Иброҳим Ҳаққул ўзбек адабиёти, илму фани даргоҳида мутлақ ўз ўрни ва мавқеига эга бўлган фидойи алломалардан. Ўзбекистонда танқид, адабиётшунослик, айниқса, тасаввуф соҳаларини Иброҳим Ҳаққул фаолиятисиз тасаввур этиш мумкин эмас.

ҲАҚНИНГ ОЗОД ҚУЛИ – ИБРОҲИМ ҲАҚҚУЛ
Мирзо КЕНЖАБЕК

   Мирзо Кенжабек 1956 йил 20 февралда Сурхондарё вилоятининг Сариосиё туманидаги Меҳнат қишлоғида туғилди. Тошкент давлат университетининг журналистика факултетида (1974–1979), Имом ал-Бухорий номидаги Тошкент Ислом институтида (1998–2001) таҳсил олди. Биринчи шеърий тўплами “Адашган мактубларим” 1982 йилда босилди. Шундан кейин “Қуёшга қараган уй” (1983), “Муножот” (1986), “Шарқ тили” (1988), “Баҳорим еллари” (1991), “Сайланма” шеърий китоби, устоз ёзувчи Шуҳратнинг ҳибсдаги ҳаётига бағишланган “Қафасдаги озодлик”, “Дунёнинг муршиди” (2004), “Эътироф” (2005) каби  китоблари, озодлик ғояси балқиб турган “Дилдошлик”, “Тил эрки – эл эрки”, “Халқ номидан ёлғон сўзламанг”, “Юрагимда оёқ изи бор”, “Фитна санъати” каби публицистик мақолалари нашр этилди.
Мирзо Кенжабек таржимон сифатида Ҳофиз Шерозий, Шайх Саъдий Шерозий, Николас Гильен, Геворг Эмин, Якуб Колас, Лойиқ Шерали, Ўлжас Сулаймон каби шоирларнинг шеърларини, Фаридиддин Атторнинг “Тазкират ул-авлиё” асарини,  iунингдек,тасаввуф намоёндалари Маҳмуд Асъад Жўшоннинг “Ҳақиқий севги” (1998), Муҳаммад Зоҳид ал-Бурсавийнинг “Аҳли суннат вал-жамоат” (1999) китобларини, Қутбиддин Изникийнинг “Муршиди мутааҳҳилин” (“Ёш келин-куёвларга маслаҳатнома”, 1999), Абу Исо Муҳаммад ат-Термизийнинг “Сунани Термизий” (“Ал-жомиъ ас-саҳиҳ”) асарларини она тилимизга ўгирди. Бу маʼрифий изланишлар натижасида унинг “Термиз тазкираси” асари майдонга келди (2001). Пушкиннинг “Евгений Онегин” шеърий романи, Махтумқулининг “Сайланма” китоби (2004), Ж. Олдрижнинг “Ғаройиб мўғил оти” қиссаси (2004), Зайниддин Восифийнинг “Тошкент таърифида маснавий” (2009) асарлари таржимаси ҳам Мирзо Кенжабек қаламига мансубдир.
Мирзо Кенжабек — Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган ёшлар мураббийси, Халқаро Бобур мукофоти соҳиби

Иброҳим Ҳаққул ўзбек адабиёти, илму фани даргоҳида мутлақ ўз ўрни ва мавқеига эга бўлган фидойи алломалардан. Ўзбекистонда танқид, адабиётшунослик, айниқса, тасаввуф соҳаларини Иброҳим Ҳаққул фаолиятисиз тасаввур этиш мумкин эмас.

Иброҳим Ҳаққул бутун онгли фаолиятини, кўз нури, соғлиги, кундузлари ва кечалари, байрамлари ва таътилларини ўз Ватани, ўз халқи ва миллати учун қурбон қилган шуури уйғоқ, виждони дардлик шахсдир. У фақат Ўзбекистон зиёлилари муҳитида эмас, балки Туркия, Озарбайжон илму маърифат аҳли орасида ҳам катта обрўга эга. Унинг бу обрў-эътибори нафақат илмий-ижодий фаолияти, балки ўз ижтимоий қарашларида, ўз ҳақиқатларида собит турган матонатли шахс экани туфайли ҳамдир. Санъаткор шоир Муҳаммад Раҳмон ёзганидек, тўғри ва соғлом бир эътиқодда собит турувчи инсон асли ҳаракатдаги инсондир:

Ҳаракат бу – асли жилмаслик,
Собит турмоқ бир эътиқодда.

…Мустамлака замонида, ўтган асрнинг 80-йилларида шоир Рауф Парфининг ТТЗ мавзесидаги уйида ижод аҳлининг самимий, бетакаллуф суҳбатлари бўлар эди. (“ТТЗ” – Тошкент трактор заводининг бош ҳарфларидан тузилган, пойтахтдаги машҳур мавзенинг номи.) У даргоҳ Рауф Парфи атрофидаги катта-кичик шоирларнинг қароргоҳи эди. Бу суҳбатларнинг деярли ҳеч бири Иброҳим Ҳаққулсиз ўтмас, чунки у Рауф Парфига қўшни бўлиб яшар эди.

Иброҳим Ҳаққул миллат ва Ватан озодлиги ғоясига мувофиқ келадиган бирор асарни топдим дегунча, дарҳол у ҳақда халқнинг виждони ва шуурига хитоб қиладиган ўтли мақола ёзишга ҳарис зотдир. Бир кун Усмон Носир шеърияти ҳақида гап кетди. “Усмон Носирнинг шоҳ асари қайси?” – деган масала ўртага ташланиб, унинг жаҳоншумул асари бўлмиш “Нил ва Рим” шеъри мунаққид ва адабиётшунос олимлар эътиборидан четда қолиб келаётгани гапирилди. Мен шеърни ўқиб бердим. Ажабки, Иброҳим Ҳаққул тезликда бу шеърнинг асл моҳиятини шарҳлаб, юксак даражадаги мақола ёзди ҳамда уни “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасининг навбатдаги сонидаёқ чоп эттирди.

Шеърдаги сатрлар, айниқса: “Ки, тун қанча қаро бўлса, ой шунча ёрур” сатри ва сўнгги мисралари юракларни титроққа солар эди. Яъни, Ҳақ таоло халқнинг ҳаракатини зулмнинг муқобилида сақлайди, бир халқ ва миллатга қарши зулм қанча кучли бўлса, у зулмга қарши курашувчилар ҳаракати шунча кучли бўлади. Кеча қанча қоронғу бўлса, ой шунча ёруғ бўлади! Оталарининг кесилган бошидан келажак иморатини қурган қулнинг фарёди ушбудир:

…Ким мард, ким гувоҳ? –
Ки, тун қанча қаро бўлса, ой шунча ёрур!
Спартакнинг лашкарлари ҳали ҳам борур.
Мана, менман у исённинг ўлмас авлоди,
Мана, менман у қулларнинг ҳеч сўнмас ёди,
Мана, менман, фалакларга лов-лов ўт қўйиб,
Оталаримнинг бошидан пойдевор уйиб,
Келажагим обидасин қурган инсонман!
Ўша жонман, ўша қонман ва ўша шонман!..

Бу сатрлардан Ватандан олисда – Магадан совуқларида дарахт кесиб хўрланиб юрган ва ўлимга тик бораётган Усмон Носирнинг ўлмас овози келади!

Босқинчилар тасарруфида “шўро”, “инқилоб”, “тенглик ва озодлик” деган сўзларнинг нақадар сохта ва ёлғон экани мазкур сатрларда рўй-рост очилган. Дарҳақиқат, бу шеърда Усмон Носирнинг бутун ғояси, мустамлака тузумини англаш даражаси, эрк ва озодлик истаклари, мустабид салтанатга қарши мардона курашлари комил ҳолда жамланган.

