Мирзоҳид Музаффар
СОҲИЛДАГИ МАСЖИД
Туркум ҳикоялардан иккинчиси
Ялова, бир пайтлар Истанбулга тегишли бўлиб, кейинчалик турк сиёсатчилари томонидан кўпроқ овоз олиш учун алоҳида вилоятга айлантирилганди. Истанбулнинг биқинида, Қўжаелига қўшни, уч томони Мармара денгизи билан ўралган бу жимитдек вилоят менга Сирдарёни эслатади.
Умуман, Сирдарёни кенжа вилоят дейишни яхши кўраман. Уёқдаги одамларнинг ҳокисорлиги, Чинозга яқинлиги, дарёга, сувга боғлиқлиги, дарёдек сокинлиги Яловага ўхшайди.
Яловага Тайфун оға ва холаси Амал хола билан бу сафар Истанбулдан кирамиз. Истанбулнинг Бешиктошида бир ҳафта ўтқазганман. Айвонидан денгиз кўриниб турадиган, ичи Амал холанинг етмиш йиллик ўтмиши билан лиқ тўла бу уйда ўз хонамни тополмайман. Нима ёзсам катта даҳлизда, сепда келган жигарранг, локланган шкафлар соясида ёзаман. Баъзан балконга чиқиб, Тайфун оғанинг “заҳар чек” қабилидаги дуоибадлари садолари ичра сигарет чекаман. Чекаману, нигоҳимга сиғмаган Истанбул манзарасидан ҳуркиб кетаман. Бу денгиз меники эмас, бу дарахтлар, ҳув анави Чироғон саройи, Қайрағоч қасри, қишлик кўшклар… Булар менинг илдизимга зид, дейман. Қанчалар гўзал бўлмасин, қанчалар пурвиқор бўлмасин, бир шаҳар агар унда ҳаққинг бўлмаса, сени ўзига қабул қилмайди. Истанбул ҳам шундай. Сен менда яшашинг, тирикчилик қилиб оила боқишинг мумкин, аммо мени ўзингники қилолмайсан, дейди. Фотиҳ Султон Меҳмет замонидан бери. Турклар Ғарбга қасдма қасд ҳар сафар алам ва ёш болаларга хос қайсарлик аралаш “Истанбул бизимдир” каби ҳитоблари билан айнан шу, Истанбул оидиятини ўзларига исботламоқчи бўлишади назаримда. Истанбул туркларникимикан? Истанбул римликларники бўлганмиди? Эллинлар, фригияликлар, шумер ё ҳеттлар Истанбулни ўзлариники қилишолганмикан? Арзонгаров турк фильмларида сийқа бир саҳна бор: бош қаҳрамон шаҳарга янги келган ё бошидан турли балолар аригач, Босфорга қараб “сени енгаман, Истанбул” деб бақиради. Тинимсиз эга чиқишлар силсиласида сакинатини бузмаган шаҳар худди эркаксиз ҳам яшаб қоладиган кучли аёлга ўхшайди. Ҳамма уни севади, ҳамма ундан нафратланади.
Яловага ўтишдан аввалги Истанбул кунларимга чалғиб кетдим. Майли, шу нуқтадан давом этаверайлик унда. Чунки, Ялова ва Сирдарё билан бошланган гап муаллифига бўйсунмайди барибир, дарёдек ўз измида оқиб кетаверади. Яна бу матнни Истанбулга ҳам ўхшатиш мумкин. Мен уни қанчалик меники, деб атасам ҳам парво қилмайди, сокин виқорини бузмай илгарилайверади.
Баъзан қулоғи яхши эшитмайдиган Амал холанинг телевизор овозларидан қочиб, ташқарилайман.
Юравериб оёғим қонайди. Истанбулда юрилмайди, тирмашилади. Тошкентдек тоғлар орасидаги текис диёрдан келган одам учун ҳар жойи нишаб, етти тепалик устига қурилган Истанбулда юриш азобнинг ўзи. Камига, биздаги каби ҳар икки қадамда ўриндиғи йўқ шаҳарда оёғингиз тойишдан баттар бўлади.
Бешиктошдаги кафелар, қадрдон Мефистофел китоб дўкони ва балиқ бозоридан ўтиб, Денгиз Музейи ёнидаги Соҳил Кутубхонасига ўтаман. Соҳил ва денгизнинг ўртасига, ярми сувга тегиб турадиган бу кутубхонада ўтириб баъзан Пол Остер ўқийман, баъзан атрофдаги китобларни вароқлайман, ёнимизда қайсидир гуруҳ адабиёт бўйича бирон йиғилиш, китоб муҳокамаси ўтқазаётган бўлса, ўша тарафга қулоқ чимираман.
Планшетга қалам олганимдан бери расм чизадиган бўлдим. Ўша куни қайсидир хаёлий мавждуотни чиза туриб, ёнимдаги хола билан суҳбатлашгим келди.
— Ўхшабдими, дейман унга чизган қораламамни кўрсатиб.
— Роса чиройли бўпти, болам. Қўлингга соғлиқ.
— Раҳмат.
— Кел, сенга шу телефонни берай, менимя шу денгиз манзарасида худди чизганингдек қилиб чиройли расмга олиб қўй. Қизимга жўнатаман.
Расмга оламан. Холанинг кийими, соч турмаги ва ишлатган нафис шевасидан “оқ турк” эканлигини сезаман.
— Қизим Америкада. Буёқларни соғинади.
— Шундайми? Нима иш қиладилар?
