“Мавлоно Саккокий Мовароуннаҳрдиндур. Самарқанд аҳли анга кўп муътақиддурлар ва бағоят таърифин қилурлар…Бу матлаъни анга иснод қилурларким:

Не нозу бу, не шевадур, эй жоду кўзлук шўхшанг,
Кабки дарий товусда йўқ албатта бу рафтору ранг.

Қабри ҳам ул сори ўқдур…” (Алишер Навоий. “Мажолисун нафоис”дан)

САККОКИЙ
ҒАЗАЛЛАР ВА ҚАСИДА

Саккокий Соҳибқирон Амир Темур ва темурийлар даврида яшаб ижод қилган шоирлардан биридир. Унинг девони қўл ёзма ҳолидай сақланиб қолган. Шоир ёзган қасидалар унинг қачон яшагани ҳақида маълумот беради. Хусусан, темурийзодалар Халил Султон билан Мирзо Улуғбекка бағишлаган қасидалари шоирнинг тахминан 14-асрнинг 70-80-йилларида туғилиб, 15-асрнинг ўрталарида вафот этганидан маълумот беради.

Алишер Навоийнинг “Мажолисун нафоис”да ёзганидан бўлак “Хутбаи давовун”да ҳам Саккокий ҳақида шундай маълумотларини қолдирган: “…уйғур иборатининг фусаҳосидин ва турк алфозининг булағосидин Мавлоно Саккокий ва Мавлоно Лутфийким,бирининг ширин абъёти ижтиҳоди Туркистонда беғоят ва бирининг латиф ғазалиёти интишиори Ироқ ва Хуросонда бениҳоятдурур, ҳам девонлари мавжуд бўлғай”.

Алишер Навоийнинг ушбу баҳоси Саккокийнинг ўз замонасида жуда машҳур бўлганини ҳамда шеъриятининг халқ ва ижод аҳли орасида кенг ёйилганини кўрсатади. Саккокий – адибнинг тахаллуси. Унинг номи маълум эмас. «Саккокий»нинг маъноси «пичоқчи» демакдир. Бу адиб шуғулланган касбга ишора. Саккокийнинг туғилган ва вафот этган йиллари маълум эмас. Аммо у ёзган асарлар орасида бир неча қасидалар мавжуд. Бу қасидалар аниқ бир тарихий шахсларга бағишланган. Улар орасида Халил Султон, Арслон Хўжа Тархон, Хўжа Муҳаммад Порсо ва Улуғбеклар бор.

Маълумки, Халил Султоннинг ҳукмронлик йиллари 1405–1409- йилларга тўғри келади. Арслон Хўжа Тархон Аҳмад Югнакийнинг«Ҳибат ул-ҳақойиқ» асарини кўчиртирган шахс сифатида тарихда қолган. Бу воқеа 1444- йилда Самарқандда содир бўлган эди. Мирзо Улуғбекнинг ҳаёт саналари эса 1394–1449- йилларга оид. Агар қасида ёзиш анча мураккаб иш бўлиб, бунинг учун муайян ижодий тажриба тўпланиши зарурлигини эътиборга олсак, Халил Султонга бағишланган қасида ёзилган пайтларда (1405–1409- йиллар) Саккокийнинг қалами анчагина чархланганини ҳис этиш мумкин. Демак, Саккокий ХIV асрнинг иккинчи ярмида,эҳтимолки охирги чорагида туғилган. Саккокий ўзбек ва форс-тожик тилидаги манбаларни пухта ўрганиб чиққан, улардан ўз асарларида ижодий фойдаланган. Адиб асарларини мутолаа қилиш жараёнида Фирдавсий, Низомий Ганжавий, Шайх Муслиҳиддин Саъдий, Хўжа Ҳофиз Шерозий цингари машҳур адиблардан ижодий озиқланганини ҳис этиш мумкин. Аммо туркий тилда яратилган асарлар Саккокий ижодига кучлироқ таъсир кўрсатган.

Айниқса, халқ оғзаки ижоди Саккокий ижодининг гуркираб кетишида муҳим омил бўлган. Саккокий – ғазалнавис шоир. Унинг ғазалларида ишқ, ошиқлик, ҳижрон изтироблари, висол лаззати, ошиқ қалб кечинмалари жуда усталик билан тасвирланади. Адибнинг Улуғбек ҳақидаги қасидаси ҳам машҳур. Қасидада Улуғбекнинг одил шоҳ, заковатли инсон сифатидаги қиёфаси маҳорат билан чизиб берилган. Булар Саккокийнинг ўзбек адабиёти учун қўшган муносиб ҳиссасидир.

Саккокий ижоди замондошларимиз завқ-у эҳтиромига ҳар доим сазовор бўлаверади. Айни шу хислатлари билан у улкан тарбия мактаби бўлиб ҳам қолаверади.

ҒАЗАЛЛАР

* * *

Ким эрмас ул ой мубталоси,
Ёлғуз менга йўқ анинг балоси.

Тушти бу заиф жонимға дарди,
Ўлмактин изин йўқ ул давоси.

Бергуси ғариб бошимни елга,
Рухсора-у зулфининг ҳавоси.

Ким кўрса анинг кўзини айтур:
Не турфа эрур бу турк балоси?

Туркона ир ирлағунча онинг,
Куйдурди мени ялай-булоси.

Ойина сенинг юзинг кўрубон,
Лоф урса, юзунда йўқ сафоси.

Дарду, ғаму, ранжу мену ўлмоқ
Саккокийга бўлди жон ғизоси.

«Ўзбек адабиёти» 4 жилдлик антологияси 1 жилдида (Тошкент, 1959) сўнгги сатр қуйидагича берилган:

Саккокийга бўлди жон азоси.

* * *

Эй гул, юзингга ҳуру пари бандайи жони,
Толтек бўюнг озоди эрур сарви равони.

Хўблар сони йўқ Чину, Хитой, Хўтан ичра,
Етмас санга лекин тилаган дунёда соний.

