Таниқли адиб ва таржимон Жўра Фозилнинг сўнгги йилларда «Тафаккур» журналида босилган икки суҳбатини тақдим этмоқдамиз. Ҳар икки суҳбат диққат билан ўқилишига ишонамиз
ЁЗУВЧИ ЖЎРА ФОЗИЛ БИЛАН ИККИ СУҲБАТ
Таниқли адиб Жўра Фозил 1949 йилда Бухоро вилояти Ромитан туманида туғилган. Тошкент давлат университети журналистика факултетини тугатган.
“Муҳаббатнинг байрамлари” (1991), “Барқут мавсум” (1992), “Бухоройи шариф элчилари” (1996), “Бахт юлдузи” (1997), “Менинг қизил гулим” (1998), “Болаликнинг ёлғиз ёдгори” (2002), “Бухорийнинг қайтиб келиши” (2004), “Айрилиқ остонаси” (2005), “Тирамоҳ армонлари” (2009), “Биз лола термаган баҳор” (2010), «Йўл» (2025) каби ҳикоя, қисса, романлари жамланган китоблари нашрдан чиққан.
ЛОҚАЙДЛИК МУЗТОҒЛАРИ
– Жўра ака, бедор бир зиёли ўлароқ Сиз бугунги дунёнинг паст-баланди, одамларнинг кор-амалини мушоҳада этсангиз, образли тасаввур қилсангиз керак. Агар мен карикатурачи рассом бўлганимда, узун тил, чағир кўз, хўппа семиз қорин, бошсиз тана, юриб кетаётган бўйинбоғ ёки олти бармоқли қўлни чизган бўлардим…
– Бугунги дунё, одамлар ҳақида наинки ижод аҳли, балки ҳар бир уйғоқ фикрли замондошимиз ўйлаши шубҳасиз. Зеро кейинги йилларда кузатилаётган турли офатлар, катта-кичик урушлар, маънавий хатарлар ўзини инсоният тақдирига дахлдор ҳисоблагувчи ҳар бир кишини теран мушоҳадага ундаётир. Айниқса, адабиёт, сўз санъати замону макондан четда тура олмайди. Даврнинг энг ёмон иллати порахўрлик, коррупция деган бўлардим. Ўтган йили Тошкент шаҳрида коррупцияга қарши кураш рамзи сифатида “Очиқ қўл” монументи ўрнатилди. Ўзимча шундай фикр қилдим: маҳобатли композиция фотиҳ Искандарнинг очиқ кетган қўлига ишора бўлса ажаб эмас. ОАВда бот-бот коррупцияда айбланиб қамоққа олинган ёки маҳкамага тортилган судьялар, прокурорлар, ҳокимлар ҳақида хабар берилади. Ана шу тоифага мансуб ҳокимлардан бирини ёшлигидан яхши танирдим. Ўзи чаласавод, маҳмадана бўлса-да, қай бир фазилати ёқиб раҳбарлик курсисига ўтирган эди. Ўша йигит (у маҳаллар ҳоким ўринбосари эди) йигирма йилча олдин маънавиятга бағишланган йиғилишда менга сўз бериб, “Домла, битта шеър айтиб беринг…” дея роса хунобимни оширган, ҳамкасбларим “Бу киши шеър эмас, ҳикоя ёзади” деса ҳам, “Наҳотки катта-катта китобларида битта шеър бўлмаса?” дея тиқилинч қилган эди… Хўш, нафс кўйига кирганларни адабиёт тарбиялай оладими? Менимча, бу мушкул вазифа сўз санъатининг қўлидан келади. Улуғ мутасаввиф Жалолиддин Румий ҳикматига эътибор беринг: “Дори бор, аммо бемор уни ичмаса, вужуд ҳазм этмаса, хасталик ҳеч қачон чекинмайди”. Аҳмад Яссавий умрининг сўнгги йилларини ер остида, танҳоликда ўтказгани маълум. Ул зот золим ҳокимлар, адолатсиз қозиларнинг раиятга ўтказган жабр-ситамига норозилик сифатида шундай йўл тутган дейишади. Яссавий бобо замонамизнинг айрим мансабдорлари қилмишларини кўрса, маънавиятдан, ахлоқдан, инсофу диёнатдан айро тушганимиздан воқиф бўлса, ер бағрига янада чуқурроқ кириб кетармиди денг?! Камина дунёи ноқиснинг нохуш манзараларидан дилгир бўлганимда, мумтоз куй-қўшиқ тинглайман, дардимни оқ қоғозга тўкиб соламан, табиат қўйнига ошиқаман. Сокин табиат инсонни худди адабиётдек тарбиялай олади. Ҳа, адабиёт мудроқ қалбларни уйғотиб, юмуқ кўзларни очишга хизмат қилиши керак. Ҳар қандай оламшумул кашфиёт инсон корига хизмат қилсагина буюк аталишга лойиқ. Бироқ… бояги хаёлий суратларингизда тасвирлаган одамларни фақат китоб ўқитиш билан тарбиялаб бўлмайди, назаримда. Қорин бандаларини китоб ўқишга ўргатиш ҳам осон иш эмас. Яна шундай кимсалар борки, бинойидек китобхон, аммо қилиб юрган ишларини кўриб тавба дейсиз. Мутолаа ҳаётий заруратга айланмас экан, мажбурлов йўли билан нимагадир эришиш мушкул. Саволингизга жавоб беряпману менинг ҳам хаёлимга турли рамз, тимсоллар келяпти. Масалан, улкан музтоқ. Уни лоқайдликнинг музтоғи деб атаса бўлади. Лоқайдлик гўзалликни, эзгуликни, агар қўйиб берсангиз, бутун борлиқни-да маҳв этади. Бу музликларни меҳр, илм-урфон, китобхонлик, адабиёт қуёши эритишига ишонгим келади.
– Маънавият ҳақида ўйласам, яна бир масала юрагимни ўртайди. Оналаримиз бизга, айниқса, аёлларимизга ёшликдан “Турмуш уйининг уч девори заҳар, бир девори шакар” деб тарбия берганлар. Бугун ижтимоий тармоқларда айрим юртдошларимиз ўз ҳаддини билмай, шаънини ўйламай арзимас, ўткинчи муаммолар ҳақида ҳам пашшадан фил ясагудек бўлиб айюҳаннос соляпти. Ҳолбуки, озгина сабр, меҳнат, муомала-муроса қилинса, ҳал бўладиган ишлар. Бугун дунё шиддат билан ўзгариб, глобал муаммолар кўлами ҳам кенгаймоқда. Шундай мураккаб шароитда биз миллат сифатида оилани мустаҳкамламас эканмиз, нажот топишимиз қийинга ўхшайди.
– Албатта, ҳар бир жамиятнинг таянчи, устуни – оила. Инсон боласи оилада киройи тарбия кўрсагина баркамол бўлиб вояга етади. Мен оддий ўзбек оилаларида шарқона ахлоқ-одоб ва тарбиянинг мукаммал кўринишларини кўп кузатганман. Шарқона тарбияда эса мусулмон ахлоқи устувор. Бу – ўзаро ҳурмат-иззат, кичикларнинг катталарга эҳтироми, бировни бекорга ранжитмаслик, “чумолига ҳам озор бермаслик” каби қадриятлардир. Бозор иқтисодиётининг ижобий жиҳатларини инкор этмаган ҳолда айтмоқчиманки, бебилиска даромад, товламачилик, ўғрилик, порахўрлик ва бошқа шубҳали йўллар билан пул топиш истаги жамиятни бутунлай ўзгартириб, издан чиқарди. Бел оғритмасдан топилган бойлик айрим замондошларимизни ҳаволантириб юборди. Улар ўзини кўз-кўз қилмоқ учун дабдабали тўйлар, бачкана урф-одатларга ружу қўйди. Каттага ҳурмат, кичикка иззат ҳам унутилаётгандек. Оппоқ соқолли мўйсафидга дўқ ураётган, ҳатто қўл кўтараётган ёшларни кўриб, ичдан зил кетасиз, “Шулар ҳам ўзбек болаларими?” дея ёқа ушлайсиз. Кўча-кўйда ёш-ялангни кузатаман: қўлида смартфон, қулоғида эшитиш мосламаси. Кўзлари ҳеч нимани кўрмайди, қулоқлари ажнабий оҳанглардан бошқасини эшитмайди. На салом бор, на алик… Бу ҳол учун фақат “оммавий маданият”ни айблаш, менимча, унчалик тўғри эмас. Ўзимизда ҳам камчилик-иллатлар тўлиб ётибди. Аксаримиз хатти-ҳаракатимизни танқидий баҳолашга журъат қилмаймиз. Кўпчилик оилаларда ҳам шу ҳол – ҳеч ким ўзининг, фарзанд-невараларининг камчилигини кўрмайди, тан олгиси келмайди. Айтайлик, сиз радио-телевидение орқали тўғрилик, ҳалол меҳнат ва покиза луқма ҳақида гапирсангиз-у, ўзингиз қинғир йўл билан олинган қимматбаҳо хориж маркабида юрсангиз, оилангиз шоҳона қасрда яшаса, қуруқ сафсатангизга ким ишонади?! Пулдорларнинг қуюшқондан чиқиши айрим қўли калта, аммо дабдабага ўч кишиларни ҳам йўлдан оздиряпти. Улар қаноатни унутиб ношукрлик қилмоқда. Алҳол, адолатсизлик аламзадаликка, аламзадалик эса қаноатсизликка йўл очади.
– Виртуал макон бошқа иллатларни ҳам урчитяпти: қалбаки бахт, йўқни бор қилиб кўрсатиб, ўзини кўз-кўз қилиш, ижарага машина олиб ота-она, ёр-дўстларга “ҳадя” этиш, тўй (ҳатто аза) дастурхонидаги ижарага олинган неъматлар… Яна бир антиқа ҳолат: қари пулдорга тегиб олиб, тўйда сохта куёв – ёш йигитни тўрга ўтқазиб қўйилишига нима дейсиз! Булар комедиями ё трагедиями – билмайман…
– Йўлини йўқотган гумроҳларга ачинаман, раҳмим келади. Ёмони шундаки, энди бу иллатларни ачиниш, раҳм-шафқат билан йўқотиш мушкул. Улар билан кенг жамоатчилик, ОАВ, қўйингки, ҳаммамиз курашмоғимиз даркор. Чин ўзбекона одамгарчилик, ақл, фаҳм-фаросатни эса на ижарага олиб бўлади, на харид қилиб! Ижара неъматларга ҳеч эътибор қилмаган эканман, ҳаётдан бутунлай орқада қолиб кетибманми, деган хаёлга ҳам боряпман. Ижарага олинган куёвтўралар ҳақида эса ҳатто гапиргим ҳам келмаяпти. Ўтган аср ўрталарида никоҳ тўйлари камчиқимроқ бўлса-да, келин-куёв учун либослар, тилла тақинчоқлар, қимматбаҳо буюмлар, уй, палос ва зарур жиҳозлар ижарага олинганини яхши эслайман. Ноиложлик ортидан пайдо бўлган бу удум Бухоро шевасида “эрати” деб аталар, шу сўз замирида ҳам буюм бировники эканига нозик ишора, қолаверса, андак камситиш маъноси бор эди. Бу нарсалар учун, адашмасам, ҳақ тўланмасди. Келин ёки куёв обрўсини сақлаш учун ўйлаб топилган ёрдам усули эдида. Бугунгиси эса шуҳратпарастлик, ўзини кўз-кўз қилишдан бошқа нарса эмас. Эътибор қилсангиз, қариндош-уруғ, ака-ука, опа-сингил, ҳатто фарзанд ва ота-она ўртасидаги муносабатларда ҳам ёлғон, риё, субутсизлик кўпайиб боряпти. Бир-биримизнинг кўзимизга тик қараганча ёлғон гапирамиз, ваъдага вафо қилмаймиз. Қарз олди-бердисидан-ку азият чекмаган одам йўқ ҳисоби. Айтайлик, сиз кимгадир қарз бердингиз, қайтариш муддатини ҳам келишдингиз. Афсуски, йиллар ўтса-да, омонат қайтарилмайди, қарздор қочиб юраверади. Агар олди-бердини ҳужжатлаштирган бўлсангиз, суд пулни ундириш тўғрисида қарор чиқаради, жаноби қарздор эса қамалса қамаладики, бир тийинингизни ҳам қайтармайди, вассалом! Кимдир буларни майда гап деб ҳисоблар. Йўқ, биродар, адашасиз, мана шу икир-чикирлар катта иллатларга доялик қилади!
– Мамлакатимизда маънавият масаласига давлат даражасида эътибор қаратиляпти. Аммо ҳар қанча куч ва маблағ сарфламайлик, кўнгилтўлар натижага эришолмаётгандекмиз. Юрак ларзага тушадиган хабарлардан безиб қолдик: биров икки қарич ер деб қўшнисига болта ўқталган, ўғил отасининг, ота ўғлининг умрига зомин бўлган, қай бир жувон бола туғиб дарахт тагига ташлаб кетгану бошқаси эрининг қасдига болалари билан юқори қаватдан сакраган, яна бирови машина олиб бераман деб юзлаб одамларни чув туширган… Киши айтмоққа хижолат бўлади: юртдошларимиз ҳали у мамлакатдан фоҳишалиги, қўшмачилиги учун, ҳали бу юртдан фирибгарлиги учун тутиб келтирилади. Хуллас, бугунги манзара қўлга дастрўмол олиб йиғлагудек… Жўра ака, сиз ҳам, мен ҳам зиёлимиз, маънавият соҳасининг вакилимиз. Бизлар мамлакат бўйича юзлаб-минглабмиз. Баъзан аччиқ ўйга толаман: демак, биз ўз вазифамизни уддалай олмаяпмиз, нонимизни ҳалоллаб емаяпмиз…
– Сиз санаган фожеий ҳолатлар аслида ҳар бир миллатдошимизни ларзага солиши керак. Аммо бундай бўлмаяпти-да. Назаримда, жамият бунга кўникиш пайдо қилгандек. Бу сира қабиҳ жиноятларнинг туб илдизини сал олдинроқдан излаган маъқул. СССР парчалангач, кўплаб завод-фабрикалар фаолияти тўхтади, ишсизлик кўпайди, одамлар ҳеч нимага ишонмай қўйди. Рўзғор тебратиш қийинчиликлари оқибатида болалар тарбияси бузилди. Ахир, ярим оч-ярим тўқ, уст-боши юпун ўсмирлар, ёшларга тарбия қандай кор қилсин? Қийин иқтисодий аҳволга тушган илмий-ижодий соҳа вакиллари, шоир-ёзувчилар, зиёлилар ҳам амаллаб рўзғор тебратиш билан овора бўлиб қолди. Ижтимоий-иқтисодий бўҳрон, камхаржлик ва бошқа қийинчиликлар одамларни секин-аста бир-биридан узоқлаштирди. Киши кўнглига ваҳм, даҳшат соладиган ҳозирги жиноятлар ана ўша синовли давр оқибати. Ҳар тур жиноятларга баъзан арзимаган манфаат, рашк, ҳасад сабаб бўлаётгани ҳам кишини ўйга толдиради. Нега айрим одамлар бунчалик қаҳрли, сержаҳл бўлиб қолди? Нега ўзгаларни, ҳатто ўз яқинларини ҳам кўришга кўзи йўқ? Гап фақат ижтимоий-иқтисодий қийинчиликлардами? Менимча, фақат бунда ҳам эмас. Сабабларни тарбия ва яна тарбиядан излаш керак. Мактаб, оила, маҳалла ва жамоатчилик тарбияси кутилган натижа бермаяпти. Яқинда бир танишим шикоят қилиб қолди: “Неварам мактабга боргим келмайди, деб хархаша қилади. Суриштириб кўрсам, кўп дарслар ўқитилмас, муаллимлар аллақайси тил ўргатиш курслари учун пул йиғиб оларкан-у, дарс ҳам, хорижий тил машғулотларини ҳам ўтмас экан”. Ана холос! Бола илк қадамданоқ ёлғону манфаатпарастликка гувоҳ бўлса, у эртага олим бўладими ёки золим?.. Жиноятлар ҳақидаги ахборотни тарқатишда ҳам эҳтиёткорлик лозим. Даҳшатли тафсилотлар айрим тажовузкор, ақли ноқис кишиларга, айниқса, ёшлар руҳиятига акс таъсир этиши мумкин. Тўғри, жиноят жазосиз қолмаслиги кенг оммага тушунтирилиши керак, аммо хунук гаплар эртаю кеч такрорланаверса, инсон руҳиятига салбий таъсир кўрсатишини ҳам унутмаслик даркор.
