Бухоро тарихи қадим, шону шавкати муқим бир шариф диёр. Дунё буни билади. Аҳли олам эътироф этган ушбу ҳақиқат ҳам, албатта, дахлсиз ва боқийдир. Бухоролик дегани, энг аввало, Бухорога муносиб фарзанд бўлиш, жаҳонга илму ирфони билан донг таратган бухорийларга издошликдир.
Иброҳим ҲАҚҚУЛ
БАРҲАЁТ БУХОРИЙЛАРДАН БИРИ
Бухоро тарихи қадим, шону шавкати муқим бир шариф диёр. Дунё буни билади. Аҳли олам эътироф этган ушбу ҳақиқат ҳам, албатта, дахлсиз ва боқийдир.
Бухоролик дегани, энг аввало, Бухорога муносиб фарзанд бўлиш, жаҳонга илму ирфони билан донг таратган бухорийларга издошликдир.
Бухорода туғилиб, камол топиш иқболига ноил бўлиш Бухорони севиш, барча машаққат ва захматларга дош бериб, унинг тарихини кучли иштиёқ билан ўрганишдан бошланади. Ҳар бир тош, ҳар бир эски девор Бухорода тарих сўзлайди, ҳар бир тарихий ёдгорликдан мозий садоси эшитилади. Шунинг учун чинакам бухоролик ижодкор хотирасида юнон, араб, мўғул, эрон ва рус босқинлари қайта-қайта жонланаверади, мулоҳаза-ю муҳокамага тўхтовсиз ундайверади.
Академик шоир Ғафур Ғулом бежиз “Бухоро бир олтин коса қон – ёш билан лиммо-лим”, демаган. Балки шунинг учун ҳам Бухоронинг Ибн Сино, Аҳмад Дониш каби фозил, оқил, жасур ўғлонларининг тафаккур йўли ва ҳаётга қараши нисбатан бошқача кечгандир. Эҳтимол, шу учун уларнинг шодлигида ҳасрат, ҳасрат ва армонида қувонч аксини топгандир. Совет босқинидан кейинги Бухоро дин, маърифат, маънавият ва миллийлик эътибори билан қадим қиёфасидан фарқланади. Бухоронинг ҳатто ўн тўққизинчи асрдаги маданий, маънавий аҳволи олдингиларига ўхшамайди. Бухоронинг сувратидан сийратини ажратмай фикрлашга қодир зотлар эса йилдан йилга камайиб кетганди. Зоҳирпарастлик тузоғига тушмай, моҳиятбинлиги билан кўпчиликка таъсир ўтказган истеъдод соҳибларидан бири, бизнингча, Садриддин Салим Бухорий эди. Унинг шоирлиги ошиқликка, ошиқлиги орифлик ва дарвешликка йўл очганди. Ишқ ва маърифат майининг ташнаси эди у. Бу майдан сархуш ва маст бўлган чоғларида Садриддин ботинда янада мискинлашар, зукколигига зукколик қўшилиб, у ҳеч кимнинг хаёлига келмаган мана бундай фикрлардан шеър яратарди:
Бухоронинг муқаддас бағри,
Не сабабдан мунча топталмиш?
Тириклар жим, обидалар жим,
Туғлар хомуш, қабрлар хомуш.
Фохиранинг фахри қайдадир?
Бу сукунат асли сирмасми?
Тириклари хомуш бўлган юрт –
Ўликлари тилга кирмасми?
Бадиий ижодга шўро ҳокимияти даврида қадам қўйган шоиру ёзувчиларнинг умумий аҳволини ҳар қалай мен яхши биламан. Уларнинг аксарияти диний-илоҳий туйғудан фориғликни бир имтиёз деб билишган. Садриддинда бунинг тескариси эди. Дин ва диндорликда у ҳеч иккиюзламачилик қилмаган. Бир тўртлигида:
На шараф, на шон истадим,
На садаф, на кон изладим.
Бари ўткинчи, шу боис
Гавҳари имон изладим, —
деганида шоир мутлақо ҳақ эди. Садриддин бир умр шундай собит ва содиқ эътиқод билан яшаб ўтди.
Садриддин Салим билан бизнинг дўстлигимиз талабалик пайтларидан бошланган. Менинг Нурмурод деган курсдошим Чўпбоз гузарида Садриддин билан қўшни бўлган. Садриддин билан дастлаб ана шу курсдошимникида учрашиб, аввалдан таниш мусоҳиблардай гурунглашганмиз.