Аммо Усмон Носирнинг таржимонлик санъати ҳам алоҳида ўрганиладиган мавзу. У янги давр ўзбек шеъриятида беназир таржима мактаби барпо қилган зот. Буюк Пушкин билан буюк Лермонтовни ўзбекча куйлатган шоир! Агар улар “Боғчасарой фаввораси” билан “Демон”ни ўзбекча ёзсалар эди, бундан ортиқ ёзолмас эдилар. Пушкиннинг “Боғчасарой фаввораси”дан:
Қовоқ солиб ўлтирар Гарой,

Лабларида каҳрабо чилим.
Даҳшатли хон атрофида жим
Бош эгиб, тек турарди сарой.
Лермонтовнинг “Демон” достонидан:

Қувғинди руҳ, қайғули Демон
Гуноҳкор ер узра учарди.
Масъуд кунлар хаёли шу он
Кўз олдидан бир-бир ўтарди…

Усмон Носирнинг таржима санъати эшикларини биринчилардан бўлиб мутафаккир аллома Иброҳим Ғафур очди. Унинг таржимада “асл нусхадаги руҳ ва ширани сақлашга унринган”ини, шеърда “айнан таржима”нинг моҳирларидан эканини овоза қилди.

Бас, жувонмарг шоирнинг мутаржимлик санъати адабиёт оламида янада теранроқ очиб берилмоғи керак. Бу янги таржимонлар авлоди учун ибрат мактаби бўлажакдир. Бу хусусда яна Иброҳим Ғафур, Иброҳим Ҳаққул каби “руҳшунос” олимларнинг ғайрат ва талқинларига эҳтиёж бор. Зеро, ҳақиқий олим учун ҳеч бир адабий мавзунинг ажратилган чегараси бўлмайди.

* * *

Рауф Парфи хонадонидаги суҳбатларда Иброҳим Ҳаққулнинг Ғафуржон исмли ўсмир ўғли ҳам кўриниб турар эди. У отасига дастёр бўлиб қолган. Иброҳим ака: “Жавоннинг фалон жойидан Қаҳҳорнинг (яъни, Абдулла Қаҳҳорнинг) фалон жилдини олиб келинг”, деса ўғли адашмай ўша жилдни келтирар эди.

1988 йилда олимнинг ўша дуркун фарзанди Ғафуржон фожиали вафот топди. Иброҳим Ҳаққулнинг мотами бутун ўзбек шеъриятининг мотамига айланди. Камина ҳам ожизона бир марсия битдим. Иброҳим Ҳаққулнинг дафн асносидаги ўзини тутиши, сабр ва матонати яқин дўстларини ҳайратга солди. Унинг саботи ва мардлигини эътироф этмаган дўст қолмади. Марҳум шоир Муҳаммад Раҳмон ўлимга хитоб қилиб: “Хабаринг йўқ ўзингдан, ўлим, Аллақачон ўлиб бўлгансан!” деганидек, Иброҳим Ҳаққул ҳам ўша маҳал ўз руҳида ўлимни ўлдириб бўлган эди.

Мустамлака даврининг сўнгги йилларида сиёсий тазйиқ остида қолган бир жамоа мисолида Иброҳим Ҳаққулнинг мардона хизматларини эслаб ўтмоқчиман.

Ўзбекистонга 24 йил раҳбарлик қилган Шароф Рашидов 1983 йилда вафот этганидан кейин ўрнига Иномжон Усмонхўжаев раҳбар қилинди. Рашидов номи қораланиб, унга балчиқ чаплаш, ўтмишни қоралаш даври бошланди. Идеология (мафкура) соҳасида бир аёл раҳбар бўлиб, барча миллий, мафкуравий, маънавий соҳалар алғов-далғов бўлди. Олдин мафкура раҳбари бўлган Оқил Салимов қамоққа олинди. Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси раҳбари сифатида фидокорона хизмат қилаётган Сарвар Азимов ноҳақ ишдан олиниб, адабиётга нисбатан янги сиёсий ҳужум ва айбномалар авж олди. Пиримқул Қодиров, Тоғай Мурод, Шароф Бошбек асарларидан мафкуравий хатолар қидирилиб, матбуотда танқид қилинди.

Ана шу аснода Сарвар Азимов шахсини ҳимоя қилиш баҳонасида Ўзбекистондаги зулм ва ноҳақликларни фош этиб, адолатсизликка қарши дадил курашадиган бир жамоа пайдо бўлди. Булар сафида Рауф Парфи, Шавкат Раҳмон, Усмон Азим, Иброҳим Ҳаққул, Саъдулла Аҳмад, Хуршид Даврон каби истеъдодли қаламкашлар бор эди. Камина ҳам шулар сафидаман, денг. Мазкур жамоа қаттиқ назорат ва тазйиқ остига олинди, уларнинг нашриёт режасига киритилган китобларига қарши сиёсий айбномаларга тўла ички (махфий) имзосиз тақризлар ташкил этилиб, китоблари нашри тақиқланди.

Кейинчалик бу тазйиқ яширин ҳолда давом этиб, Шавкат Раҳмон ҳақида “Қишлоқ ҳақиқати” газетасида танқидий мақола ташкил қилинди. Менинг “Муножот” китобим ҳақида “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасида танқидий тақриз босилди. Китобдаги баъзи шеърлар нуқсондан холи бўлмаса ҳам, лекин бу танқид золимлар тўдасига керак бўлиб тургани учун ташкил қилингани манфур хиёнат аломати эди.

Ўша пайтда мустамлака ва истибдод сардорлари ва уларнинг хоин малайларига қарши тақризлар ёзиб, истеъдодли шоирларни ҳимоя қилиб, мардона курашган энг жасоратли ва энг фаол шахс, шубҳасиз, Иброҳим Ҳаққул бўлди. У барча яширин тақризларга қарши ўз имзоси билан ошкора тақризлар ёзиб, ўзбек шеъриятини янги ҳужумлардан, ўзбек шоирларини янги сиёсий айбномалар, ҳибс ва қатллардан ҳимоя қилди. Лекин яширин тақриз ёзган шахслар орасида раҳматлик Омон Мухтордек ҳақиқатга ён босган шоирлар, туҳматларга қарши ошкора тақриз ёзганлар орасида эса Ботирхон Акрамов каби диёнатли олимлар ҳам бор эди.

Ўшанда Иброҳим Ҳаққул менинг “Муножот” китобимга рус тилида битилган ички тақризга раддия ёзар экан, бамисоли мени ўлимдан ҳимоя қилаётгандек, жон-жаҳди билан сиёсий бўҳтон ва айбномаларга жавоб қайтарди. Махфий тақризнинг рус тилида ёзилиши қўрқинчли хатардан дарак берар эди.

Бизнинг фаолиятимиз декабрь ойида Пушкин кўчаси 1-уйда жойлашган Ёзувчилар уюшмаси мажлисида муҳокама қилинди. Шу сабабли баъзи истеҳзоли қаламкашлар бизни “Декабристлар” деб масхара қилар эди. Муҳокамада сўзлаган раҳбарлардан бири: “Булар ҳали ўз ҳаётини ҳам кафолатга олмоқчи” дея бизга ўлим хавфи билан таҳдид қилди. Асқад Мухтор ўз нутқида қийналди. Шоир Уйғун курашчан ёшларга қарши гапиришга кўндирилган эди, унинг пала-партиш нутқи кутилмаганда курашчан ёшлар фойдасига тош босиб кетди. Ниҳоят, курашчан ёшлар ғолиб келди, тақиқланган китоблари дунё юзини кўрди – кўп нусхаларда нашр этилди.

