Фузулий ўзидан кейинги барча туркча ижод қилган шоирлар, жумладан, ўзбек шоирларига ҳам кучли таъсир кўрсатган. Фузулий таъсирида, унга эргашиб шеърлар битиш, шоир ғазалларига назира-татаббуълар ёзиш, мухаммаслар боғлаш деярли барча шоирлар ижодида учрайди. Фузулийнинг озарбайжонча девони ўзбек халқи орасида 18—19-асрлардаёқ кенг тарқалган ва бир неча бор ўзбек тилида нашр қилинган. Ғазал, мураббаъ ва мухаммаслари куйга солиниб, асрлар давомида хонандалар томонидан куйланиб келмокда («Шифойи васл қадрин ҳажр ила бемор ўландан сўр…» ва б.).

Мирзо Кенжабек
ОШИҚИ СОДИҚ ФУЗУЛИЙ

Сулаймон ўғли Муҳаммад Фузулий жаҳон адабиётида юксак мавқега эга бўлган ҳассос шоир, озарбайжон адабиётининг беназир сиймоси, девони барча туркий халқлар орасида таржимасиз севиб ўқиладиган аҳли ҳол, аҳли тариқат, зарофат, фасоҳат ва ҳикмат соҳиби бўлган ошиқи содиқ, дунёда дарвиш, маънода султон, валий зотдир. Унинг қалби ҳикмат булоғидир.
Фузулий XV аср охирида Ироқ мамлакатининг Карбало шаҳрида зиёли хонадонда дунёга келган, исломий маърифат руҳида камол топган, XVI асрда ижод қилиб, шеър рутбасига эришган соҳиби девондир. У маъно оламининг дарғаларидан биридир. Чунончи, бир ғазалида адиб: “Сулуки фақр – атворим, мазоқи ишқ ҳолимдур”, дейди. Бундан фарқу фано оламида нақди қаноат билан даража топган, ишқ завқу лаззатидан ҳол топган гўзал хулқ соҳиби эканлиги маълум бўлади.
Алишер Навоий шеъриятни “Тенгри эҳсони” деб таърифлаган бўлса, Фузулий уни “Рутбаи шеър” (“Шеър мартабаси”) деб тавсифлайди.
Ушбу муқаддима маълумотдан сўнг, Аллоҳдан мадад тилаб, Фузулийнинг ўтли, ошиқона ғазалларидан бирининг шарҳига киришамиз.

1. Манда Мажнундан фузун ошиқлиқ истеъдоди вор,
Ошиқи содиқ манам, Мажнуннинг анжақ оди вор.

“Менда Мажнуннинг ишқидан ортиқ ошиқлик истеъдоди – қобилияти бор. Ҳақиқий ошиқ менман, Мажнун фақат ошиқ деб ном чиқарган, холос”, дейди шоир.

2. Н-ўла, қон тўкмакда моҳир ўлса чашмим мардуми,
Нутфайи Қобилдурур, ғамзанг киби устоди вор.

“Кўзум қорачиғи йиғлаб қон тўкмакликда моҳир бўлса, нима бўлибди? Ахир, бу Қобилнинг насли – авлодидур, яна сенинг кўзу киприкларингдек қотил устоди бор!”
Бу байтда кўп маънолар жамланган. “Чашмаи мардуми” деган ибора кўз қорачиғи деган маънодан ташқари, кўзимнинг одами, кўзимдан қон тўкувчи, мени ўлдирувчи маъшуқам деган маънода ҳам келаётир. “Нутфаи Қобилдурур” ибораси эса, “Қабул қилувчи, қобилиятли, итоатли” деган маънолар билан бирга Одам алайҳиссаломнинг фарзанди бўлмиш Қобилнинг зурриёти маъносида ҳам келган.

3. Қил тафохурки, санинг ҳам вор мандак ошқинг,
Лайлининг Мажнуни, Шириннинг агар Фарҳоди вор.

“Сен ифтихор қилгинки, агар лайлининг Мажнуни, Шириннинг Фарҳоди бўлса, сенинг ҳам мендек ошиғинг бор!”
Бу байт матлаъни, яъни илк байтни янада ривожлантиради ва ишқ қиёси яна Мажнуни Фарҳодга боғланади. Яна мазкур байт ҳассос адиб Абдулла Қодирий “Меҳробдан чаён” асарига шоҳбайт қилиб олинган:
“Агар Фарҳоднинг Ширин, бўлса Мажнунларнинг Лайлоси,
Насиб ўлмиш менга гуллар аро гулларнинг Раъноси”
Деган мисраларни ҳам эсга солади.

4. Аҳли тамкинам, мени бенгзатма, эй гул, булбула,
Дарда йўқ сабри анинг, ҳар лаҳза минг фарёди вор.

“Эй гул! Мен тамкин аҳлиман, сабру қаноат, чидам ва сабот соҳибиман. Сен мени булбулга ўхшатма! Булбулнинг дардга сабри йўқ, у ҳар лаҳза минг фарёд қилади!”
Булбулнинг фарёду фиғони ҳамиша ишқ дарди сифатида ижобий таърифланган. Фузулий фавқулодда ҳол ва истеъдод билан ишқ олами талаб қиладиган хислатлар – тамкин: сабру-қаноат, бардош ва сабот фазилатларини дил аҳлига эслатаётир! Ўзининг булбулдан зиёд чидам ва бардоши борлигини исбот этаётир.

5. Ўйла бадҳоламки, аҳволим кўранда шод ўлур,
Ҳар кимингким давр жавриндан дили ношоди вор.

“Мен дард билан шундай қайғули, шундай ёмон аҳволдаманки, кимнингки давр жабридан ғамгин кўнгли бўлса, менинг аҳволимни кўрганда, шодланади, менинг аҳволим уникидек аянчли эмас, деб шукр қилади”.
Бундай муболағадорлик, дарду ғамнинг оғирлигини зиёда таъриф билан билдириш Фузулийнинг бошқа ғазалларида ҳам кўп учрайди. Қуйидаги байтда шоир мисли кўрилмаган маърифий муболағани қўллайди:

Бу ғамларким маним вордир, байиринг устина қўйсанг,
Чиқар кофир жаҳаннамдан, кулар, аҳли азоб ўйнар!..

“Агар менда мавжуд бўлган дардларни туянинг устига қўйсанг, кофир дўзахдан чиқади, аҳли азоб кулиб ўйнайди”. Қуръони каримда Аллоҳ таоло айтади: “Албатта, оятларимизни ёлғонга чиқарган ва кибру ҳаво билан улардан бош тортган кимсалар учун ҳаргиз само эшиклари очилмас ва токи туя игнанинг тешигидан ўтмас экан, улар ҳам жаннатга кира олмаслар. Жинояткор осийларни ана шундай жазолаймиз”, (“Аъроф” сураси 40-оят).
Ҳақ таоло аҳли куфр дўзахда абадий қолишини кўпгина оятларда билдирган ва мазкур оятда ҳам улар ҳеч қачон жаннатга кира олмасликларини игна ва туя ифодалари билан баён этган. Фузулий айтади: “Агар менинг ғамларимни туянинг устига ортсанг, туя бу оғир юкларга чидай олмай ипдек озиб кетади ва игнанниг тешигидан ўтадиган аҳволга келади. Туя игнанинг тешигидан ўтадиган бўлса, бас, куфр аҳли дўзахдан чиқиб, кулиб ўйнайди!”
Бу муболағадан мурод ишқ дардининг нечоғ оғирлигини билдириш ва шеърият муҳибларини маърифатдан, Қуръондаги илоҳий ҳақиқатдан огоҳ этишдир. Юқоридаги байтда эса: менинг ғамим бошқаларнинг шодлигига сабаб бўлади, дейилмоқдаки, бу байтлар орасида муайян маъно ўхшашлиги бор.