Ул тишингу эрнингни кўриб бир куларингда,
Бу икки кўзум лаълу гуҳар баҳри-ю кони.

Юзингни қилур тоза кўзум ёши-ю оҳим,
Гул тоза бўлур топса вале обу ҳавони.

Ушшоқ қонин тўккали эл*га қилич олсанг,
Ким илгару тутмас бўюн – ўз бўйнина қони.

Ойдур сенинг олингда бу кун бир ҳабаший қул,
Тонса юзида зоҳир ўлур доғ нишони.

Он дерлар эмиш кўрклу кишилар намакингга,
Саккокий сенинг юзунга боқса кўрар они.

* эл — қўл

* * *

Бўюнгтек бутмади бўстон аро сарви равон, эй жон,
Юзунгтек ҳам очилмади чаманда гулистон, эй жон.

Ўқунгузнунг бошоқинға кўнгул муштоқ, кўз ошиқ,
Булар толашмоқин бўлди ул икки ора қон, эй жон.

Агар Рум аҳлина зулфунг ҳабашнинг лашкарин солса,
Кўнгул илгинда ул соат топилмас ҳеч амон, эй жон.

Сенинг лаълингдин уфтониб қизорур лаъл қон ичра,
Ҳасад элтур менинг юзум кўрибон заъфарон, эй жон.

Юзунг давринда кўзларим гаҳи лаълу, гаҳи лўлу,
Чиқорур кўрса бу санъат, уёлур баҳри кон, эй жон.

Фалак Сакокига букун қулунмен дер,жиҳат зоҳир,
Тун ахшом итларинг бирла ўтурмуш бир замон, эй жон.

* * *

Қаро кўз бирла бир ғамза қилиб юз минг жафо қилма,
Карашма бирла оламни менингтек мубтало қилма.

Менинг бу хаста жонимға сенинг дардинг эрур марҳам,
Қиёматга тикин ҳаргиз бу дардимға даво қилма.

Мени, эй ой, қўрқармен қилиб дунёда саргашта,
Эшикинг тупроқин кўзга топилмас тўтиё қилма.

Фироқинг бўтаси ишра қонимни сизғирур ҳар дам,
Юзумни олтун этколи ғамингни кимиё қилма.

Ахир,бегона деб гирён эшигиндин қувар бўлсанг,
Кулар юз кўргузуб аввал кишини ошино қилма.

Бағир қон айладинг жавру жафолар бирла, султоним,
Кўзум ёши била ҳар дам юзумдин можаро қилма.

Э Сакокий, бу шаҳ қобқин ғанимат тут, чу зулфиға
Аёқин боғлағон қушсен, учарға ҳеч ҳаво қилма.

* * *

Кўруб гултек юзунг жон пора-пора,
Жигар ҳам қилди ул қон пора-пора.

Жоним кўрган жафонинг мингда бирин,
Бўлур гар кўрса сандон пора-пора.

Куларда кўрса оғзи бирла тишин,
Бўлур гулнори хандон пора-пора.

Нетонг мунда ўзин чок этса ғунча,
Анингтек бўлди чандон пора-пора.

Бағир қон қилди амриндину бўлди
Кўзумда лаълу маржон пора-пора.

Сақоқин киш яқоси ўпканидин
Жоним чоку гирибон пора-пора.

Кўнгул Саккокийтек жон бирла рози,
Жигарни қилса ул жон пора-пора.

* * *

Фурқатингда,эй пари, тан куйди-ю жон йиғлади,
Дамбадам худ қайғудин икки кўзум қон йиғлади.

Ҳеч даво йўқ дардким жонимда бор, они кўруб
Тўнин чок этти табибу дору дармон йиғлади.

Дур тишинггу гул юзунг васфидин кечти ҳадис,
Шамъ ҳайрат ўтина ёнди-ю сўзон йиғлади.

Эшикингда ит бикин бостим неча йил қоврулуб,
Ушбу ҳолимни кўруб кофир, мусулмон йиғлади.

Йиғлади ҳатто рақибнинг келғондан раҳми манга,
Бори ул қаттиқ кўнгуллук чинму ёлғон йиғлади.

Билдилар юздин кўруб Саккокий ҳолин сўрмайин,
Хосу ому шаҳру деҳ, донову нодон йиғлади.

 

* * *

Агар қошимда ўшал гул узор бўлса эди,
Ғаме йўқ эрди, ғамим гар ҳазор бўлса эди.

Жоним фидоси анинг, кошки менинг бу таним
Оти туёқидин учқон ғубор бўлса эди.

Кўзум бағир қонидин юз нигор қилмас эди,
Агар кўнгулга мувофиқ нигор бўлса эди.

Бирор кўнгул ғамидин бўлса эрди воқиф дўст,
Не қайғу, душман агар сад ҳазор бўлса эди.

Ўларда қолмағай эрди кўнгулда бу ҳасрат,
Рақиб ит бикин эшикда зор бўлса эди.

Жонимға саҳл эрур эрди жафоси ағёрнинг,
Агар кўнгул била ул ёр ёр бўлса эди.

Рақиб тишламас эрди сени, эй Саккокий,
Анинг итича санга эътибор бўлса эди.

* * *

Сентек жаҳонда кўзлари айни бало қани?
Ментек анинг балоси била мубтало қани?

Ирнинг ақиқи гарчи жаҳонда ягонадур,
Чеҳраи менгизли ҳам яна бир қаҳрабо қани?

Кўзни ғубор тутти фироқингда йиғла-ю,
Изинг тўзиндан ўзга анга тўтиё қани?

Лаълинг шароби бўлди кўнгул дардина даво,
Бу дард жонға етти, вале ул даво қани?

Юзумни олтун этти сенинг ишқинг, эй санам,
Мундоқ бақирни олтун этар кимиё қани?

Қадду ҳадингға сарву гул ўзин тутар шабиҳ,
Ўнла бўю юзинда бу обу ҳаво қани?