Қишда Ёзувчилар уюшмасининг ошкора Пленуми бўлиб, унда идеология раҳбари бўлган аёл ҳам иштирок этди. Йиғинда курашчан ёшлар жамоасининг вакили ўлароқ камина нутқ сўзлаб, баъзи ижтимоий масалалар қаторида Наврўз байрамини қайта тиклаш масаласини ҳам кўтардим. Мазкур Пленум истеъдодли ёшлар ғалабасининг яна бир нишонаси бўлди. Кўп ўтмай раҳбар аёл ишдан олинди. Ўзбекистонга Рафиқ Нишонов раҳбар бўлди. Сарвар Азимовнинг мавқеи ўрнига қўйилди, Ёзувчилар уюшмасига қайтарилмаса ҳам, Ўзбекистон Ташқи ишлар вазири этиб тайинланди.

Лекин Нишонов даври ҳам Ўзбекистон учун Москвадан уюштирилган янги фитна ва мусибатлар даври бўлди. Ўша курашлар натижасида ўзбек халқининг дарди ва муаммоларини кўтарадиган халқпарвар, ватанпарвар, жасоратли ва курашчан бир авлод етишди. Ўзбекистондаги барча маънавий, ижтимоий-сиёсий жабҳаларда, ватан истиқлолининг маънавий асосларини ҳозирлашда бу матонатли кучлар жамоасининг хизмати улкан бўлди. Иброҳим Ҳаққул ўз қалами ва шахсий жасорати билан бу курашчан авлоднинг олдинги сафида турди.

Ўша даврдаги ижодкорларнинг бирлиги, ҳамжиҳатлиги – шеъриятимизни, ижод аҳлини зулм ва истибдод бирлаштирган даврлардан бир эсдалик бўлиб қолди. Эсдалик бўлганда ҳам, ғамгин бир эсдаликдир.

* * *

Яна бир ажиб воқеа. Шукур Холмирзаев ҳамиша ўзини камтарин ва содда тутса-да, жуда нозиктаъб ва нозикдил шахс эди. Бир куни буюк адиб ўзининг турли гул ва гиёҳлар билан зийнатлаган мўъжаз боғида гўё сархуш ҳолда турли гапларни гапира бошлади. Шунда Иброҳим Ҳаққул хайрлашаётиб мени эҳтиётга чорлади: “Аканинг шаънида бирор ёмон сўз айтиб қўйманг”, – деди-да, бармоғи билан ўз бошига ишора қилиб: “Марказ ишлаб турибди! Эртага ҳисоб-китоб қилади!” – деб қўшиб қўйди. Дарҳақиқат, Шукур акага сархуш ҳолида ҳам бирор нолойиқ гап гапирилса, ҳеч унутмас, эртасига уни таҳлил қилиб, бўйнингизга қўяр эди. Мен Иброҳим аканинг адиблар феъл-атворига ва кўнглига бунчалик эътиборчан эканидан ҳайратланган эдим. Энг муҳими, Иброҳим Ҳаққул ижоди орқали улуғ адибларнинг моҳиятини таниган шахс. Афсус, кўп мунаққидларда моҳиятни таниш хислати кўринмайди.

Шукур Холмирзаев, Абдулла Орипов, Рауф Парфи каби адиблар ҳушёрлигида ҳам маст, мастлигида ҳам ҳушёр шахслар эди. Шукрки, Ҳақ таоло уларга яхши тавба билан оламдан ўтишни насиб этди. Шунинг учун хотираларда фақат уларнинг яхши хислатларини эслаш тарафдориман.
* * *
Абдулла Орипов ўзбек шеъриятида чин маънода инқилоб ясаган шоирдир. У ўз шеърияти билан фақат ўзига авлоддош қаламкашларни эмас, балки ўзидан олдинги довруғи бутун юртни тутган катта авлод шоирларини ҳам ҳаққоният билан суғорилган шеърлар ёзишга ундай олган шоир. Абдулла Қаҳҳордек талаби қаттиқ адибни ҳақ гапларни ошкор айтишга ундаган шоир! Абдулла Орипов ва Рауф Парфи ўзларидан кейинги шоирларга ҳаққоният йўлини белгилаб берган зотлардир.

Абдулла Орипов ижоди ҳақида ўнлаб, балки юзлаб мақолалар ёзилгандир. Иброҳим Ҳаққул “Ўзбек тили ва адабиёти” журналининг 2019 йил 3-сонида чоп этилган мақоласида буюк шоир ижодининг тамоман янги бир қиррасини очиб берган. Унда шоир шеъриятидаги маломатийлик оҳанглари дарж этилган. Маломатийлик аслида ўз нафсига маломат қилиш усули билан камолотга борадиган йўлдир. Бу йўл мансублари эътиқодда Аҳли суннат ва вал-жамоат мазҳабида собитқадам бўлиб, ўзлари ҳақидаги мақтов ва таҳсинларини ҳам маломат билан қаршилайдилар. Ҳазрат Навоий “Мажолис ун-нафоис” асарида Мавлоно Ҳамидуддин зикрида: “ўз ҳолини беркитиш ва яшириш (сатр ва китмон) учун маломат тарийқида бу ишни (фирибни) ихтиёр қилмиш бўлғай”, дейдилар. “Хамсат ул-мутаҳаййирин” асарида эса Мавлоно Жомий ҳақларида “Гарчи у зот фавқулодда ҳолларни (яъни, кароматларни) ошкор қилишга Ҳақ таолонинг амри билан буюрилган бўлмасалар ҳам, покиза ҳолатлари маломатия тариқини шоирлик ва муллолик усулида яширин тутар эдилар”, дейди.

Иброҳим Ҳаққул ўз тадқиқотида Абдулла Ориповнинг маломатийликка дахлдор сатрларидан ўнлаб мисоллар келтиради. Менимча, шоирнинг бу тарийққа оид энг олий маломати “Менсиз ҳам мукаммал экан бу олам, Менсиз ҳам бахтга ёр экан одамзот” сатрларидир. Ёшлик вақтидаёқ ўз истеъдоди қамровини англаб “Керак бўлса менинг учун ҳам Жавоб берар бобом Алишер” деб ҳайқирган шоир энди умрининг бошқа бир босқичида: “Менинг ўзи бу дунёга керагим ҳам йўқ экан!” – деб нидо қилмоқда. Бу дарди буюк шоирнинг ҳам ўз нафсига, ҳам олам аҳлига йўллаган ҳасратли маломатидир.
Иброҳим Ҳаққул кашф этган маломатийлик оҳанги Абдулла Орипов ижодининг муайян бир қирраси, холос. Лекин шоир шеъриятидаги буюк инқилобий руҳ Иброҳим Ҳаққулдек аллома мунаққиднинг шарҳларига муҳтож. Ҳозирги ёшлар ҳазрат Навоийдан узоқлашиб бораётгани етмагандек, Абдулла Ориповдан ҳам узоқлашиб боряпти. Улар юки енгил шеърларга кўникиб қоляпти. Бас, шундай даврда аввал Абдулла Ориповдек мумтоз шоир ижоди моҳиятини очиб, ундан кейин баъзи танқидларга ўтилса, ўринли бўлар, деб ўйлайман. Токи шоирнинг ўлмас боғига тош отишга ҳар ким ҳам журъат этавермасин.

Шунингдек, Чўлпон Эргаш ва Асқар Қосимнинг парда остидаги озодлик курашлари янги шарҳ ва талқинларга эҳтиёжманддир. Раҳматлик Асқар Қосим собиқ шўро тасарруфидаги мустамлака мамлакатлар ҳақида тагдор қилиб айтади:

Нафси ёмон катта балиқ оғзин очиб,
Ютди кичик балиқларни дарёда, ҳей!

Албатта, шоирнинг юксак ғоя ва мақсадлари унинг шеърий санъатидан устундир.

Рауф Парфи, Шавкат Раҳмон, Омон Матжон, Ҳалима Худойбердиева каби шоирлар шеърияти янгича талқинларни кутмоқда. Хуршид Даврон, Йўлдош Эшбек шеъриятидаги яширин маънолар ҳали равшан очиб берилмаган.