6. Кезма, эй кўнглим қуши, ғофил фазои ишқда –
Ким, бу саҳронинг гузаргоҳларда чўх сайёди вор.

“Эй кўнглим қуши, ишқ фазосида ғофил ҳолда кезма, чунки бу бепоён саҳронинг ўтар жойларида кўп овчилар, йўлдан урувчилар, кўп қароқчилар бор”.
Мазкур байтда Нақшбандия тариқатидаги икки рашҳа – икки қоидага ишора қилинган: 1. “Ҳуш дар дам”, яъни ҳар нафасда, ҳамиша Аллоҳдан огоҳ бўлиш, ғофил қолмаслик қоидаси. 2. “Назар бар қадам”, яъни зоҳиран: оёқ учига қараб юриш, атрофга олазарак боқмаслик, ҳаёли-иболи бўлиш, маънан эса эришган мартабага диққат-эътиборли бўлиш, кутилмаган гуноҳлар билан, ғафлат билан маънавий даражани қўлдан бериб қўймаслик қоидаси. Зеро ишқ водийси сулукдаги мақомлардан биридир. Сўфи Аллоҳёр ҳам тариқат йўлини таърифлаб:

Ўшал ганжи ниҳон ётқон заминда
Муҳайёдур қароқчилар каминда,

дейди, яъни: “Ўша яширин хазиналар ётган ерда қароқчилар пистирмада пой лаб туришади, дея соликни ҳушёрликка чорлайди”. Шунингдек, Фузулий ўзининг қол илмлари билан бирга ҳол илмларида ҳам нуктадон эканлигини мазкур байтда билдирган.

7. Эй Фузулий, ишқ манъин қилма носиҳдан қабул,
Ақл тадбиридур ул, сонмаки, бир бунёди вор.

“Эй Фузулий, носиҳдан – насиҳат қилувчидан ишқни манъ этиш ҳақидаги ўгитни қабул қилма, чунки бу ақл тадбирибир, бошқа бир асоси, далил – ҳужжати бор деб ўйлама!”.
Фиқҳда ақлий далиллар ва нақлий далиллар ифодаси бор. Нақлий далиллар – Қуръони карим ва ҳадиси шарифлар. Ақлий далиллар – буларни қувватлайдиган ҳаётий мисоллар. Ишқ-муҳаббат, Аллоҳни севиш ва Унга севилиш Қуръони каримда баён қилинган нақлий далилдир. Носиҳнинг ишқни тарк этиш ҳақидаги ҳукми эса ақл тадбиридир, ишончи, пойдевори, асосли далил-ҳужжати йўқ. Шу боис бу фикрни қабул қилма, дейди Фузулий.
Ишқ – ақл ўлчовларига сиғмайдиган улуғ бир қуёш. Ақл эса онг ва қалбни ёритувчи бир чироқ. Қуёш бор жойда чироққа эҳтиёж борми? – дейди Фузулий. Бошқа машҳур ғазалида ҳам: “Ақл ёр ўлсайди, тарки ишқи ёр этмазмидим!..” дея ишқи илоҳий боис гўзал тавозуъ кўрсатади.
Бу кун ва ҳамиша мумтоз шеъриятга янгича ёндашиш, унинг замиридаги мажоз санъати билан пардаланган ҳақиқатларни тўғри, самимий, илм-маърифат руҳи билан шарҳлаш зарурияти бор. Навоий, Фузулий, Машраб девонларига эҳтиёж бор. Фузулийнинг “Лайли ва Мажнун” достони ҳам бу тур достонлар орасида энг гўзал, энг фасоҳатли, энг севимлиларидан биридир.

“Жаҳон адабиёти” журнали, 2009 йил, 6-сон.

ФУЗУЛИЙ
ҒАЗАЛЛАР
Мирзо Кенжабек ўзбекчалаштирган

Муҳаммад Сулаймон Фузулий (1498 Карбало ш., Ироқ — 1556) — озарбайжон шоири ва мутафаккири. Озарбайжон, форс ва араб тилларида ижод қилган. Отаси Баёт кабиласидан бўлиб, 15-аср охирларида Озарбайжондан Бағдодга кўчиб борган. Бағдод мадрасаларида таҳсил олиб, ўзи ҳам мударрислик қилган. Узоқ вақт Бағдодда яшаган. Озарбайжон ҳукмдори шоҳ Исмоил 1 Сафавий ва Туркия султони Сулаймон 1 Қонуний шоирни моддий жиҳатдан бир оз таъминлаб турганлар. Лекин унинг турмуши кўп вақт қийинчиликда ва камбағалчиликда ўтган. Ироқнинг Бағдод, Ҳилла, Нажаф каби шаҳарларида бир қанча муддат яшаган Фузулий она шаҳри Карбалога қайтиб, шу ерда вабо касалидан вафот этган.
Фузулий бой адабий анъанага эга бўлган форсий ва туркий адабиётнинг Хоқоний Ширвоний, Мужрим Байлагани, Низомий Ганжавий, Саъдий Шерозий, Салмон Соважий, Ҳофиз Шерозий, Атоий, Лутфий, Алишер Навоий ижодини меҳр билан ўқиб-ўрганиб, уларнинг маҳорат сирларидан баҳраманд бўлган. Шоир ижодига, айниқса, Лутфий билан Навоий кучли таъсир кўрсатган.
Фузулий девон тузиб, уни «Муҳаббатнома», «Фарзанди дилбанд» деб таърифлаган. Шоир ишқий лирикасида инсоннинг маънавий олами, жўшқин ҳис-туйғулар туғёни, олижаноблик билан жаҳолат, очкўзлик ўртасидаги кураш, инсонга самимий, юксак муҳаббат билан боғлиқ ботиний кечинмалар акс эттирилган. Фузулий поэтик меросининг асосий қисмини ғазал ва қасидалар ташкил этади. Лутфийнинг (16-аср) ёзишича, ғазалиётда Фузулийнинг «Навоийга ўхшаш ғаройиб бир ёқимли йўли ва ажойиб бир услуби бор» бўлган. Шеърларида лирик қаҳрамоношиқнинг руҳий кечинмаларини, қалб сирларини бутун ички қарамақаршиликлари билан мумкин қадар теран тасвирлашга эришган. Бунда ошиқ ўз маҳбуби йўлида ҳар қандай азобуқубатларни енгувчи, комил инсон сифатида намоён бўлади.
Фузулий ижодининг чўққиси «Лайли ва Мажнун» достони (1536—37)дир. Асар лирик-эпик характерда бўлиб, Шарқда машҳур бўлган анъанавий сюжет ва образлар асосида яратилган ва туркийзабон халқлар ўртасида кенг тарқалган. Саъдийнинг «Гулистон» ва «Бўстон», Ҳофизнинг «Девон», Абдураҳмон Жомийнинг «Баҳористон», Навоийнинг «Чор девон» китоблари қаторида, Фузулий асарлари ҳам мадрасаларнинг ўқув дастурига киритилган. Фузулийнинг «Матлаъ ул-эътиқод» фалсафий рисоласи, «Ҳадиқат ус-суадо», («Бахтиёрлар боғи»), «Суҳбат ул-асмор» («Мевалар мунозараси»), «Шикоятнома», «Бангу бода» («Банг ва бода»), «Анисул-қалб», («Қалб дўсти») «Етти жом» ёки «Соқийнома», «Ринду Зоҳид», «Сиҳҳат ва Мараз» («Соғлик ва беморлик») каби назмий-насрий, фалсафий-дидактик асарлари озарбайжон адабиётининг энг нодир дурдоналари ҳисобланади. Бадиий юксак асарлари билан озарбайжон адабиётини янги босқичга кўтарган Фузулий шеърларининг асосий мавзуси ҳам, ҳаракатлантирувчи кучи ҳам, бу шеърларни ичдан нурлантириб турган қувват манбаи ҳам ишқ. Мутасаввиф шоир сифатида илоҳий муҳаббатни улуғлаган, дунёга берилишни қоралаган. Инсонни камолотга олиб борадиган фазилатларни тараннум этиб, уни тубанлаштирадиган иллатларни танқид қилган.
Фузулий ўзидан кейинги барча туркийтилли шоирлар, жумладан, ўзбек шоирларига ҳам кучли таъсир кўрсатган. Фузулий таъсирида, унга эргашиб шеърлар битиш, шоир ғазалларига назира-татаббуълар ёзиш, мухаммаслар боғлаш деярли барча шоирлар ижодида учрайди. Фузулийнинг озарбайжонча девони ўзбек халқи орасида 18—19-асрлардаёқ кенг тарқалган ва бир неча бор ўзбек тилида нашр қилинган. Ғазал, мураббаъ ва мухаммаслари куйга солиниб, асрлар давомида хонандалар томонидан куйланиб келмокда («Шифойи васл қадрин ҳажр ила бемор ўландан сўр…» ва б.). Атоқли озарбайжон бастакори Узайр Ҳожибеков 1908 йил «Лайли ва Мажнун» достони асосида биринчи озарбайжон операсини яратган. 1958—61 йилларда Ҳамид Арасли таҳририда Фузулий асарларининг тўла илмий-танқидий нашри яратилди. Девонининг 1581 йил кўчирилган нусхаларидан бири Ўзбекистон Фанлар академияси Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институти қўлёзмалар фондида сақланади.