Ҳуснунг закотин бергали бир қибла изласанг,
Саккокитек бу дунёда бир бенаво қани?

* * *

Жон ҳажр ўтина тушти, яна бизни унутма,
Зулфунг беки қад бўлди дуто, бизни унутма.

Қурбон бўлубон васлинг учун шукр ўтагайбиз,
( То ) бу маҳалдин, санамо, бизни унутма.

Йўқ эрди ризо кетгали бир лаҳза қошингдин,
Сендин чу йироқ солди қазо, бизни унутма.

Нортек янгоқинг фурқати ичра кўнгулу жон,
Ул куйди жудову бу жудо, бизни унутма.

Исо дамининг бор асари ҳар нафасингда,
Жон дардина, эй хулқи даво, бизни унутма.

Ҳижрон эвининг кунжин олиб кечаву кундуз,
Зулфу юзинга тилда сано, бизни унутма.

Саккоки ул ой манзилина худ эта билмас,
Сен етсанг агар анда, сабо, бизни унутма.

* * *

Эй ҳусн ганжи, бу заиф кўнглумни вайрон айлама,
Юз уза зулфунг тоғитиб, умрум паришон айлама.

Ҳар нокасу кас юзуна хуш тоза гул янглиғ кулуб,
Бағримни ҳар дам ғунчатек ҳасрат била қон айлама.

Нортек янгоқинг шуъласин сен кўргузуб ағёрға,
Ғайрат ўти ичра ёна бағримни барён айлама.

Барча халойиқ тўп бикин ташлар аёқинг уза бош,
Бу ишга зулфунг дол эрур, сен они чавгон айлама.

Бўлса қиёмат барчадин қилғон ишини сўрғуси,
Оз қил жафоу жаврни, мунча фаровон айлама.

Зулму ситамни зулфунгу кофир кўзунгга ўгартиб,
Бу кенг жаҳонни сен манга бир тор зиндон айлама.

Эй йинжу тишлик дилбарим, лаъли гуҳарборинг ҳақи,
Саккокининг икки кўзин ҳар лаҳза уммон айлама.

УЛУҒБЕК МАДҲИДА
Машҳура Ҳасанова

XV асрда Мовароуннаҳр ва Хуросонда илм-фан, адабиёт, санъат ва маданиятнинг XII-XIII асрларга нисбатан кенг тараққий этиши тасодифий бир ҳол эмас эди. Чунки, Амир Темур томонидан асос солинган темурийлар давлатининг пойтахти Самарқандга дунёдаги ўз касбининг моҳир уста ва наққошлари, шоир ва хаттотлари йиғилди ҳамда кейинги даврлар учун ҳам бу манба вазифасини ўтади.
Улуғбек Мирзо даврида Мовароуннаҳрда нафақат аниқ фанлар, балки бадиий адабиёт ҳам юксак даражада тараққий этганлиги қатор манбалардан маълум. Ҳатто туркий қасидачиликнинг тараққиёти босқичи ҳам шу даврга тўғри келади.

Саккокий XV аср қасидагўйлар ичида энг кўп туркий қасидалар ёзган шоир бўлиб, бизгача шоир қасидалари ва ғазаллари жамланган девонининг 2 та нотўлиқ, деярли бир хил: Британия музейида (тахминан ХVI аср ўрталарида кўчирилган нусха) 2079, Беруний номидаги шарқшунослик институтида (1937 йил Шоислом котиб томонидан кўчирилган нусха) 7685 рақами остида сақланаётган нусхалар етиб келган.

Саккокий девонида бир ҳамд, бир наът ва ўн бир мадҳ қасида мавжуд. Мадҳ қасидаларнинг биттаси Хожа Муҳаммад Порсога, биттаси Халил Султонга, бештаси Улуғбек Мирзога (ушбу қасидаларнинг биттаси Шоҳрух султонга бағишланган деган фикрлар ҳам мавжуд), тўрттаси Арслон Хожа Тархонга бағишланган. Жами қасидалар 407 байт ёки 814 мисрани ташкил этади.

Бир неча йиллар давомида шоир девонида Улуғбек Мирзога бағишланган икки қасида ўртасида ҳеч қандай белги қўйилмаганлиги, аниқроғи, кейинги қасида сарлавҳасиз бўлганлиги учун улар тўртта саналиб келинар эди.

Бу сарлавҳасиз, насибсиз 21 байтли қасида Наврўз байрами муносабати билан ёзилган бўлса керак. Чунки, матлаъда баҳор келиши билан олам шод бўлганлиги айтилиб, бу кун билан подшоҳ муборакбод этилади. Байрам муносабати билан тайёрланган базм, майин ёғаётган ёмғир тасвири берилади ва шундай кунда Аллоҳ ёмон кўздан сақлашлиги учун дуо ўқийлик, дея лутф этилади:

Келди маймуну ҳумоюн ийди олам бўлди шод,
Мақдами сизга муборак, бўлсин, эй Хусравниҳод.
Ишрат асбоби муҳайёву қамуғ борон зариф,
Сақласун Қодир ёмон кўздин ўқили “Ин якод”.

Кейинги байтдан бошлаб подшоҳ Мирзо Улуғбекнинг мадҳи келтирилиб, бундай байраму сарой Жамшид, Фаридун, £убодлар даврида бўлмаганлиги, Улуғбек юритаётган адолатни Нўширавон умрида кўрмаганлиги таъкидланади.

Қасидада шоир Мирзо Улуғбек давридаги дин ривожланганлиги, бидъат аҳли тўғри йўлга кирганлиги, зуҳду тақво юксалиб, исёну фасод аҳли йўқолганлиги, адолат мезони тузилиб, ростлик ривожланганлиги, фитна бозори бузилганлиги, ушбу байрамда мукофот тариқасида кийим олганларнинг саноғи бўлмаганлиги каби ижтимоий ҳаёт тасвирини келтиради.