– Бир вақтлар “Адабиёт ўладими?” деган савол қизғин муҳокама қилинган, кўпчилик ижодкорлар “Йўқ, асло, ўлмайди!” дея сўз санъати ҳимоясига ошиққан эди. Ҳозир Сиздан сўрасам ҳам шундай дейишингиз аниқ. Адабиёт ўлмас, ижод аҳли ёзаверар, ёзаверар… Лекин уни ўқигувчи топилмаса-чи? Одамлар китоб ўқимай қўйди, ахир! Асар ўқилмаса, инсонни ўзгартирмаса, ҳатто кераксиз бир матоҳга айланиб қолса ҳам, ёзилгани учунгина “Адабиёт ўлмайди” деб бўлармикан?
– Мен “Адабиёт ўлмайди!” дея баралла айтаман. Зеро, адибнинг бунинг тескарисини айтиб обидийда қилиши аскарнинг жангсиз таслим бўлганидай шармандали ҳолатдир! Адабиётнинг умрбоқийлигига нега бунчалик ишонишимни изоҳлашга ҳаракат қиламан. Йигирма-йигирма беш йиллар муқаддам, аҳли оилам учун бир қоп ун сотиб олишга имконим бўлмаганида ҳам мен ёзишдан тўхтаганим йўқ. “Нима қиласиз бунча ёзиб, уларни чоп этишга қачон улгурасиз?” дея таъна-маломат қиларди айрим ҳамқалам ўртоқлар. Кейин ҳаёт хийла изига тушгач, ўзим ҳам бу ҳақда кўп ўйладим. Шунда муқаддас китобларнинг бирида ўқиганим ёдимга тушди: “Ёзилган нимарса ҳеч қачон тўзимайди”. Ё Худо, мен ана шу улуғвор ҳикматдан куч олганимни билмаган эканман-да! Эринмаган одам борки, “Китоб кам ўқиляпти” деб ёзғиради. Ҳолбуки, юртимизда хусусий нашриётлар сони юзга яқинлашиб қолгандир. Улар ҳар йили минг-минг нусхада китоб чоп этаётир. Шундай бўлса-да, ҳақиқий сўз санъати намунаси деб атамоққа лойиқ асарлар кўп эмас. Аксар хусусий нашриётлар детективларни чоп қилишга ишқибоз. Китоблар орасида саёз, маза-матрасиз, сеҳр-жодуга бағишланган қораламалар ҳам талайгина. Руҳияти навниҳолдек нозик ёш китобхонга қайси асар фойдали, қай бири зарарли эканини тушунтириб берадиган ҳақиқий адабиётшунос ва мунаққидлар керак. Кейинги йилларда адабий танқидда зарарли бир иллат пайдо бўлди: бадиий асарга унинг моҳиятига қараб эмас, муаллифига қараб баҳо бериш. Муаллиф мабодо унвондор, мансабдор, пулдор, ошна-оғайниси кўп киши бўлса, китоб деярли ўқилмай, шундоқ бир варақлаб чиқиладию кўкларга кўтарилади. Адабиётшунослик ва танқидчилик замонавий миллий адабиётга шундай нописанд бўлар экан, саёз, жўн асарлардан қай бирини ўқишни билмай аросатда қолган китобхонни қоралаш тўғри бўлармикан? Шу кеча-кундузда сунъий онг балоси кириб бормаган соҳа қолмади. Интернетда сунъий онг қурмағур кимнингдир номидан, унга ўхшатиб гапириб, машҳур қўшиқчидан ўн минг евро ундиргани ҳақида хабар тарқалди. Қаранг-а, сунъий онг туппа-тузук товламачи ҳам бўла оларкан! Ҳатто БМТ, Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти башариятни сунъий онг хавфидан огоҳлантирмоқда. Сунъий интеллект – “темир одам” чапдастлик билан ҳикоя, қисса, романларни ёзиб ташлаяпти. Биз адабиёт ўладими-қоладими дея мунозара юритар эканмиз, аллақачон сунъий онг адабиёти шаклланаётганини эътибордан четда қолдирмаслигимиз керак. Бошқа томондан, китобхонлик аҳолининг ижтимоий ҳолати, кайфияти билан ҳам боғлиқ масаладир. “Оч қоринга – аччиқ айрон” деганларидек, бола-чақасини боқа олмаётган одамнинг кўнглига мутолаа сиғмайди-да. Улуғ адиб Чингиз Айтматов дейдики, “Адиб ҳаёт бўладими-йўқми, китобхон албатта бўлади!” Ана шу фикр менга куч, таскин ва умид беради.
– Жўра ака, тарихий мавзуларда “Айрилиқ остонаси”, “Бухоройи шариф элчилари”, “Ошиқ Бухорий қиссалари”, “Ғозиён зиндони” каби асарлар ёзгансиз. Тарихий асарлар ёзувчидан факт ва рақамлар шаклидаги ўтмишга бадиият воситасида жон ва руҳ бағишлашни талаб этади. Қолаверса, бунинг учун юзлаб манбаларни кўриб чиқиш лозим. Масалан, Алишер Навоий ҳаётини қаламга олмоққа азму қарор қилган ёзувчи у даврда чой ҳали Марказий Осиёга кириб келмагани, кўпроқ шарбат ичилгани ёки патқалам эмас, қамишқалам ишлатилгани каби кичик деталлардан ҳам хабардор бўлиши керак. Акс ҳолда, билгичлар олдида уялиб қолиши ҳеч гапмас.
– Тўғри таъкидладингиз, тарихий мавзуга қўл урган адиб ўша макон ва замонни бирбутун идрок этиши, юракюракдан ҳис қилиши, минглаб тафси- лотларни пухта ўрганиши керак. Боз устига, қаҳрамонлар тилидан баён этиладиган фикрлар тарихий ҳақиқатга тўғри келиши ҳақида кўп бош қотириши лозим. Акс ҳолда, сиз айтганингиздек қовун тушириб қўйиб зукко китобхонлар олдида уялиб қолиш мумкин. Ҳар бир тарихий-бадиий асар – адиб учун янги синов. Профессионал боксчи ҳар бир жангда нимага қодир эканини зарбалари билан исботлашга мажбур бўлганидек, ёзувчи ҳам ҳар бир асарида ўз сўзи, билими, дунёқараши нимага лойиқ эканини қайта-қайта исботламоққа мажбурдир. Атоқли адиб Константин Паустовский “Тасаввур – бадиий ижод устунларидан бири” деб таъкидлайди. Илмий манбаларда бирор воқеа-ҳодиса фалон вақт, фалон жойда содир бўлди, дея мухтасар тарзда баён қилинади. Қолганини сўз санъаткорининг ўзи тахайюл кучи билан тасвирлайди. Қаҳрамонлар қандай кийиниши, қай лаҳжада сўзлаши, аҳволруҳияси – бари тасаввур маҳсули. Ягона шарт шуки, тасаввур тарихий ҳақиқат сарҳадларини бузмаслиги керак. “Айрилиқ остонаси” романини ёзишда Ҳазар денгизидан Тинч океангача бўлган ҳудудда империя барпо этган туркий миллат ва элатларнинг бобокалони Ўғузхон ҳаётига доир жуда кўп адабиётларни ўқиб-ўргандим. Жангларда ишлатилган қурол-аслаҳа ҳақида катта-кичик деталлар қидиришга мажбур бўлдим. Масалан, Ўғузхон ихтиро этган овозли ёй ўқи қандай эканини билиш учун талай манбаларни варақладим. Охир-оқибат, ўқ найсимон шаклда бўлган деган тўхтамга келдим. Ҳали қоғоз ихтиро этилмаган даврда қаҳрамонлар мактубларни нимага, қандай битгани ҳақида ҳам кўп бош қотиришга тўғри келди.
– Бадиий таржима билан ҳам шуғулланасиз. Константин Паустовскийнинг “Севги” романи ва талай ҳикояларини, яна Виктор Астафьевнинг “Ғамгин саргузашт” романини ўзбекчалаштиргансиз. Таржима машаққатли, лекин, шундай десак бўлармикан – фойдаси камроқ юмуш. Худди биров учун – ўқувчининг роҳатию муаллифнинг шуҳрати дея меҳнат қилаётганга ўхшайсиз. Икки ўртада ё озгина қаламҳақи оласиз, ё китобни ўз ҳисобингиздан чиқариб, сотолмай сарсон бўласиз. Ўқувчи таржимани ура-ура қилиб ўқийди-ю, кўп ҳолларда мутаржимнинг кимлигини билмайди, қизиқмайди ҳам. Таржимон ўз руҳига яқин ижодкорни танлайди дейишади. Лекин, назаримда, Сиз таржима қилган муаллифлар билан услубингиз ўртасида уйғунлик сезилмайди.
– “Сардафтаримни ковлаб” қўйдингиз, Илҳомжон иним. Таржима учун жуда кўп вақт сарфладим, ранжу алам чекдим. Таржима санъатидан йироқ, аммо унинг ортидан бола-чақа боқаётган кишиларнинг қаршилигига дуч келдим. Шу боис таржима камфойда машғулот деган гапингизга қўшиламан. Алҳол, пулни, фойдани ўйлаган одам таржима кўчасига йўламагани маъқул. Бадиий ижод ҳам соҳибига ҳамиша давлат ва шуҳрат олиб келмайди-ку! Начора, сўз санъатини чидаганга чиқарган. Икки ўртада руҳан ва қалбан яқинлик бўлмаса, таржимага уннамаслик керак. Услубдаги яқинлик эса, менимча, бутунлай бошқа масала. Мен айнан Паустовскийдек ёза оладиган бошқа бир адибни билмайман. Адиб романтизмининг буюклиги шундаки, у ҳатто ўлим ҳақида ёзганида ҳам китобхон тушкунликка тушмайди. Адибнинг “Инглиз устараси” деган ҳикоясини ўгирганда буни ҳис этган эдим. Мен таржима эшигини қоққан замонда Паустовскийдек забардаст адибнинг китобларини топиш ниҳоятда қийин эди. Тўққиз жилдли асарларига обуна чиптасини туман марказидаги китоб дўконидан харид қилганман. Тўпламнинг ҳар бир жилди Москвадан икки ойда етиб келарди. Қалингина жилдни бир ҳафта-ўн кунда “хатм” қилардиму навбатдагисини кутишга сабрим чидамай, яна қайта-қайта ўқирдим. Ниҳоят, бир йилдан зиёд вақт мобайнида тўққиз жилднинг ҳаммасини қўлга киритганман. Уларни йигирма йил мобайнида, такрор-такрор ўқиганимдан кейингина биринчи роман таржимасига киришгандим. Паустовскийнинг менга, умуман, ўзбек халқига яқинлиги ҳақида икки оғиз изоҳ. Биз ўзбеклар романтизмга мойилмиз. Паустовский эса романтик адабиётнинг энг йирик, кўзга кўринган вакили. Шу боисданми, таржима қилаётганимда омма уни севиб ўқишига умид қилганман. Лекин… Паустовскийни ўқийдиганлар ҳозир ўтган асрнинг 60-йилларидагига нисбатан анча кам. Айрим зиёлилар, адиблар, олимлар ва ҳақиқий китобхонлар – шу, холос. Таржима асносида В. Астафьев, К. Паустовскийнинг услуби менга таъсир этмай қолмади. Бу ҳол ёзганларимда яққол сезила бошлагач, улардан узоқлашишга қарор қилдим. Астафьев асарлари 32 йил, Паустовский роман ва ҳикоялари эса 25 йил ўтиб чоп этилди. Улар “Рус адабиёти дурдоналари” 100 жилдлигига киритилди.
– Бизга “Адабиёт – адаб демак”, “Адабиётнинг бори – тарбиядир” деб ўргатилган. Сўз санъатининг тарихи ҳам бу хил ёндашув устувор бўлганига шоҳидлик беради. Адабиёт бутун жамиятнинг мураббийси ўлароқ майдонга чиққан даврлар ҳам бўлган. Афсуски, бугун ундай эмас. Нима дейсиз, жамият ва инсон руҳиятидаги “йиртиқлар”га адабиёт ямоқ бўла олармикан?
– Адабиёт тарбия воситаси эканини инкор этиб бўлмайди. Лекин сўз санъати шунчаки дидактика билан эмас, балки рамзлар, нозик ишоралар воситасида тарбиялайди. Яланғоч, қуруқ ғоялар акс таъсир этиб, одамларни эзгуликдан бездириши ҳам мумкин. Улуғ сўз санъаткори Антон Чехов қалам аҳлига бундай ўгит беради: “Сиз инсонни яхши-ёмонга ажратиб ўтирманг, унга ўзини бор бўйи билан, аниқ-тиниқ кўрсатинг. Шунда у ўзи хулоса чиқариб олади”. Балойи нафс қутқулари сабаб адабиётнинг жамиятдаги ўрни йўқолиб бораётгани аччиқ ҳақиқат. Шундай бўлса-да, сўз санъати жамиятни, одамларни ўзгартиришига ишончим сўнгани йўқ. Инсонни ўзгартириш коинотни ўзгартириш билан баробар, дейишади. Бу муқаддас вазифага пок кўнгил ва тоза қўл ила киришмоқ лозим.