* * *

Коргар душмаз хаданги таънаи душман манго.
Касрати пайконинг этмишдур дамирдан тан манго.

Эй, манам санги маломатданким, олиб чеврами,
Ўлди занжири жунун бир қалъайи оҳан манго.

Анданам расвоки, селоби сиришким чок эдар,
Захми тиғинг кони кийдирдикча пироҳан манго.

Дам-бадам шамъи жамолингдан мунаввар ўлмаса,
Эй кўзим нури, керакмаз дийдаи равшан манго.

Ҳеч масканда қарорим йўқдурур ул завқдан –
Ким, қачон хоки сари кўйинг ўла маскан манго.

Бошда бир сарви суманбар васлининг савдоси вор,
Суд қилмаз боғбон наззораи гулшан манго.

Эй Фузулий, ўдлара ёнсун бисоти салтанат!
Якдур ундан, Ҳақ билур гўшаи гулхан манго.

* * *

Манимтак ҳеч ким зору паришон ўлмасин, Ё Рабб,
Асири дарди ишқу доғи ҳижрон ўлмасин, Ё Рабб!

Дамодам жаврлардур чекдигим бераҳм бутлардан,
Бу кофирлар асири мусулмон ўлмасин, Ё Рабб!

Чихормоқ этсалар тандан чекиб пайконин ул сарвинг
Чихон ўлсун дили мажруҳ, пайкон ўлмасун, Ё Рабб!

Жафою жавр ила мўътодам, онларсиз н-ўлур ҳолим?
Жафосина ҳаду жаврина поён ўлмасин, Ё Рабб!

Деманким, адли йўқ ё зулмичўх ҳар хол ила ўлса,
Кўнгил тахтина андан ғайри султон ўлмасин, Ё Рабб!

Фузулий бўлди ганжи офият майхона кунжида,
Муборак мулкдур ул мулк, вайрон ўлмасин, Ё Рабб!

* * *

Жон чиқар тандан кўнгил зирки лаби ёр айлагач,
Тан бўлур жон янгладан ул лафзи такрор айлагач.

Қилма, эй афғон, кўзин бедор, масти хоб экан,
Ўлмая бир фитна пайдо ўла, бедор айлагач.

Суҳбатимдан ор эдиб, эй гул, мани тарк этмаким,
Гул ўлур афсурда тарки суҳбати хор айлагач.

Ворими фикри даҳонинг-ла йўқ этдимким, қазо,
Бўйла амир этмиш манга йўқдан мани вор айлагач.

Арзи руҳсор эт букун, эй маҳ, ким ўлсун кўкда кун,
Ўйлаким анжум ўлур, кун арзи руҳсор айлагач.

Ҳар забон бир тиғдур, гўё Зулайҳо қатлина,
Юсуфи олмоқда ақли ишқ бозор айлагач.

Нолаи зорим, Фузулий, хуш келур ул гулруҳа,
Очилур гул кўнгли булбул нолаи зор айлагач.

* * *

Лабларингтак лаълу лафзингтак дури шаҳвор йўх,
Лаълу гавҳар чўк, лабингтак лаъли гавҳарбор йўх.

Сандан этмам дод: “Жавринг вор, лутфинг йўх” деюб,
Масти завқи шавқингам, бирдур ёнимда вор йўх.

Кима изҳор айлайим билмам бу пинҳон дардими,
Вор юз минг дарди пинҳон, қудрати изҳор йўх.

Халқи мадҳуш айламиш хоби шаби тули амал,
Субҳ тақиқи аломотина бир бедор йўх.

Сурати зебо санамлар йўқ деман бутхонада,
Вор чўқ, аммо санга бенгзар бути хунхор йўх.

Эй Фузулий, саҳлдур ҳар ғамки, ғамхори ўла,
Ғам будурким, манда минг ғам вор, бир ғамхор йўх.

* * *

Қабрим тошинаким, ғам ўдиндан забонадур,
Таън ўқин отмаким, хатари чўқ нишонадур.

Айлар қадаҳ замона ғамин дафъ ғолибо,
Даври қадаҳ мухолифи даври замонадур.

Қолдирди ашк дун мани ул остонадан –
Ким, мақсадим маним дахи ул остонадур.

Воиз сўзина тутма қулоқ, ғофил ўлмаким,
Ғафлат юқусининг сабаби ул фасонадур.

Назр этмишам фироқингаким, йўқ ниҳояти,
Нақди сиришкимики, туганмаз хазонадур.

Жон вермайимми ғурбата ким бийми таънадан,
Ёди ватан фиғонима сансиз баҳонадур.

Эй дил, хазар қил, оташи оҳинг-ла ёнмасин
Жисмимки, дард қушларина ошёнадур.

Мандан, Фузулий, истама ашъори мадҳу замм,
Ман ошиқам, ҳамиша сўзим ошиқонадур.

* * *

Шифойи васл қадрин ҳажр ила бемор ўландан сўр,
Зулоли завқ шавқин ташнаи дийдор ўландан сўр.

Лабинг сиррин келиб гуфтора мандан ўзгадан сўрма,
Бу пинхон нуқтани бир воқифи асрор ўландан сўр.

Кўзи ёшлуларинг ҳолин на билсун мардуми ғофил,
Кавокиб сайрини шаб то саҳар бедор ўландан сўр.