Сўнгги икки байт дуо бўлиб, унда шоир анъанага мувофиқ Улуғбек Мирзога боқий ҳаёт тилайди:

Бўлғонинча дунёда ҳар йилда ийду завқу айш,
Юругонча ер юзи устида ходию жавод.
Сургонинча аблақи айёмни савти қазо,
Сен миниб давлат отин умрунгға бўлсун имтидод.

Барча даврларнинг машҳур сиймоси, давлат ва илм ишларини тенг юритган темурийларнинг энг машҳур вакилларидан саналган Мирзо Улуғбек ўз даврининг туркигўй шоирлари томонидан дин ва дунё ҳомийси сифатида эътироф этилди. Улар томонидан олим ва подшоҳнинг сиёсий, ижтимоий, илмий фаолияти юқори баҳоланди. Бу эса туркий қасидаларнинг мағзини ташкил этди.

ҚАСИДА
Мирзо Улуғбек мадҳи

Жаҳондин кетти ташвиш-у мабодойи амон келди,
Халойиқ, айш этинг, бу кун сурури жовидон келди.

Тан эрди бу улус барча анингтек жони бор ё йўқ,
Биҳамдиллаҳ ўғон фазли била ул танга жон келди.

Бу мавкиб гарди сурмоси топилмас эрди бериб жон,
Кўрунг кўз бирла ҳақ сунинким ўш хуш ройгон келди.

Аламтек барча бекларнинг боши кўкка керак текса,
Ким онлар такъя қилғоли бу қутлуғ остон келди.

Жаҳондин Аҳраман кетиб мусаххар бўлғой инсу жон,
Ким ўш тахтини ел кўтруб Сулаймони замон келди.

Бойинди тахтининг қадри, ўзунг тож кўкка тошлоди,
Адолат боғи сабз ўлди, чу Нўширавон келди.

Керак жон булбули тун-кун наводин тинмаса бир дам,
Чу дўстлариға хуррам ёз, адуларға хазон келди.

Раият қўй эрур, султон анга шўбону ё бўри,
Бўри ўлғо-ю қўй тинғой, чу Мусотек шубон келди.

Бу кундин сўнгра кўп тинғой раиятлар риоятдин,
Улус ҳаққида минг турла атодин меҳрибон келди.

Кўнгуллар бўлди хуш равшан кўруб қолмади бир зарра,
Қоронғулик кетиб, ҳоли чу хуршиди замон келди.

Севунсун хисрави олий гуҳар султон Улуғбекким,
Шаҳаншоҳ Шоҳруҳбектек шаҳи хисрав нишон келди.

Бу шаҳнинг лашкари қайси вилоят сори азм этса,
Фалакдин ҳар замон ул дам нидойи «ал-амон» келди.

Булар элга қилич – найза олиб ҳайжога кирганда,
Ҳеч иш келмоди аъдодин магар оҳу фиғон келди.

Бу лашкар етканин кўрсанг ясоб аъдонинг устига,
Соғинғойсен черик эрмас магар гурзу синон келди.

Шаҳаншоҳо, сенинг отинг шаҳи кишваркушо эрди,
Ол эмди дунёни кўктин, лақаб гетиситон келди.

Тавару қўй бикин душман, кўруб бахтинг қавийсини,
Ўз илгин боғлаб оллингға, заифу нотавон келди.

Кириб тулку бикин душман, инида ўлгай очлиқдин,
Не қилсун устина ҳайбат била шери жаён келди.

Қуруқ савдо пишурди-ю, вале хом этти ишларин,
Охир кўргул бу савдодин, бошиға не зиён келди.

Аё шоҳо, малак сийрат сенинг васфинг сўзи ичра,
Ўқийин эмди олингда яна бир достон келди.

Эшигинг тупроқи мажруҳ бўлғон жону танларға,
Шифолиқ марҳами бўлди, бисоти парниён келди.

Неким Нўширавон адл иши ичра қилди тақсирин,
Қамуғинға анинг бир-бир, шариф зоти замон келди.

Салотин дунёда кўп келди-ю, кечти сенингтек бир,
Фалакнинг гар тили бўлса айитсунким, қачон келди.

Малактек зуҳд-у тоатда ишингни мунтаҳо қилдинг,
Бу ишдин ложарам сидра сенга адно макон келди.

Қачон Кайвон бикин онлар сарой-у тоқи олийға,
Тилоса посбонлиқни, шаҳи Ҳиндустон келди.

Сенинг базмингда келтуруб, эшикка Зуҳрани гардун,
Деди танда эдинг адно, канизак мадҳхон келди.

Гадолар ройгон топғой зарурий моли Қорунни,
Яди байзо бикин илгинг, жаҳонға зарфишон келди.

Улусқа тўй берур бўлсанг, қўюб олтин кумуш гирда,
Мурассаъминжулар бирла, фалактин икки хон келди.

Қилич яшнатсанг урушта, анинг кай шуъласин душман,
Кўруб айтур: Қамуғ, ҳай-ҳай, қочинг, барқи ёмон келди.

Ўқунгни кўрса саҳмингдин сўнгугтек титрар аъзоси,
Дегай аъдоким ўш жонға, балойи ногаҳон келди.

Кишиким қаҳрингга учрар, шақоват бирла ул борди,
Вале лутфингни топғонға, саодатдин нишон келди.

Шаҳо, лутфунгни топқом деб дуочи банда Саккокий,
Белин жони била боғлаб, бу хизматга равон келди.

Эрурман хонадонингнинг кўнгул бирла дуочиси
Менга бурҳон тилосалар, сўзум худ чин аён келди.

Мамолик назми-ю, диннинг қуруғидур шариф зотинг,
Набитек шаръий ишингда, замиринг хурдадон келди.

Жаҳонда қарнлар тирик бўлуб иззат била турғил,
Азал вақтида чун отинг, шаҳи соҳибқирон келди.