— Генетик олима! Силикон Водийсида ишлайди. Аввал Роберт Коллежда ўқиди, кейин Бўғозичида биология ўқиди. Америкагамас, Францияга жўнатмоқчийдик, Робертда ўқигандан кейин Америкага кеткич бўлди…
Роберт Коллежи Американинг чет элда очган биринчи таълим даргоҳи бўлиб, Усмонийлар даврида оқсуяк Ғарбликлар болаларини унга жўнатишарди. Бугун ҳам Туркиянинг энг қадимги ғарбона коллежи сифатида обрўсини сақлаб келади. Ҳаммани ҳам олавермайди, билим етарли эмас унда ўқиш учун. Анчагина пул ҳам керак. Робертда ўқийдиганлар билан Истанбулнинг оддий лицейида ўқийдиганлар орасида катта фарқ бор. Оддий лицейдагилар ёз таътилларида қишлоқдаги бувисиникига ё бир ҳафта Анталияга борса, Робертдагилар Италия ё Америкада ўтқазади таътилини. Таълим тили тўлиқ инглизча. Интернетда видеоларини кўрган пайтим ўзим ўқиган камтаргина Чиноз Касб Ҳунар Коллежини ним табассум билан эслаб қўйгандим.
Холани “оқ турк” деб атадим. Оқ турклар Туркияда Отатурк инқилобидан сўнг зиёли, Европада таълим олган, шажараси Усмоний оқсуякларига бориб тақаладиган, Туркиянинг оддий халқидан узоқ, бадавлат оилалар ҳисобланади. Зотан, Роберт Коллежидагилар ҳам асосан оқ туркларнинг болалари бўлади…
Ишқилиб, хола билан суҳбатимиз давом этди.
— Мен шу Бешиктошнинг эскилариданман, болам.
— Кўриниб турибди. Туркчангиз жуда чиройли экан. Ўзбекистонда пайтим давлат телевидениесида Нозим Ҳикмат ҳақида кўрсатув тайёрлагандим. Сиздаги туркчани фақат Нозимда эшитганман.
— Ростанми? Нозимнинг шеърлари гўзал, лекин коммунист ва хотинбоз бўлгани учун унча ёқтиравермайман… Ҳа, ўзбекман дединг. Ўқийсанми буёқда?
— Ҳа, американ адабиёти ўқийман.
— Ана яна битта америкачи. Нима топасизлар бу ёввойи Америкада? Бизнинг пайтлар французча билиш мода эди. Ҳозир ҳамма инглизчага ўтган. Инглизча деганинг лабингни чўччайтириб гапириладиган бузуқ французча, холос. Айтганча, қайси университетда?
— Анқара Университети.
— Бу университет… Қаерда эди?
— Номининг Анқара эканлигига қарасак, Африкададир балки.
Ўзим билмай жуда қўпол ҳазил қилиб қўйгандим ва холадан чиройликкина дашном эшитаман, деб турганди. Шарақлатиб кулиб юборди.
— Бу мияси айниган кампир ўз ватанини ҳам унутибди, айбга буюрма, болам. Ҳазилинг яхши чиқди, мени кулдирдинг, Тангри ҳам сени кулдирсин.
Куламан. Истанбулнинг Яқин Шарқдаги фожиалар сабаб муҳожирга тўлиши, Ўрта Осиёликларнинг фазилату иллатлари, эски Истанбул, яқинлашиб келаётган ажаловар Истанбул зилзиласи, суистеъмол қилинган дин билан бошқарилган турк халқи…
Ҳаво қораяди. Хола сумкасидан кичкинагина, олтмишинчи йиллар Истанбул фотосуратини чиқариб, менга тутқазади.
— Ол, мендан эсдалик. Сенга Истанбулни яшаш насиб қилмабди, холангдан ёдгор.
Ҳижолат бўлиб оламану сумкамда уч кундир турган, Эминўнудаги ўзбек дўконидан курсдошим учун олганим атлас кўйлакли қўғирчоқни унга тутқазаман. Хола қувониб кетади.
— Ўзбеклар кўккўз бўладими?
— Йўқ.
— Нега унда бу қўғирчоқнинг кўзи кўк? Сочининг ўрими чиройли экан лекин. Бошидаги қалпоғи нима деб аталади?
— Дўппи, лекин туркчада текке деб аталади. Кўзининг рангига келадиган бўлсак, менимча ғарблик туристларни жалб қилиш учун шундай бўялгандир.
— А, энди тушундим. Катта раҳмат сенга.
Хайрлашамиз. Телефонимга қарайман. Тайфун оға уч марта телефон қилган. Қайта сим қоқаман.
— Қаерларда юрибсан?
— Соҳилдаман.
— Келишингда икки шиша атиргул шароби ол. Меҳмон келди. Пулини картанга ташлаяпман.
— Хўп.
Тўлин Ойнинг денгизга тушган аксига тикилганча, Истанбулнинг эски одамлари, яъни меҳмонларимизнинг қирқ йиллик хотиралари билан атиргул шароби ичиб тугатамиз.
* * *
Истанбул яқин йилларда шунчалик бузилдики, гавжумроқ жойда телефонингизни чиқаришдан қўрқасиз. Куппа кундузи уриб кетишлари ҳеч гапмас.
Жомадонларни пастга туширдик. Тайфун оға машинани олиб келиш учун кетган пайт мен юкларимизни қўриқлаб турдим. Ичимда бир қўрқув. Бешиктошда, Истанбулнинг энг тоза жойларидан биридамизу кимдир келиб, бир пичоқ уриши ҳеч гапмас. Ҳайтовур, машина келади, юкларни ортамиз. Амал холани қўлтиқлаб олиб тушаман. Уёғи Ялова, уёғи уч соат йўл.