Илҳом ҒАНИ суҳбатлашди
Илҳом Ғаниев 1964 йилда Бухорода туғилган. Халқаро Яссавий мукофоти соҳиби, филология фанлари доктори. “Туркий халқлар адабиёти тарихи” (дарслик), “Фитрат. Эътиқод. Ижод”, “Фитрат драмалари поэтикаси”, “Тақдиримиз ўз қўлимиздами?”, “Достоевскийни тушуниш”, “Абдулла Ориф фалсафаси”, “Рауф Парфи Ўзтурк дунёси”, “Руҳий гўзаллик қисмати”, “Умид ва ирода”, “Сабр”, “Сукунат сирлари ёки гўзаллик”, “Улуғ бирлик қайғуси”, “Асрга татигулик дард”, “Тагорнинг мангу қўшиқлари”, “Стендаль ва Қодирий”, “Чингиз Айтматов ва XXI аср”, “Шавкат Раҳмон олами”, “Миллат ва ахлоқ” ва бир қатор китоблар муаллифи.
ЗАМОН СУКУТНИ КЕЧИРМАЙДИ
– Жўра ака, ўтган йиллар мобайнида журналимизда бир неча ҳикоя ва таржимангиз босилди. Лекин таҳририятга йўллаганларингиз орасида чиққанидан чиқмагани кўпроқдир. Ижодкор одамнинг кўнгли нозик келади – бундай ҳолда ғанимга айланмаса ҳам, таҳририят аҳлидан ранжиб юриши турган гап…
– “Тафаккур”дан ҳам, “тафаккур”чилардан ҳам кўнглим қолгани йўқ. Бошловчи, ҳаваскор қаламкаш бўлганимда бошқа гап эди… Қораламаларининг газета-журналга қабул қилиниш-қилинмаслиги, танқидга учраши ёки мақталиши ёзувчи учун одатий ҳол. Бунга фожиа деб қараш тўғри эмас. Чунки ҳар бир нашрнинг ички тартиб-қоидалари бўладики, ўзини билган таҳририят улардан асло чекинмайди. Бундай тартибот кўпчилик мириқиб танқид қиладиган айрим туман газеталарида ҳам бор. “Тафаккур”дан қайтган ҳикоялар масаласига келсак, “Бугун олдингда бир эшик ёпилса, эртага иккитаси очилгусидир”, дейдилар. Қайтарилган ҳикояларнинг аксари бошқа нашрлар, китобларда чоп этилди. Албатта, “Тафаккур”да босилгани бўлакча эди… Буларни қўйиб, адабиёт ҳақида гаплашсак. Фашистлар қатл этган буюк шоир Федерико Гарсиа Лорка бундай ёзади: “Энг ғамгин қувонч – шоир бўлиш қувончидир. Бошқаси ҳисоб эмас, ҳатто ўлим ҳам!” Бу сўзлар хаёлимда тез-тез айланади, тобора оҳорли мазмун касб этади. Уларда бадиий ижоднинг машаққати, фожиаси, бахту шодлиги жуда аниқ ифода этилганидан ларзага тушаман. Лорка яна бундай дейди: “Бадиий ижод шундайин бир дарахтки, унинг мевалари ғамдан иборатдир”. Шоир кўкракни захга бериб чекиладиган арзон-гаров оҳ-воҳни назарда тутаётгани йўқ, албатта. Аҳли қаламнинг инсоният келажаги, озодлик тантанаси учун чекиши лозим бўлган ойдин ғам ҳақида сўзлаётир. Шу ҳақда ўйларканман, ҳазрат Навоийнинг “Шам ва парвона” асари ёдга келади. Бу миниатюр қиссадан чиқадиган ҳисса оддий ва шафқатсиз: парвоналар ўзини шамга уриб, бирин-кетин ҳалок бўлади, бошқалари бу фожиани кўриб турса-да, хулоса чиқармай, ўзини аланга домига отади. Навоий демоқчики, парвона олов тафтини ҳис этмагунча, ўзидан олдин жизғанак бўлган ҳамқавмининг ҳол-аҳволини тушунолмайди. Ахир, ўзи ёнмаган бировнинг ёнганини қандай ҳис этсин? Аммо таскин-ибрат ҳам бор бунда: парвона алангада ёниб кул бўлди, лекин у бахтсиз эмас. Ёнса-да, мақсадига етди – олов тафти нима эканини билди! Ҳар гал ўқиганимда, аҳволи руҳиямга қараб асардан янги-янги маъно топаман… Ҳа, инсон боласи билишга, ўрганишга, яратишга чанқоқ. Адабиёт ва ёзувчи шам ва парвонага ўхшайди. Ижодкор ҳам сўзга жон-жаҳди билан интилади, пировардида аланга домига тушганини билмай қолади… Унинг меҳнатини менсимай, ёзганларини бир варақлаб чиқиб, қайтариб юзига отадиган “ношир”лар, “муҳаррир”лар; ўқиса-да, уқмайдиган “китобхон”лар буни тушунмайди. Чунки улар парвона ҳолига ҳам, ёзувчи ҳолига ҳам тушмайди. Шамнинг нима экани эса уларни асло қизиқтирмайди…
– Кўзингиз тушгандир, журналимизда профессор Дилмурод Қуроновнинг марказ – провинция мавзусида мақоласи эълон қилинди. Олим интернет замонида икки ўртадаги қадимий айирма барҳам топаётганини урғуласа ҳам, мулоҳазаларида “музофот барибир музофот-да, пойтахтда яшаб ижод қилганга нима етсин” қабилидаги ўкинч кучлидек. Аслида, қалам аҳлига марказдан бошқа жойларда ҳам эҳтиёж бор. Лекин қайси ижодкор четда қолиб кетишни хоҳлайди дейсиз! Туман-қишлоқларда эса адабиётга муносабат ўзига яраша: ҳазми енгил, маиший, насиҳатнамо шеър-ҳикоялар кўпроқ ўқилади. Бора-бора шу талабга мослашиб қолиш ҳам ҳеч гап эмас. Бошқа ёқдан қарасак, музофот деганимиз ижодкор халқида кучлироқ бўладиган иззат-нафс талабига қулайроқдек. Яъни бу ёқда иккинчи, ўнинчи, ҳеч ким… бўлган одам у ёқда пешқадам саналиши ҳам мумкин…
– Интернет замонида пойтахт – музофот ўртасидаги фарқнинг йўқолаётгани бор гап. Аммо мен шарт-шароит ҳақиқий адабиёт яратилишида ҳал қилувчи роль ўйнайди, деб ўйламайман. Негаки, музофотда юзага чиқолмай қолиб кетган истеъдодлар ҳам, пойтахтда яшаб ўзининг бирор сатрини китобхонга етказа олмай ўтиб кетган қаламкашлар ҳам йўқ эмас. Бу – долзарб масаланинг бир томони. Иккинчи ва ҳал қилувчи томони шундаки, Оллоҳ истеъдод берган мардум жон-жаҳди билан ҳаракат қилмас, бу йўлда ҳаёт-мамот жангига кирмас экан, сояда қолиб кетаверади. Ҳар қандай натижа, аввало, ҳаракатлар йиғиндисидир. Бадиий ижод қонуниятлари шу қадар шафқатсизки, у бўшанглик, фаолиятсизликни, замон эса сукутни кечирмайди. Музофотда истиқомат қилаётган ижодкор ҳам “истеъдоднинг 99 фоизи қаттиқ меҳнат” деган ақидага оғишмай амал қилса, кўп ўқиб-изланса, марказдаги сафдоши эришган ютуқларни қўлга киритишига ишончим комил. Бу гапларим ярим асрлик ижодий фаолиятимдан келиб чиққан сабоқ, ҳаётий тажрибадир. Чеккада яшовчи ижодкор сифатида пойтахт – музофот қаршилиги синдромини енгиб ўтишга интилдим. Ҳикоя, қисса, романларим, таржималарим китобхонлар қўлига бориб етди. Қолгани вақт, китобхон, адабиётшунос ва танқидчилар ҳукмига ҳавола. Дарвоқе, китобхонлардан онда-сонда илиқ сўзлар битилган мактублар олиб тураман. Энди бу музофотдаги ёзувчининг ғамгин шодлиги, ёз ёмғиридай бир гап-да… Шоир Константин Бальмонт ўтган аср бошларида Эдгар Понинг ҳикоялар тўпламига ёзган сўзбошисида бундай дейди: “Ҳар бир мамлакатнинг адабий муҳити ари уясига ўхшайди”. Бу тагдор сўзларни ҳар ким ўзича тушуниши, изоҳлаши табиий. Аммо ари уясига қўл суққан одамнинг қай аҳволга тушиши маълум. Техника тараққиёти пойтахт ва музофот ўртасидаги фарқни кескин камайтирган бўлса-да, адабий муҳитлар ўртасидаги тафовут барибир катта. Музофотда санъат асарига талабнинг ҳаминқадарлиги ва унинг ижодий такомилга таъсири, юксак парвоз, ижодкорнинг иззат-нафси… тўғрисидаги хавотирлар – ўша биз тилга олаётган улкан муз тоғи каби йирик муаммонинг қирралари, холос. Аслида, муаммою ечим ёзувчининг ўзига келиб тақалади. Кўп ўқиган, жаҳон мумтоз адабиётидан тузуккина хабардор бўлган ижодкор гирдобга тушиб қолмайди, тушиб қолганида ҳам ундан чиқиш йўлини топади. Генерал бўлишни орзу қилмаган аскар аскар эмас, дейишади. Бу – ижодкорга ҳам тааллуқли гап. Бундай “аскар”лар ҳамма жойда учрайди. Шапалоқдек китоб битиб, дарҳол эътирофу имтиёз кутиш нораво. Агар ёзилган асар ҳақиқий адабиёт мулки бўлса, улар сизни ўзи қидириб топади. Фақат вақт масаласида кафолат йўқ, чунки эътироф кўзингиз очиқлигида келадими ёки кейин – буниси ёлғиз Оллоҳга аён. Агар мени адабиётнинг музофотдаги пиёда аскари дейишса, хурсанд бўламан. Зеро, ҳар қандай муҳораба тақдирини генераллар эмас, оддий аскарлар ҳал этади. Улар қўмондонлик қўналғаларида эмас, жангнинг олдинги сафида туриб кўкрагини ўққа қалқон қилади. Бандаи ожиз учун аллақандай пойгаю мусобақалар эмас, балки ёзилган, чоп этилган, китобхон қўлига бориб етган асар муҳимдир. Ижодкорнинг адабиётдаги ўрнини ҳозир бизда қабул қилинганидек турфа танловлару адабиёт корчалонлари эмас, вақт ва китобхон белгилайди. Ўйлаб кўринг, ХХ асрда шўро мафкурачилари томонидан кўтар-кўтар қилинган қай бир асар XXI асрга ўта олди? Уларни ҳозир ким ўқияпти? Менимча, вақтнинг шафқатсиз жазоси ва баҳоси мана шу… “Пойтахтдаги жўшқин ҳаёт” чеккадаги ижодкорларга аллақандай бахт, имтиёз сифатида кўз-кўз қилинади. Эҳтимол, шундайдир. Лекин мен бошқача фикрдаман: ҳақиқий санъат асари ғала-ғовур, гавжумлик ичида кўнгилхушликдан эмас, танҳоликда дарддан яралади. Тараллабедод ҳаёт ёзувчига тин олиш, кузатиш-ўрганиш учун керак. Аммо бундай турмуш тарзи уни кўпроқ чалғитади. Қалам аҳли кўзлаган мақсадига ёзиш хаёли бутун борлиғини чулғаб олгандагина етишади. Бу жиҳатдан одамни, хусусан, ижодкорни чалғитадиган моддий неъматлар музофотда бир оз камроқ, ёлғиз қолиш имконияти эса кўпроқдир… Чеккадаги ёзувчини турмуш икир-чикирлари ботқоғига ботиб кетишдан асрайдиган, синашта омил – мумтоз адабиёт мутолааси. Сўз даҳолари асари Тошкентда ўқиладими, Бухоро ё Ромитандами – нима фарқи бор? Аслида, таъсир дегани замон ё маконга эмас, ўқувчининг руҳий қувватига боғлиқ эмасми? Машрабдек “Дилда дардинг бўлмаса, сардафтаримни ковлама” дея илтижо қилган, ҳар бир мисрасидан нолаю афғон, қон томиб турган улуғ шоирни чеккада ижод қилган дейиш мумкинми? Муқимий, Фурқат, Завқий кабиларни-чи? Бухорода бир муддат қалам тебратган Айний, Чўлпон, Фитрат, Икромийни “провинциал” дейиш тўғрими? Русларда “Россия сильна провинцией” (“Россия музофот билан кучлидир”) деган ибора бор. Москвадан олисда ижод этган Михаил Шолохов, Виктор Астафьев, Валентин Распутин, Фёдор Абрамов, Василий Белов каби сўз усталари адабиётда юксак чўққиларни забт этди… Журналингизда ўн йиллар бурун чоп этилган бир ҳикоямда шундай кульминацион эпизод бор: кўп йиллар йўлка четида ўтириб ноёб китобини сота олмаган чол охири тоқати тоқ бўлиб, зиёлинамо бир кишини тўхтатади: “Бўтам, шу китобни сиз олақолинг, шундоқ текинга”. Зиёлинамо унга жаҳл билан ўшқиради: “Ҳой, мияси айниган чол! Мен китоб ўқимайман! Мен китоб ёзаман!” Назаримда, бу фожиа ҳозир янада чуқурлашган. Ўзгалардан бирор сатр ўқимай, ўз “асари”га маҳлиё қаламкашлар урчиб ётибди. Марказ, музофот… балки у қадар аҳамиятли масала эмасдир. Аммо пойтахтда, узоқ-яқин вилоятларда китобдан йироқ шоир, ёзувчи, адабиётшунос, санъаткор, ўқитувчи, катта-кичик раҳбару ҳокимлар кўпайса кўпаймоқдаки, камаймаётир. Бу фожиага эса бефарқ бўлиш мумкин эмас.
– Узоқ йиллар туман газетасига раҳбарлик қилдингиз; ҳудудий нашрларнинг йўналиши, уларга қўйиладиган талаблар сизга яхши маълум. Яшириб нима қилдик, аксари “хўш-лаббай”чиларни рағбатлантирадиган, аҳли қаламнинг қанотини синдирадиган жой у. Лекин сиз бадиий ижоддан тўхтаганингиз йўқ. Ҳикояларингиз, китобларингизни пешма-пеш ўқиб турибмиз. Қутлуғ 70 ёш остонасида айтинг-чи, ўтган йилларда топган ва йўқотганларингиз нисбати қандай?