“Mavlono Sakkokiy Movarounnahrdindur. Samarqand ahli anga ko‘p mu’taqiddurlar va bag‘oyat ta’rifin qilurlar…Bu matla’ni anga isnod qilurlarkim: Ne nozu bu, ne shevadur, ey jodu ko‘zluk sho‘xshang, Kabki dariy tovusda yo‘q albatta bu raftoru rang.Qabri ham ul sori o‘qdur…” (Alisher Navoiy. “Majolisun nafois”dan)

SAKKOKIY
G’AZALLAR VA QASIDA

Sakkokiy Sohibqiron Amir Temur va temuriylar davrida yashab ijod qilgan shoirlardan biridir. Uning devoni qo’l yozma holiday saqlanib qolgan. Shoir yozgan qasidalar uning qachon yashagani haqida ma’lumot beradi. Xususan, temuriyzodalar Xalil Sulton bilan Mirzo Ulug’bekka bag’ishlagan qasidalari shoirning taxminan 14-asrning 70-80-yillarida tug’ilib, 15-asrning o’rtalarida vafot etganidan ma’lumot beradi.

Alisher Navoiyning “Majolisun nafois”da yozganidan bo’lak “Xutbai davovun”da ham Sakkokiy haqida shunday ma’lumotlarini qoldirgan: “…uyg’ur iboratining fusahosidin va turk alfozining bulag’osidin Mavlono Sakkokiy va Mavlono Lutfiykim,birining shirin ab’yoti ijtihodi Turkistonda beg’oyat va birining latif g’azaliyoti intishiori Iroq va Xurosonda benihoyatdurur, ham devonlari mavjud bo’lg’ay”.

Alisher Navoiyning ushbu bahosi Sakkokiyning o’z zamonasida juda mashhur bo’lganini hamda she’riyatining xalq va ijod ahli orasida keng yoyilganini ko’rsatadi. Sakkokiy – adibning taxallusi. Uning nomi ma’lum emas. «Sakkokiy»ning ma’nosi «pichoqchi» demakdir. Bu adib shug’ullangan kasbga ishora. Sakkokiyning tug’ilgan va vafot etgan yillari ma’lum emas. Ammo u yozgan asarlar orasida bir necha qasidalar mavjud. Bu qasidalar aniq bir tarixiy shaxslarga bag’ishlangan. Ular orasida Xalil Sulton, Arslon Xo’ja Tarxon, Xo’ja Muhammad Porso va Ulug’beklar bor.

Ma’lumki, Xalil Sultonning hukmronlik yillari 1405–1409- yillarga to’g’ri keladi. Arslon Xo’ja Tarxon Ahmad Yugnakiyning«Hibat ul-haqoyiq» asarini ko’chirtirgan shaxs sifatida tarixda qolgan. Bu voqea 1444- yilda Samarqandda sodir bo’lgan edi. Mirzo Ulug’bekning hayot sanalari esa 1394–1449- yillarga oid. Agar qasida yozish ancha murakkab ish bo’lib, buning uchun muayyan ijodiy tajriba to’planishi zarurligini e’tiborga olsak, Xalil Sultonga bag’ishlangan qasida yozilgan paytlarda (1405–1409- yillar) Sakkokiyning qalami anchagina charxlanganini his etish mumkin. Demak, Sakkokiy XIV asrning ikkinchi yarmida,ehtimolki oxirgi choragida tug’ilgan. Sakkokiy o’zbek va fors-tojik tilidagi manbalarni puxta o’rganib chiqqan, ulardan o’z asarlarida ijodiy foydalangan. Adib asarlarini mutolaa qilish jarayonida Firdavsiy, Nizomiy Ganjaviy, Shayx Muslihiddin Sa’diy, Xo’ja Hofiz Sheroziy singari mashhur adiblardan ijodiy oziqlanganini his etish mumkin. Ammo turkiy tilda yaratilgan asarlar Sakkokiy ijodiga kuchliroq ta’sir ko’rsatgan.

Ayniqsa, xalq og’zaki ijodi Sakkokiy ijodining gurkirab ketishida muhim omil bo’lgan. Sakkokiy – g’azalnavis shoir. Uning g’azallarida ishq, oshiqlik, hijron iztiroblari, visol lazzati, oshiq qalb kechinmalari juda ustalik bilan tasvirlanadi. Adibning Ulug’bek haqidagi qasidasi ham mashhur. Qasidada Ulug’bekning odil shoh, zakovatli inson sifatidagi qiyofasi mahorat bilan chizib berilgan. Bular Sakkokiyning o’zbek adabiyoti uchun qo’shgan munosib hissasidir.

Sakkokiy ijodi zamondoshlarimiz zavq-u ehtiromiga har doim sazovor bo’laveradi. Ayni shu xislatlari bilan u ulkan tarbiya maktabi bo’lib ham qolaveradi.

G’AZALLAR

* * *

Kim ermas ul oy mubtalosi,
Yolg’uz menga yo’q aning balosi.

Tushti bu zaif jonimg’a dardi,
O’lmaktin izin yo’q ul davosi.

Bergusi g’arib boshimni yelga,
Ruxsora-u zulfining havosi.

Kim ko’rsa aning ko’zini aytur:
Ne turfa erur bu turk balosi?

Turkona ir irlag’uncha oning,
Kuydurdi meni yalay-bulosi.

Oyina sening yuzing ko’rubon,
Lof ursa, yuzunda yo’q safosi.

Dardu, g’amu, ranju menu o’lmoq
Sakkokiyga bo’ldi jon g’izosi.

«O’zbek adabiyoti» 4 jildlik antologiyasi 1 jildida (Toshkent, 1959) so’nggi satr quyidagicha berilgan:

Sakkokiyga bo’ldi jon azosi.

* * *

Ey gul, yuzingga huru pari bandayi joni,
Toltek bo’yung ozodi erur sarvi ravoni.

Xo’blar soni yo’q Chinu, Xitoy, Xo’tan ichra,
Yetmas sanga lekin tilagan dunyoda soniy.