Олдинда, ҳайдовчи ўриндиғининг ёнида ўтирганим учун Тайфун оға тинмай гапиришимни истайди.
— Ҳайдовчининг ёнида кетадиган одам ҳайдовчини уйғоқ тутиши керак. Унақа ҳам олдинда ўтирай, ҳам китоб ўқий, деган гап йўқ. Бўлмаса, ухлаб қоламан.
— Ҳай нима ҳақида гапирай яна? Қишлоқдаги итимнинг қандай ўлганигача айтиб бердим.
— Мушугинг йўқмиди?
— Йўғиди.
— Баттар бўл.
— Шеър ўқиб берайми?
— Унда ростан ухлаб қоламан.
— Ашула айтиб берай?
— Худо ҳеч кимни овозинга дучор бўлишдек балога гирифтор қилмасин.
Орқадаги Амал хола қиқирлаб юборади. Мен эса қасдма қасдига қўшиқ айта бошлайман:
Оқ илон, оппоқ илон,
Ойдинда ётконинг қани?
Ман ёмондан айрилиб
Яхшини топконинг қани?
— Ўчир довшингни. Қанақа қўшиқ бу?
— Ўзбек халқ қўшиғи.
— Бу қўшиқни бу овоз билан куйлаганинг учун Ўзбекистондаги Маданият Вазирлиги сени судга бериши керак.
— Нега?
— Халқ оғзаки ижодиётини хор қилганинг учун.
Маданият Вазирлиги мени судга бермасидан аввал Ялованинг илондек биланглаган, Қамчиқ довони янглиғ пурхатар йўлларидан ўтамиз. Пороходлар тизилиб турган соҳил йўлига етиб келгач, нафас ростлаймизу маҳалламизга кирамиз. Маҳалланинг кириши, денгиз ва соҳил худди Бешиктошдек қўшилиб кетадиган чизиқда Искеле масжиди бор. Искеле туркчада кичик қайиқлар боғлаб қўйиладиган, ҳам сувга шўнғиладиган ёғоч остонага ўхшаш нарса. Денгизи йўқ Ўзбекистон лисонида бу сўзнинг таржимасини анча излаган ва охири “кемалар бекати” деб тумтароққина ўгириб қўяқолгандим. Кейин билсам, бизда пиер дейиларкан. Барибир тушунмаган ва “бизнинг ҳам даштларимиз бор”, дегандим алам билан.
Ўша, искеледаги ярми қуруқликда, ярми денгизда муаллақ турадиган масжидни яхши кўрардим. Мен учун денгиз янги эди. Худди ўзбекларга кейинчалик кириб келгани учун доим янги, модерндек ҳис уйғотадиган русча мисоли янги. Масжид эса қонимдаги урфларга сингиб кетгани учун қадим. Искеле масжиди ҳам янгининг мовийлиги, ҳам эскининг охори тўкилган кўкимтирлиги билан кўзимга сингиб кетганди.
Маҳаллага киргач, лаваш ошхонасидан турклар “рекорд дурум” деб атайдиган, худди қувурдек қилиб ўралган ва ичига қоғоздек гўшт тўлдирилган бир метрлик лавашлардан оламиз. Чимхўрман, Тайфун оғадан доим “катта катта емайсан” деб гап эшитаман, аммо ўша куни йўл чарчоғиданми билмадим, бутун бошли бир метрлик лавашни охиригача еганим эсимда. Бундан каттасини Яловадан бошқа ҳеч қаерда кўрмагандим.
Беш олтита “дом” ни ўз ичига олган ёзлик Фанор резидансига кирамиз. Марказий маҳалладан икки километр узоқликда, дунёдан узилган, тепадан томи кўринмаса, борлиги хаёлга келмайдиган, бутун деразалари Мармара денгизига қараб турадиган бу резидансдан оқлик иси келади.
Ҳамма нарса оқ. Деворлари, яшилга ғарқ бўлган дарахтзорлар ичра сузиб юрадиган ўргимчак тўрлари, денгиз мавжлари билан оқ тошлоқ соҳилга олиб чиқиб ташлайдиган шаффоф медузалари… Кейинчалик бу медузаларни териб-териб денгизга отадиган бўлдим.
Нарсаларимизни жойлагач, Тайфун оға салқинлаб олиш учун ҳовузга борамиз, деди. Ваҳоланки, резиданснинг ўз денгиз соҳили бор эди. Уйнинг ичида мавжлар шовуллаши шундаоқ эшитилиб турарди. Ҳовузга нима бор?
— Сен Мармарада чўмилиб бўлади, деб ўйлармидинг?
— Денгизмисан денгиз, нега чўмилиб бўлмас экан?
— Мармара ўлик… Кирлигидан унда чўмилиб бўлмайди.
Дарҳақиқат, Туркиянинг ичидаги денгиз, Мармара шунчалар кирланганки, унда чўмилиб ҳам бўлмайди. Эгей, Ўрта Ер ва Қораденгизда чўмилиш мумкин, зотан мен Измирда бағрига отиладиган ва Зариф Султоний шеърлари ҳақида ўйлайдиган денгиз ҳам Мармара эди.
Денгизнинг аламзада шовуллашлари остида ҳовузга бордик…
* * *
Яловада ўтган кунларимда гарчи чўмилолмасамда, соҳилга тушиб, тошлоқда чиғаноқ тердим, боя айтганимдек медузаларни денгизга қайтардим, мавжларда то Истанбулдан буёққача эшкак эшиб келган меҳмонларга пешвоз чиқиб салом бердим, ўқигандек бўлдим, ўзимни ёзаётгандек тутдим. Бари тушдек ўтди.