– Нимасини айтасиз… топганларимнинг юки йўқотганларимникидан оғирроқ! Қарамлик, “хўш-лаббай”чилик қусурлари пойтахтда ҳам бор. “…ижод аҳлининг қанотини синдирадиган жой” деган фикрга қўшилмайман. Аксинча, қаламни чархлайдиган жой деган бўлур эдим! Туман газетаси камчиликлари, савиясига оид қусурларни тан олган ҳолда, шуни таъкидламоқчиманки, қаламни синдириш ҳам, уни чархлаш ҳам ҳар бир қаламкашнинг ўзига боғлиқ. 10-15 минг нусхада чоп этилаётган, маъно-мазмуни салмоқдор ҳудудий газеталар бор. Жумладан, мен муҳаррирлик қилган “Ромитаннома” газетаси ўтган асрнинг 80-йилларида ўн минг ададда босиларди. Кейинги йигирма йилда қоғоз ва босмахона хизматлари нархи кескин ошиб кетгани туфайли адади хийла озайди. Даромад камайгач, аввал ўн беш чоғли одам ишлаган жамоадаги ижодий ходимлар сони икки-учтага тушиб қолди. “Хўш-лаббай”чилик газетамизда камроқ бўлган, деб ўйлайман. Аслида бу муаммони бир зарб билан ҳал этиш мушкул. Чунки иқтисодий жиҳатдан газетани бор қиладиган ҳам, йўқ қиладиган ҳам муассисдир. Муассис эса эркин фикр, танқидга ҳамма вақт тоқат қилавермайди – газетчилар “қўл-оёғини боғлайдиган” омиллардан бири ана шу. Бундай шароитда ижод қилиш, ҳамма ўқийдиган газета чиқариш осон эмас, албатта. Ярим асрдан кўпроқ умрим ўтган соҳанинг камчиликларини яшириш учун бундай деяётганим йўқ. Зеро, туман матбуотидаги камчиликларни ҳамма кўриб турибди. Бошдан кечирганларимни “йўқотиш” деб билмайман. Булар – ҳаёт мактабининг бир-бирига сира ўхшамаган сабоқлари. Кўпчилик ҳамкасбларим газета иши ёзувчини чарчатади, уни асосий мақсаддан чалғитади, деб ҳисоблайди. Мен бу фикрга буткул қаршиман. Газета иши – ёзувчилик сари энг яқин йўл. Марказий газеталарда ижодий ходимлар сони кўп, турли бўлимлар шаклланган, ихтисослашув бор. Шу боис баъзи ходимлар ҳафталаб бир сатр қораламайди. Туман газетасида эса, айниқса, ҳозирги вазиятда ходимлар сони бармоқ билан санарли. Табиийки, ҳар куни турли жанр ва мавзуларда ёзишга тўғри келади. Боз устига, одамлар билан жонли мулоқот, сафарлар ижодкор қаламини чархлайди, чиниқтиради. Топқирлик, тезкорликка ўргатади. Қолаверса, газетада ишлаш битмас-туганмас ҳаётий материал манбаидир. Бўлажак ёзувчи бундай бебаҳо хазинани яна қаердан топа оларди? Газетада ишлаган йилларим Қизилқум чўллари, Амударё соҳиллари, Газли кенгликларига неча маротаба сафар қилдим. Ўша ёқларда ҳафталаб қолиб кетган кезларим ҳам бўлди. Шуларнинг ҳосиласи ўлароқ, туман газетаси журналистлари ҳаётига бағишланган “Тирамоҳ армонлари” романи ҳамда “Барқут мавсум” қиссаси қоғозга тушди. Улар марказий нашриётларда китоб ҳолида чоп этилди. “Барқут мавсум” қиссаси асосида тайёрланган радиоспектакль Ўзбекистон радиоси фондида сақланаётир. Бадиий ижоддан тўхтаб қолиш – ижодкор учун, айниқса, вилоятда истиқомат қилувчи ёзувчи учун хатарли, ҳатто ҳалокатлидир. Шу тарзда ижодини, бутун умрини барбод берганлар қанча! Тўхтаб қолмаганимнинг асосий сабабларидан бири – газета ишининг тезкор оқимидир. Ҳар кун нимадир ёзиш кераклиги журналист-ёзувчини доим яхши “форма”да сақлайди. Тўғри, газета иши ёзувчининг кўп вақти, кучини олади. Лекин ёзувчи бўлишга бел боғлаган мардум бадиий асар ёзишга вақт ҳам, куч ҳам топа олиши керак. Ярим асрдан ортиқ вақт мобайнида қишнинг узун кечалари, ёзнинг салқин саҳарлари, баҳор ва кузнинг илиқ тунлари доим ўз ихтиёримда бўлган. Марҳум Эркин Воҳидов айтганидек, “Сен бору мен бор, қалам бор, ўртада бегона йўқ…” Яна якшанба, байрам кунлари албатта қалам тебратардим. Очиғи, турмуш, хизмат, бола-чақа ташвишларидан ёзувчини ҳеч ким озод этолмайди. Мабодо озод этса ҳам, бунинг охири хайрли бўлмайди. Яна бир гапни айтмасам бўлмас: катта нашрларнинг айрим ходимлари туман газеталарини назар-писанд қилмайди, уларга “қашшоқ қариндош” деб қарайди. Балки катта-кичик журналистлар, муҳаррирлар бўлар, лекин газетанинг катта-кичиги бўлмайди. Чамаси қирқ йиллар бурун бир шифокор дўстим айтганди: “Катта” газетада ишловчилар кичкина иш қилса ҳам, катта бўлиб кўринади. Сиз ишлаётган кичик газетада катта иш бажарилса-да, кичикдек туюлади”. Дўстимнинг фикри тўғри эканига ўтган йиллар мобайнида қатъий ишонч ҳосил қилдим. Туман газеталарида истеъдод даражаси ҳар хил юзлаб ходимлар ишлаган, ишлаяпти. Уларнинг ҳаммасини бир қаричда ўлчаш тўғри эмас. Савияси жиҳатдан марказий нашрларда фаолият юрита оладиганлари ҳам бор. Айни чоқда, орамизда ҳатто туман газетасига нолойиқ кимсалар талайгина. Йўқотганларим… топганларимдан хийла камроқ, чамаси. Ўзим истаган-орзу қилгандек профессионал журналист ва ёзувчи бўлиб етишдим. Уйли-жойли бўлдим. Жамиятда ўрин топдим. Йўқотганларим – ёшлик, соғлиқ, кимларгадир бўлган ишонч… Аммо инсоннинг ҳаётдаги энг оғир йўқотиши – ота-онасидан ажралиш экан. Буни жуда кеч англаб етдим. Ҳаётда энг содиқ, энг кечиримли, энг бардошли дўст ота-она экан. Бозор иқтисодиёти инсоний муносабатларга таъсир этган бир вақтда бировнинг озори, юкини кўтарадиган дўст қолмади ҳисоб…
– Кейинги йилларда газета-журнал кўпайиб кетди. Деярли ҳар бир шаҳар-туманда муаллимларнинг ўз нашри, ёшларнинг ўз нашри, балиқчи, солиқчи, олиқчиларнинг… ўз нашри; етмаганига – хусусийлари. Майли, газета-журнал чиқариш, бир жиҳати, иқтисодий масала. Эплаган қандини урсин. Лекин шунча харажат, шунча оворагарчилик… жамият ҳаётига, маънавиятимизга нима беради? Туман газеталари шунчаки бирор қарор ижроси учун чиқадими ёки одамларга амалий манфаати ҳам борми? Сарф-харажати қандай қопланади, билмадим-у, аммо деҳқон-фермеру тадбиркорларнинг шийпон ё идораларида ҳатто тахи бузилмаган даста-даста газеталарни кўрганим бор…
– Газета-журналларнинг кўпайиб кетиши ёмонлик аломати эмас. Балки дуруст ҳамдир. Чунки ҳар бир нашрнинг ўз ўқувчиси борми, ҳарқалай, мутолаа малакаси шаклланади. Айни чоқда, жиддий муаммолар-да кўп. Дейлик, ахборот, таҳлил, ғоялар аниқ-равшан, тезкор бўлмаса, қоғоз нашрлар интернет билан рақобатлаша олмайди. Бу ёқда мажбурий обуна балоси… Кераксиз газета-журнал муассислар тазйиқи, ошна-оғайни, қариндош-уруғ ёрдамида обуначига тиқиштирилади. Бу хил нашрлар аксар ҳолда енгилгина танқидга ҳам дош беролмайди. Айниқса, хусусий газета-журналларнинг муқовасини “юлдуз” ва “юлдузчалар”нинг ажабтовур суратлари эгаллаган. Табиийки, ўша “қаҳрамонлар” бунинг ҳақини тўлаб қўйган бўлади. Гап яна ўз-ўзидан туман газеталарига келиб тақалади. Уларнинг сони камайгани ҳам, кўпайгани ҳам йўқ. Янглишмасам, ҳар бир туманда ҳокимлик муассислигида биттагина газета чиқарилади. Мабодо, қайсидир ҳудудда яна битта-иккитаси чоп этилаётган бўлса, бунинг туман газетасига дахли йўқ. Айримлари “обуна пойгаси”да ҳолдан тойиб аллақачон ёпилиб ҳам кетди. Қарийб олтмиш йилдан буён туман газеталарини буткул ёпиш керак, деган гапни эшитаман. Шу хил нашрда бирор кун ишламаганимда ҳам, эҳтимол, бошқача фикрни илгари сурган бўлардим: ҳар бир ҳудуднинг ўз газетаси бўлиши керак. Айтинг-чи, кичик бўлса-да, алоҳида маъмурий ҳудуд бўлган туманнинг 30 йиллик тарихини яна 30 йилдан сўнг қаердан топасиз? Ахир, у бошқарув органлари баённомаларида ёзиб қолдирилмайди-ку. Маҳаллий тарих озми-кўпми туман газеталари саҳифаларига муҳрланади. Босма нашрларнинг бирламчи муаммоси – маблағ, яъни сарф-харажатни қоплаб, яхшигина фойда олиб, нашрнинг ривожини таъминлаш. Иқтисодий муаммолар гирдобига тушиб қолган журналист, бош муҳаррир ва ношир ўқувчига кўп нарса беролмайди.
– “Тирилиш” романида ғалати эпизод бор: бош қаҳрамон хаёлан иккига бўлиниб, ўз-ўзини шафқатсиз сўроқ қилади. “Кеча ва кундуз”да ҳам терговчи Мирёқуб айбланувчи Мирёқубни аёвсиз “маҳкама”га тортади. “Инсон ўз умрини ўйласа кўп вақт / Қийнайди ўзидан ўтган қусурлар. / Кимгадир айтилмай қолган бир раҳмат, / Кимдандир сўралмай қолган узрлар…” деган сатрларда ҳам шу руҳ пойдор. Ҳар биримизда ўз-ўзимизга бериладиган саволлар бисёр-у, уларни бошқалар эшитиб қолишидан чўчиймиз. Жавобларини, инчунин… Сизчи, суҳбатимиз сўнгида шу хил саволлардан бирортасини очиқлай оласизми? Жавобни-чи?
– Дмитрий Нехлюдовнинг тирилиш йўли – жуда оғир, зиддиятли. Бу – инсон онгидаги инқилобдир. Инқилоб жамиятдами, инсон онг-шууридами содир бўлар экан, оқибатларини олдиндан айтиб бўлмайди; кўпдан-кўп фожиаларга доялик қилган инқилоблар кам эмас. Қалбнинг тирилиши эса мураккаб, кўпинча амалга ошиши даргумон бўлган ҳодиса. Инсонни ўзгартириш – коинотни ўзгартириш билан баробар, дейишади. “Тирилиш”ни такрор-такрор ўқиб, шу хил оғир кечинмалар ичида қолганман… Мен ҳам ҳар бир банда сингари, айниқса, ижодкор сифатида ўз-ўзимни танқиду тафтиш қилишга мойилман. Ўзим билан ёлғиз қолишдан, шафқатсиз саволлар беришдан чўчимайман. Донолар “Ўзинг билан ёлғиз қолишдан қўрқсанг, омма орасида ҳам ёлғиз бўлиб қолаверасан”, дейди. Дейлик, “Ота-онамнинг меҳнати, ишончини оқлай олдимми?” деган савол мени кўп қийнайди. Бедор ўйлар ичида “Ёзганларим янаги асрда ўқиладими, йўқми?” дейман. Бу – мен ўз-ўзимга берадиган, уни очиқ айтишдан тортинмайдиган саволлардан бири. Ҳозир адабиёт, журналистика ва бошқа соҳаларда маҳаллийчилик, гуруҳбозлик кучайиб кетгандек. Бирор машҳур ёзувчи ёки олим вафот этса, марҳум ҳақида таъзияномани албатта унинг юртдоши битади. Ахир, шоир ёки олимнинг ижоди биргина вилоят эмас, бутун мамлакат мулки-ку! Ёлғиз қолганда, шу хил саволларга дуч келаман. Андак мутойиба билан айтсам, бир хавотирим бор: рихлат чоғи етганда, қайси юртдошим марсия ёзади? Ҳозирдан унинг кўнглини овлашим керакмикан?.. Ўзимга берадиган саволларимни бировдан яширмайман. Аммо бу ҳолни табиатимдаги қусурлардан бири деб ҳисоблайман. Бунинг учун умрим давомида кўп азият чекдим, талай яхшиликлардан мосуво бўлдим. Начора, инсон камчиликларини ўзи кўриб, бартараф этиши ёлғиз ўзига оғир экан.
Нодира ОФОҚ суҳбатлашди
Шоир, адабиётшунос олима ва таржимон Нодира Афоқова 1966 йилда Бухорода туғилган. Бухоро университетида таҳсил олган. “Баҳорнинг бошланиши”, “Аросат фасли”, “Кўнгил шеваси”, “Сўз айвони”, “Қора наво”, “Ватан дарслари” каби тўпламлари нашр этилган. “Фитратнинг тушлари”, “Жазо” достони; “Муҳаммад (с.а.в) дедилар…”, “Хайём чодиринда”, “Муҳаббатнома”, “Фақат Сен билурсан”, “Ҳазрат Навоийнинг етти гўзали” шеърий туркумлари муаллифи. Алишер Навоийнинг “Руҳ ул-қудс” қасидасини форсийдан; Леонид Андреевнинг “Яҳудо Искариот” қиссаси, Ги де Мопассан, Константин Паустовский ҳикоялари ҳам Михаил Лермонтов, Марина Цветаева шеърларини рус тилидан ўзбек тилига ўгирган.
Taniqli adib va tarjimon Jo‘ra Fozilning so‘nggi yillarda «Tafakkur» jurnalida bosilgan ikki suhbatini taqdim etmoqdamiz. Har ikki suhbat diqqat bilan o‘qilishiga ishonamiz
YOZUVCHI JO‘RA FOZIL BILAN IKKI SUHBAT
Taniqli adib Jo‘ra Fozil 1949 yilda Buxoro viloyati Romitan tumanida tug‘ilgan. Toshkent davlat universiteti jurnalistika fakultetini tugatgan.
“Muhabbatning bayramlari” (1991), “Barqut mavsum” (1992), “Buxoroyi sharif elchilari” (1996), “Baxt yulduzi” (1997), “Mening qizil gulim” (1998), “Bolalikning yolg‘iz yodgori” (2002), “Buxoriyning qaytib kelishi” (2004), “Ayriliq ostonasi” (2005), “Tiramoh armonlari” (2009), “Biz lola termagan bahor” (2010), «Yo‘l» (2025) kabi hikoya, qissa, romanlari jamlangan kitoblari nashrdan chiqqan.