Ul tishingu erningni ko’rib bir kularingda,
Bu ikki ko’zum la’lu guhar bahri-yu koni.

Yuzingni qilur toza ko’zum yoshi-yu ohim,
Gul toza bo’lur topsa vale obu havoni.

Ushshoq qonin to’kkali el*ga qilich olsang,
Kim ilgaru tutmas bo’yun – o’z bo’ynina qoni.

Oydur sening olingda bu kun bir habashiy qul,
Tonsa yuzida zohir o’lur dog’ nishoni.

On derlar emish ko’rklu kishilar namakingga,
Sakkokiy sening yuzunga boqsa ko’rar oni.

* el — qo’l

* * *

Bo’yungtek butmadi bo’ston aro sarvi ravon, ey jon,
Yuzungtek ham ochilmadi chamanda guliston, ey jon.

O’qunguznung boshoqing’a ko’ngul mushtoq, ko’z oshiq,
Bular tolashmoqin bo’ldi ul ikki ora qon, ey jon.

Agar Rum ahlina zulfung habashning lashkarin solsa,
Ko’ngul ilginda ul soat topilmas hech amon, ey jon.

Sening la’lingdin uftonib qizorur la’l qon ichra,
Hasad eltur mening yuzum ko’ribon za’faron, ey jon.

Yuzung davrinda ko’zlarim gahi la’lu, gahi lo’lu,
Chiqorur ko’rsa bu san’at, uyolur bahri kon, ey jon.

Falak Sakokiga bukun qulunmen der,jihat zohir,
Tun axshom itlaring birla o’turmush bir zamon, ey jon.

* * *

Qaro ko’z birla bir g’amza qilib yuz ming jafo qilma,
Karashma birla olamni meningtek mubtalo qilma.

Mening bu xasta jonimg’a sening darding erur marham,
Qiyomatga tikin hargiz bu dardimg’a davo qilma.

Meni, ey oy, qo’rqarmen qilib dunyoda sargashta,
Eshiking tuproqin ko’zga topilmas to’tiyo qilma.

Firoqing bo’tasi ishra qonimni sizg’irur har dam,
Yuzumni oltun etkoli g’amingni kimiyo qilma.

Axir,begona deb giryon eshigindin quvar bo’lsang,
Kular yuz ko’rguzub avval kishini oshino qilma.

Bag’ir qon aylading javru jafolar birla, sultonim,
Ko’zum yoshi bila har dam yuzumdin mojaro qilma.

E Sakokiy, bu shah qobqin g’animat tut, chu zulfig’a
Ayoqin bog’lag’on qushsen, ucharg’a hech havo qilma.

* * *

Ko’rub gultek yuzung jon pora-pora,
Jigar ham qildi ul qon pora-pora.

Jonim ko’rgan jafoning mingda birin,
Bo’lur gar ko’rsa sandon pora-pora.

Kularda ko’rsa og’zi birla tishin,
Bo’lur gulnori xandon pora-pora.

Netong munda o’zin chok etsa g’uncha,
Aningtek bo’ldi chandon pora-pora.

Bag’ir qon qildi amrindinu bo’ldi
Ko’zumda la’lu marjon pora-pora.

Saqoqin kish yaqosi o’pkanidin
Jonim choku giribon pora-pora.

Ko’ngul Sakkokiytek jon birla rozi,
Jigarni qilsa ul jon pora-pora.

* * *

Furqatingda,ey pari, tan kuydi-yu jon yig’ladi,
Dambadam xud qayg’udin ikki ko’zum qon yig’ladi.

Hech davo yo’q dardkim jonimda bor, oni ko’rub
To’nin chok etti tabibu doru darmon yig’ladi.

Dur tishinggu gul yuzung vasfidin kechti hadis,
Sham’ hayrat o’tina yondi-yu so’zon yig’ladi.

Eshikingda it bikin bostim necha yil qovrulub,
Ushbu holimni ko’rub kofir, musulmon yig’ladi.

Yig’ladi hatto raqibning kelg’ondan rahmi manga,
Bori ul qattiq ko’ngulluk chinmu yolg’on yig’ladi.

Bildilar yuzdin ko’rub Sakkokiy holin so’rmayin,
Xosu omu shahru deh, donovu nodon yig’ladi.

 

* * *

Agar qoshimda o’shal gul uzor bo’lsa edi,
G’ame yo’q erdi, g’amim gar hazor bo’lsa edi.

Jonim fidosi aning, koshki mening bu tanim
Oti tuyoqidin uchqon g’ubor bo’lsa edi.

Ko’zum bag’ir qonidin yuz nigor qilmas edi,
Agar ko’ngulga muvofiq nigor bo’lsa edi.

Biror ko’ngul g’amidin bo’lsa erdi voqif do’st,
Ne qayg’u, dushman agar sad hazor bo’lsa edi.

O’larda qolmag’ay erdi ko’ngulda bu hasrat,
Raqib it bikin eshikda zor bo’lsa edi.

Jonimg’a sahl erur erdi jafosi ag’yorning,
Agar ko’ngul bila ul yor yor bo’lsa edi.

Raqib tishlamas erdi seni, ey Sakkokiy,
Aning iticha sanga e’tibor bo’lsa edi.

* * *

Sentek jahonda ko’zlari ayni balo qani?
Mentek aning balosi bila mubtalo qani?

Irning aqiqi garchi jahonda yagonadur,
Chehrai mengizli ham yana bir qahrabo qani?

Ko’zni g’ubor tutti firoqingda yig’la-yu,
Izing to’zindan o’zga anga to’tiyo qani?

La’ling sharobi bo’ldi ko’ngul dardina davo,
Bu dard jong’a yetti, vale ul davo qani?

Yuzumni oltun etti sening ishqing, ey sanam,
Mundoq baqirni oltun etar kimiyo qani?

Qaddu hadingg’a sarvu gul o’zin tutar shabih,
O’nla bo’yu yuzinda bu obu havo qani?