Зукко, фаҳм-фаросати нозик, наинки китобхонлик, тил ўрганишга ҳам лаёқатли ўспирин сифатида у ўшандаёқ танилганди. Садриддин форс-тожик шеъриятининг толмас мухлиси ва муҳиби эди. Форсийда ҳам, туркийда ҳам у шеърни кўп ёд билар, ҳавас этарли тарзда таҳлил ва талқин ҳам қила оларди. Унинг маънобинлик иқтидори йилдан йилга кучайиб, юксалиб борганинини билиш қийин эмасди. Саъдий, Ҳофиз, Жомий ёки Бедил ижодидан баҳс юритса, тингловчини у гўё сеҳрларди. “Эсдаликлар”ида устод Айний сўз юритган шоирларнинг ҳаёти ва ижодиётини Садриддин бир мутахассисдай яхши биларди. Немис тили факультетида таҳсил олса-да, у бизнинг адабиёт тўгараги йиғинларида ҳам қатнашиб турарди.
1972 йил мен Тошкентга келдим, Садриддин эса институтни тамомлаб, ўша даргоҳда ўқитувчилик қила бошлаганди.
Шоир жўрамизнинг “Оқ қушим”, “Эрка қушим” номли шеърий тўпламларининг чиқишидан хурсанд бўлиб, марказий матбуотда уларга тақриз эълон қилганман. Ҳурриятчи сафдошлари сингари қайта қуриш ва ошкоралик шамоллари Садриддин қалбида истиқлол ва мустақиллик орзусини ёлқинлатиб юборди. Ана ўшанда Бухорони у янгидан кашф этди, унинг тасаввурида Бухорога гўё Бухоро ташриф буюриб, уни тўлиб-тошиб ёзишга илҳомлантирганди:
Бухоронинг обидалари
Ҳар кун янги ҳикмат айтади.
Ўтмишни-да, келажакни-да,
Мен томонга олиб қайтади.
Мустақилликдан кейин Садриддин Салим шоирлик билан бирга олимлик, тарғиботчилик ва таржимонлик фаолияти билан ҳам қизғин шуғулланди, беркитиб ташланган ва таъқиқлаб қўйилган тасаввуф хазинасини очишга киришиб кетди. Лекин унинг тариқат эшикларини очиш ва сайри сулук таълимини ўзлаштириш усуллари ўзгаларникига ўхшамас, саъй-ҳаракатлари иддаодан холи эди.
Хорижлик айрим тадқиқотчилар тасаввуфни уч марҳала, яъни босқичга ажратишган. Биринчиси, тарк, иккинчиси, важд, учинчиси, ҳузур.
Тарк дейилганда, наинки дунё севгиси, балки тарки уқбо – охиратпарастликдан ҳам кечиб, ҳасти – башарий менлик талабларидан ҳам қутулиш кўзда тутилган. Энг оғир ва қийин ана шу натижага эришилмагунча, сўфийликда маънавий завқ ва ботиний ҳузур-ҳаловатга йўл очилмаган. Чинакам ҳол соҳибларигина буни мушоҳада айлай олишган. Садриддин Салим шулардан биридир. Унинг ишқий-ирфоний ҳузурланишида таркни ҳам, жазбани ҳам кўриш қийин эмасди.
Бир кун биз ҳам афсона бўлгаймиз,
Тупроқ билан ҳамхона бўлгаймиз.
Йўқолдики – ҳар не азиз бўлгай,
Йўқолдикки, дурдона бўлгаймиз.
Тарк ва фановашлик ҳолини яшамаган киши бунақа хулосага келолмайди.
Садриддиннинг диндан тасаввуфга, тасаввуфдан адабиётга, ундан ҳаётга ўтиши ва уларни ўзаро алоқадорликда англашида зўрма-зўракилик ёки тахмингўйлик кўзга ташланмасди. Нима тасаввуф ва тариқатда асосий ўринда туради, нималар ёрдамчи вазифага эга, муҳимлари эса қайси? Садриддин Бухорий буларни теран фарқлар, тасаввуф баҳона мавқе ва манфаат илинжида ўзини кўз-кўз қилишга уринмаганди. Нашқбандийлик пирларига гўё у ҳар кун ҳисоб бергандай, уларга ворислик садоқатини ҳар нафас ўйлаб одим ташлагандай яшаб ўтди.