Хабарсиз ўлма фаттон кўзларинг жаврин чеканлардан
Хабарсиз мастл ар бедодини ҳушёр ўландан сўр.

Ҳамингдан шамътак ёндим, сабодан сўрма аҳволим,
Бу аҳволи шаби ҳижрон маним-ла ёр ўландан сўр.

Хароби жоми ишқам, наригиси мастинг билур ҳолим
Харобат аҳлининг аҳволини хуммор ўландан сўр.

Муҳаббат лаззатиндан бехабардур зоҳиди ғофил,
Фузулий, ишқ завқин завқи ишқи вор ўландан сўр.

* * *

Азал котиблари ушшоқ бахтин қора ёзмишлар,
Бу мазмун ила хатт ул сафҳаи рухсора ёзмишлар.

Ҳавоси хоки пойинг шарҳини таҳқиқ эдуб мардум.
Ғубори-ла баёзи дийдаи хунбора ёзмишлар.

Гулистони сари қўйинг китобин боб-боб, эй гул,
Хати райҳон ила жадвал чекиб, гулзора ёзмишлар.

Икки сатр айлаюб ул ики майгун лаъллар васфин,
Кўранлар ҳар бирин бир чашми гавҳар бора ёзмишлар.

Кириб бутхоная қилсанг такаллум жон бўлур шаксиз,
Мусаввирлар на суратким дару девора ёзмишлар.

Муҳаррирлар ёзандаи ҳар кима оламда бир рўзи,
Манга ҳар кун дили садпорадан бир пора ёзмишлар.

Ёзанда Вомиқу Фарҳоду Мажнун васфин аҳли дард
Фузулий одини, кўрдим, сари туммора ёзмишлар.

* * *

Эй фироқи лаби жонон, жигарим хун этдинг,
Чеҳраи зардими хуноб яла гулгун этдинг.

Жигарим қонини кўз ёшина тўкдинг, эй дил,
Вора-вора ани қулзум, буни Жайҳун этдинг.

Неча ҳусн ила сани Лайлия нисбат қилайим,
Билмаюб қадрими, тарки мани Мажнун этдинг.

Аҳд қилдимки, жафо кесмаясан ошиқдан,
Ошиқи ваъдайи эҳсон ила мамнун этдинг.

Журъа-журъа май ичиб, зеби жамол орттирдинг,
Зарра-зарра кўзиминг нурини афзун этдинг.

Эй Фузулий, оқидиб сели сиришк оғлаяли,
Ишқ аҳлина фиғон этмаги қонун этдинг.

* * *

Панбаи доғи жунун ичра ниҳондур баданим,
Дири ўлдиқча либосим будур, ўлсам кафаним.

Жони жонон диламиш, вермамак ўлмаз, эй дил!
На низоъ айлаялим, ул на санингдур, на маним.

Тош дилар оҳим ўқи шаҳди лабинг шавқиндан,
Н-ўла занбур эвина бенгзаса байтул-хазаним.

Тавқи занжири жунун доираи давлатдур,
На равоқим, мани андан чиқара заъф таним.

Ишқ саргаштасиям, сели сиришк ичра ерим
Бир хубобамки, ҳаводан дўлудур пираҳаним.

Булбули ғамзадаям, боғу баҳорим сансан,
Даҳану қадду руҳинг ғунчаю сарву суманим.

Эдаман тарк, Фузулий, сари кўйин ёринг
Ватанимдур, ватанимдир, ватанимдур, ватаним.

* * *

Ақл ёр ўлсайди, тарки ишқи ёр этмазмидим?
Ихтиёр ўлсайди, роҳат ихтиёр этмазмидим?

Лаҳза-лаҳза суратинг кўрсайдим, ул ширин лабинг,
Сан киби эй Бесутун, ман ҳам қарор этмазмидим?

Неша маҳрам айладинг шамъи, мани маҳрум эдиб,
Ман санинг базмингда жон нақдин нисор этмазмидим?

Дардими оламда пинҳон тутдиғим ночордур,
Ўғросайдим, бир табиба ошкор этмазмидим?

Ёр ила ағёри ҳамдан кўрмага ўлсайди сабр,
Тарки ғурбат айлаюб, азми диёр этмазмидим?

Воизинг базмин маним расволиғимдан қил қиёс,
Анда сидқ ўлсайди, ман тақво шиор этмазмидим?

Ул гули хандони кўрмак мумкин ўлсайди манга
Сантак, эй булбул, гулистона гулзор этмазмидим?

Эй Фузулий, доғи ҳижрон ила ёнмиш кўнглими,
Лолазор очсайди, сайри лолазор этмазмидим?

* * *

Кўр, сиришким шаби ҳижрон, демаким, қондур бу,
Зарра-зарра шарари оташи ҳижрондур бу.

Сонмангиз қонли дугун, сийна дилиб, бош чекмиш,
Шўълаи оташи оҳи дили сўзондур бу.

Кесма уммид, кўнгил, бошина чиркинмакдан
Ўла ногаҳ, душа фусат ала, даврондур бу.

Дам-бадам жоними, эй дарду бало инжитманг!
Лутф эдинг бир-икки дамким, сиза меҳмондур бу.

На ёқурсан ўқин, эй оташи дил, васл куни
Биза ҳижрон кечаси шамъи шабистондур бу.

Кўнгил истар ола бир бў сари зулфингдан, лек
Вермадан жон, дилар олмоқ, сонур осондур бу.

Дун демишсанки: Фузулий манга қурбон ўлсун!
Санга қурбон ўлайим яна на эҳсондур бу.

Агар чиқсайди дардинг жисмдан, дердимки, жондур бу,
На ҳожат дардинги якдур демак жондан, аёндур бу.

Дамодам хўблар дарди-ла ортар лаззати ишқинг
Ёмондур буки, тахқиқ эмадан дерлар: Ёмондур бу!

Хаданги соясинда хуш кечур авқотинги, эй дил –
Ки, гулзори ҳаётинг зийнати сарви равондир бу.

Тутушдим оташи дилдан, жигар қони-ла ғарқ ўлдим,
Агарчи бир шарора ўддур ул, бир қатра қондур бу.

Жаҳона қаддинг ила кокиллингдан фитналар душмиш,
Қиймат ибтидоси, фитнаи охир замондур бу.

Дедилар бехабарлар боғи жаннат кўйингга бенгзар,
Хабар верди манга андан келан одам – ёлондур бу.

Фузулий, қилди фарёду фиғоним тийра гардунни
Ҳануз ул моҳ сўрмазким – на фарёду фиғондур бу?!

* * *

Яна ул моҳ маним олди қарорим бу кеча,
Чиқажакдур фалака нолаи зорим бу кеча.

Шамъваш маҳрами базм айлади ул моҳ мани,
Ёнажакдур яна ишқ ўдина ворим бу кеча.

Ҳам висоли урур ўд жонима, ҳам ҳижрони,
Бир ажаб шамъи-ла душди сари корим бу кеча.

На тутундурки, чиқар чарха, дили зора, магар,
Ҳажр доғини урур лолаузорим бу кеча.

Субҳа солди бу кеча шамъ киби қатлима ҳажр,
Ўлаким, субҳ галинча кела ёрим бу кеча.

Пора-пора жигарим итларина назр ўлсун,
Ул сари кўя агар душса гузорим бу кеча.

Вор эди субҳ висолина, Фузулий, уммид,
Чиқмаса ҳасрати-ла жони фигорим бу кеча.