Икки кунлар ўтгач, резиданснинг ўз кутубхонаси борлигини эшитдим. Қидириб топдим. Ичкарида бир талай қария китоб ўқишдан кўра чой ичиб ўтирар, юпунгина китоб жавонларида уч тўрт классик, эски журнал ҳилвираб турарди.
Орадан Фернандо Пессоанинг “Андуҳлар Китоби” ни олиб, вароқлай бошладим. Ёнимга амакилардан бири яқинлашди.
— Салом, йигитча.
— Салом.
— Пессоани тушунасанми, ўзи?
— Билмадим, балки. Уч йилча аввал шеърларидан таржима қилгандим. (Менинг ҳар балою ҳар қазода таржимонлигимни ўртага тиқиштиришим ўзимнинг ҳам энсамни қотирадию лекин ягона қиррам шу бўлгач, начора!)
— Пессоа ва ўзбек? Қизиқ эшитиларкан.
— Биринчи таржимони мен эмасдим. Шеърларини эълон қилганим сайт раҳбари, шоиримиз Хуршид Даврон ҳам “таржима қилганман”, деб ёзганди сўзбошида. Лекин, ўқимаганман. Балки ўз дафтарларида қолгану нашр қилдирмагандир, балки қайсидир алманахдадир.
— Португалчадан ўгирганми?
— Русчадан.
— О, русча… Бу орада мени Жавдат амаки десанг бўлади. Карсликман, мен ҳам русчани бироз биламан.
— Русча биладиган турклар камёб бўлади. Танишганимдан хурсандман.
— Ўзи каммиз, лекин ўзбеклар ва озарбайжонлар сабаб янаям камайиб кетяпмиз.
— Нега энди?
— Туркларнинг тили русчага айланавермайди. Лекин, янаям рус филологиясида ўқишади. Бу ҳам камайиб кетяпти, чунки рус тили ва адабиётини битирган туркларга иш йўқ. Уларнинг ўрнига ҳам русчани, ҳам туркчани она тилидек гапирадиган ўзбекларга беришяпти таржимонлик ишини.
— Шундайми?
— Албатта! Лекин, бунда ҳеч кимни айбламайман. Натижада, бозор иқтисодиёти.
— Бўлиши мумкин. Бизда эса турк тили ва адабиётини битирганлар иш тополмай қийналади. Чунки, Туркиядан Ўзбекистонга ишлагани келганлар уч тўрт-ойда ўзбекчани ўрганиб, бошқа туркларга ҳам таржимонлик қилишади. Ё Туркияда ишлаб қайтган ўзбеклар, туркчани мустақил ўрганганлар бажаради бу ишни. Турк филологларига иш йўқ.
— Тушунаман. Турк филологларига Туркиянинг ўзида ҳам иш йўқ.
Куламиз. Жавдат амаки билан гурунгларимиз узоқ давом этади. Туркиянинг Арманистон билан чегарадош вилояти, Карс ҳақида гапириб беради менга.
— Уёқнинг бир пайтлар Советга тегишли бўлганини билармидинг?
— Ўрҳан Памуқнинг “Қор” романидан билардим. Ўша жойга борганди бош қаҳрамон. Германиядаги сургундан қайтгач…
— Ҳа, шундай. Бу шаҳар ўн тўққизинчи асргача бир турклар, бир форс ё русларнинг қўл остида бўлган. 1828 йили Усмоний-Рус урушидан сўнг русларга ўтади. Фақат қирқ йил ўтиб, 1918 йили Октябр Инқилобидан сўнг турклар уни қайтариб олишади. Менинг боболарим ҳам ўша мустамлака пайти яшашган экан. Русча бизнинг наслга ўшандан мерос.
Жавдат амаки билан яна Достоевский ҳақида гаплашдик. Пушкин, Есенин шеърияти… Энг яхши кўрган бастакорларимнинг Стравинский ва Скрябин эканлигини эшитиб, ёш боладек хурсанд бўлди. Эринмай менга набираси олиб берган телефонидан Стравинскийнинг “Петрушка” ва “Баҳор Маросимлари” ни эшиттирди.
Уйга қайтгач, Тайфун оғага бу суҳбатни айтиб бердим.
— Жавдат амаки билан гаплашдингми?
— Ҳа.
— У оддий амаки эмас.
— Ким унда?
— Истанбул Университетида рус тили ва адабиёти профессори эди. Нафақага чиққач, шу ерларга кўчиб келди. Қанақадир китоб ёзаётувди шекилли.
Ҳайратланмадим. Оддийгина рус адабиёти мухлисига ўхшамасди у. Фақат университетдаги домлалардагина учрайдиган виқормикан, қандайдир оғирлик билан мендек ҳаддини билмас, катта устозлар таъбири билан “жинқарча” ни ҳам ўтқазиб қўядиган босими бор эди.
Жавдат амакини бошқа кўрмадим. Уч кун ўтиб, Чандарлига кетдик.
Давоми бор…
Yalova, bir paytlar Istanbulga tegishli bo‘lib, keyinchalik turk siyosatchilari tomonidan ko‘proq ovoz olish uchun alohida viloyatga aylantirilgandi. Istanbulning biqinida, Qo‘jayeliga qo‘shni, uch tomoni Marmara dengizi bilan o‘ralgan bu jimitdek viloyat menga Sirdaryoni eslatadi.
Mirzohid Muzaffar
SOHILDAGI MASJID
Turkum hikoyalardan ikkinchisi
Yalova, bir paytlar Istanbulga tegishli bo‘lib, keyinchalik turk siyosatchilari tomonidan ko‘proq ovoz olish uchun alohida viloyatga aylantirilgandi. Istanbulning biqinida, Qo‘jayeliga qo‘shni, uch tomoni Marmara dengizi bilan o‘ralgan bu jimitdek viloyat menga Sirdaryoni eslatadi.