Мунаққид кўп, адабиётшунос олим кўп. Раҳмон Қўчқор, Қозоқбой Йўлдошев гўзал ва зарофатли асарлар битдилар. Иброҳим Ғафуров мансуралари сари илқ ирфоний йўлни очди. Лекин камина булар ҳақида Иброҳим Ҳаққулдек ҳаққоният адиби ҳам ўз ҳароратли сўзи, ўз зариф шарҳларини баён қилишидан умидвормиз.

Иброҳим Ҳаққул илмий-ижодий фаолиятида тасаввуф мавзуси муҳим ўрин тутади. Тасаввуф илми олимнинг яйраб-яшнаб сузадиган тиниқ уммони, яйраб-яшнаб фикр айтадиган маърифий минбаридир. Ҳазрат Навоий айтадилар:

Тасаввуф эмас зуҳду тақвою тоат –
Ки, анда риё йўл топар бетаваққуф;
Эрур маҳз тақво, ва лекин риёсиз,
Убудият – сарфу айни талаттуф.

Яъни, “Тасаввуф риё (ўзини кўрсатиш ҳоли) тўхтовсиз йўл топадиган зуҳду тақвою тоат эмас, балки, риёдан холи, соф, холис тақводир, инсонларга фойда етказиб, бандалик қилиш, асл лутф ва юмшоқлик манбаидир”. Иброҳим Ҳаққул бу байтларни ғайрат билан шарҳлаган. Мақола сарлавҳасининг истисмор эканини ҳисобга олмаганда, асарда ҳазрат Навоийнинг буюк мутасаввиф аллома экани мана шу байтлар шарҳидан англашилади.

Ошиқ ва ориф шоир Саййид Қосимий ўз маснавийларида айтадилар:

Ичу тошинг гар бўлмаса мувофиқ,
Тасаввуфдан дам урма, эй мунофиқ!

Иброҳим Ҳаққулнинг кўплаб шарҳларидан англашиладики, тасаввуф нафс тарбияси, ич ва ташнинг бир хил бўлиши, қалбни поклаш, зоҳир ва ботинни пок тутиш таълимотидир. Тасаввуф комил инсон ғоясини ўзида жамлаган муҳаббат ва маърифат мактабидир. Ҳазрати Хожа Аҳмад Яссавий айтадилар:

Муҳаммадни билинг, зоти арабдур,
Тариқатнинг иши куллу адабдур.

Тариқатнинг иши – машғулоти, амалиёти бошдан-охир адабдан иборатдир. Лекин ана шу адаб таълимотининг манбаи – зоти араб бўлган ҳазрати Муҳамммад алайҳиссаломдирлар.

Иброҳим Ҳаққул тасаввуфдек адаб ва муҳаббат мактабининг асл асоси Ҳақ Расули жаноб Пайғамбар алайҳиссаломнинг муборак даргоҳлари, ақвол ва ахлоқлари, суннат ва ибратлари эканини теран англаган олимдир. Зотан, Ҳақ таоло Қуръони каримда Илоҳий муҳаббатни, яъни Аллоҳ севгисини даъво қилувчиларни Ўз Расулига эргашишга буюрган. Бунга зид нарсани даъво қилиш тасаввуф оламига туҳмат бўлади.

Менинг шахсий ва лекин қатъий фикримча, Иброҳим Ҳаққул фақат Ўзбекистонда ёки Ўрта Осиёда эмас, балки жаҳон тасаввуфшунослари даврасида ўз муносиб мавқеига эга бўлган забардаст ўзбек олимидир. Ва у ҳақли равишда тасаввуф илми дарғаларидан биридир.

Хожагон-нақшбандия силсиласининг улуғ шайхи, авлиёи барҳақ ҳазрати Аҳмаджон Махдум Ҳанафий-Нақшбандий (раҳматуллоҳи алайҳ) бир гал Сурхон воҳасидан Тошкентга келганларида, Дархондаги ғарибона уйимизда тасаввуф мавзусида сўз очилди. Бу суҳбатда адабиётшунос олим Сайфиддин Сайфуллоҳ ҳам ҳозир эди. Шунда тасаввуф мавзусида ёзадиган, лекин ёзганига амал қилмайдиган баъзи олимлар ҳақида гап кетди. Ҳазрат аввал “Аттанг! Аттанг!” – деб қолдилар. Кейин бу нурли мавзуга қўл урган кишиларнинг албатта яхшиликка келишини каромат қилдилар. Иброҳим Ҳаққул эса, улуғ устоз Эркин Воҳидов “Олиму илму амал… Шоиру шеъру шуур” деганларидек, бу тасаввуф оламининг асл файзидан баҳраманд бўлиб келаётган маърифати юксак алломадир. Шу боис, у киши неча валий зотларнинг ғойибона дуосига сазовор бўлган эса, ажаб эмас!

Атоқли олим Акмал Саидов буюк мутасаввиф, шайх ва шоир Фаридуддин Атторнинг маънавий ва маърифий хазиналарини тадқиқ этиб ёзган “Атторшунослик” номли китобида Иброҳим Ҳаққул асарларидаги шарҳлардан ўринли истифода этган ва бир қанча ўринда ундан муҳим иқтибослар келтирган.

Иброҳим Ҳаққул маърифат устози сифатида ҳам ўз мавқеига эга. У сермаҳсул шогирдларга хайрхоҳлик қилмоқда. Жумладан, Нодирхон Ҳасан ҳазрати Хожа Аҳмад Яссавий, ҳазрати Ҳазиний каби тасаввуф адабиётининг буюк вакиллари ижодидан гўзал илмий-тадқиқий асарлар ёзаётир. Муҳаммад Абдуллаев шоир Убайдий шеъриятидан тадқиқотлар қилиб, валий шоир девонини нашрга тайёрлаётир. Яна бир шогирди Азиза Бектош тасаввуф соҳасида хайрли ишлар қилётган эди, лекин кейинги вақтларни илм-маърифат майдонида кам кўринмоқда.

* * *

Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев илк фаолият давридан бошлаб янги ташаббуслар, теран ислоҳотлар, жасоратли амалиёт намуналари билан майдонга чиқди. Ҳазрати Алишер Навоий расмий хизматдан кўнгли совиб, ишдан кетмоқчи бўлиб юрган кезларида шайх Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор ҳазратлари у кишига мактуб ёзиб, подшоҳга мулозамат қилишга ундади ва хайрли хизматни сабот билан давом эттиришга ташвиқ этди. Мен бу хосиятли хабарни ўқиганимдан бери, токи раҳбар халқ билан бирга экан, токи у сидқидилдан миллат истиқболи хизматида экан, ватан зиёлилари давлат раҳбари атрофида бирлашмоғи керак, деган фикрга эга бўлиб келганман.

Иброҳим Ҳаққул ахлоқан тамаъдан йироқ шахс, зотан у киши холис ва мухлис бўлиш ҳақида сўз айтди. Бинобарин, бутун умрини халқ ва ватан саодатига, илм-фан хизматига бағишлаб келаётган шундай саботли шахс фаолиятининг ҳам ҳаққоний тақдирланишига ишонаман. Шу Ватан, шу халқ, шу миллат озодлиги ва саодати учун турли кўйларга тушган барча фидокор зиёлиларни ватанда масрур ҳолда кўрмоқ ҳар бир диёнатли инсоннинг истагидир.

Қайси мамлакатда улуғ шахсиятлар кўп етишса, у юрт раҳнамосининг улуғлигидан далолатдир. Тубан подшоҳлар доим Шахсларни йўқотишга уринган. Муҳаммад Фузулийдек зот ҳазрат Алишер Навоийни эслаганда “Манзури шаҳаншоҳи Хуросон” деб тавсифлаган. Аслида Ҳусайн Бойқародек шаҳаншоҳнинг номи жаҳон тарихида қолиши Мавлоно Жомий, Мавлоно Навоий каби бебаҳо шахслар туфайлидир.