   Fuzuliy o’zidan keyingi barcha turkcha ijod qilgan shoirlar, jumladan, o’zbek shoirlariga ham kuchli ta’sir ko’rsatgan. Fuzuliy ta’sirida, unga ergashib she’rlar bitish, shoir g’azallariga nazira-tatabbu’lar yozish, muxammaslar bog’lash deyarli barcha shoirlar ijodida uchraydi. Fuzuliyning ozarbayjoncha devoni o’zbek xalqi orasida 18—19-asrlardayoq keng tarqalgan va bir necha bor o’zbek tilida nashr qilingan. G’azal, murabba’ va muxammaslari kuyga solinib, asrlar davomida xonandalar tomonidan kuylanib kelmokda («Shifoyi vasl qadrin hajr ila bemor o’landan so’r…» va b.).

Mirzo Kenjabek
OSHIQI SODIQ FUZULIY

Sulaymon o‘g‘li Muhammad Fuzuliy jahon adabiyotida yuksak mavqega ega bo‘lgan hassos shoir, ozarbayjon adabiyotining benazir siymosi, devoni barcha turkiy xalqlar orasida tarjimasiz sevib o‘qiladigan ahli hol, ahli tariqat, zarofat, fasohat va hikmat sohibi bo‘lgan oshiqi sodiq, dunyoda darvish, ma’noda sulton, valiy zotdir. Uning qalbi hikmat bulog‘idir.
Fuzuliy XV asr oxirida Iroq mamlakatining Karbalo shahrida ziyoli xonadonda dunyoga kelgan, islomiy ma’rifat ruhida kamol topgan, XVI asrda ijod qilib, she’r rutbasiga erishgan sohibi devondir. U ma’no olamining darg‘alaridan biridir. Chunonchi, bir g‘azalida adib: “Suluki faqr – atvorim, mazoqi ishq holimdur”, deydi. Bundan farqu fano olamida naqdi qanoat bilan daraja topgan, ishq zavqu lazzatidan hol topgan go‘zal xulq sohibi ekanligi ma’lum bo‘ladi.
Alisher Navoiy she’riyatni “Tengri ehsoni” deb ta’riflagan bo‘lsa, Fuzuliy uni “Rutbai she’r” (“She’r martabasi”) deb tavsiflaydi.
Ushbu muqaddima ma’lumotdan so‘ng, Allohdan madad tilab, Fuzuliyning o‘tli, oshiqona g‘azallaridan birining sharhiga kirishamiz.

1. Manda Majnundan fuzun oshiqliq iste’dodi vor,
Oshiqi sodiq manam, Majnunning anjaq odi vor.

“Menda Majnunning ishqidan ortiq oshiqlik iste’dodi – qobiliyati bor. Haqiqiy oshiq menman, Majnun faqat oshiq deb nom chiqargan, xolos”, deydi shoir.

2. N-o‘la, qon to‘kmakda mohir o‘lsa chashmim mardumi,
Nutfayi Qobildurur, g‘amzang kibi ustodi vor.

“Ko‘zum qorachig‘i yig‘lab qon to‘kmaklikda mohir bo‘lsa, nima bo‘libdi? Axir, bu Qobilning nasli – avlodidur, yana sening ko‘zu kipriklaringdek qotil ustodi bor!”
Bu baytda ko‘p ma’nolar jamlangan. “Chashmai mardumi” degan ibora ko‘z qorachig‘i degan ma’nodan tashqari, ko‘zimning odami, ko‘zimdan qon to‘kuvchi, meni o‘ldiruvchi ma’shuqam degan ma’noda ham kelayotir. “Nutfai Qobildurur” iborasi esa, “Qabul qiluvchi, qobiliyatli, itoatli” degan ma’nolar bilan birga Odam alayhissalomning farzandi bo‘lmish Qobilning zurriyoti ma’nosida ham kelgan.

3. Qil tafoxurki, saning ham vor mandak oshqing,
Laylining Majnuni, Shirinning agar Farhodi vor.

“Sen iftixor qilginki, agar laylining Majnuni, Shirinning Farhodi bo‘lsa, sening ham mendek oshig‘ing bor!”
Bu bayt matla’ni, ya’ni ilk baytni yanada rivojlantiradi va ishq qiyosi yana Majnuni Farhodga bog‘lanadi. Yana mazkur bayt hassos adib Abdulla Qodiriy “Mehrobdan chayon” asariga shohbayt qilib olingan:
“Agar Farhodning Shirin, bo‘lsa Majnunlarning Laylosi,
Nasib o‘lmish menga gullar aro gullarning Ra’nosi”
Degan misralarni ham esga soladi.

4. Ahli tamkinam, meni bengzatma, ey gul, bulbula,
Darda yo‘q sabri aning, har lahza ming faryodi vor.

“Ey gul! Men tamkin ahliman, sabru qanoat, chidam va sabot sohibiman. Sen meni bulbulga o‘xshatma! Bulbulning dardga sabri yo‘q, u har lahza ming faryod qiladi!”
Bulbulning faryodu fig‘oni hamisha ishq dardi sifatida ijobiy ta’riflangan. Fuzuliy favqulodda hol va iste’dod bilan ishq olami talab qiladigan xislatlar – tamkin: sabru-qanoat, bardosh va sabot fazilatlarini dil ahliga eslatayotir! O‘zining bulbuldan ziyod chidam va bardoshi borligini isbot etayotir.

5. O‘yla badholamki, ahvolim ko‘randa shod o‘lur,
Har kimingkim davr javrindan dili noshodi vor.

“Men dard bilan shunday qayg‘uli, shunday yomon ahvoldamanki, kimningki davr jabridan g‘amgin ko‘ngli bo‘lsa, mening ahvolimni ko‘rganda, shodlanadi, mening ahvolim unikidek ayanchli emas, deb shukr qiladi”.
Bunday mubolag‘adorlik, dardu g‘amning og‘irligini ziyoda ta’rif bilan bildirish Fuzuliyning boshqa g‘azallarida ham ko‘p uchraydi. Quyidagi baytda shoir misli ko‘rilmagan ma’rifiy mubolag‘ani qo‘llaydi:

Bu g‘amlarkim manim vordir, bayiring ustina qo‘ysang,
Chiqar kofir jahannamdan, kular, ahli azob o‘ynar!..

“Agar menda mavjud bo‘lgan dardlarni tuyaning ustiga qo‘ysang, kofir do‘zaxdan chiqadi, ahli azob kulib o‘ynaydi”. Qur’oni karimda Alloh taolo aytadi: “Albatta, oyatlarimizni yolg‘onga chiqargan va kibru havo bilan ulardan bosh tortgan kimsalar uchun hargiz samo eshiklari ochilmas va toki tuya ignaning teshigidan o‘tmas ekan, ular ham jannatga kira olmaslar. Jinoyatkor osiylarni ana shunday jazolaymiz”, (“A’rof” surasi 40-oyat).
Haq taolo ahli kufr do‘zaxda abadiy qolishini ko‘pgina oyatlarda bildirgan va mazkur oyatda ham ular hech qachon jannatga kira olmasliklarini igna va tuya ifodalari bilan bayon etgan. Fuzuliy aytadi: “Agar mening g‘amlarimni tuyaning ustiga ortsang, tuya bu og‘ir yuklarga chiday olmay ipdek ozib ketadi va ignannig teshigidan o‘tadigan ahvolga keladi. Tuya ignaning teshigidan o‘tadigan bo‘lsa, bas, kufr ahli do‘zaxdan chiqib, kulib o‘ynaydi!”
Bu mubolag‘adan murod ishq dardining nechog‘ og‘irligini bildirish va she’riyat muhiblarini ma’rifatdan, Qur’ondagi ilohiy haqiqatdan ogoh etishdir. Yuqoridagi baytda esa: mening g‘amim boshqalarning shodligiga sabab bo‘ladi, deyilmoqdaki, bu baytlar orasida muayyan ma’no o‘xshashligi bor.