Umuman, Sirdaryoni kenja viloyat deyishni yaxshi ko‘raman. Uyoqdagi odamlarning hokisorligi, Chinozga yaqinligi, daryoga, suvga bog‘liqligi, daryodek sokinligi Yalovaga o‘xshaydi.
Yalovaga Tayfun og‘a va xolasi Amal xola bilan bu safar Istanbuldan kiramiz. Istanbulning Beshiktoshida bir hafta o‘tqazganman. Ayvonidan dengiz ko‘rinib turadigan, ichi Amal xolaning yetmish yillik o‘tmishi bilan liq to‘la bu uyda o‘z xonamni topolmayman. Nima yozsam katta dahlizda, sepda kelgan jigarrang, loklangan shkaflar soyasida yozaman. Ba’zan balkonga chiqib, Tayfun og‘aning “zahar chek” qabilidagi duoibadlari sadolari ichra sigaret chekaman. Chekamanu, nigohimga sig‘magan Istanbul manzarasidan hurkib ketaman. Bu dengiz meniki emas, bu daraxtlar, huv anavi Chirog‘on saroyi, Qayrag‘och qasri, qishlik ko‘shklar… Bular mening ildizimga zid, deyman. Qanchalar go‘zal bo‘lmasin, qanchalar purviqor bo‘lmasin, bir shahar agar unda haqqing bo‘lmasa, seni o‘ziga qabul qilmaydi. Istanbul ham shunday. Sen menda yashashing, tirikchilik qilib oila boqishing mumkin, ammo meni o‘zingniki qilolmaysan, deydi. Fotih Sulton Mehmet zamonidan beri. Turklar G‘arbga qasdma qasd har safar alam va yosh bolalarga xos qaysarlik aralash “Istanbul bizimdir” kabi hitoblari bilan aynan shu, Istanbul oidiyatini o‘zlariga isbotlamoqchi bo‘lishadi nazarimda. Istanbul turklarnikimikan? Istanbul rimliklarniki bo‘lganmidi? Ellinlar, frigiyaliklar, shumer yo hettlar Istanbulni o‘zlariniki qilisholganmikan? Arzongarov turk filmlarida siyqa bir sahna bor: bosh qahramon shaharga yangi kelgan yo boshidan turli balolar arigach, Bosforga qarab “seni yengaman, Istanbul” deb baqiradi. Tinimsiz ega chiqishlar silsilasida sakinatini buzmagan shahar xuddi erkaksiz ham yashab qoladigan kuchli ayolga o‘xshaydi. Hamma uni sevadi, hamma undan nafratlanadi.
Yalovaga o‘tishdan avvalgi Istanbul kunlarimga chalg‘ib ketdim. Mayli, shu nuqtadan davom etaveraylik unda. Chunki, Yalova va Sirdaryo bilan boshlangan gap muallifiga bo‘ysunmaydi baribir, daryodek o‘z izmida oqib ketaveradi. Yana bu matnni Istanbulga ham o‘xshatish mumkin. Men uni qanchalik meniki, deb atasam ham parvo qilmaydi, sokin viqorini buzmay ilgarilayveradi.
Ba’zan qulog‘i yaxshi eshitmaydigan Amal xolaning televizor ovozlaridan qochib, tashqarilayman.
Yuraverib oyog‘im qonaydi. Istanbulda yurilmaydi, tirmashiladi. Toshkentdek tog‘lar orasidagi tekis diyordan kelgan odam uchun har joyi nishab, yetti tepalik ustiga qurilgan Istanbulda yurish azobning o‘zi. Kamiga, bizdagi kabi har ikki qadamda o‘rindig‘i yo‘q shaharda oyog‘ingiz toyishdan battar bo‘ladi.
Beshiktoshdagi kafelar, qadrdon Mefistofel kitob do‘koni va baliq bozoridan o‘tib, Dengiz Muzeyi yonidagi Sohil Kutubxonasiga o‘taman. Sohil va dengizning o‘rtasiga, yarmi suvga tegib turadigan bu kutubxonada o‘tirib ba’zan Pol Oster o‘qiyman, ba’zan atrofdagi kitoblarni varoqlayman, yonimizda qaysidir guruh adabiyot bo‘yicha biron yig‘ilish, kitob muhokamasi o‘tqazayotgan bo‘lsa, o‘sha tarafga quloq chimiraman.
Planshetga qalam olganimdan beri rasm chizadigan bo‘ldim. O‘sha kuni qaysidir xayoliy mavjduotni chiza turib, yonimdagi xola bilan suhbatlashgim keldi.
— O‘xshabdimi, deyman unga chizgan qoralamamni ko‘rsatib.
— Rosa chiroyli bo‘pti, bolam. Qo‘lingga sog‘liq.
— Rahmat.
— Kel, senga shu telefonni beray, menimya shu dengiz manzarasida xuddi chizganingdek qilib chiroyli rasmga olib qo‘y. Qizimga jo‘nataman.
Rasmga olaman. Xolaning kiyimi, soch turmagi va ishlatgan nafis shevasidan “oq turk” ekanligini sezaman.
— Qizim Amerikada. Buyoqlarni sog‘inadi.
— Shundaymi? Nima ish qiladilar?