Менинг тасаввуримда, Иброҳим Ҳаққул бир юксак тепада туриб, ўз халқини яхшилик, ҳақиқат, адолат сари – абадий ҳаёт сари чорлаб турган мунодий бир Шахсдир.

Манба: ЎзА

 

Ibrohim Haqqul o’zbek adabiyoti, ilmu fani dargohida mutlaq o’z o’rni va mavqeiga ega bo’lgan fidoyi allomalardan. O’zbekistonda tanqid, adabiyotshunoslik, ayniqsa, tasavvuf sohalarini Ibrohim Haqqul faoliyatisiz tasavvur etish mumkin emas.

HAQNING OZOD QULI – IBROHIM HAQQUL
Mirzo KENJABEK

   Mirzo Kenjabek 1956 yil 20 fevralda Surxondaryo viloyatining Sariosiyo tumanidagi Mehnat qishlog’ida tug’ildi. Toshkent davlat universitetining jurnalistika fakultetida (1974–1979), Imom al-Buxoriy nomidagi Toshkent Islom institutida (1998–2001) tahsil oldi. Birinchi she’riy to’plami “Adashgan maktublarim” 1982 yilda bosildi. Shundan keyin “Quyoshga qaragan uy” (1983), “Munojot” (1986), “Sharq tili” (1988), “Bahorim yellari” (1991), “Saylanma” she’riy kitobi, ustoz yozuvchi Shuhratning hibsdagi hayotiga bag’ishlangan “Qafasdagi ozodlik”, “Dunyoning murshidi” (2004), “E’tirof” (2005) kabi  kitoblari, ozodlik g’oyasi balqib turgan “Dildoshlik”, “Til erki – el erki”, “Xalq nomidan yolg’on so’zlamang”, “Yuragimda oyoq izi bor”, “Fitna san’ati” kabi publitsistik maqolalari nashr etildi.
  Mirzo Kenjabek tarjimon sifatida Hofiz Sheroziy, Shayx Sa’diy Sheroziy, Nikolas Gilьen, Gevorg Emin, Yakub Kolas, Loyiq Sherali, O’ljas Sulaymon kabi shoirlarning she’rlarini, Farididdin Attorning “Tazkirat ul-avliyo” asarini,  iuningdek,tasavvuf namoyondalari Mahmud As’ad Jo’shonning “Haqiqiy sevgi” (1998), Muhammad Zohid al-Bursaviyning “Ahli sunnat val-jamoat” (1999) kitoblarini, Qutbiddin Iznikiyning “Murshidi mutaahhilin” (“Yosh kelin-kuyovlarga maslahatnoma”, 1999), Abu Iso Muhammad at-Termiziyning “Sunani Termiziy” (“Al-jomi’ as-sahih”) asarlarini ona tilimizga o’girdi. Bu maʼrifiy izlanishlar natijasida uning “Termiz tazkirasi” asari maydonga keldi (2001). Pushkinning “Evgeniy Onegin” she’riy romani, Maxtumqulining “Saylanma” kitobi (2004), J. Oldrijning “G’aroyib mo’g’il oti” qissasi (2004), Zayniddin Vosifiyning “Toshkent ta’rifida masnaviy” (2009) asarlari tarjimasi ham Mirzo Kenjabek qalamiga mansubdir.
Mirzo Kenjabek — O’zbekiston Respublikasida xizmat ko’rsatgan yoshlar murabbiysi, Xalqaro Bobur mukofoti sohibi

   Ibrohim Haqqul o’zbek adabiyoti, ilmu fani dargohida mutlaq o’z o’rni va mavqeiga ega bo’lgan fidoyi allomalardan. O’zbekistonda tanqid, adabiyotshunoslik, ayniqsa, tasavvuf sohalarini Ibrohim Haqqul faoliyatisiz tasavvur etish mumkin emas.

Ibrohim Haqqul butun ongli faoliyatini, ko’z nuri, sog’ligi, kunduzlari va kechalari, bayramlari va ta’tillarini o’z Vatani, o’z xalqi va millati uchun qurbon qilgan shuuri uyg’oq, vijdoni dardlik shaxsdir. U faqat O’zbekiston ziyolilari muhitida emas, balki Turkiya, Ozarbayjon ilmu ma’rifat ahli orasida ham katta obro’ga ega. Uning bu obro’-e’tibori nafaqat ilmiy-ijodiy faoliyati, balki o’z ijtimoiy qarashlarida, o’z haqiqatlarida sobit turgan matonatli shaxs ekani tufayli hamdir. San’atkor shoir Muhammad Rahmon yozganidek, to’g’ri va sog’lom bir e’tiqodda sobit turuvchi inson asli harakatdagi insondir:

Harakat bu – asli jilmaslik,
Sobit turmoq bir e’tiqodda.

…Mustamlaka zamonida, o’tgan asrning 80-yillarida shoir Rauf Parfining TTZ mavzesidagi uyida ijod ahlining samimiy, betakalluf suhbatlari bo’lar edi. (“TTZ” – Toshkent traktor zavodining bosh harflaridan tuzilgan, poytaxtdagi mashhur mavzening nomi.) U dargoh Rauf Parfi atrofidagi katta-kichik shoirlarning qarorgohi edi. Bu suhbatlarning deyarli hech biri Ibrohim Haqqulsiz o’tmas, chunki u Rauf Parfiga qo’shni bo’lib yashar edi.

Ibrohim Haqqul millat va Vatan ozodligi g’oyasiga muvofiq keladigan biror asarni topdim deguncha, darhol u haqda xalqning vijdoni va shuuriga xitob qiladigan o’tli maqola yozishga haris zotdir. Bir kun Usmon Nosir she’riyati haqida gap ketdi. “Usmon Nosirning shoh asari qaysi?” – degan masala o’rtaga tashlanib, uning jahonshumul asari bo’lmish “Nil va Rim” she’ri munaqqid va adabiyotshunos olimlar e’tiboridan chetda qolib kelayotgani gapirildi. Men she’rni o’qib berdim. Ajabki, Ibrohim Haqqul tezlikda bu she’rning asl mohiyatini sharhlab, yuksak darajadagi maqola yozdi hamda uni “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasining navbatdagi sonidayoq chop ettirdi.

She’rdagi satrlar, ayniqsa: “Ki, tun qancha qaro bo’lsa, oy shuncha yorur” satri va so’nggi misralari yuraklarni titroqqa solar edi. Ya’ni, Haq taolo xalqning harakatini zulmning muqobilida saqlaydi, bir xalq va millatga qarshi zulm qancha kuchli bo’lsa, u zulmga qarshi kurashuvchilar harakati shuncha kuchli bo’ladi. Kecha qancha qorong’u bo’lsa, oy shuncha yorug’ bo’ladi! Otalarining kesilgan boshidan kelajak imoratini qurgan qulning faryodi ushbudir:

…Kim mard, kim guvoh? –
Ki, tun qancha qaro bo’lsa, oy shuncha yorur!
Spartakning lashkarlari hali ham borur.
Mana, menman u isyonning o’lmas avlodi,
Mana, menman u qullarning hech so’nmas yodi,
Mana, menman, falaklarga lov-lov o’t qo’yib,
Otalarimning boshidan poydevor uyib,
Kelajagim obidasin qurgan insonman!
O’sha jonman, o’sha qonman va o’sha shonman!..

Bu satrlardan Vatandan olisda – Magadan sovuqlarida daraxt kesib xo’rlanib yurgan va o’limga tik borayotgan Usmon Nosirning o’lmas ovozi keladi!

Bosqinchilar tasarrufida “sho’ro”, “inqilob”, “tenglik va ozodlik” degan so’zlarning naqadar soxta va yolg’on ekani mazkur satrlarda ro’y-rost ochilgan. Darhaqiqat, bu she’rda Usmon Nosirning butun g’oyasi, mustamlaka tuzumini anglash darajasi, erk va ozodlik istaklari, mustabid saltanatga qarshi mardona kurashlari komil holda jamlangan.