LOQAYDLIK MUZTOG‘LARI
– Jo‘ra aka, bedor bir ziyoli o‘laroq Siz bugungi dunyoning past-balandi, odamlarning kor-amalini mushohada etsangiz, obrazli tasavvur qilsangiz kerak. Agar men karikaturachi rassom bo‘lganimda, uzun til, chag‘ir ko‘z, xo‘ppa semiz qorin, boshsiz tana, yurib ketayotgan bo‘yinbog‘ yoki olti barmoqli qo‘lni chizgan bo‘lardim…
– Bugungi dunyo, odamlar haqida nainki ijod ahli, balki har bir uyg‘oq fikrli zamondoshimiz o‘ylashi shubhasiz. Zero keyingi yillarda kuzatilayotgan turli ofatlar, katta-kichik urushlar, ma’naviy xatarlar o‘zini insoniyat taqdiriga daxldor hisoblaguvchi har bir kishini teran mushohadaga undayotir. Ayniqsa, adabiyot, so‘z san’ati zamonu makondan chetda tura olmaydi. Davrning eng yomon illati poraxo‘rlik, korrupsiya degan bo‘lardim. O‘tgan yili Toshkent shahrida korrupsiyaga qarshi kurash ramzi sifatida “Ochiq qo‘l” monumenti o‘rnatildi. O‘zimcha shunday fikr qildim: mahobatli kompozitsiya fotih Iskandarning ochiq ketgan qo‘liga ishora bo‘lsa ajab emas. OAVda bot-bot korrupsiyada ayblanib qamoqqa olingan yoki mahkamaga tortilgan sudyalar, prokurorlar, hokimlar haqida xabar beriladi. Ana shu toifaga mansub hokimlardan birini yoshligidan yaxshi tanirdim. O‘zi chalasavod, mahmadana bo‘lsa-da, qay bir fazilati yoqib rahbarlik kursisiga o‘tirgan edi. O‘sha yigit (u mahallar hokim o‘rinbosari edi) yigirma yilcha oldin ma’naviyatga bag‘ishlangan yig‘ilishda menga so‘z berib, “Domla, bitta she’r aytib bering…” deya rosa xunobimni oshirgan, hamkasblarim “Bu kishi she’r emas, hikoya yozadi” desa ham, “Nahotki katta-katta kitoblarida bitta she’r bo‘lmasa?” deya tiqilinch qilgan edi… Xo‘sh, nafs ko‘yiga kirganlarni adabiyot tarbiyalay oladimi? Menimcha, bu mushkul vazifa so‘z san’atining qo‘lidan keladi. Ulug‘ mutasavvif Jaloliddin Rumiy hikmatiga e’tibor bering: “Dori bor, ammo bemor uni ichmasa, vujud hazm etmasa, xastalik hech qachon chekinmaydi”. Ahmad Yassaviy umrining so‘nggi yillarini yer ostida, tanholikda o‘tkazgani ma’lum. Ul zot zolim hokimlar, adolatsiz qozilarning raiyatga o‘tkazgan jabr-sitamiga norozilik sifatida shunday yo‘l tutgan deyishadi. Yassaviy bobo zamonamizning ayrim mansabdorlari qilmishlarini ko‘rsa, ma’naviyatdan, axloqdan, insofu diyonatdan ayro tushganimizdan voqif bo‘lsa, yer bag‘riga yanada chuqurroq kirib ketarmidi deng?! Kamina dunyoi noqisning noxush manzaralaridan dilgir bo‘lganimda, mumtoz kuy-qo‘shiq tinglayman, dardimni oq qog‘ozga to‘kib solaman, tabiat qo‘yniga oshiqaman. Sokin tabiat insonni xuddi adabiyotdek tarbiyalay oladi. Ha, adabiyot mudroq qalblarni uyg‘otib, yumuq ko‘zlarni ochishga xizmat qilishi kerak. Har qanday olamshumul kashfiyot inson koriga xizmat qilsagina buyuk atalishga loyiq. Biroq… boyagi xayoliy suratlaringizda tasvirlagan odamlarni faqat kitob o‘qitish bilan tarbiyalab bo‘lmaydi, nazarimda. Qorin bandalarini kitob o‘qishga o‘rgatish ham oson ish emas. Yana shunday kimsalar borki, binoyidek kitobxon, ammo qilib yurgan ishlarini ko‘rib tavba deysiz. Mutolaa hayotiy zaruratga aylanmas ekan, majburlov yo‘li bilan nimagadir erishish mushkul. Savolingizga javob beryapmanu mening ham xayolimga turli ramz, timsollar kelyapti. Masalan, ulkan muztoq. Uni loqaydlikning muztog‘i deb atasa bo‘ladi. Loqaydlik go‘zallikni, ezgulikni, agar qo‘yib bersangiz, butun borliqni-da mahv etadi. Bu muzliklarni mehr, ilm-urfon, kitobxonlik, adabiyot quyoshi eritishiga ishongim keladi.
– Ma’naviyat haqida o‘ylasam, yana bir masala yuragimni o‘rtaydi. Onalarimiz bizga, ayniqsa, ayollarimizga yoshlikdan “Turmush uyining uch devori zahar, bir devori shakar” deb tarbiya berganlar. Bugun ijtimoiy tarmoqlarda ayrim yurtdoshlarimiz o‘z haddini bilmay, sha’nini o‘ylamay arzimas, o‘tkinchi muammolar haqida ham pashshadan fil yasagudek bo‘lib ayyuhannos solyapti. Holbuki, ozgina sabr, mehnat, muomala-murosa qilinsa, hal bo‘ladigan ishlar. Bugun dunyo shiddat bilan o‘zgarib, global muammolar ko‘lami ham kengaymoqda. Shunday murakkab sharoitda biz millat sifatida oilani mustahkamlamas ekanmiz, najot topishimiz qiyinga o‘xshaydi.
– Albatta, har bir jamiyatning tayanchi, ustuni – oila. Inson bolasi oilada kiroyi tarbiya ko‘rsagina barkamol bo‘lib voyaga yetadi. Men oddiy o‘zbek oilalarida sharqona axloq-odob va tarbiyaning mukammal ko‘rinishlarini ko‘p kuzatganman. Sharqona tarbiyada esa musulmon axloqi ustuvor. Bu – o‘zaro hurmat-izzat, kichiklarning kattalarga ehtiromi, birovni bekorga ranjitmaslik, “chumoliga ham ozor bermaslik” kabi qadriyatlardir. Bozor iqtisodiyotining ijobiy jihatlarini inkor etmagan holda aytmoqchimanki, bebiliska daromad, tovlamachilik, o‘g‘rilik, poraxo‘rlik va boshqa shubhali yo‘llar bilan pul topish istagi jamiyatni butunlay o‘zgartirib, izdan chiqardi. Bel og‘ritmasdan topilgan boylik ayrim zamondoshlarimizni havolantirib yubordi. Ular o‘zini ko‘z-ko‘z qilmoq uchun dabdabali to‘ylar, bachkana urf-odatlarga ruju qo‘ydi. Kattaga hurmat, kichikka izzat ham unutilayotgandek. Oppoq soqolli mo‘ysafidga do‘q urayotgan, hatto qo‘l ko‘tarayotgan yoshlarni ko‘rib, ichdan zil ketasiz, “Shular ham o‘zbek bolalarimi?” deya yoqa ushlaysiz. Ko‘cha-ko‘yda yosh-yalangni kuzataman: qo‘lida smartfon, qulog‘ida eshitish moslamasi. Ko‘zlari hech nimani ko‘rmaydi, quloqlari ajnabiy ohanglardan boshqasini eshitmaydi. Na salom bor, na alik… Bu hol uchun faqat “ommaviy madaniyat”ni ayblash, menimcha, unchalik to‘g‘ri emas. O‘zimizda ham kamchilik-illatlar to‘lib yotibdi. Aksarimiz xatti-harakatimizni tanqidiy baholashga jur’at qilmaymiz. Ko‘pchilik oilalarda ham shu hol – hech kim o‘zining, farzand-nevaralarining kamchiligini ko‘rmaydi, tan olgisi kelmaydi. Aytaylik, siz radio-televideniye orqali to‘g‘rilik, halol mehnat va pokiza luqma haqida gapirsangiz-u, o‘zingiz qing‘ir yo‘l bilan olingan qimmatbaho xorij markabida yursangiz, oilangiz shohona qasrda yashasa, quruq safsatangizga kim ishonadi?! Puldorlarning quyushqondan chiqishi ayrim qo‘li kalta, ammo dabdabaga o‘ch kishilarni ham yo‘ldan ozdiryapti. Ular qanoatni unutib noshukrlik qilmoqda. Alhol, adolatsizlik alamzadalikka, alamzadalik esa qanoatsizlikka yo‘l ochadi.
– Virtual makon boshqa illatlarni ham urchityapti: qalbaki baxt, yo‘qni bor qilib ko‘rsatib, o‘zini ko‘z-ko‘z qilish, ijaraga mashina olib ota-ona, yor-do‘stlarga “hadya” etish, to‘y (hatto aza) dasturxonidagi ijaraga olingan ne’matlar… Yana bir antiqa holat: qari puldorga tegib olib, to‘yda soxta kuyov – yosh yigitni to‘rga o‘tqazib qo‘yilishiga nima deysiz! Bular komediyami yo tragediyami – bilmayman…
– Yo‘lini yo‘qotgan gumrohlarga achinaman, rahmim keladi. Yomoni shundaki, endi bu illatlarni achinish, rahm-shafqat bilan yo‘qotish mushkul. Ular bilan keng jamoatchilik, OAV, qo‘yingki, hammamiz kurashmog‘imiz darkor. Chin o‘zbekona odamgarchilik, aql, fahm-farosatni esa na ijaraga olib bo‘ladi, na xarid qilib! Ijara ne’matlarga hech e’tibor qilmagan ekanman, hayotdan butunlay orqada qolib ketibmanmi, degan xayolga ham boryapman. Ijaraga olingan kuyovto‘ralar haqida esa hatto gapirgim ham kelmayapti. O‘tgan asr o‘rtalarida nikoh to‘ylari kamchiqimroq bo‘lsa-da, kelin-kuyov uchun liboslar, tilla taqinchoqlar, qimmatbaho buyumlar, uy, palos va zarur jihozlar ijaraga olinganini yaxshi eslayman. Noilojlik ortidan paydo bo‘lgan bu udum Buxoro shevasida “erati” deb atalar, shu so‘z zamirida ham buyum birovniki ekaniga nozik ishora, qolaversa, andak kamsitish ma’nosi bor edi. Bu narsalar uchun, adashmasam, haq to‘lanmasdi. Kelin yoki kuyov obro‘sini saqlash uchun o‘ylab topilgan yordam usuli edida. Bugungisi esa shuhratparastlik, o‘zini ko‘z-ko‘z qilishdan boshqa narsa emas. E’tibor qilsangiz, qarindosh-urug‘, aka-uka, opa-singil, hatto farzand va ota-ona o‘rtasidagi munosabatlarda ham yolg‘on, riyo, subutsizlik ko‘payib boryapti. Bir-birimizning ko‘zimizga tik qaragancha yolg‘on gapiramiz, va’daga vafo qilmaymiz. Qarz oldi-berdisidan-ku aziyat chekmagan odam yo‘q hisobi. Aytaylik, siz kimgadir qarz berdingiz, qaytarish muddatini ham kelishdingiz. Afsuski, yillar o‘tsa-da, omonat qaytarilmaydi, qarzdor qochib yuraveradi. Agar oldi-berdini hujjatlashtirgan bo‘lsangiz, sud pulni undirish to‘g‘risida qaror chiqaradi, janobi qarzdor esa qamalsa qamaladiki, bir tiyiningizni ham qaytarmaydi, vassalom! Kimdir bularni mayda gap deb hisoblar. Yo‘q, birodar, adashasiz, mana shu ikir-chikirlar katta illatlarga doyalik qiladi!
– Mamlakatimizda ma’naviyat masalasiga davlat darajasida e’tibor qaratilyapti. Ammo har qancha kuch va mablag‘ sarflamaylik, ko‘ngilto‘lar natijaga erisholmayotgandekmiz. Yurak larzaga tushadigan xabarlardan bezib qoldik: birov ikki qarich yer deb qo‘shnisiga bolta o‘qtalgan, o‘g‘il otasining, ota o‘g‘lining umriga zomin bo‘lgan, qay bir juvon bola tug‘ib daraxt tagiga tashlab ketganu boshqasi erining qasdiga bolalari bilan yuqori qavatdan sakragan, yana birovi mashina olib beraman deb yuzlab odamlarni chuv tushirgan… Kishi aytmoqqa xijolat bo‘ladi: yurtdoshlarimiz hali u mamlakatdan fohishaligi, qo‘shmachiligi uchun, hali bu yurtdan firibgarligi uchun tutib keltiriladi. Xullas, bugungi manzara qo‘lga dastro‘mol olib yig‘lagudek… Jo‘ra aka, siz ham, men ham ziyolimiz, ma’naviyat sohasining vakilimiz. Bizlar mamlakat bo‘yicha yuzlab-minglabmiz. Ba’zan achchiq o‘yga tolaman: demak, biz o‘z vazifamizni uddalay olmayapmiz, nonimizni halollab yemayapmiz…
– Siz sanagan fojeiy holatlar aslida har bir millatdoshimizni larzaga solishi kerak. Ammo bunday bo‘lmayapti-da. Nazarimda, jamiyat bunga ko‘nikish paydo qilgandek. Bu sira qabih jinoyatlarning tub ildizini sal oldinroqdan izlagan ma’qul. SSSR parchalangach, ko‘plab zavod-fabrikalar faoliyati to‘xtadi, ishsizlik ko‘paydi, odamlar hech nimaga ishonmay qo‘ydi. Ro‘zg‘or tebratish qiyinchiliklari oqibatida bolalar tarbiyasi buzildi. Axir, yarim och-yarim to‘q, ust-boshi yupun o‘smirlar, yoshlarga tarbiya qanday kor qilsin? Qiyin iqtisodiy ahvolga tushgan ilmiy-ijodiy soha vakillari, shoir-yozuvchilar, ziyolilar ham amallab ro‘zg‘or tebratish bilan ovora bo‘lib qoldi. Ijtimoiy-iqtisodiy bo‘hron, kamxarjlik va boshqa qiyinchiliklar odamlarni sekin-asta bir-biridan uzoqlashtirdi. Kishi ko‘ngliga vahm, dahshat soladigan hozirgi jinoyatlar ana o‘sha sinovli davr oqibati. Har tur jinoyatlarga ba’zan arzimagan manfaat, rashk, hasad sabab bo‘layotgani ham kishini o‘yga toldiradi. Nega ayrim odamlar bunchalik qahrli, serjahl bo‘lib qoldi? Nega o‘zgalarni, hatto o‘z yaqinlarini ham ko‘rishga ko‘zi yo‘q? Gap faqat ijtimoiy-iqtisodiy qiyinchiliklardami? Menimcha, faqat bunda ham emas. Sabablarni tarbiya va yana tarbiyadan izlash kerak. Maktab, oila, mahalla va jamoatchilik tarbiyasi kutilgan natija bermayapti. Yaqinda bir tanishim shikoyat qilib qoldi: “Nevaram maktabga borgim kelmaydi, deb xarxasha qiladi. Surishtirib ko‘rsam, ko‘p darslar o‘qitilmas, muallimlar allaqaysi til o‘rgatish kurslari uchun pul yig‘ib olarkan-u, dars ham, xorijiy til mashg‘ulotlarini ham o‘tmas ekan”. Ana xolos! Bola ilk qadamdanoq yolg‘onu manfaatparastlikka guvoh bo‘lsa, u ertaga olim bo‘ladimi yoki zolim?.. Jinoyatlar haqidagi axborotni tarqatishda ham ehtiyotkorlik lozim. Dahshatli tafsilotlar ayrim tajovuzkor, aqli noqis kishilarga, ayniqsa, yoshlar ruhiyatiga aks ta’sir etishi mumkin. To‘g‘ri, jinoyat jazosiz qolmasligi keng ommaga tushuntirilishi kerak, ammo xunuk gaplar ertayu kech takrorlanaversa, inson ruhiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishini ham unutmaslik darkor.