— Genetik olima! Silikon Vodiysida ishlaydi. Avval Robert Kollejda o‘qidi, keyin Bo‘g‘ozichida biologiya o‘qidi. Amerikagamas, Fransiyaga jo‘natmoqchiydik, Robertda o‘qigandan keyin Amerikaga ketkich bo‘ldi…
Robert Kolleji Amerikaning chet elda ochgan birinchi ta’lim dargohi bo‘lib, Usmoniylar davrida oqsuyak G‘arbliklar bolalarini unga jo‘natishardi. Bugun ham Turkiyaning eng qadimgi g‘arbona kolleji sifatida obro‘sini saqlab keladi. Hammani ham olavermaydi, bilim yetarli emas unda o‘qish uchun. Anchagina pul ham kerak. Robertda o‘qiydiganlar bilan Istanbulning oddiy litseyida o‘qiydiganlar orasida katta farq bor. Oddiy litseydagilar yoz ta’tillarida qishloqdagi buvisinikiga yo bir hafta Antaliyaga borsa, Robertdagilar Italiya yo Amerikada o‘tqazadi ta’tilini. Ta’lim tili to‘liq inglizcha. Internetda videolarini ko‘rgan paytim o‘zim o‘qigan kamtargina Chinoz Kasb Hunar Kollejini nim tabassum bilan eslab qo‘ygandim.
Xolani “oq turk” deb atadim. Oq turklar Turkiyada Otaturk inqilobidan so‘ng ziyoli, Yevropada ta’lim olgan, shajarasi Usmoniy oqsuyaklariga borib taqaladigan, Turkiyaning oddiy xalqidan uzoq, badavlat oilalar hisoblanadi. Zotan, Robert Kollejidagilar ham asosan oq turklarning bolalari bo‘ladi…
Ishqilib, xola bilan suhbatimiz davom etdi.
— Men shu Beshiktoshning eskilaridanman, bolam.
— Ko‘rinib turibdi. Turkchangiz juda chiroyli ekan. O‘zbekistonda paytim davlat televideniyesida Nozim Hikmat haqida ko‘rsatuv tayyorlagandim. Sizdagi turkchani faqat Nozimda eshitganman.
— Rostanmi? Nozimning she’rlari go‘zal, lekin kommunist va xotinboz bo‘lgani uchun uncha yoqtiravermayman… Ha, o‘zbekman deding. O‘qiysanmi buyoqda?
— Ha, amerikan adabiyoti o‘qiyman.
— Ana yana bitta amerikachi. Nima topasizlar bu yovvoyi Amerikada? Bizning paytlar fransuzcha bilish moda edi. Hozir hamma inglizchaga o‘tgan. Inglizcha deganing labingni cho‘chchaytirib gapiriladigan buzuq fransuzcha, xolos. Aytgancha, qaysi universitetda?
— Anqara Universiteti.
— Bu universitet… Qayerda edi?
— Nomining Anqara ekanligiga qarasak, Afrikadadir balki.
O‘zim bilmay juda qo‘pol hazil qilib qo‘ygandim va xoladan chiroylikkina dashnom eshitaman, deb turgandi. Sharaqlatib kulib yubordi.
— Bu miyasi aynigan kampir o‘z vatanini ham unutibdi, aybga buyurma, bolam. Haziling yaxshi chiqdi, meni kuldirding, Tangri ham seni kuldirsin.
Kulaman. Istanbulning Yaqin Sharqdagi fojialar sabab muhojirga to‘lishi, O‘rta Osiyoliklarning fazilatu illatlari, eski Istanbul, yaqinlashib kelayotgan ajalovar Istanbul zilzilasi, suiste’mol qilingan din bilan boshqarilgan turk xalqi…
Havo qorayadi. Xola sumkasidan kichkinagina, oltmishinchi yillar Istanbul fotosuratini chiqarib, menga tutqazadi.
— Ol, mendan esdalik. Senga Istanbulni yashash nasib qilmabdi, xolangdan yodgor.
Hijolat bo‘lib olamanu sumkamda uch kundir turgan, Emino‘nudagi o‘zbek do‘konidan kursdoshim uchun olganim atlas ko‘ylakli qo‘g‘irchoqni unga tutqazaman. Xola quvonib ketadi.
— O‘zbeklar ko‘kko‘z bo‘ladimi?
— Yo‘q.
— Nega unda bu qo‘g‘irchoqning ko‘zi ko‘k? Sochining o‘rimi chiroyli ekan lekin. Boshidagi qalpog‘i nima deb ataladi?
— Do‘ppi, lekin turkchada tekke deb ataladi. Ko‘zining rangiga keladigan bo‘lsak, menimcha g‘arblik turistlarni jalb qilish uchun shunday bo‘yalgandir.
— A, endi tushundim. Katta rahmat senga.
Xayrlashamiz. Telefonimga qarayman. Tayfun og‘a uch marta telefon qilgan. Qayta sim qoqaman.
— Qayerlarda yuribsan?
— Sohildaman.
— Kelishingda ikki shisha atirgul sharobi ol. Mehmon keldi. Pulini kartanga tashlayapman.
— Xo‘p.
To‘lin Oyning dengizga tushgan aksiga tikilgancha, Istanbulning eski odamlari, ya’ni mehmonlarimizning qirq yillik xotiralari bilan atirgul sharobi ichib tugatamiz.
* * *
Istanbul yaqin yillarda shunchalik buzildiki, gavjumroq joyda telefoningizni chiqarishdan qo‘rqasiz. Kuppa kunduzi urib ketishlari hech gapmas.
Jomadonlarni pastga tushirdik. Tayfun og‘a mashinani olib kelish uchun ketgan payt men yuklarimizni qo‘riqlab turdim. Ichimda bir qo‘rquv. Beshiktoshda, Istanbulning eng toza joylaridan biridamizu kimdir kelib, bir pichoq urishi hech gapmas. Haytovur, mashina keladi, yuklarni ortamiz. Amal xolani qo‘ltiqlab olib tushaman. Uyog‘i Yalova, uyog‘i uch soat yo‘l.
