishlariimzdan birida, tepamizdagi osmonda yulduzlar oralab ko‘z ilg‘amas tezlikda suzib o‘tayotgan dumli yulduz – kometa suhbatimiz mavzusi bo‘lib qoldi. Matnazar aka dumli yulduzga ta’rif berib, u har o‘ttiz besh yilda bir marta mana shunday tungi osmonda bir yarim-ikki oy mobaynida ko‘rinib, Yer sayyoramiz yonidan nisbatan abadiy yo‘lida davom etib o‘tishini aytdi: “O‘rtacha sakson yil yashaydigan odam uni umrida ikk marotiba ko‘rishi mumkin. Men buni bolalik paytlarim ko‘rgandim. Endi mana ikkinchi marotiba ko‘ryapman. Uchinchi marotiba ko‘rish nasib qiladimi-yo‘qmi, xudo biladi…”
Uchar yulduz kelar qaytib,
Qaytarmikan o‘chgan yulduz.
Foniylikning diyoridan
Boqiylikka ko‘chgan yulduz.
Muallif haqida: Olloyor Begaliyev — shoir,Usmon Nosir nomidagi mukofot sovrindori. Tojikistonning Nov tumanida tug‘ilgan. 1980-yillarda adabiyotga kirib kelgan shoirlar avlodiga mansub. Bir necha she’riy va nasriy to‘plamlar muallifi. “Gulxan” jurnalida, O‘zbekiston televideniyesida, “Cho‘lpon” nashriyotida, yana bir qator gazeta-jurnallarda ishlagan. Bugungi kunda erkin ijodkor sifatida faoliyat yuritadi.
A’zam Oktam. Kuzda kulgan chechaklar (1990) by Khurshid Davron on Scribd