6. Kezma, ey ko‘nglim qushi, g‘ofil fazoi ishqda –
Kim, bu sahroning guzargohlarda cho‘x sayyodi vor.

“Ey ko‘nglim qushi, ishq fazosida g‘ofil holda kezma, chunki bu bepoyon sahroning o‘tar joylarida ko‘p ovchilar, yo‘ldan uruvchilar, ko‘p qaroqchilar bor”.
Mazkur baytda Naqshbandiya tariqatidagi ikki rashha – ikki qoidaga ishora qilingan: 1. “Hush dar dam”, ya’ni har nafasda, hamisha Allohdan ogoh bo‘lish, g‘ofil qolmaslik qoidasi. 2. “Nazar bar qadam”, ya’ni zohiran: oyoq uchiga qarab yurish, atrofga olazarak boqmaslik, hayoli-iboli bo‘lish, ma’nan esa erishgan martabaga diqqat-e’tiborli bo‘lish, kutilmagan gunohlar bilan, g‘aflat bilan ma’naviy darajani qo‘ldan berib qo‘ymaslik qoidasi. Zero ishq vodiysi sulukdagi maqomlardan biridir. So‘fi Allohyor ham tariqat yo‘lini ta’riflab:

O‘shal ganji nihon yotqon zaminda
Muhayyodur qaroqchilar kaminda,

deydi, ya’ni: “O‘sha yashirin xazinalar yotgan yerda qaroqchilar pistirmada poy lab turishadi, deya solikni hushyorlikka chorlaydi”. Shuningdek, Fuzuliy o‘zining qol ilmlari bilan birga hol ilmlarida ham nuktadon ekanligini mazkur baytda bildirgan.

7. Ey Fuzuliy, ishq man’in qilma nosihdan qabul,
Aql tadbiridur ul, sonmaki, bir bunyodi vor.

“Ey Fuzuliy, nosihdan – nasihat qiluvchidan ishqni man’ etish haqidagi o‘gitni qabul qilma, chunki bu aql tadbiribir, boshqa bir asosi, dalil – hujjati bor deb o‘ylama!”.
Fiqhda aqliy dalillar va naqliy dalillar ifodasi bor. Naqliy dalillar – Qur’oni karim va hadisi shariflar. Aqliy dalillar – bularni quvvatlaydigan hayotiy misollar. Ishq-muhabbat, Allohni sevish va Unga sevilish Qur’oni karimda bayon qilingan naqliy dalildir. Nosihning ishqni tark etish haqidagi hukmi esa aql tadbiridir, ishonchi, poydevori, asosli dalil-hujjati yo‘q. Shu bois bu fikrni qabul qilma, deydi Fuzuliy.
Ishq – aql o‘lchovlariga sig‘maydigan ulug‘ bir quyosh. Aql esa ong va qalbni yorituvchi bir chiroq. Quyosh bor joyda chiroqqa ehtiyoj bormi? – deydi Fuzuliy. Boshqa mashhur g‘azalida ham: “Aql yor o‘lsaydi, tarki ishqi yor etmazmidim!..” deya ishqi ilohiy bois go‘zal tavozu’ ko‘rsatadi.
Bu kun va hamisha mumtoz she’riyatga yangicha yondashish, uning zamiridagi majoz san’ati bilan pardalangan haqiqatlarni to‘g‘ri, samimiy, ilm-ma’rifat ruhi bilan sharhlash zaruriyati bor. Navoiy, Fuzuliy, Mashrab devonlariga ehtiyoj bor. Fuzuliyning “Layli va Majnun” dostoni ham bu tur dostonlar orasida eng go‘zal, eng fasohatli, eng sevimlilaridan biridir.

Manba: “Jahon adabiyoti” jurnali, 2009 yil, 6-son.

FUZULIY
G’AZALLAR
Mirzo Kenjabek o’zbekchalashtirgan

Muhammad Sulaymon Fuzuliy (1498 Karbalo sh., Iroq — 1556) — ozarbayjon shoiri va mutafakkiri. Ozarbayjon, fors va arab tillarida ijod qilgan. Otasi Bayot kabilasidan bo’lib, 15-asr oxirlarida Ozarbayjondan Bag’dodga ko’chib borgan. Bag’dod madrasalarida tahsil olib, o’zi ham mudarrislik qilgan. Uzoq vaqt Bag’dodda yashagan. Ozarbayjon hukmdori shoh Ismoil 1 Safaviy va Turkiya sultoni Sulaymon 1 Qonuniy shoirni moddiy jihatdan bir oz ta’minlab turganlar. Lekin uning turmushi ko’p vaqt qiyinchilikda va kambag’alchilikda o’tgan. Iroqning Bag’dod, Hilla, Najaf kabi shaharlarida bir qancha muddat yashagan Fuzuliy ona shahri Karbaloga qaytib, shu yerda vabo kasalidan vafot etgan.
Fuzuliy boy adabiy an’anaga ega bo’lgan forsiy va turkiy adabiyotning Xoqoniy Shirvoniy, Mujrim Baylagani, Nizomiy Ganjaviy, Sa’diy Sheroziy, Salmon Sovajiy, Hofiz Sheroziy, Atoiy, Lutfiy, Alisher Navoiy ijodini mehr bilan o’qib-o’rganib, ularning mahorat sirlaridan bahramand bo’lgan. Shoir ijodiga, ayniqsa, Lutfiy bilan Navoiy kuchli ta’sir ko’rsatgan.
Fuzuliy devon tuzib, uni «Muhabbatnoma», «Farzandi dilband» deb ta’riflagan. Shoir ishqiy lirikasida insonning ma’naviy olami, jo’shqin his-tuyg’ular tug’yoni, olijanoblik bilan jaholat, ochko’zlik o’rtasidagi kurash, insonga samimiy, yuksak muhabbat bilan bog’liq botiniy kechinmalar aks ettirilgan. Fuzuliy poetik merosining asosiy qismini g’azal va qasidalar tashkil etadi. Lutfiyning (16-asr) yozishicha, g’azaliyotda Fuzuliyning «Navoiyga o’xshash g’aroyib bir yoqimli yo’li va ajoyib bir uslubi bor» bo’lgan. She’rlarida lirik qahramonoshiqning ruhiy kechinmalarini, qalb sirlarini butun ichki qaramaqarshiliklari bilan mumkin qadar teran tasvirlashga erishgan. Bunda oshiq o’z mahbubi yo’lida har qanday azobuqubatlarni yenguvchi, komil inson sifatida namoyon bo’ladi.Fuzuliy ijodining cho’qqisi «Layli va Majnun» dostoni (1536—37)dir. Asar lirik-epik xarakterda bo’lib, Sharqda mashhur bo’lgan an’anaviy syujet va obrazlar asosida yaratilgan va turkiyzabon xalqlar o’rtasida keng tarqalgan. Sa’diyning «Guliston» va «Bo’ston», Hofizning «Devon», Abdurahmon Jomiyning «Bahoriston», Navoiyning «Chor devon» kitoblari qatorida, Fuzuliy asarlari ham madrasalarning o’quv dasturiga kiritilgan. Fuzuliyning «Matla’ ul-e’tiqod» falsafiy risolasi, «Hadiqat us-suado», («Baxtiyorlar bog’i»), «Suhbat ul-asmor» («Mevalar munozarasi»), «Shikoyatnoma», «Bangu boda» («Bang va boda»),
«Anisul-qalb», («Qalb do’sti») «Yetti jom» yoki «Soqiynoma», «Rindu Zohid», «Sihhat va Maraz» («Sog’lik va bemorlik») kabi nazmiy-nasriy, falsafiy-didaktik asarlari ozarbayjon adabiyotining eng nodir durdonalari hisoblanadi. Badiiy yuksak asarlari bilan ozarbayjon adabiyotini yangi bosqichga ko’targan Fuzuliy she’rlarining asosiy mavzusi ham, harakatlantiruvchi kuchi ham, bu she’rlarni ichdan nurlantirib turgan quvvat manbai ham ishq. Mutasavvif shoir sifatida ilohiy muhabbatni ulug’lagan, dunyoga berilishni qoralagan. Insonni kamolotga olib boradigan fazilatlarni tarannum etib, uni tubanlashtiradigan illatlarni tanqid qilgan.
Fuzuliy o’zidan keyingi barcha turkiyzabon shoirlar, jumladan, o’zbek shoirlariga ham kuchli ta’sir ko’rsatgan. Fuzuliy ta’sirida, unga ergashib she’rlar bitish, shoir g’azallariga nazira-tatabbu’lar yozish, muxammaslar bog’lash deyarli barcha shoirlar ijodida uchraydi. Fuzuliyning ozarbayjoncha devoni o’zbek xalqi orasida 18—19-asrlardayoq keng tarqalgan va bir necha bor o’zbek tilida nashr qilingan. G’azal, murabba’ va muxammaslari kuyga solinib, asrlar davomida xonandalar tomonidan kuylanib kelmokda («Shifoyi vasl qadrin hajr ila bemor o’landan so’r…» va b.). Atoqli ozarbayjon bastakori Uzayr Hojibekov 1908 yil «Layli va Majnun» dostoni asosida birinchi ozarbayjon operasini yaratgan. 1958—61 yillarda Hamid Arasli tahririda Fuzuliy asarlarining to’la ilmiy-tanqidiy nashri yaratildi. Devonining 1581 yil ko’chirilgan nusxalaridan biri O’zbekiston Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti qo’lyozmalar fondida saqlanadi.