Oldinda, haydovchi o‘rindig‘ining yonida o‘tirganim uchun Tayfun og‘a tinmay gapirishimni istaydi.
— Haydovchining yonida ketadigan odam haydovchini uyg‘oq tutishi kerak. Unaqa ham oldinda o‘tiray, ham kitob o‘qiy, degan gap yo‘q. Bo‘lmasa, uxlab qolaman.
— Hay nima haqida gapiray yana? Qishloqdagi itimning qanday o‘lganigacha aytib berdim.
— Mushuging yo‘qmidi?
— Yo‘g‘idi.
— Battar bo‘l.
— She’r o‘qib beraymi?
— Unda rostan uxlab qolaman.
— Ashula aytib beray?
— Xudo hech kimni ovozinga duchor bo‘lishdek baloga giriftor qilmasin.
Orqadagi Amal xola qiqirlab yuboradi. Men esa qasdma qasdiga qo‘shiq ayta boshlayman:
Oq ilon, oppoq ilon,
Oydinda yotkoning qani?
Man yomondan ayrilib
Yaxshini topkoning qani?
— O‘chir dovshingni. Qanaqa qo‘shiq bu?
— O‘zbek xalq qo‘shig‘i.
— Bu qo‘shiqni bu ovoz bilan kuylaganing uchun O‘zbekistondagi Madaniyat Vazirligi seni sudga berishi kerak.
— Nega?
— Xalq og‘zaki ijodiyotini xor qilganing uchun.
Madaniyat Vazirligi meni sudga bermasidan avval Yalovaning ilondek bilanglagan, Qamchiq dovoni yanglig‘ purxatar yo‘llaridan o‘tamiz. Poroxodlar tizilib turgan sohil yo‘liga yetib kelgach, nafas rostlaymizu mahallamizga kiramiz. Mahallaning kirishi, dengiz va sohil xuddi Beshiktoshdek qo‘shilib ketadigan chiziqda Iskele masjidi bor. Iskele turkchada kichik qayiqlar bog‘lab qo‘yiladigan, ham suvga sho‘ng‘iladigan yog‘och ostonaga o‘xshash narsa. Dengizi yo‘q O‘zbekiston lisonida bu so‘zning tarjimasini ancha izlagan va oxiri “kemalar bekati” deb tumtaroqqina o‘girib qo‘yaqolgandim. Keyin bilsam, bizda piyer deyilarkan. Baribir tushunmagan va “bizning ham dashtlarimiz bor”, degandim alam bilan.
O‘sha, iskeledagi yarmi quruqlikda, yarmi dengizda muallaq turadigan masjidni yaxshi ko‘rardim. Men uchun dengiz yangi edi. Xuddi o‘zbeklarga keyinchalik kirib kelgani uchun doim yangi, moderndek his uyg‘otadigan ruscha misoli yangi. Masjid esa qonimdagi urflarga singib ketgani uchun qadim. Iskele masjidi ham yangining moviyligi, ham eskining oxori to‘kilgan ko‘kimtirligi bilan ko‘zimga singib ketgandi.
Mahallaga kirgach, lavash oshxonasidan turklar “rekord durum” deb ataydigan, xuddi quvurdek qilib o‘ralgan va ichiga qog‘ozdek go‘sht to‘ldirilgan bir metrlik lavashlardan olamiz. Chimxo‘rman, Tayfun og‘adan doim “katta katta yemaysan” deb gap eshitaman, ammo o‘sha kuni yo‘l charchog‘idanmi bilmadim, butun boshli bir metrlik lavashni oxirigacha yeganim esimda. Bundan kattasini Yalovadan boshqa hech qayerda ko‘rmagandim.
Besh oltita “dom” ni o‘z ichiga olgan yozlik Fanor rezidansiga kiramiz. Markaziy mahalladan ikki kilometr uzoqlikda, dunyodan uzilgan, tepadan tomi ko‘rinmasa, borligi xayolga kelmaydigan, butun derazalari Marmara dengiziga qarab turadigan bu rezidansdan oqlik isi keladi.
Hamma narsa oq. Devorlari, yashilga g‘arq bo‘lgan daraxtzorlar ichra suzib yuradigan o‘rgimchak to‘rlari, dengiz mavjlari bilan oq toshloq sohilga olib chiqib tashlaydigan shaffof meduzalari… Keyinchalik bu meduzalarni terib-terib dengizga otadigan bo‘ldim.
Narsalarimizni joylagach, Tayfun og‘a salqinlab olish uchun hovuzga boramiz, dedi. Vaholanki, rezidansning o‘z dengiz sohili bor edi. Uyning ichida mavjlar shovullashi shundaoq eshitilib turardi. Hovuzga nima bor?
— Sen Marmarada cho‘milib bo‘ladi, deb o‘ylarmiding?
— Dengizmisan dengiz, nega cho‘milib bo‘lmas ekan?
— Marmara o‘lik… Kirligidan unda cho‘milib bo‘lmaydi.
Darhaqiqat, Turkiyaning ichidagi dengiz, Marmara shunchalar kirlanganki, unda cho‘milib ham bo‘lmaydi. Egey, O‘rta Yer va Qoradengizda cho‘milish mumkin, zotan men Izmirda bag‘riga otiladigan va Zarif Sultoniy she’rlari haqida o‘ylaydigan dengiz ham Marmara edi.