Садриддин Салим Бухорийдан ўнга яқин шеърий тўплам, “Баҳоуддин Нақшбанд ёки етти пир”, “Уч авлиё”, “Икки юз етмиш етти пир”, “Ҳазрат Каъбул Ахбор Валий” каби тарихий-ирфоний асарлар мерос қолди. Шунингдек, унинг форс-тожик тилидан қилган Хожа Ориф Ревгарийнинг “Орифнома”, Муҳаммад Боқирнинг “Мақомоти Шоҳи Нақшабанд” ва Хожа Шаҳобиддиннинг “Мақомоти Саййид Кулол” китоби таржималари, айниқса, нақшбандийшуносликка қўшилган муносиб ҳиссадир. Улуғ немис шоири Гёте ижодининг ҳам муҳиби ва мутаржими эди.
Тамадан сақланган ижодкор маломату таънадан ўзини қутқазади. Маддоҳликдан тийилган истеъдод ғурур ва қаноат ила ўтар дунёни тарк этади. Садриддин яшаб ижод этган замонларда бундай ҳолат ва эътиқод билан қалам тебратиш урф эмасди. Лекин Садриддин на адабиёт, на илм-фан, на шахсиятига хиёнат қилмай оддий, хоксор, ҳалол, аммо фаол кун кечирди. Шу маънода уни асрининг аржумандларидан деса, ғалат бўлмайди.
30 март 2021 йил Дўрмон
Садриддин Салим Бухорий
ШЕЪРЛАР
Садриддин Салимов 1946 йил 16 сентябрда Бухоро шаҳридаги Чўпбоз гузарида туғилган. Бухоро педагогика институтининг немис тили факультетини тамомлаган (1972). «Оққушим», «Эрка қушим» (1979), «Ёруғлик одами» (1983), «Рўмолча» (1988), «Бухорога Бухоро келди» (1999), «Дурдоналар» (2005) каби шеърий тўпламлари нашр этилган. Бир нечта тарихий-маърифий китоблар ҳам ёзган («Баҳоуддин Нақшбанд ёки етти пир», 1993; «Уч авлиё», 2000; «Ҳазрат Абу Кафс Кабир», 2006; «Икки юз етмиш етти пир», 2006; «Ҳазрат Баҳоуддин Нақшбанд», 2006; «Ҳазрат Каъбул Ахбор Валий», 2007 ва бошқа). И. В. Гётенинг «Ғарбу Шарқ девони»ни ўзбек тилига таржима қилган. «Меҳнат шуҳрати» ордени (1999) ва «Фидокорона хизматлари учун» (2005) ордени билан мукофотланган. Садриддин Салим Бухорий 2010 йил 10 мартда оғир юрак хуружи туфайли оламдан кўз юмган.
ТЎРТЛИКЛАР
***
Гар жаҳон истасанг – жаҳонинг манам,
Замининг, аё, дўст замонинг манам.
Манинг риҳлатимдан кейин билгайсен:
Баҳоринг манаму хазонинг манам.
***
Орифо, жондин кечиб жон истагил,
Зоҳидо, дардингга дармон истагил.
Ошиқи зорни кўринг дийдор талаб,
Истагинг шу эрса Раҳмон истагил.
* * *
Фаросат аҳлига ибрат замона,
Дили кўрлар учун ишрат замона.
Дилини покламоқ бўлганлар айтур,
Ки зикри Ҳақ учун фурсат замона.
* * *
Иллат излаганга иллатдур дунё,
Ғурбат излаганга ғурбатдур дунё.
Ким нени изласа, топар бегумон,
Ҳикмат излаганга ҳикматдур дунё.
***
На шараф, на шон истадим,
На садаф, на кон истадим,
Бари ўткинчи, шу боис
Гавҳари имон истадим.
***
Гулоб билан чайгандан
Ҳалол бўлмас ёлғон сўз.
Савун билан ювгандан
Нуроний бўлмайди юз.
***
Дард келса, ғам келса ютдик биз,
Кутдик биз, кутдик биз, кутдик биз.
Қабр деб атаманг бу жойни
У уйдан бу уйга ўтдик биз…
* * *
Чироқ эдик—юлдуз бўлдик биз,
Оқ тун эдик—кундуз бўлдик биз.
Япроқ эдик—чирмашиб дарахт
Танасига илдиз бўлдик биз…
* * *
Бир кун биз ҳам афсона бўлгаймиз,
Тупроқ билан ҳамхона бўлгаймиз.