Ammo Usmon Nosirning tarjimonlik san’ati ham alohida o’rganiladigan mavzu. U yangi davr o’zbek she’riyatida benazir tarjima maktabi barpo qilgan zot. Buyuk Pushkin bilan buyuk Lermontovni o’zbekcha kuylatgan shoir! Agar ular “Bog’chasaroy favvorasi” bilan “Demon”ni o’zbekcha yozsalar edi, bundan ortiq yozolmas edilar. Pushkinning “Bog’chasaroy favvorasi”dan:
Qovoq solib o’ltirar Garoy,

Lablarida kahrabo chilim.
Dahshatli xon atrofida jim
Bosh egib, tek turardi saroy.
Lermontovning “Demon” dostonidan:

Quvg’indi ruh, qayg’uli Demon
Gunohkor yer uzra uchardi.
Mas’ud kunlar xayoli shu on
Ko’z oldidan bir-bir o’tardi…

Usmon Nosirning tarjima san’ati eshiklarini birinchilardan bo’lib mutafakkir alloma Ibrohim G’afur ochdi. Uning tarjimada “asl nusxadagi ruh va shirani saqlashga unringan”ini, she’rda “aynan tarjima”ning mohirlaridan ekanini ovoza qildi.

Bas, juvonmarg shoirning mutarjimlik san’ati adabiyot olamida yanada teranroq ochib berilmog’i kerak. Bu yangi tarjimonlar avlodi uchun ibrat maktabi bo’lajakdir. Bu xususda yana Ibrohim G’afur, Ibrohim Haqqul kabi “ruhshunos” olimlarning g’ayrat va talqinlariga ehtiyoj bor. Zero, haqiqiy olim uchun hech bir adabiy mavzuning ajratilgan chegarasi bo’lmaydi.

* * *

Rauf Parfi xonadonidagi suhbatlarda Ibrohim Haqqulning G’afurjon ismli o’smir o’g’li ham ko’rinib turar edi. U otasiga dastyor bo’lib qolgan. Ibrohim aka: “Javonning falon joyidan Qahhorning (ya’ni, Abdulla Qahhorning) falon jildini olib keling”, desa o’g’li adashmay o’sha jildni keltirar edi.

1988 yilda olimning o’sha durkun farzandi G’afurjon fojiali vafot topdi. Ibrohim Haqqulning motami butun o’zbek she’riyatining motamiga aylandi. Kamina ham ojizona bir marsiya bitdim. Ibrohim Haqqulning dafn asnosidagi o’zini tutishi, sabr va matonati yaqin do’stlarini hayratga soldi. Uning saboti va mardligini e’tirof etmagan do’st qolmadi. Marhum shoir Muhammad Rahmon o’limga xitob qilib: “Xabaring yo’q o’zingdan, o’lim, Allaqachon o’lib bo’lgansan!” deganidek, Ibrohim Haqqul ham o’sha mahal o’z ruhida o’limni o’ldirib bo’lgan edi.

Mustamlaka davrining so’nggi yillarida siyosiy tazyiq ostida qolgan bir jamoa misolida Ibrohim Haqqulning mardona xizmatlarini eslab o’tmoqchiman.

O’zbekistonga 24 yil rahbarlik qilgan Sharof Rashidov 1983 yilda vafot etganidan keyin o’rniga Inomjon Usmonxo’jayev rahbar qilindi. Rashidov nomi qoralanib, unga balchiq chaplash, o’tmishni qoralash davri boshlandi. Ideologiya (mafkura) sohasida bir ayol rahbar bo’lib, barcha milliy, mafkuraviy, ma’naviy sohalar alg’ov-dalg’ov bo’ldi. Oldin mafkura rahbari bo’lgan Oqil Salimov qamoqqa olindi. O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasi rahbari sifatida fidokorona xizmat qilayotgan Sarvar Azimov nohaq ishdan olinib, adabiyotga nisbatan yangi siyosiy hujum va aybnomalar avj oldi. Pirimqul Qodirov, Tog’ay Murod, Sharof Boshbek asarlaridan mafkuraviy xatolar qidirilib, matbuotda tanqid qilindi.

Ana shu asnoda Sarvar Azimov shaxsini himoya qilish bahonasida O’zbekistondagi zulm va nohaqliklarni fosh etib, adolatsizlikka qarshi dadil kurashadigan bir jamoa paydo bo’ldi. Bular safida Rauf Parfi, Shavkat Rahmon, Usmon Azim, Ibrohim Haqqul, Sa’dulla Ahmad, Xurshid Davron kabi iste’dodli qalamkashlar bor edi. Kamina ham shular safidaman, deng. Mazkur jamoa qattiq nazorat va tazyiq ostiga olindi, ularning nashriyot rejasiga kiritilgan kitoblariga qarshi siyosiy aybnomalarga to’la ichki (maxfiy) imzosiz taqrizlar tashkil etilib, kitoblari nashri taqiqlandi.

Keyinchalik bu tazyiq yashirin holda davom etib, Shavkat Rahmon haqida “Qishloq haqiqati” gazetasida tanqidiy maqola tashkil qilindi. Mening “Munojot” kitobim haqida “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasida tanqidiy taqriz bosildi. Kitobdagi ba’zi she’rlar nuqsondan xoli bo’lmasa ham, lekin bu tanqid zolimlar to’dasiga kerak bo’lib turgani uchun tashkil qilingani manfur xiyonat alomati edi.

O’sha paytda mustamlaka va istibdod sardorlari va ularning xoin malaylariga qarshi taqrizlar yozib, iste’dodli shoirlarni himoya qilib, mardona kurashgan eng jasoratli va eng faol shaxs, shubhasiz, Ibrohim Haqqul bo’ldi. U barcha yashirin taqrizlarga qarshi o’z imzosi bilan oshkora taqrizlar yozib, o’zbek she’riyatini yangi hujumlardan, o’zbek shoirlarini yangi siyosiy aybnomalar, hibs va qatllardan himoya qildi. Lekin yashirin taqriz yozgan shaxslar orasida rahmatlik Omon Muxtordek haqiqatga yon bosgan shoirlar, tuhmatlarga qarshi oshkora taqriz yozganlar orasida esa Botirxon Akramov kabi diyonatli olimlar ham bor edi.

O’shanda Ibrohim Haqqul mening “Munojot” kitobimga rus tilida bitilgan ichki taqrizga raddiya yozar ekan, bamisoli meni o’limdan himoya qilayotgandek, jon-jahdi bilan siyosiy bo’hton va aybnomalarga javob qaytardi. Maxfiy taqrizning rus tilida yozilishi qo’rqinchli xatardan darak berar edi.

Bizning faoliyatimiz dekabrь oyida Pushkin ko’chasi 1-uyda joylashgan Yozuvchilar uyushmasi majlisida muhokama qilindi. Shu sababli ba’zi istehzoli qalamkashlar bizni “Dekabristlar” deb masxara qilar edi. Muhokamada so’zlagan rahbarlardan biri: “Bular hali o’z hayotini ham kafolatga olmoqchi” deya bizga o’lim xavfi bilan tahdid qildi. Asqad Muxtor o’z nutqida qiynaldi. Shoir Uyg’un kurashchan yoshlarga qarshi gapirishga ko’ndirilgan edi, uning pala-partish nutqi kutilmaganda kurashchan yoshlar foydasiga tosh bosib ketdi. Nihoyat, kurashchan yoshlar g’olib keldi, taqiqlangan kitoblari dunyo yuzini ko’rdi – ko’p nusxalarda nashr etildi.