– Bir vaqtlar “Adabiyot o‘ladimi?” degan savol qizg‘in muhokama qilingan, ko‘pchilik ijodkorlar “Yo‘q, aslo, o‘lmaydi!” deya so‘z san’ati himoyasiga oshiqqan edi. Hozir Sizdan so‘rasam ham shunday deyishingiz aniq. Adabiyot o‘lmas, ijod ahli yozaverar, yozaverar… Lekin uni o‘qiguvchi topilmasa-chi? Odamlar kitob o‘qimay qo‘ydi, axir! Asar o‘qilmasa, insonni o‘zgartirmasa, hatto keraksiz bir matohga aylanib qolsa ham, yozilgani uchungina “Adabiyot o‘lmaydi” deb bo‘larmikan?
– Men “Adabiyot o‘lmaydi!” deya baralla aytaman. Zero, adibning buning teskarisini aytib obidiyda qilishi askarning jangsiz taslim bo‘lganiday sharmandali holatdir! Adabiyotning umrboqiyligiga nega bunchalik ishonishimni izohlashga harakat qilaman. Yigirma-yigirma besh yillar muqaddam, ahli oilam uchun bir qop un sotib olishga imkonim bo‘lmaganida ham men yozishdan to‘xtaganim yo‘q. “Nima qilasiz buncha yozib, ularni chop etishga qachon ulgurasiz?” deya ta’na-malomat qilardi ayrim hamqalam o‘rtoqlar. Keyin hayot xiyla iziga tushgach, o‘zim ham bu haqda ko‘p o‘yladim. Shunda muqaddas kitoblarning birida o‘qiganim yodimga tushdi: “Yozilgan nimarsa hech qachon to‘zimaydi”. Yo Xudo, men ana shu ulug‘vor hikmatdan kuch olganimni bilmagan ekanman-da! Erinmagan odam borki, “Kitob kam o‘qilyapti” deb yozg‘iradi. Holbuki, yurtimizda xususiy nashriyotlar soni yuzga yaqinlashib qolgandir. Ular har yili ming-ming nusxada kitob chop etayotir. Shunday bo‘lsa-da, haqiqiy so‘z san’ati namunasi deb atamoqqa loyiq asarlar ko‘p emas. Aksar xususiy nashriyotlar detektivlarni chop qilishga ishqiboz. Kitoblar orasida sayoz, maza-matrasiz, sehr-joduga bag‘ishlangan qoralamalar ham talaygina. Ruhiyati navniholdek nozik yosh kitobxonga qaysi asar foydali, qay biri zararli ekanini tushuntirib beradigan haqiqiy adabiyotshunos va munaqqidlar kerak. Keyingi yillarda adabiy tanqidda zararli bir illat paydo bo‘ldi: badiiy asarga uning mohiyatiga qarab emas, muallifiga qarab baho berish. Muallif mabodo unvondor, mansabdor, puldor, oshna-og‘aynisi ko‘p kishi bo‘lsa, kitob deyarli o‘qilmay, shundoq bir varaqlab chiqiladiyu ko‘klarga ko‘tariladi. Adabiyotshunoslik va tanqidchilik zamonaviy milliy adabiyotga shunday nopisand bo‘lar ekan, sayoz, jo‘n asarlardan qay birini o‘qishni bilmay arosatda qolgan kitobxonni qoralash to‘g‘ri bo‘larmikan? Shu kecha-kunduzda sun’iy ong balosi kirib bormagan soha qolmadi. Internetda sun’iy ong qurmag‘ur kimningdir nomidan, unga o‘xshatib gapirib, mashhur qo‘shiqchidan o‘n ming yevro undirgani haqida xabar tarqaldi. Qarang-a, sun’iy ong tuppa-tuzuk tovlamachi ham bo‘la olarkan! Hatto BMT, Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti bashariyatni sun’iy ong xavfidan ogohlantirmoqda. Sun’iy intellekt – “temir odam” chapdastlik bilan hikoya, qissa, romanlarni yozib tashlayapti. Biz adabiyot o‘ladimi-qoladimi deya munozara yuritar ekanmiz, allaqachon sun’iy ong adabiyoti shakllanayotganini e’tibordan chetda qoldirmasligimiz kerak. Boshqa tomondan, kitobxonlik aholining ijtimoiy holati, kayfiyati bilan ham bog‘liq masaladir. “Och qoringa – achchiq ayron” deganlaridek, bola-chaqasini boqa olmayotgan odamning ko‘ngliga mutolaa sig‘maydi-da. Ulug‘ adib Chingiz Aytmatov deydiki, “Adib hayot bo‘ladimi-yo‘qmi, kitobxon albatta bo‘ladi!” Ana shu fikr menga kuch, taskin va umid beradi.
– Jo‘ra aka, tarixiy mavzularda “Ayriliq ostonasi”, “Buxoroyi sharif elchilari”, “Oshiq Buxoriy qissalari”, “G‘oziyon zindoni” kabi asarlar yozgansiz. Tarixiy asarlar yozuvchidan fakt va raqamlar shaklidagi o‘tmishga badiiyat vositasida jon va ruh bag‘ishlashni talab etadi. Qolaversa, buning uchun yuzlab manbalarni ko‘rib chiqish lozim. Masalan, Alisher Navoiy hayotini qalamga olmoqqa azmu qaror qilgan yozuvchi u davrda choy hali Markaziy Osiyoga kirib kelmagani, ko‘proq sharbat ichilgani yoki patqalam emas, qamishqalam ishlatilgani kabi kichik detallardan ham xabardor bo‘lishi kerak. Aks holda, bilgichlar oldida uyalib qolishi hech gapmas.
– To‘g‘ri ta’kidladingiz, tarixiy mavzuga qo‘l urgan adib o‘sha makon va zamonni birbutun idrok etishi, yurakyurakdan his qilishi, minglab tafsi- lotlarni puxta o‘rganishi kerak. Boz ustiga, qahramonlar tilidan bayon etiladigan fikrlar tarixiy haqiqatga to‘g‘ri kelishi haqida ko‘p bosh qotirishi lozim. Aks holda, siz aytganingizdek qovun tushirib qo‘yib zukko kitobxonlar oldida uyalib qolish mumkin. Har bir tarixiy-badiiy asar – adib uchun yangi sinov. Professional bokschi har bir jangda nimaga qodir ekanini zarbalari bilan isbotlashga majbur bo‘lganidek, yozuvchi ham har bir asarida o‘z so‘zi, bilimi, dunyoqarashi nimaga loyiq ekanini qayta-qayta isbotlamoqqa majburdir. Atoqli adib Konstantin Paustovskiy “Tasavvur – badiiy ijod ustunlaridan biri” deb ta’kidlaydi. Ilmiy manbalarda biror voqea-hodisa falon vaqt, falon joyda sodir bo‘ldi, deya muxtasar tarzda bayon qilinadi. Qolganini so‘z san’atkorining o‘zi taxayyul kuchi bilan tasvirlaydi. Qahramonlar qanday kiyinishi, qay lahjada so‘zlashi, ahvolruhiyasi – bari tasavvur mahsuli. Yagona shart shuki, tasavvur tarixiy haqiqat sarhadlarini buzmasligi kerak. “Ayriliq ostonasi” romanini yozishda Hazar dengizidan Tinch okeangacha bo‘lgan hududda imperiya barpo etgan turkiy millat va elatlarning bobokaloni O‘g‘uzxon hayotiga doir juda ko‘p adabiyotlarni o‘qib-o‘rgandim. Janglarda ishlatilgan qurol-aslaha haqida katta-kichik detallar qidirishga majbur bo‘ldim. Masalan, O‘g‘uzxon ixtiro etgan ovozli yoy o‘qi qanday ekanini bilish uchun talay manbalarni varaqladim. Oxir-oqibat, o‘q naysimon shaklda bo‘lgan degan to‘xtamga keldim. Hali qog‘oz ixtiro etilmagan davrda qahramonlar maktublarni nimaga, qanday bitgani haqida ham ko‘p bosh qotirishga to‘g‘ri keldi.
– Badiiy tarjima bilan ham shug‘ullanasiz. Konstantin Paustovskiyning “Sevgi” romani va talay hikoyalarini, yana Viktor Astafevning “G‘amgin sarguzasht” romanini o‘zbekchalashtirgansiz. Tarjima mashaqqatli, lekin, shunday desak bo‘larmikan – foydasi kamroq yumush. Xuddi birov uchun – o‘quvchining rohatiyu muallifning shuhrati deya mehnat qilayotganga o‘xshaysiz. Ikki o‘rtada yo ozgina qalamhaqi olasiz, yo kitobni o‘z hisobingizdan chiqarib, sotolmay sarson bo‘lasiz. O‘quvchi tarjimani ura-ura qilib o‘qiydi-yu, ko‘p hollarda mutarjimning kimligini bilmaydi, qiziqmaydi ham. Tarjimon o‘z ruhiga yaqin ijodkorni tanlaydi deyishadi. Lekin, nazarimda, Siz tarjima qilgan mualliflar bilan uslubingiz o‘rtasida uyg‘unlik sezilmaydi.
– “Sardaftarimni kovlab” qo‘ydingiz, Ilhomjon inim. Tarjima uchun juda ko‘p vaqt sarfladim, ranju alam chekdim. Tarjima san’atidan yiroq, ammo uning ortidan bola-chaqa boqayotgan kishilarning qarshiligiga duch keldim. Shu bois tarjima kamfoyda mashg‘ulot degan gapingizga qo‘shilaman. Alhol, pulni, foydani o‘ylagan odam tarjima ko‘chasiga yo‘lamagani ma’qul. Badiiy ijod ham sohibiga hamisha davlat va shuhrat olib kelmaydi-ku! Nachora, so‘z san’atini chidaganga chiqargan. Ikki o‘rtada ruhan va qalban yaqinlik bo‘lmasa, tarjimaga unnamaslik kerak. Uslubdagi yaqinlik esa, menimcha, butunlay boshqa masala. Men aynan Paustovskiydek yoza oladigan boshqa bir adibni bilmayman. Adib romantizmining buyukligi shundaki, u hatto o‘lim haqida yozganida ham kitobxon tushkunlikka tushmaydi. Adibning “Ingliz ustarasi” degan hikoyasini o‘girganda buni his etgan edim. Men tarjima eshigini qoqqan zamonda Paustovskiydek zabardast adibning kitoblarini topish nihoyatda qiyin edi. To‘qqiz jildli asarlariga obuna chiptasini tuman markazidagi kitob do‘konidan xarid qilganman. To‘plamning har bir jildi Moskvadan ikki oyda yetib kelardi. Qalingina jildni bir hafta-o‘n kunda “xatm” qilardimu navbatdagisini kutishga sabrim chidamay, yana qayta-qayta o‘qirdim. Nihoyat, bir yildan ziyod vaqt mobaynida to‘qqiz jildning hammasini qo‘lga kiritganman. Ularni yigirma yil mobaynida, takror-takror o‘qiganimdan keyingina birinchi roman tarjimasiga kirishgandim. Paustovskiyning menga, umuman, o‘zbek xalqiga yaqinligi haqida ikki og‘iz izoh. Biz o‘zbeklar romantizmga moyilmiz. Paustovskiy esa romantik adabiyotning eng yirik, ko‘zga ko‘ringan vakili. Shu boisdanmi, tarjima qilayotganimda omma uni sevib o‘qishiga umid qilganman. Lekin… Paustovskiyni o‘qiydiganlar hozir o‘tgan asrning 60-yillaridagiga nisbatan ancha kam. Ayrim ziyolilar, adiblar, olimlar va haqiqiy kitobxonlar – shu, xolos. Tarjima asnosida V. Astafev, K. Paustovskiyning uslubi menga ta’sir etmay qolmadi. Bu hol yozganlarimda yaqqol sezila boshlagach, ulardan uzoqlashishga qaror qildim. Astafev asarlari 32 yil, Paustovskiy roman va hikoyalari esa 25 yil o‘tib chop etildi. Ular “Rus adabiyoti durdonalari” 100 jildligiga kiritildi.
– Bizga “Adabiyot – adab demak”, “Adabiyotning bori – tarbiyadir” deb o‘rgatilgan. So‘z san’atining tarixi ham bu xil yondashuv ustuvor bo‘lganiga shohidlik beradi. Adabiyot butun jamiyatning murabbiysi o‘laroq maydonga chiqqan davrlar ham bo‘lgan. Afsuski, bugun unday emas. Nima deysiz, jamiyat va inson ruhiyatidagi “yirtiqlar”ga adabiyot yamoq bo‘la olarmikan?
– Adabiyot tarbiya vositasi ekanini inkor etib bo‘lmaydi. Lekin so‘z san’ati shunchaki didaktika bilan emas, balki ramzlar, nozik ishoralar vositasida tarbiyalaydi. Yalang‘och, quruq g‘oyalar aks ta’sir etib, odamlarni ezgulikdan bezdirishi ham mumkin. Ulug‘ so‘z san’atkori Anton Chexov qalam ahliga bunday o‘git beradi: “Siz insonni yaxshi-yomonga ajratib o‘tirmang, unga o‘zini bor bo‘yi bilan, aniq-tiniq ko‘rsating. Shunda u o‘zi xulosa chiqarib oladi”. Baloyi nafs qutqulari sabab adabiyotning jamiyatdagi o‘rni yo‘qolib borayotgani achchiq haqiqat. Shunday bo‘lsa-da, so‘z san’ati jamiyatni, odamlarni o‘zgartirishiga ishonchim so‘ngani yo‘q. Insonni o‘zgartirish koinotni o‘zgartirish bilan barobar, deyishadi. Bu muqaddas vazifaga pok ko‘ngil va toza qo‘l ila kirishmoq lozim.