Йўқолдики – ҳар не азиз бўлгай,
Йўқолдикки, дурдона бўлгаймиз.
БУХОРОГА БУХОРО КЕЛДИ
(Шу номли туркумдан)
Бухоронинг обидалари
Минг йиллардан беради хабар:
«Хор бўласан, мутеъ бўласан,
Буюклигинг унутсанг агар!»
Бухоронинг обидалари
Ҳикмат эрур мозийдан, инон:
«Буюкларни буюк айлаган
Эътиқоду эрк ҳамда иймон!»
Бухоронинг обидалари
Ҳар кун янги ҳикмат айтади,
Ўтмишни-да, келажакни-да
Мен томонга олиб қайтади.
РУҲ МЕҲРОБГА ТАЛПИНАР
1.
Руҳга парвоз аслида хосдир,
Уни қамаб бўларми ёҳу!
Руҳ оёқлар остида қолиб,
Нечун бўлмиш мунчалар мажруҳ?
Руҳ ташнадир, очдир ва лекин
Унга озик бўлгайми сароб?
Руҳ меҳробга қараб талпинар,
Йиқитилган муқаддас мехроб…
2.
Бухоронинг муқаддас бағри
Не сабабдан мунча топталмиш?
Тириклар жим, обидалар жим,
Туғлар хомуш, қабрлар хомуш…
Фохиранимг фахри қайдадир?
Бу сукунат асли сирмасми?
Тириклари хомуш бўлган юрт –
Ўликлари тилга кирмасми?!
БУХОРОЙИ ШАРИФ
Бу шоҳ асар, буни кўрмоққа
Фаранг келар, олмони келар.
Узоқ-яқин юртнинг шоҳ-фақир,
Яхши ҳамда ёмони келар.
Бу шоҳ асар, буни кўрмоққа
Зах келмоқда, шўроб келмоқда.
Пахтазори билан бостириб
Шиор билан хитоб келмоқда.
Ўзининг шоҳ асарларини
Айлаб қўйиб ер билан яксон —
Сен!
Не учун келмаяпсан, Сен —
Каъбасини йўқотган Инсон?!
МИЛЛАТ
Қайдан аниқлагайсан
Ҳавонинг миллатини?
Қуёшнинг миллатини,
Дарёнинг миллатини?
Даҳо мисли қуёшдир,
Ол зебу зийнатини,
ошингта урасанми
Даҳонинг миллатини?!
Этмагайман ҳеч қачон
Гумроҳлар ғийбатини,
Гумроҳ текширмиш
Одам Атонинг миллатини.
Маълум эмиш ҳаммага
Алар паст тийнатини,
Паст кимса қайдан билсин
Самонинг миллатини.
* * *
Қандай сендан олайин хабар,
Бошланади қайдан остона?
Қай имлода ёзсам хат етар,
Арабийми ё сугдиёна?
Майсаларда йўқ эрур забон,
Майсаларнинг тилида титроқ.
Этолмайди ҳолингни баён,
Гарчи мендан сенга яқинроқ.
Бўзлагайман юрагим тўлиб,
Қайда эшик, қайда эрур йўл?
Кошки, эшик ё майса бўлиб,
Чўзолсайдим сен томонга қўл…
ХАТ
Юракни қийнаган бу соғинч,
Юракка сиғмаган ҳаяжон,
Бир парча қоғозга илашиб,
Кетмоқда юрт томон.
Мактубда не ҳикмат бор экан,
Не хислат мактубда намоён?
Бир парча қоғозга илашиб,
Юрагим кетмоқда юрт томон.
НАВРЎЗИНГ МУБРАК,ВАТАНИМ!
Дилларда умидлар уйғонди,
Паҳлавон Маҳмудлар уйғонди,
Ошиқу обидлар уйғонди,
Наврўзинг муборак, Ватаним!
Аббосинг, аслида, Алпомиш,
Бу олқиш жаҳоний, бу олқиш,
Ўзбекнинг зарбаси бу эмас туш,
Наврўзинг муборак, Ватаним!
Тушларинг ўнгларга айланди,
Тунларинг тонгларга айланди,
Ёвларинг гунгларга айланди,
Наврўзинг муборак, Ватаним!
Ўзбекнинг зарби ҳам зарб экан,
Жаҳон лол, бу ажиб ҳарб экан,
Рингларда мададкор рабб экан,
Наврўзинг муборак, Ватаним!
***
Сўз қанотга айланди,
Шайлан, юрак, парвозга.