Qishda Yozuvchilar uyushmasining oshkora Plenumi bo’lib, unda ideologiya rahbari bo’lgan ayol ham ishtirok etdi. Yig’inda kurashchan yoshlar jamoasining vakili o’laroq kamina nutq so’zlab, ba’zi ijtimoiy masalalar qatorida Navro’z bayramini qayta tiklash masalasini ham ko’tardim. Mazkur Plenum iste’dodli yoshlar g’alabasining yana bir nishonasi bo’ldi. Ko’p o’tmay rahbar ayol ishdan olindi. O’zbekistonga Rafiq Nishonov rahbar bo’ldi. Sarvar Azimovning mavqei o’rniga qo’yildi, Yozuvchilar uyushmasiga qaytarilmasa ham, O’zbekiston Tashqi ishlar vaziri etib tayinlandi.

Lekin Nishonov davri ham O’zbekiston uchun Moskvadan uyushtirilgan yangi fitna va musibatlar davri bo’ldi. O’sha kurashlar natijasida o’zbek xalqining dardi va muammolarini ko’taradigan xalqparvar, vatanparvar, jasoratli va kurashchan bir avlod yetishdi. O’zbekistondagi barcha ma’naviy, ijtimoiy-siyosiy jabhalarda, vatan istiqlolining ma’naviy asoslarini hozirlashda bu matonatli kuchlar jamoasining xizmati ulkan bo’ldi. Ibrohim Haqqul o’z qalami va shaxsiy jasorati bilan bu kurashchan avlodning oldingi safida turdi.

O’sha davrdagi ijodkorlarning birligi, hamjihatligi – she’riyatimizni, ijod ahlini zulm va istibdod birlashtirgan davrlardan bir esdalik bo’lib qoldi. Esdalik bo’lganda ham, g’amgin bir esdalikdir.

* * *

Yana bir ajib voqea. Shukur Xolmirzayev hamisha o’zini kamtarin va sodda tutsa-da, juda nozikta’b va nozikdil shaxs edi. Bir kuni buyuk adib o’zining turli gul va giyohlar bilan ziynatlagan mo»jaz bog’ida go’yo sarxush holda turli gaplarni gapira boshladi. Shunda Ibrohim Haqqul xayrlashayotib meni ehtiyotga chorladi: “Akaning sha’nida biror yomon so’z aytib qo’ymang”, – dedi-da, barmog’i bilan o’z boshiga ishora qilib: “Markaz ishlab turibdi! Ertaga hisob-kitob qiladi!” – deb qo’shib qo’ydi. Darhaqiqat, Shukur akaga sarxush holida ham biror noloyiq gap gapirilsa, hech unutmas, ertasiga uni tahlil qilib, bo’yningizga qo’yar edi. Men Ibrohim akaning adiblar fe’l-atvoriga va ko’ngliga bunchalik e’tiborchan ekanidan hayratlangan edim. Eng muhimi, Ibrohim Haqqul ijodi orqali ulug’ adiblarning mohiyatini tanigan shaxs. Afsus, ko’p munaqqidlarda mohiyatni tanish xislati ko’rinmaydi.

Shukur Xolmirzayev, Abdulla Oripov, Rauf Parfi kabi adiblar hushyorligida ham mast, mastligida ham hushyor shaxslar edi. Shukrki, Haq taolo ularga yaxshi tavba bilan olamdan o’tishni nasib etdi. Shuning uchun xotiralarda faqat ularning yaxshi xislatlarini eslash tarafdoriman.
* * *
Abdulla Oripov o’zbek she’riyatida chin ma’noda inqilob yasagan shoirdir. U o’z she’riyati bilan faqat o’ziga avloddosh qalamkashlarni emas, balki o’zidan oldingi dovrug’i butun yurtni tutgan katta avlod shoirlarini ham haqqoniyat bilan sug’orilgan she’rlar yozishga unday olgan shoir. Abdulla Qahhordek talabi qattiq adibni haq gaplarni oshkor aytishga undagan shoir! Abdulla Oripov va Rauf Parfi o’zlaridan keyingi shoirlarga haqqoniyat yo’lini belgilab bergan zotlardir.

Abdulla Oripov ijodi haqida o’nlab, balki yuzlab maqolalar yozilgandir. Ibrohim Haqqul “O’zbek tili va adabiyoti” jurnalining 2019 yil 3-sonida chop etilgan maqolasida buyuk shoir ijodining tamoman yangi bir qirrasini ochib bergan. Unda shoir she’riyatidagi malomatiylik ohanglari darj etilgan. Malomatiylik aslida o’z nafsiga malomat qilish usuli bilan kamolotga boradigan yo’ldir. Bu yo’l mansublari e’tiqodda Ahli sunnat va val-jamoat mazhabida sobitqadam bo’lib, o’zlari haqidagi maqtov va tahsinlarini ham malomat bilan qarshilaydilar. Hazrat Navoiy “Majolis un-nafois” asarida Mavlono Hamiduddin zikrida: “o’z holini berkitish va yashirish (satr va kitmon) uchun malomat tariyqida bu ishni (firibni) ixtiyor qilmish bo’lg’ay”, deydilar. “Xamsat ul-mutahayyirin” asarida esa Mavlono Jomiy haqlarida “Garchi u zot favqulodda hollarni (ya’ni, karomatlarni) oshkor qilishga Haq taoloning amri bilan buyurilgan bo’lmasalar ham, pokiza holatlari malomatiya tariqini shoirlik va mullolik usulida yashirin tutar edilar”, deydi.

Ibrohim Haqqul o’z tadqiqotida Abdulla Oripovning malomatiylikka daxldor satrlaridan o’nlab misollar keltiradi. Menimcha, shoirning bu tariyqqa oid eng oliy malomati “Mensiz ham mukammal ekan bu olam, Mensiz ham baxtga yor ekan odamzot” satrlaridir. Yoshlik vaqtidayoq o’z iste’dodi qamrovini anglab “Kerak bo’lsa mening uchun ham Javob berar bobom Alisher” deb hayqirgan shoir endi umrining boshqa bir bosqichida: “Mening o’zi bu dunyoga keragim ham yo’q ekan!” – deb nido qilmoqda. Bu dardi buyuk shoirning ham o’z nafsiga, ham olam ahliga yo’llagan hasratli malomatidir.
Ibrohim Haqqul kashf etgan malomatiylik ohangi Abdulla Oripov ijodining muayyan bir qirrasi, xolos. Lekin shoir she’riyatidagi buyuk inqilobiy ruh Ibrohim Haqquldek alloma munaqqidning sharhlariga muhtoj. Hozirgi yoshlar hazrat Navoiydan uzoqlashib borayotgani yetmagandek, Abdulla Oripovdan ham uzoqlashib boryapti. Ular yuki yengil she’rlarga ko’nikib qolyapti. Bas, shunday davrda avval Abdulla Oripovdek mumtoz shoir ijodi mohiyatini ochib, undan keyin ba’zi tanqidlarga o’tilsa, o’rinli bo’lar, deb o’ylayman. Toki shoirning o’lmas bog’iga tosh otishga har kim ham jur’at etavermasin.

Shuningdek, Cho’lpon Ergash va Asqar Qosimning parda ostidagi ozodlik kurashlari yangi sharh va talqinlarga ehtiyojmanddir. Rahmatlik Asqar Qosim sobiq sho’ro tasarrufidagi mustamlaka mamlakatlar haqida tagdor qilib aytadi:

Nafsi yomon katta baliq og’zin ochib,
Yutdi kichik baliqlarni daryoda, hey!

Albatta, shoirning yuksak g’oya va maqsadlari uning she’riy san’atidan ustundir.

Rauf Parfi, Shavkat Rahmon, Omon Matjon, Halima Xudoyberdiyeva kabi shoirlar she’riyati yangicha talqinlarni kutmoqda. Xurshid Davron, Yo’ldosh Eshbek she’riyatidagi yashirin ma’nolar hali ravshan ochib berilmagan.