Ilhom G‘ANI suhbatlashdi
Ilhom G‘aniyev 1964 yilda Buxoroda tug‘ilgan. Xalqaro Yassaviy mukofoti sohibi, filologiya fanlari doktori. “Turkiy xalqlar adabiyoti tarixi” (darslik), “Fitrat. E’tiqod. Ijod”, “Fitrat dramalari poetikasi”, “Taqdirimiz o‘z qo‘limizdami?”, “Dostoyevskiyni tushunish”, “Abdulla Orif falsafasi”, “Rauf Parfi O‘zturk dunyosi”, “Ruhiy go‘zallik qismati”, “Umid va iroda”, “Sabr”, “Sukunat sirlari yoki go‘zallik”, “Ulug‘ birlik qayg‘usi”, “Asrga tatigulik dard”, “Tagorning mangu qo‘shiqlari”, “Stendal va Qodiriy”, “Chingiz Aytmatov va XXI asr”, “Shavkat Rahmon olami”, “Millat va axloq” va bir qator kitoblar muallifi.
ZAMON SUKUTNI KЕCHIRMAYDI
– Jo‘ra aka, o‘tgan yillar mobaynida jurnalimizda bir necha hikoya va tarjimangiz bosildi. Lekin tahririyatga yo‘llaganlaringiz orasida chiqqanidan chiqmagani ko‘proqdir. Ijodkor odamning ko‘ngli nozik keladi – bunday holda g‘animga aylanmasa ham, tahririyat ahlidan ranjib yurishi turgan gap…
– “Tafakkur”dan ham, “tafakkur”chilardan ham ko‘nglim qolgani yo‘q. Boshlovchi, havaskor qalamkash bo‘lganimda boshqa gap edi… Qoralamalarining gazeta-jurnalga qabul qilinish-qilinmasligi, tanqidga uchrashi yoki maqtalishi yozuvchi uchun odatiy hol. Bunga fojia deb qarash to‘g‘ri emas. Chunki har bir nashrning ichki tartib-qoidalari bo‘ladiki, o‘zini bilgan tahririyat ulardan aslo chekinmaydi. Bunday tartibot ko‘pchilik miriqib tanqid qiladigan ayrim tuman gazetalarida ham bor. “Tafakkur”dan qaytgan hikoyalar masalasiga kelsak, “Bugun oldingda bir eshik yopilsa, ertaga ikkitasi ochilgusidir”, deydilar. Qaytarilgan hikoyalarning aksari boshqa nashrlar, kitoblarda chop etildi. Albatta, “Tafakkur”da bosilgani bo‘lakcha edi… Bularni qo‘yib, adabiyot haqida gaplashsak. Fashistlar qatl etgan buyuk shoir Federiko Garsia Lorka bunday yozadi: “Eng g‘amgin quvonch – shoir bo‘lish quvonchidir. Boshqasi hisob emas, hatto o‘lim ham!” Bu so‘zlar xayolimda tez-tez aylanadi, tobora ohorli mazmun kasb etadi. Ularda badiiy ijodning mashaqqati, fojiasi, baxtu shodligi juda aniq ifoda etilganidan larzaga tushaman. Lorka yana bunday deydi: “Badiiy ijod shundayin bir daraxtki, uning mevalari g‘amdan iboratdir”. Shoir ko‘krakni zaxga berib chekiladigan arzon-garov oh-vohni nazarda tutayotgani yo‘q, albatta. Ahli qalamning insoniyat kelajagi, ozodlik tantanasi uchun chekishi lozim bo‘lgan oydin g‘am haqida so‘zlayotir. Shu haqda o‘ylarkanman, hazrat Navoiyning “Sham va parvona” asari yodga keladi. Bu miniatyur qissadan chiqadigan hissa oddiy va shafqatsiz: parvonalar o‘zini shamga urib, birin-ketin halok bo‘ladi, boshqalari bu fojiani ko‘rib tursa-da, xulosa chiqarmay, o‘zini alanga domiga otadi. Navoiy demoqchiki, parvona olov taftini his etmaguncha, o‘zidan oldin jizg‘anak bo‘lgan hamqavmining hol-ahvolini tushunolmaydi. Axir, o‘zi yonmagan birovning yonganini qanday his etsin? Ammo taskin-ibrat ham bor bunda: parvona alangada yonib kul bo‘ldi, lekin u baxtsiz emas. Yonsa-da, maqsadiga yetdi – olov tafti nima ekanini bildi! Har gal o‘qiganimda, ahvoli ruhiyamga qarab asardan yangi-yangi ma’no topaman… Ha, inson bolasi bilishga, o‘rganishga, yaratishga chanqoq. Adabiyot va yozuvchi sham va parvonaga o‘xshaydi. Ijodkor ham so‘zga jon-jahdi bilan intiladi, pirovardida alanga domiga tushganini bilmay qoladi… Uning mehnatini mensimay, yozganlarini bir varaqlab chiqib, qaytarib yuziga otadigan “noshir”lar, “muharrir”lar; o‘qisa-da, uqmaydigan “kitobxon”lar buni tushunmaydi. Chunki ular parvona holiga ham, yozuvchi holiga ham tushmaydi. Shamning nima ekani esa ularni aslo qiziqtirmaydi…
– Ko‘zingiz tushgandir, jurnalimizda professor Dilmurod Quronovning markaz – provinsiya mavzusida maqolasi e’lon qilindi. Olim internet zamonida ikki o‘rtadagi qadimiy ayirma barham topayotganini urg‘ulasa ham, mulohazalarida “muzofot baribir muzofot-da, poytaxtda yashab ijod qilganga nima yetsin” qabilidagi o‘kinch kuchlidek. Aslida, qalam ahliga markazdan boshqa joylarda ham ehtiyoj bor. Lekin qaysi ijodkor chetda qolib ketishni xohlaydi deysiz! Tuman-qishloqlarda esa adabiyotga munosabat o‘ziga yarasha: hazmi yengil, maishiy, nasihatnamo she’r-hikoyalar ko‘proq o‘qiladi. Bora-bora shu talabga moslashib qolish ham hech gap emas. Boshqa yoqdan qarasak, muzofot deganimiz ijodkor xalqida kuchliroq bo‘ladigan izzat-nafs talabiga qulayroqdek. Ya’ni bu yoqda ikkinchi, o‘ninchi, hech kim… bo‘lgan odam u yoqda peshqadam sanalishi ham mumkin…
– Internet zamonida poytaxt – muzofot o‘rtasidagi farqning yo‘qolayotgani bor gap. Ammo men shart-sharoit haqiqiy adabiyot yaratilishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi, deb o‘ylamayman. Negaki, muzofotda yuzaga chiqolmay qolib ketgan iste’dodlar ham, poytaxtda yashab o‘zining biror satrini kitobxonga yetkaza olmay o‘tib ketgan qalamkashlar ham yo‘q emas. Bu – dolzarb masalaning bir tomoni. Ikkinchi va hal qiluvchi tomoni shundaki, Olloh iste’dod bergan mardum jon-jahdi bilan harakat qilmas, bu yo‘lda hayot-mamot jangiga kirmas ekan, soyada qolib ketaveradi. Har qanday natija, avvalo, harakatlar yig‘indisidir. Badiiy ijod qonuniyatlari shu qadar shafqatsizki, u bo‘shanglik, faoliyatsizlikni, zamon esa sukutni kechirmaydi. Muzofotda istiqomat qilayotgan ijodkor ham “iste’dodning 99 foizi qattiq mehnat” degan aqidaga og‘ishmay amal qilsa, ko‘p o‘qib-izlansa, markazdagi safdoshi erishgan yutuqlarni qo‘lga kiritishiga ishonchim komil. Bu gaplarim yarim asrlik ijodiy faoliyatimdan kelib chiqqan saboq, hayotiy tajribadir. Chekkada yashovchi ijodkor sifatida poytaxt – muzofot qarshiligi sindromini yengib o‘tishga intildim. Hikoya, qissa, romanlarim, tarjimalarim kitobxonlar qo‘liga borib yetdi. Qolgani vaqt, kitobxon, adabiyotshunos va tanqidchilar hukmiga havola. Darvoqe, kitobxonlardan onda-sonda iliq so‘zlar bitilgan maktublar olib turaman. Endi bu muzofotdagi yozuvchining g‘amgin shodligi, yoz yomg‘iriday bir gap-da… Shoir Konstantin Balmont o‘tgan asr boshlarida Edgar Poning hikoyalar to‘plamiga yozgan so‘zboshisida bunday deydi: “Har bir mamlakatning adabiy muhiti ari uyasiga o‘xshaydi”. Bu tagdor so‘zlarni har kim o‘zicha tushunishi, izohlashi tabiiy. Ammo ari uyasiga qo‘l suqqan odamning qay ahvolga tushishi ma’lum. Texnika taraqqiyoti poytaxt va muzofot o‘rtasidagi farqni keskin kamaytirgan bo‘lsa-da, adabiy muhitlar o‘rtasidagi tafovut baribir katta. Muzofotda san’at asariga talabning haminqadarligi va uning ijodiy takomilga ta’siri, yuksak parvoz, ijodkorning izzat-nafsi… to‘g‘risidagi xavotirlar – o‘sha biz tilga olayotgan ulkan muz tog‘i kabi yirik muammoning qirralari, xolos. Aslida, muammoyu yechim yozuvchining o‘ziga kelib taqaladi. Ko‘p o‘qigan, jahon mumtoz adabiyotidan tuzukkina xabardor bo‘lgan ijodkor girdobga tushib qolmaydi, tushib qolganida ham undan chiqish yo‘lini topadi. General bo‘lishni orzu qilmagan askar askar emas, deyishadi. Bu – ijodkorga ham taalluqli gap. Bunday “askar”lar hamma joyda uchraydi. Shapaloqdek kitob bitib, darhol e’tirofu imtiyoz kutish noravo. Agar yozilgan asar haqiqiy adabiyot mulki bo‘lsa, ular sizni o‘zi qidirib topadi. Faqat vaqt masalasida kafolat yo‘q, chunki e’tirof ko‘zingiz ochiqligida keladimi yoki keyin – bunisi yolg‘iz Ollohga ayon. Agar meni adabiyotning muzofotdagi piyoda askari deyishsa, xursand bo‘laman. Zero, har qanday muhoraba taqdirini generallar emas, oddiy askarlar hal etadi. Ular qo‘mondonlik qo‘nalg‘alarida emas, jangning oldingi safida turib ko‘kragini o‘qqa qalqon qiladi. Bandai ojiz uchun allaqanday poygayu musobaqalar emas, balki yozilgan, chop etilgan, kitobxon qo‘liga borib yetgan asar muhimdir. Ijodkorning adabiyotdagi o‘rnini hozir bizda qabul qilinganidek turfa tanlovlaru adabiyot korchalonlari emas, vaqt va kitobxon belgilaydi. O‘ylab ko‘ring, XX asrda sho‘ro mafkurachilari tomonidan ko‘tar-ko‘tar qilingan qay bir asar XXI asrga o‘ta oldi? Ularni hozir kim o‘qiyapti? Menimcha, vaqtning shafqatsiz jazosi va bahosi mana shu… “Poytaxtdagi jo‘shqin hayot” chekkadagi ijodkorlarga allaqanday baxt, imtiyoz sifatida ko‘z-ko‘z qilinadi. Ehtimol, shundaydir. Lekin men boshqacha fikrdaman: haqiqiy san’at asari g‘ala-g‘ovur, gavjumlik ichida ko‘ngilxushlikdan emas, tanholikda darddan yaraladi. Tarallabedod hayot yozuvchiga tin olish, kuzatish-o‘rganish uchun kerak. Ammo bunday turmush tarzi uni ko‘proq chalg‘itadi. Qalam ahli ko‘zlagan maqsadiga yozish xayoli butun borlig‘ini chulg‘ab olgandagina yetishadi. Bu jihatdan odamni, xususan, ijodkorni chalg‘itadigan moddiy ne’matlar muzofotda bir oz kamroq, yolg‘iz qolish imkoniyati esa ko‘proqdir… Chekkadagi yozuvchini turmush ikir-chikirlari botqog‘iga botib ketishdan asraydigan, sinashta omil – mumtoz adabiyot mutolaasi. So‘z daholari asari Toshkentda o‘qiladimi, Buxoro yo Romitandami – nima farqi bor? Aslida, ta’sir degani zamon yo makonga emas, o‘quvchining ruhiy quvvatiga bog‘liq emasmi? Mashrabdek “Dilda darding bo‘lmasa, sardaftarimni kovlama” deya iltijo qilgan, har bir misrasidan nolayu afg‘on, qon tomib turgan ulug‘ shoirni chekkada ijod qilgan deyish mumkinmi? Muqimiy, Furqat, Zavqiy kabilarni-chi? Buxoroda bir muddat qalam tebratgan Ayniy, Cho‘lpon, Fitrat, Ikromiyni “provinsial” deyish to‘g‘rimi? Ruslarda “Rossiya silna provinsiyey” (“Rossiya muzofot bilan kuchlidir”) degan ibora bor. Moskvadan olisda ijod etgan Mixail Sholoxov, Viktor Astafev, Valentin Rasputin, Fyodor Abramov, Vasiliy Belov kabi so‘z ustalari adabiyotda yuksak cho‘qqilarni zabt etdi… Jurnalingizda o‘n yillar burun chop etilgan bir hikoyamda shunday kulminatsion epizod bor: ko‘p yillar yo‘lka chetida o‘tirib noyob kitobini sota olmagan chol oxiri toqati toq bo‘lib, ziyolinamo bir kishini to‘xtatadi: “Bo‘tam, shu kitobni siz olaqoling, shundoq tekinga”. Ziyolinamo unga jahl bilan o‘shqiradi: “Hoy, miyasi aynigan chol! Men kitob o‘qimayman! Men kitob yozaman!” Nazarimda, bu fojia hozir yanada chuqurlashgan. O‘zgalardan biror satr o‘qimay, o‘z “asari”ga mahliyo qalamkashlar urchib yotibdi. Markaz, muzofot… balki u qadar ahamiyatli masala emasdir. Ammo poytaxtda, uzoq-yaqin viloyatlarda kitobdan yiroq shoir, yozuvchi, adabiyotshunos, san’atkor, o‘qituvchi, katta-kichik rahbaru hokimlar ko‘paysa ko‘paymoqdaki, kamaymayotir. Bu fojiaga esa befarq bo‘lish mumkin emas.
– Uzoq yillar tuman gazetasiga rahbarlik qildingiz; hududiy nashrlarning yo‘nalishi, ularga qo‘yiladigan talablar sizga yaxshi ma’lum. Yashirib nima qildik, aksari “xo‘sh-labbay”chilarni rag‘batlantiradigan, ahli qalamning qanotini sindiradigan joy u. Lekin siz badiiy ijoddan to‘xtaganingiz yo‘q. Hikoyalaringiz, kitoblaringizni peshma-pesh o‘qib turibmiz. Qutlug‘ 70 yosh ostonasida ayting-chi, o‘tgan yillarda topgan va yo‘qotganlaringiz nisbati qanday?