* * *

Korgar dushmaz xadangi ta’nai dushman mango.
Kasrati paykoning etmishdur damirdan tan mango.

Ey, manam sangi malomatdankim, olib chevrami,
O’ldi zanjiri junun bir qal’ayi ohan mango.

Andanam rasvoki, selobi sirishkim chok edar,
Zaxmi tig’ing koni kiydirdikcha pirohan mango.

Dam-badam sham’i jamolingdan munavvar o’lmasa,
Ey ko’zim nuri, kerakmaz diydai ravshan mango.

Hech maskanda qarorim yo’qdurur ul zavqdan –
Kim, qachon xoki sari ko’ying o’la maskan mango.

Boshda bir sarvi sumanbar vaslining savdosi vor,
Sud qilmaz bog’bon nazzorai gulshan mango.

Ey Fuzuliy, o’dlara yonsun bisoti saltanat!
Yakdur undan, Haq bilur go’shai gulxan mango.

* * *

Manimtak hech kim zoru parishon o’lmasin, YO Rabb,
Asiri dardi ishqu dog’i hijron o’lmasin, YO Rabb!

Damodam javrlardur chekdigim berahm butlardan,
Bu kofirlar asiri musulmon o’lmasin, YO Rabb!

Chixormoq etsalar tandan chekib paykonin ul sarving
Chixon o’lsun dili majruh, paykon o’lmasun, YO Rabb!

Jafoyu javr ila mo»todam, onlarsiz n-o’lur holim?
Jafosina hadu javrina poyon o’lmasin, YO Rabb!

Demankim, adli yo’q yo zulmicho’x har xol ila o’lsa,
Ko’ngil taxtina andan g’ayri sulton o’lmasin, YO Rabb!

Fuzuliy bo’ldi ganji ofiyat mayxona kunjida,
Muborak mulkdur ul mulk, vayron o’lmasin, YO Rabb!

* * *

Jon chiqar tandan ko’ngil zirki labi yor aylagach,
Tan bo’lur jon yangladan ul lafzi takror aylagach.

Qilma, ey afg’on, ko’zin bedor, masti xob ekan,
O’lmaya bir fitna paydo o’la, bedor aylagach.

Suhbatimdan or edib, ey gul, mani tark etmakim,
Gul o’lur afsurda tarki suhbati xor aylagach.

Vorimi fikri dahoning-la yo’q etdimkim, qazo,
Bo’yla amir etmish manga yo’qdan mani vor aylagach.

Arzi ruhsor et bukun, ey mah, kim o’lsun ko’kda kun,
O’ylakim anjum o’lur, kun arzi ruhsor aylagach.

Har zabon bir tig’dur, go’yo Zulayho qatlina,
Yusufi olmoqda aqli ishq bozor aylagach.

Nolai zorim, Fuzuliy, xush kelur ul gulruha,
Ochilur gul ko’ngli bulbul nolai zor aylagach.

* * *

Lablaringtak la’lu lafzingtak duri shahvor yo’x,
La’lu gavhar cho’k, labingtak la’li gavharbor yo’x.

Sandan etmam dod: “Javring vor, lutfing yo’x” deyub,
Masti zavqi shavqingam, birdur yonimda vor yo’x.

Kima izhor aylayim bilmam bu pinhon dardimi,
Vor yuz ming dardi pinhon, qudrati izhor yo’x.

Xalqi madhush aylamish xobi shabi tuli amal,
Subh taqiqi alomotina bir bedor yo’x.

Surati zebo sanamlar yo’q deman butxonada,
Vor cho’q, ammo sanga bengzar buti xunxor yo’x.

Ey Fuzuliy, sahldur har g’amki, g’amxori o’la,
G’am budurkim, manda ming g’am vor, bir g’amxor yo’x.

* * *

Qabrim toshinakim, g’am o’dindan zabonadur,
Ta’n o’qin otmakim, xatari cho’q nishonadur.

Aylar qadah zamona g’amin daf’ g’olibo,
Davri qadah muxolifi davri zamonadur.

Qoldirdi ashk dun mani ul ostonadan –
Kim, maqsadim manim daxi ul ostonadur.

Voiz so’zina tutma quloq, g’ofil o’lmakim,
G’aflat yuqusining sababi ul fasonadur.

Nazr etmisham firoqingakim, yo’q nihoyati,
Naqdi sirishkimiki, tuganmaz xazonadur.

Jon vermayimmi g’urbata kim biymi ta’nadan,
Yodi vatan fig’onima sansiz bahonadur.

Ey dil, xazar qil, otashi ohing-la yonmasin
Jismimki, dard qushlarina oshyonadur.

Mandan, Fuzuliy, istama ash’ori madhu zamm,
Man oshiqam, hamisha so’zim oshiqonadur.

* * *

Shifoyi vasl qadrin hajr ila bemor o’landan so’r,
Zuloli zavq shavqin tashnai diydor o’landan so’r.