Husnung zakotin bergali bir qibla izlasang,
Sakkokitek bu dunyoda bir benavo qani?

* * *

Jon hajr o’tina tushti, yana bizni unutma,
Zulfung beki qad bo’ldi duto, bizni unutma.

Qurbon bo’lubon vasling uchun shukr o’tagaybiz,
( To ) bu mahaldin, sanamo, bizni unutma.

Yo’q erdi rizo ketgali bir lahza qoshingdin,
Sendin chu yiroq soldi qazo, bizni unutma.

Nortek yangoqing furqati ichra ko’ngulu jon,
Ul kuydi judovu bu judo, bizni unutma.

Iso damining bor asari har nafasingda,
Jon dardina, ey xulqi davo, bizni unutma.

Hijron evining kunjin olib kechavu kunduz,
Zulfu yuzinga tilda sano, bizni unutma.

Sakkoki ul oy manzilina xud eta bilmas,
Sen yetsang agar anda, sabo, bizni unutma.

* * *

Ey husn ganji, bu zaif ko’nglumni vayron aylama,
Yuz uza zulfung tog’itib, umrum parishon aylama.

Har nokasu kas yuzuna xush toza gul yanglig’ kulub,
Bag’rimni har dam g’unchatek hasrat bila qon aylama.

Nortek yangoqing shu’lasin sen ko’rguzub ag’yorg’a,
G’ayrat o’ti ichra yona bag’rimni baryon aylama.

Barcha xaloyiq to’p bikin tashlar ayoqing uza bosh,
Bu ishga zulfung dol erur, sen oni chavgon aylama.

Bo’lsa qiyomat barchadin qilg’on ishini so’rg’usi,
Oz qil jafou javrni, muncha farovon aylama.

Zulmu sitamni zulfungu kofir ko’zungga o’gartib,
Bu keng jahonni sen manga bir tor zindon aylama.

Ey yinju tishlik dilbarim, la’li guharboring haqi,
Sakkokining ikki ko’zin har lahza ummon aylama.

ULUG’BEK MADHIDA
Mashhura Hasanova

XV asrda Movarounnahr va Xurosonda ilm-fan, adabiyot, san’at va madaniyatning XII-XIII asrlarga nisbatan keng taraqqiy etishi tasodifiy bir hol emas edi. Chunki, Amir Temur tomonidan asos solingan temuriylar davlatining poytaxti Samarqandga dunyodagi o’z kasbining mohir usta va naqqoshlari, shoir va xattotlari yig’ildi hamda keyingi davrlar uchun ham bu manba vazifasini o’tadi.
Ulug’bek Mirzo davrida Movarounnahrda nafaqat aniq fanlar, balki badiiy adabiyot ham yuksak darajada taraqqiy etganligi qator manbalardan ma’lum. Hatto turkiy qasidachilikning taraqqiyoti bosqichi ham shu davrga to’g’ri keladi.

Sakkokiy XV asr qasidago’ylar ichida eng ko’p turkiy qasidalar yozgan shoir bo’lib, bizgacha shoir qasidalari va g’azallari jamlangan devonining 2 ta noto’liq, deyarli bir xil: Britaniya muzeyida (taxminan XVI asr o’rtalarida ko’chirilgan nusxa) 2079, Beruniy nomidagi sharqshunoslik institutida (1937 yil Shoislom kotib tomonidan ko’chirilgan nusxa) 7685 raqami ostida saqlanayotgan nusxalar yetib kelgan.

Sakkokiy devonida bir hamd, bir na’t va o’n bir madh qasida mavjud. Madh qasidalarning bittasi Xoja Muhammad Porsoga, bittasi Xalil Sultonga, beshtasi Ulug’bek Mirzoga (ushbu qasidalarning bittasi Shohrux sultonga bag’ishlangan degan fikrlar ham mavjud), to’rttasi Arslon Xoja Tarxonga bag’ishlangan. Jami qasidalar 407 bayt yoki 814 misrani tashkil etadi.

Bir necha yillar davomida shoir devonida Ulug’bek Mirzoga bag’ishlangan ikki qasida o’rtasida hech qanday belgi qo’yilmaganligi, aniqrog’i, keyingi qasida sarlavhasiz bo’lganligi uchun ular to’rtta sanalib kelinar edi.

Bu sarlavhasiz, nasibsiz 21 baytli qasida Navro’z bayrami munosabati bilan yozilgan bo’lsa kerak. Chunki, matla’da bahor kelishi bilan olam shod bo’lganligi aytilib, bu kun bilan podshoh muborakbod etiladi. Bayram munosabati bilan tayyorlangan bazm, mayin yog’ayotgan yomg’ir tasviri beriladi va shunday kunda Alloh yomon ko’zdan saqlashligi uchun duo o’qiylik, deya lutf etiladi:

Keldi maymunu humoyun iydi olam bo’ldi shod,
Maqdami sizga muborak, bo’lsin, ey Xusravnihod.
Ishrat asbobi muhayyovu qamug’ boron zarif,
Saqlasun ?odir yomon ko’zdin o’qili “In yakod”.

Keyingi baytdan boshlab podshoh Mirzo Ulug’bekning madhi keltirilib, bunday bayramu saroy Jamshid, Faridun, ?ubodlar davrida bo’lmaganligi, Ulug’bek yuritayotgan adolatni No’shiravon umrida ko’rmaganligi ta’kidlanadi.

Qasidada shoir Mirzo Ulug’bek davridagi din rivojlanganligi, bid’at ahli to’g’ri yo’lga kirganligi, zuhdu taqvo yuksalib, isyonu fasod ahli yo’qolganligi, adolat mezoni tuzilib, rostlik rivojlanganligi, fitna bozori buzilganligi, ushbu bayramda mukofot tariqasida kiyim olganlarning sanog’i bo’lmaganligi kabi ijtimoiy hayot tasvirini keltiradi.