– Nimasini aytasiz… topganlarimning yuki yo‘qotganlarimnikidan og‘irroq! Qaramlik, “xo‘sh-labbay”chilik qusurlari poytaxtda ham bor. “…ijod ahlining qanotini sindiradigan joy” degan fikrga qo‘shilmayman. Aksincha, qalamni charxlaydigan joy degan bo‘lur edim! Tuman gazetasi kamchiliklari, saviyasiga oid qusurlarni tan olgan holda, shuni ta’kidlamoqchimanki, qalamni sindirish ham, uni charxlash ham har bir qalamkashning o‘ziga bog‘liq. 10-15 ming nusxada chop etilayotgan, ma’no-mazmuni salmoqdor hududiy gazetalar bor. Jumladan, men muharrirlik qilgan “Romitannoma” gazetasi o‘tgan asrning 80-yillarida o‘n ming adadda bosilardi. Keyingi yigirma yilda qog‘oz va bosmaxona xizmatlari narxi keskin oshib ketgani tufayli adadi xiyla ozaydi. Daromad kamaygach, avval o‘n besh chog‘li odam ishlagan jamoadagi ijodiy xodimlar soni ikki-uchtaga tushib qoldi. “Xo‘sh-labbay”chilik gazetamizda kamroq bo‘lgan, deb o‘ylayman. Aslida bu muammoni bir zarb bilan hal etish mushkul. Chunki iqtisodiy jihatdan gazetani bor qiladigan ham, yo‘q qiladigan ham muassisdir. Muassis esa erkin fikr, tanqidga hamma vaqt toqat qilavermaydi – gazetchilar “qo‘l-oyog‘ini bog‘laydigan” omillardan biri ana shu. Bunday sharoitda ijod qilish, hamma o‘qiydigan gazeta chiqarish oson emas, albatta. Yarim asrdan ko‘proq umrim o‘tgan sohaning kamchiliklarini yashirish uchun bunday deyayotganim yo‘q. Zero, tuman matbuotidagi kamchiliklarni hamma ko‘rib turibdi. Boshdan kechirganlarimni “yo‘qotish” deb bilmayman. Bular – hayot maktabining bir-biriga sira o‘xshamagan saboqlari. Ko‘pchilik hamkasblarim gazeta ishi yozuvchini charchatadi, uni asosiy maqsaddan chalg‘itadi, deb hisoblaydi. Men bu fikrga butkul qarshiman. Gazeta ishi – yozuvchilik sari eng yaqin yo‘l. Markaziy gazetalarda ijodiy xodimlar soni ko‘p, turli bo‘limlar shakllangan, ixtisoslashuv bor. Shu bois ba’zi xodimlar haftalab bir satr qoralamaydi. Tuman gazetasida esa, ayniqsa, hozirgi vaziyatda xodimlar soni barmoq bilan sanarli. Tabiiyki, har kuni turli janr va mavzularda yozishga to‘g‘ri keladi. Boz ustiga, odamlar bilan jonli muloqot, safarlar ijodkor qalamini charxlaydi, chiniqtiradi. Topqirlik, tezkorlikka o‘rgatadi. Qolaversa, gazetada ishlash bitmas-tuganmas hayotiy material manbaidir. Bo‘lajak yozuvchi bunday bebaho xazinani yana qayerdan topa olardi? Gazetada ishlagan yillarim Qizilqum cho‘llari, Amudaryo sohillari, Gazli kengliklariga necha marotaba safar qildim. O‘sha yoqlarda haftalab qolib ketgan kezlarim ham bo‘ldi. Shularning hosilasi o‘laroq, tuman gazetasi jurnalistlari hayotiga bag‘ishlangan “Tiramoh armonlari” romani hamda “Barqut mavsum” qissasi qog‘ozga tushdi. Ular markaziy nashriyotlarda kitob holida chop etildi. “Barqut mavsum” qissasi asosida tayyorlangan radiospektakl O‘zbekiston radiosi fondida saqlanayotir. Badiiy ijoddan to‘xtab qolish – ijodkor uchun, ayniqsa, viloyatda istiqomat qiluvchi yozuvchi uchun xatarli, hatto halokatlidir. Shu tarzda ijodini, butun umrini barbod berganlar qancha! To‘xtab qolmaganimning asosiy sabablaridan biri – gazeta ishining tezkor oqimidir. Har kun nimadir yozish kerakligi jurnalist-yozuvchini doim yaxshi “forma”da saqlaydi. To‘g‘ri, gazeta ishi yozuvchining ko‘p vaqti, kuchini oladi. Lekin yozuvchi bo‘lishga bel bog‘lagan mardum badiiy asar yozishga vaqt ham, kuch ham topa olishi kerak. Yarim asrdan ortiq vaqt mobaynida qishning uzun kechalari, yozning salqin saharlari, bahor va kuzning iliq tunlari doim o‘z ixtiyorimda bo‘lgan. Marhum Erkin Vohidov aytganidek, “Sen boru men bor, qalam bor, o‘rtada begona yo‘q…” Yana yakshanba, bayram kunlari albatta qalam tebratardim. Ochig‘i, turmush, xizmat, bola-chaqa tashvishlaridan yozuvchini hech kim ozod etolmaydi. Mabodo ozod etsa ham, buning oxiri xayrli bo‘lmaydi. Yana bir gapni aytmasam bo‘lmas: katta nashrlarning ayrim xodimlari tuman gazetalarini nazar-pisand qilmaydi, ularga “qashshoq qarindosh” deb qaraydi. Balki katta-kichik jurnalistlar, muharrirlar bo‘lar, lekin gazetaning katta-kichigi bo‘lmaydi. Chamasi qirq yillar burun bir shifokor do‘stim aytgandi: “Katta” gazetada ishlovchilar kichkina ish qilsa ham, katta bo‘lib ko‘rinadi. Siz ishlayotgan kichik gazetada katta ish bajarilsa-da, kichikdek tuyuladi”. Do‘stimning fikri to‘g‘ri ekaniga o‘tgan yillar mobaynida qat’iy ishonch hosil qildim. Tuman gazetalarida iste’dod darajasi har xil yuzlab xodimlar ishlagan, ishlayapti. Ularning hammasini bir qarichda o‘lchash to‘g‘ri emas. Saviyasi jihatdan markaziy nashrlarda faoliyat yurita oladiganlari ham bor. Ayni choqda, oramizda hatto tuman gazetasiga noloyiq kimsalar talaygina. Yo‘qotganlarim… topganlarimdan xiyla kamroq, chamasi. O‘zim istagan-orzu qilgandek professional jurnalist va yozuvchi bo‘lib yetishdim. Uyli-joyli bo‘ldim. Jamiyatda o‘rin topdim. Yo‘qotganlarim – yoshlik, sog‘liq, kimlargadir bo‘lgan ishonch… Ammo insonning hayotdagi eng og‘ir yo‘qotishi – ota-onasidan ajralish ekan. Buni juda kech anglab yetdim. Hayotda eng sodiq, eng kechirimli, eng bardoshli do‘st ota-ona ekan. Bozor iqtisodiyoti insoniy munosabatlarga ta’sir etgan bir vaqtda birovning ozori, yukini ko‘taradigan do‘st qolmadi hisob…
– Keyingi yillarda gazeta-jurnal ko‘payib ketdi. Deyarli har bir shahar-tumanda muallimlarning o‘z nashri, yoshlarning o‘z nashri, baliqchi, soliqchi, oliqchilarning… o‘z nashri; yetmaganiga – xususiylari. Mayli, gazeta-jurnal chiqarish, bir jihati, iqtisodiy masala. Eplagan qandini ursin. Lekin shuncha xarajat, shuncha ovoragarchilik… jamiyat hayotiga, ma’naviyatimizga nima beradi? Tuman gazetalari shunchaki biror qaror ijrosi uchun chiqadimi yoki odamlarga amaliy manfaati ham bormi? Sarf-xarajati qanday qoplanadi, bilmadim-u, ammo dehqon-fermeru tadbirkorlarning shiypon yo idoralarida hatto taxi buzilmagan dasta-dasta gazetalarni ko‘rganim bor…
– Gazeta-jurnallarning ko‘payib ketishi yomonlik alomati emas. Balki durust hamdir. Chunki har bir nashrning o‘z o‘quvchisi bormi, harqalay, mutolaa malakasi shakllanadi. Ayni choqda, jiddiy muammolar-da ko‘p. Deylik, axborot, tahlil, g‘oyalar aniq-ravshan, tezkor bo‘lmasa, qog‘oz nashrlar internet bilan raqobatlasha olmaydi. Bu yoqda majburiy obuna balosi… Keraksiz gazeta-jurnal muassislar tazyiqi, oshna-og‘ayni, qarindosh-urug‘ yordamida obunachiga tiqishtiriladi. Bu xil nashrlar aksar holda yengilgina tanqidga ham dosh berolmaydi. Ayniqsa, xususiy gazeta-jurnallarning muqovasini “yulduz” va “yulduzchalar”ning ajabtovur suratlari egallagan. Tabiiyki, o‘sha “qahramonlar” buning haqini to‘lab qo‘ygan bo‘ladi. Gap yana o‘z-o‘zidan tuman gazetalariga kelib taqaladi. Ularning soni kamaygani ham, ko‘paygani ham yo‘q. Yanglishmasam, har bir tumanda hokimlik muassisligida bittagina gazeta chiqariladi. Mabodo, qaysidir hududda yana bitta-ikkitasi chop etilayotgan bo‘lsa, buning tuman gazetasiga daxli yo‘q. Ayrimlari “obuna poygasi”da holdan toyib allaqachon yopilib ham ketdi. Qariyb oltmish yildan buyon tuman gazetalarini butkul yopish kerak, degan gapni eshitaman. Shu xil nashrda biror kun ishlamaganimda ham, ehtimol, boshqacha fikrni ilgari surgan bo‘lardim: har bir hududning o‘z gazetasi bo‘lishi kerak. Ayting-chi, kichik bo‘lsa-da, alohida ma’muriy hudud bo‘lgan tumanning 30 yillik tarixini yana 30 yildan so‘ng qayerdan topasiz? Axir, u boshqaruv organlari bayonnomalarida yozib qoldirilmaydi-ku. Mahalliy tarix ozmi-ko‘pmi tuman gazetalari sahifalariga muhrlanadi. Bosma nashrlarning birlamchi muammosi – mablag‘, ya’ni sarf-xarajatni qoplab, yaxshigina foyda olib, nashrning rivojini ta’minlash. Iqtisodiy muammolar girdobiga tushib qolgan jurnalist, bosh muharrir va noshir o‘quvchiga ko‘p narsa berolmaydi.
– “Tirilish” romanida g‘alati epizod bor: bosh qahramon xayolan ikkiga bo‘linib, o‘z-o‘zini shafqatsiz so‘roq qiladi. “Kecha va kunduz”da ham tergovchi Miryoqub ayblanuvchi Miryoqubni ayovsiz “mahkama”ga tortadi. “Inson o‘z umrini o‘ylasa ko‘p vaqt / Qiynaydi o‘zidan o‘tgan qusurlar. / Kimgadir aytilmay qolgan bir rahmat, / Kimdandir so‘ralmay qolgan uzrlar…” degan satrlarda ham shu ruh poydor. Har birimizda o‘z-o‘zimizga beriladigan savollar bisyor-u, ularni boshqalar eshitib qolishidan cho‘chiymiz. Javoblarini, inchunin… Sizchi, suhbatimiz so‘ngida shu xil savollardan birortasini ochiqlay olasizmi? Javobni-chi?
– Dmitriy Nexlyudovning tirilish yo‘li – juda og‘ir, ziddiyatli. Bu – inson ongidagi inqilobdir. Inqilob jamiyatdami, inson ong-shuuridami sodir bo‘lar ekan, oqibatlarini oldindan aytib bo‘lmaydi; ko‘pdan-ko‘p fojialarga doyalik qilgan inqiloblar kam emas. Qalbning tirilishi esa murakkab, ko‘pincha amalga oshishi dargumon bo‘lgan hodisa. Insonni o‘zgartirish – koinotni o‘zgartirish bilan barobar, deyishadi. “Tirilish”ni takror-takror o‘qib, shu xil og‘ir kechinmalar ichida qolganman… Men ham har bir banda singari, ayniqsa, ijodkor sifatida o‘z-o‘zimni tanqidu taftish qilishga moyilman. O‘zim bilan yolg‘iz qolishdan, shafqatsiz savollar berishdan cho‘chimayman. Donolar “O‘zing bilan yolg‘iz qolishdan qo‘rqsang, omma orasida ham yolg‘iz bo‘lib qolaverasan”, deydi. Deylik, “Ota-onamning mehnati, ishonchini oqlay oldimmi?” degan savol meni ko‘p qiynaydi. Bedor o‘ylar ichida “Yozganlarim yanagi asrda o‘qiladimi, yo‘qmi?” deyman. Bu – men o‘z-o‘zimga beradigan, uni ochiq aytishdan tortinmaydigan savollardan biri. Hozir adabiyot, jurnalistika va boshqa sohalarda mahalliychilik, guruhbozlik kuchayib ketgandek. Biror mashhur yozuvchi yoki olim vafot etsa, marhum haqida ta’ziyanomani albatta uning yurtdoshi bitadi. Axir, shoir yoki olimning ijodi birgina viloyat emas, butun mamlakat mulki-ku! Yolg‘iz qolganda, shu xil savollarga duch kelaman. Andak mutoyiba bilan aytsam, bir xavotirim bor: rixlat chog‘i yetganda, qaysi yurtdoshim marsiya yozadi? Hozirdan uning ko‘nglini ovlashim kerakmikan?.. O‘zimga beradigan savollarimni birovdan yashirmayman. Ammo bu holni tabiatimdagi qusurlardan biri deb hisoblayman. Buning uchun umrim davomida ko‘p aziyat chekdim, talay yaxshiliklardan mosuvo bo‘ldim. Nachora, inson kamchiliklarini o‘zi ko‘rib, bartaraf etishi yolg‘iz o‘ziga og‘ir ekan.
Nodira OFOQ suhbatlashdi
Shoir, adabiyotshunos olima va tarjimon Nodira Afoqova 1966 yilda Buxoroda tug‘ilgan. Buxoro universitetida tahsil olgan. “Bahorning boshlanishi”, “Arosat fasli”, “Ko‘ngil shevasi”, “So‘z ayvoni”, “Qora navo”, “Vatan darslari” kabi to‘plamlari nashr etilgan. “Fitratning tushlari”, “Jazo” dostoni; “Muhammad (s.a.v) dedilar…”, “Xayyom chodirinda”, “Muhabbatnoma”, “Faqat Sen bilursan”, “Hazrat Navoiyning yetti go‘zali” she’riy turkumlari muallifi. Alisher Navoiyning “Ruh ul-quds” qasidasini forsiydan; Leonid Andreyevning “Yahudo Iskariot” qissasi, Gi de Mopassan, Konstantin Paustovskiy hikoyalari ham Mixail Lermontov, Marina Svetayeva she’rlarini rus tilidan o‘zbek tiliga o‘girgan.