Dengizning alamzada shovullashlari ostida hovuzga bordik…
* * *
Yalovada o‘tgan kunlarimda garchi cho‘milolmasamda, sohilga tushib, toshloqda chig‘anoq terdim, boya aytganimdek meduzalarni dengizga qaytardim, mavjlarda to Istanbuldan buyoqqacha eshkak eshib kelgan mehmonlarga peshvoz chiqib salom berdim, o‘qigandek bo‘ldim, o‘zimni yozayotgandek tutdim. Bari tushdek o‘tdi.
Ikki kunlar o‘tgach, rezidansning o‘z kutubxonasi borligini eshitdim. Qidirib topdim. Ichkarida bir talay qariya kitob o‘qishdan ko‘ra choy ichib o‘tirar, yupungina kitob javonlarida uch to‘rt klassik, eski jurnal hilvirab turardi.
Oradan Fernando Pessoaning “Anduhlar Kitobi” ni olib, varoqlay boshladim. Yonimga amakilardan biri yaqinlashdi.
— Salom, yigitcha.
— Salom.
— Pessoani tushunasanmi, o‘zi?
— Bilmadim, balki. Uch yilcha avval she’rlaridan tarjima qilgandim. (Mening har baloyu har qazoda tarjimonligimni o‘rtaga tiqishtirishim o‘zimning ham ensamni qotiradiyu lekin yagona qirram shu bo‘lgach, nachora!)
— Pessoa va o‘zbek? Qiziq eshitilarkan.
— Birinchi tarjimoni men emasdim. She’rlarini e’lon qilganim sayt rahbari, shoirimiz Xurshid Davron ham “tarjima qilganman”, deb yozgandi so‘zboshida. Lekin, o‘qimaganman. Balki o‘z daftarlarida qolganu nashr qildirmagandir, balki qaysidir almanaxdadir.
— Portugalchadan o‘girganmi?
— Ruschadan.
— O, ruscha… Bu orada meni Javdat amaki desang bo‘ladi. Karslikman, men ham ruschani biroz bilaman.
— Ruscha biladigan turklar kamyob bo‘ladi. Tanishganimdan xursandman.
— O‘zi kammiz, lekin o‘zbeklar va ozarbayjonlar sabab yanayam kamayib ketyapmiz.
— Nega endi?
— Turklarning tili ruschaga aylanavermaydi. Lekin, yanayam rus filologiyasida o‘qishadi. Bu ham kamayib ketyapti, chunki rus tili va adabiyotini bitirgan turklarga ish yo‘q. Ularning o‘rniga ham ruschani, ham turkchani ona tilidek gapiradigan o‘zbeklarga berishyapti tarjimonlik ishini.
— Shundaymi?
— Albatta! Lekin, bunda hech kimni ayblamayman. Natijada, bozor iqtisodiyoti.
— Bo‘lishi mumkin. Bizda esa turk tili va adabiyotini bitirganlar ish topolmay qiynaladi. Chunki, Turkiyadan O‘zbekistonga ishlagani kelganlar uch to‘rt-oyda o‘zbekchani o‘rganib, boshqa turklarga ham tarjimonlik qilishadi. Yo Turkiyada ishlab qaytgan o‘zbeklar, turkchani mustaqil o‘rganganlar bajaradi bu ishni. Turk filologlariga ish yo‘q.
— Tushunaman. Turk filologlariga Turkiyaning o‘zida ham ish yo‘q.
Kulamiz. Javdat amaki bilan gurunglarimiz uzoq davom etadi. Turkiyaning Armaniston bilan chegaradosh viloyati, Kars haqida gapirib beradi menga.
— Uyoqning bir paytlar Sovetga tegishli bo‘lganini bilarmiding?
— O‘rhan Pamuqning “Qor” romanidan bilardim. O‘sha joyga borgandi bosh qahramon. Germaniyadagi surgundan qaytgach…
— Ha, shunday. Bu shahar o‘n to‘qqizinchi asrgacha bir turklar, bir fors yo ruslarning qo‘l ostida bo‘lgan. 1828 yili Usmoniy-Rus urushidan so‘ng ruslarga o‘tadi. Faqat qirq yil o‘tib, 1918 yili Oktyabr Inqilobidan so‘ng turklar uni qaytarib olishadi. Mening bobolarim ham o‘sha mustamlaka payti yashashgan ekan. Ruscha bizning naslga o‘shandan meros.
Javdat amaki bilan yana Dostoyevskiy haqida gaplashdik. Pushkin, Yesenin she’riyati… Eng yaxshi ko‘rgan bastakorlarimning Stravinskiy va Skryabin ekanligini eshitib, yosh boladek xursand bo‘ldi. Erinmay menga nabirasi olib bergan telefonidan Stravinskiyning “Petrushka” va “Bahor Marosimlari” ni eshittirdi.
Uyga qaytgach, Tayfun og‘aga bu suhbatni aytib berdim.
— Javdat amaki bilan gaplashdingmi?
— Ha.
— U oddiy amaki emas.
— Kim unda?
— Istanbul Universitetida rus tili va adabiyoti professori edi. Nafaqaga chiqqach, shu yerlarga ko‘chib keldi. Qanaqadir kitob yozayotuvdi shekilli.
Hayratlanmadim. Oddiygina rus adabiyoti muxlisiga o‘xshamasdi u. Faqat universitetdagi domlalardagina uchraydigan viqormikan, qandaydir og‘irlik bilan mendek haddini bilmas, katta ustozlar ta’biri bilan “jinqarcha” ni ham o‘tqazib qo‘yadigan bosimi bor edi.
Javdat amakini boshqa ko‘rmadim. Uch kun o‘tib, Chandarliga ketdik.
Davomi bor…