So’nggi ikki bayt duo bo’lib, unda shoir an’anaga muvofiq Ulug’bek Mirzoga boqiy hayot tilaydi:

Bo’lg’onincha dunyoda har yilda iydu zavqu aysh,
Yurugoncha yer yuzi ustida xodiyu javod.
Surgonincha ablaqi ayyomni savti qazo,
Sen minib davlat otin umrungg’a bo’lsun imtidod.

Barcha davrlarning mashhur siymosi, davlat va ilm ishlarini teng yuritgan temuriylarning eng mashhur vakillaridan sanalgan Mirzo Ulug’bek o’z davrining turkigo’y shoirlari tomonidan din va dunyo homiysi sifatida e’tirof etildi. Ular tomonidan olim va podshohning siyosiy, ijtimoiy, ilmiy faoliyati yuqori baholandi. Bu esa turkiy qasidalarning mag’zini tashkil etdi.

QASIDA
Mirzo Ulug’bek madhi

Jahondin ketti tashvish-u mabodoyi amon keldi,
Xaloyiq, aysh eting, bu kun sururi jovidon keldi.

Tan erdi bu ulus barcha aningtek joni bor yo yo’q,
Bihamdillah o’g’on fazli bila ul tanga jon keldi.

Bu mavkib gardi surmosi topilmas erdi berib jon,
Ko’rung ko’z birla haq suninkim o’sh xush roygon keldi.

Alamtek barcha beklarning boshi ko’kka kerak teksa,
Kim onlar tak’ya qilg’oli bu qutlug’ oston keldi.

Jahondin Ahraman ketib musaxxar bo’lg’oy insu jon,
Kim o’sh taxtini yel ko’trub Sulaymoni zamon keldi.

Boyindi taxtining qadri, o’zung toj ko’kka toshlodi,
Adolat bog’i sabz o’ldi, chu No’shiravon keldi.

Kerak jon bulbuli tun-kun navodin tinmasa bir dam,
Chu do’stlarig’a xurram yoz, adularg’a xazon keldi.

Raiyat qo’y erur, sulton anga sho’bonu yo bo’ri,
Bo’ri o’lg’o-yu qo’y ting’oy, chu Musotek shubon keldi.

Bu kundin so’ngra ko’p ting’oy raiyatlar rioyatdin,
Ulus haqqida ming turla atodin mehribon keldi.

Ko’ngullar bo’ldi xush ravshan ko’rub qolmadi bir zarra,
Qorong’ulik ketib, holi chu xurshidi zamon keldi.

Sevunsun xisravi oliy guhar sulton Ulug’bekkim,
Shahanshoh Shohruhbektek shahi xisrav nishon keldi.

Bu shahning lashkari qaysi viloyat sori azm etsa,
Falakdin har zamon ul dam nidoyi «al-amon» keldi.

Bular elga qilich – nayza olib hayjoga kirganda,
Hech ish kelmodi a’dodin magar ohu fig’on keldi.

Bu lashkar yetkanin ko’rsang yasob a’doning ustiga,
Sog’ing’oysen cherik ermas magar gurzu sinon keldi.

Shahanshoho, sening oting shahi kishvarkusho erdi,
Ol emdi dunyoni ko’ktin, laqab getisiton keldi.

Tavaru qo’y bikin dushman, ko’rub baxting qaviysini,
O’z ilgin bog’lab ollingg’a, zaifu notavon keldi.

Kirib tulku bikin dushman, inida o’lgay ochliqdin,
Ne qilsun ustina haybat bila sheri jayon keldi.

Quruq savdo pishurdi-yu, vale xom etti ishlarin,
Oxir ko’rgul bu savdodin, boshig’a ne ziyon keldi.

Ayo shoho, malak siyrat sening vasfing so’zi ichra,
O’qiyin emdi olingda yana bir doston keldi.

Eshiging tuproqi majruh bo’lg’on jonu tanlarg’a,
Shifoliq marhami bo’ldi, bisoti parniyon keldi.

Nekim No’shiravon adl ishi ichra qildi taqsirin,
Qamug’ing’a aning bir-bir, sharif zoti zamon keldi.

Salotin dunyoda ko’p keldi-yu, kechti seningtek bir,
Falakning gar tili bo’lsa ayitsunkim, qachon keldi.

Malaktek zuhd-u toatda ishingni muntaho qilding,
Bu ishdin lojaram sidra senga adno makon keldi.

Qachon Kayvon bikin onlar saroy-u toqi oliyg’a,
Tilosa posbonliqni, shahi Hinduston keldi.

Sening bazmingda kelturub, eshikka Zuhrani gardun,
Dedi tanda eding adno, kanizak madhxon keldi.

Gadolar roygon topg’oy zaruriy moli Qorunni,
Yadi bayzo bikin ilging, jahong’a zarfishon keldi.

Ulusqa to’y berur bo’lsang, qo’yub oltin kumush girda,
Murassa’minjular birla, falaktin ikki xon keldi.

Qilich yashnatsang urushta, aning kay shu’lasin dushman,
Ko’rub aytur: Qamug’, hay-hay, qoching, barqi yomon keldi.

O’qungni ko’rsa sahmingdin so’ngugtek titrar a’zosi,
Degay a’dokim o’sh jong’a, baloyi nogahon keldi.

Kishikim qahringga uchrar, shaqovat birla ul bordi,
Vale lutfingni topg’ong’a, saodatdin nishon keldi.

Shaho, lutfungni topqom deb duochi banda Sakkokiy,
Belin joni bila bog’lab, bu xizmatga ravon keldi.

Erurman xonadoningning ko’ngul birla duochisi
Menga burhon tilosalar, so’zum xud chin ayon keldi.

Mamolik nazmi-yu, dinning qurug’idur sharif zoting,
Nabitek shar’iy ishingda, zamiring xurdadon keldi.

Jahonda qarnlar tirik bo’lub izzat bila turg’il,
Azal vaqtida chun oting, shahi sohibqiron keldi.

Sakkokiy. Tanlangan Asarlar 1958