Labing sirrin kelib guftora mandan o’zgadan so’rma,
Bu pinxon nuqtani bir voqifi asror o’landan so’r.

Ko’zi yoshlularing holin na bilsun mardumi g’ofil,
Kavokib sayrini shab to sahar bedor o’landan so’r.

Xabarsiz o’lma fatton ko’zlaring javrin chekanlardan
Xabarsiz mastl ar bedodini hushyor o’landan so’r.

Hamingdan sham’tak yondim, sabodan so’rma ahvolim,
Bu ahvoli shabi hijron manim-la yor o’landan so’r.

Xarobi jomi ishqam, narigisi masting bilur holim
Xarobat ahlining ahvolini xummor o’landan so’r.

Muhabbat lazzatindan bexabardur zohidi g’ofil,
Fuzuliy, ishq zavqin zavqi ishqi vor o’landan so’r.

* * *

Azal kotiblari ushshoq baxtin qora yozmishlar,
Bu mazmun ila xatt ul safhai ruxsora yozmishlar.

Havosi xoki poying sharhini tahqiq edub mardum.
G’ubori-la bayozi diydai xunbora yozmishlar.

Gulistoni sari qo’ying kitobin bob-bob, ey gul,
Xati rayhon ila jadval chekib, gulzora yozmishlar.

Ikki satr aylayub ul iki maygun la’llar vasfin,
Ko’ranlar har birin bir chashmi gavhar bora yozmishlar.

Kirib butxonaya qilsang takallum jon bo’lur shaksiz,
Musavvirlar na suratkim daru devora yozmishlar.

Muharrirlar yozandai har kima olamda bir ro’zi,
Manga har kun dili sadporadan bir pora yozmishlar.

Yozanda Vomiqu Farhodu Majnun vasfin ahli dard
Fuzuliy odini, ko’rdim, sari tummora yozmishlar.

* * *

Ey firoqi labi jonon, jigarim xun etding,
Chehrai zardimi xunob yala gulgun etding.

Jigarim qonini ko’z yoshina to’kding, ey dil,
Vora-vora ani qulzum, buni Jayhun etding.

Necha husn ila sani Layliya nisbat qilayim,
Bilmayub qadrimi, tarki mani Majnun etding.

Ahd qildimki, jafo kesmayasan oshiqdan,
Oshiqi va’dayi ehson ila mamnun etding.

Jur’a-jur’a may ichib, zebi jamol orttirding,
Zarra-zarra ko’ziming nurini afzun etding.

Ey Fuzuliy, oqidib seli sirishk og’layali,
Ishq ahlina fig’on etmagi qonun etding.

* * *

Panbai dog’i junun ichra nihondur badanim,
Diri o’ldiqcha libosim budur, o’lsam kafanim.

Joni jonon dilamish, vermamak o’lmaz, ey dil!
Na nizo’ aylayalim, ul na saningdur, na manim.

Tosh dilar ohim o’qi shahdi labing shavqindan,
N-o’la zanbur evina bengzasa baytul-xazanim.

Tavqi zanjiri junun doirai davlatdur,
Na ravoqim, mani andan chiqara za’f tanim.

Ishq sargashtasiyam, seli sirishk ichra yerim
Bir xubobamki, havodan do’ludur pirahanim.

Bulbuli g’amzadayam, bog’u bahorim sansan,
Dahanu qaddu ruhing g’unchayu sarvu sumanim.

Edaman tark, Fuzuliy, sari ko’yin yoring
Vatanimdur, vatanimdir, vatanimdur, vatanim.

* * *

Aql yor o’lsaydi, tarki ishqi yor etmazmidim?
Ixtiyor o’lsaydi, rohat ixtiyor etmazmidim?

Lahza-lahza surating ko’rsaydim, ul shirin labing,
San kibi ey Besutun, man ham qaror etmazmidim?

Nesha mahram aylading sham’i, mani mahrum edib,
Man saning bazmingda jon naqdin nisor etmazmidim?

Dardimi olamda pinhon tutdig’im nochordur,
O’g’rosaydim, bir tabiba oshkor etmazmidim?

Yor ila ag’yori hamdan ko’rmaga o’lsaydi sabr,
Tarki g’urbat aylayub, azmi diyor etmazmidim?

Voizing bazmin manim rasvolig’imdan qil qiyos,
Anda sidq o’lsaydi, man taqvo shior etmazmidim?

Ul guli xandoni ko’rmak mumkin o’lsaydi manga
Santak, ey bulbul, gulistona gulzor etmazmidim?

Ey Fuzuliy, dog’i hijron ila yonmish ko’nglimi,
Lolazor ochsaydi, sayri lolazor etmazmidim?

* * *

Ko’r, sirishkim shabi hijron, demakim, qondur bu,
Zarra-zarra sharari otashi hijrondur bu.

Sonmangiz qonli dugun, siyna dilib, bosh chekmish,
Sho»lai otashi ohi dili so’zondur bu.

Kesma ummid, ko’ngil, boshina chirkinmakdan
O’la nogah, dusha fusat ala, davrondur bu.

Dam-badam jonimi, ey dardu balo injitmang!
Lutf eding bir-ikki damkim, siza mehmondur bu.

Na yoqursan o’qin, ey otashi dil, vasl kuni
Biza hijron kechasi sham’i shabistondur bu.

Ko’ngil istar ola bir bo’ sari zulfingdan, lek
Vermadan jon, dilar olmoq, sonur osondur bu.

Dun demishsanki: Fuzuliy manga qurbon o’lsun!
Sanga qurbon o’layim yana na ehsondur bu.

Agar chiqsaydi darding jismdan, derdimki, jondur bu,
Na hojat dardingi yakdur demak jondan, ayondur bu.

Damodam xo’blar dardi-la ortar lazzati ishqing
Yomondur buki, taxqiq emadan derlar: Yomondur bu!

Xadangi soyasinda xush kechur avqotingi, ey dil –
Ki, gulzori hayoting ziynati sarvi ravondir bu.

Tutushdim otashi dildan, jigar qoni-la g’arq o’ldim,
Agarchi bir sharora o’ddur ul, bir qatra qondur bu.

Jahona qadding ila kokillingdan fitnalar dushmish,
Qiymat ibtidosi, fitnai oxir zamondur bu.

Dedilar bexabarlar bog’i jannat ko’yingga bengzar,
Xabar verdi manga andan kelan odam – yolondur bu.

Fuzuliy, qildi faryodu fig’onim tiyra gardunni
Hanuz ul moh so’rmazkim – na faryodu fig’ondur bu?!

* * *

Yana ul moh manim oldi qarorim bu kecha,
Chiqajakdur falaka nolai zorim bu kecha.

Sham’vash mahrami bazm ayladi ul moh mani,
Yonajakdur yana ishq o’dina vorim bu kecha.

Ham visoli urur o’d jonima, ham hijroni,
Bir ajab sham’i-la dushdi sari korim bu kecha.

Na tutundurki, chiqar charxa, dili zora, magar,
Hajr dog’ini urur lolauzorim bu kecha.

Subha soldi bu kecha sham’ kibi qatlima hajr,
O’lakim, subh galincha kela yorim bu kecha.

Pora-pora jigarim itlarina nazr o’lsun,
Ul sari ko’ya agar dushsa guzorim bu kecha.

Vor edi subh visolina, Fuzuliy, ummid,
Chiqmasa hasrati-la joni figorim bu kecha.