Munaqqid ko’p, adabiyotshunos olim ko’p. Rahmon Qo’chqor, Qozoqboy Yo’ldoshev go’zal va zarofatli asarlar bitdilar. Ibrohim G’afurov mansuralari sari ilq irfoniy yo’lni ochdi. Lekin kamina bular haqida Ibrohim Haqquldek haqqoniyat adibi ham o’z haroratli so’zi, o’z zarif sharhlarini bayon qilishidan umidvormiz.

Ibrohim Haqqul ilmiy-ijodiy faoliyatida tasavvuf mavzusi muhim o’rin tutadi. Tasavvuf ilmi olimning yayrab-yashnab suzadigan tiniq ummoni, yayrab-yashnab fikr aytadigan ma’rifiy minbaridir. Hazrat Navoiy aytadilar:

Tasavvuf emas zuhdu taqvoyu toat –
Ki, anda riyo yo’l topar betavaqquf;
Erur mahz taqvo, va lekin riyosiz,
Ubudiyat – sarfu ayni talattuf.

Ya’ni, “Tasavvuf riyo (o’zini ko’rsatish holi) to’xtovsiz yo’l topadigan zuhdu taqvoyu toat emas, balki, riyodan xoli, sof, xolis taqvodir, insonlarga foyda yetkazib, bandalik qilish, asl lutf va yumshoqlik manbaidir”. Ibrohim Haqqul bu baytlarni g’ayrat bilan sharhlagan. Maqola sarlavhasining istismor ekanini hisobga olmaganda, asarda hazrat Navoiyning buyuk mutasavvif alloma ekani mana shu baytlar sharhidan anglashiladi.

Oshiq va orif shoir Sayyid Qosimiy o’z masnaviylarida aytadilar:

Ichu toshing gar bo’lmasa muvofiq,
Tasavvufdan dam urma, ey munofiq!

Ibrohim Haqqulning ko’plab sharhlaridan anglashiladiki, tasavvuf nafs tarbiyasi, ich va tashning bir xil bo’lishi, qalbni poklash, zohir va botinni pok tutish ta’limotidir. Tasavvuf komil inson g’oyasini o’zida jamlagan muhabbat va ma’rifat maktabidir. Hazrati Xoja Ahmad Yassaviy aytadilar:

Muhammadni biling, zoti arabdur,
Tariqatning ishi kullu adabdur.

Tariqatning ishi – mashg’uloti, amaliyoti boshdan-oxir adabdan iboratdir. Lekin ana shu adab ta’limotining manbai – zoti arab bo’lgan hazrati Muhammmad alayhissalomdirlar.

Ibrohim Haqqul tasavvufdek adab va muhabbat maktabining asl asosi Haq Rasuli janob Payg’ambar alayhissalomning muborak dargohlari, aqvol va axloqlari, sunnat va ibratlari ekanini teran anglagan olimdir. Zotan, Haq taolo Qur’oni karimda Ilohiy muhabbatni, ya’ni Alloh sevgisini da’vo qiluvchilarni O’z Rasuliga ergashishga buyurgan. Bunga zid narsani da’vo qilish tasavvuf olamiga tuhmat bo’ladi.

Mening shaxsiy va lekin qat’iy fikrimcha, Ibrohim Haqqul faqat O’zbekistonda yoki O’rta Osiyoda emas, balki jahon tasavvufshunoslari davrasida o’z munosib mavqeiga ega bo’lgan zabardast o’zbek olimidir. Va u haqli ravishda tasavvuf ilmi darg’alaridan biridir.

Xojagon-naqshbandiya silsilasining ulug’ shayxi, avliyoi barhaq hazrati Ahmadjon Maxdum Hanafiy-Naqshbandiy (rahmatullohi alayh) bir gal Surxon vohasidan Toshkentga kelganlarida, Darxondagi g’aribona uyimizda tasavvuf mavzusida so’z ochildi. Bu suhbatda adabiyotshunos olim Sayfiddin Sayfulloh ham hozir edi. Shunda tasavvuf mavzusida yozadigan, lekin yozganiga amal qilmaydigan ba’zi olimlar haqida gap ketdi. Hazrat avval “Attang! Attang!” – deb qoldilar. Keyin bu nurli mavzuga qo’l urgan kishilarning albatta yaxshilikka kelishini karomat qildilar. Ibrohim Haqqul esa, ulug’ ustoz Erkin Vohidov “Olimu ilmu amal… Shoiru she’ru shuur” deganlaridek, bu tasavvuf olamining asl fayzidan bahramand bo’lib kelayotgan ma’rifati yuksak allomadir. Shu bois, u kishi necha valiy zotlarning g’oyibona duosiga sazovor bo’lgan esa, ajab emas!

Atoqli olim Akmal Saidov buyuk mutasavvif, shayx va shoir Fariduddin Attorning ma’naviy va ma’rifiy xazinalarini tadqiq etib yozgan “Attorshunoslik” nomli kitobida Ibrohim Haqqul asarlaridagi sharhlardan o’rinli istifoda etgan va bir qancha o’rinda undan muhim iqtiboslar keltirgan.

Ibrohim Haqqul ma’rifat ustozi sifatida ham o’z mavqeiga ega. U sermahsul shogirdlarga xayrxohlik qilmoqda. Jumladan, Nodirxon Hasan hazrati Xoja Ahmad Yassaviy, hazrati Haziniy kabi tasavvuf adabiyotining buyuk vakillari ijodidan go’zal ilmiy-tadqiqiy asarlar yozayotir. Muhammad Abdullayev shoir Ubaydiy she’riyatidan tadqiqotlar qilib, valiy shoir devonini nashrga tayyorlayotir. Yana bir shogirdi Aziza Bektosh tasavvuf sohasida xayrli ishlar qilyotgan edi, lekin keyingi vaqtlarni ilm-ma’rifat maydonida kam ko’rinmoqda.

* * *

O’zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ilk faoliyat davridan boshlab yangi tashabbuslar, teran islohotlar, jasoratli amaliyot namunalari bilan maydonga chiqdi. Hazrati Alisher Navoiy rasmiy xizmatdan ko’ngli sovib, ishdan ketmoqchi bo’lib yurgan kezlarida shayx Xoja Ubaydulloh Ahror hazratlari u kishiga maktub yozib, podshohga mulozamat qilishga undadi va xayrli xizmatni sabot bilan davom ettirishga tashviq etdi. Men bu xosiyatli xabarni o’qiganimdan beri, toki rahbar xalq bilan birga ekan, toki u sidqidildan millat istiqboli xizmatida ekan, vatan ziyolilari davlat rahbari atrofida birlashmog’i kerak, degan fikrga ega bo’lib kelganman.

Ibrohim Haqqul axloqan tama’dan yiroq shaxs, zotan u kishi xolis va muxlis bo’lish haqida so’z aytdi. Binobarin, butun umrini xalq va vatan saodatiga, ilm-fan xizmatiga bag’ishlab kelayotgan shunday sabotli shaxs faoliyatining ham haqqoniy taqdirlanishiga ishonaman. Shu Vatan, shu xalq, shu millat ozodligi va saodati uchun turli ko’ylarga tushgan barcha fidokor ziyolilarni vatanda masrur holda ko’rmoq har bir diyonatli insonning istagidir.

Qaysi mamlakatda ulug’ shaxsiyatlar ko’p yetishsa, u yurt rahnamosining ulug’ligidan dalolatdir. Tuban podshohlar doim Shaxslarni yo’qotishga uringan. Muhammad Fuzuliydek zot hazrat Alisher Navoiyni eslaganda “Manzuri shahanshohi Xuroson” deb tavsiflagan. Aslida Husayn Boyqarodek shahanshohning nomi jahon tarixida qolishi Mavlono Jomiy, Mavlono Navoiy kabi bebaho shaxslar tufaylidir.

Mening tasavvurimda, Ibrohim Haqqul bir yuksak tepada turib, o’z xalqini yaxshilik, haqiqat, adolat sari – abadiy hayot sari chorlab turgan munodiy bir Shaxsdir.

Manba: O’zA