Ғиркўк отга айланди,
Сиғмагай у қоғозга.
Сўз қанотга айланди,
Қалам ҳам даркор эмас.
Сўз баётга айланди,
Олам тинглаб бўлди маст.
Сўз қанотга айланди,
Кўкни қучмоқда қўшиқ.
Сўз саботга айланди,
Малаклар унга ошиқ.
Сўз қанотга айланди,
Юрак кўчди осмонга.
Сўз ҳаётга айланди,
Сўз айланди инсонга.
***
Замин кутиб навбаҳорни, музу қорни ютади,
Қуёш уч ой куртакларни сийпаб-сийпаб кутади.
Куртакларга бутун олам кўз тиккандур, воажаб,
Баҳор менинг юрагимдан куртакларга ўтади.
Куртакларнинг рангларидан безанади камалак,
Куртакларнинг шивиридан уйғонади капалак,
Куртакларнинг зикрига, оҳ, жўр бўлади ҳар малак,
Баҳор менинг юрагимдан куртакларга ўтади.
Дунё гўё улкан куртак, куртакда дунё жодир,
Дунёларни бир куртакка жойламоққа у қодир,
Унинг ҳукми билан бўлар дунёда ҳар иш содир,
Баҳор менинг юрагимдан куртакларга ўтади.
Баҳорларни туққан куртак баҳорга нозланади,
Ифорларга бурканиб у жаҳонга юзланади,
Кейин эса юрагимга кириб у ёзланади,
Баҳор менинг юрагимдан куртакларга ўтади.
Қиш келганда навбаҳорни сиз куртакдан изламанг,
Деразамнинг ёнидаги гултувакдан изламанг,
Баҳор менинг юрагимда, гулбаргакдан изламанг,
Баҳор менинг юрагимдан куртакларга ўтади.
***
Эй мозийни унутган одам,
Эй сўзини унутган одам,
Ғафлат билан умринг ўтмоқда,
Эй ўзини унутган одам.
Ўзни нечун сен хор айладинг,
Таъмага қул-абгор айладинг,
Дунёингни бозор айладинг,
Эй ўзини унутган одам.
Ибодатинг, шукронанг қани,
Раббинг бирдир, раббингни тани
Ҳаётингда бошланар маъни,
Эй ўзини унутган одам!
Сен эмасми Сино фарзанди,
Баҳоуддин бобо фарзанди,
Марғилоний даҳо фарзанди,
Эй ўзини унутган одам!
Замон келди, ғафлатни тарк эт,
Қуёшдай балқ ўзингни Шарқ эт,
Ёмондан-да, яхшини фарқ эт,
Эй ўзини унутган одам!
***
Гуллар гуллигидан хижолат, Гулим,
Сиз турганда гулга на ҳожат, Гулим?
Гуллар гулзорини тарк этиб кетди,
Сизни кўрганида, не ҳолат, Гулим?
Гулзор ҳам сиздайин гулнинг пойига
Тўшалиб сўнг топди ҳаловат, Гулим.
Ажабки, сиз гулни кўриб Садриддин
Этди ишқ оятин тиловат, Гулим.
***
Мен сабрни тоғдан ўргандим,
Дўлу қордан этмагай нола.
Мева берган боғдан ўргандим,
Кўзёш тўкмас бамисли жала.
Мен сабрни гулдан ўргандим,
Хушҳид сочиб фидо этар жон.
Қишлоқдаги йўлдан ўргандим,
Кас-нокасдан этмагай фиғон.
Кўзни очиб этдим тафаккур,
Сайёрада кўрдим сабрни.
Мен сабрни кўрдим минг шукур,
Минорада кўрдим сабрни.
Улуғлардан ўрганса бўлур
Сабр этмоқни ғаму дардларга.
Сабр олий мукофот эрур,
Берилгайдур фақат мардларга.
Buxoro tarixi qadim, shonu shavkati muqim bir sharif diyor. Dunyo buni biladi. Аhli olam eʼtirof etgan ushbu haqiqat ham, albatta, daxlsiz va boqiydir. Buxorolik degani, eng avvalo, Buxoroga munosib farzand boʼlish, jahonga ilmu irfoni bilan dong taratgan buxoriylarga izdoshlikdir.
Ibrohim HАQQUL
BАRHАYOT BUXORIYLАRDАN BIR
Buxoro tarixi qadim, shonu shavkati muqim bir sharif diyor. Dunyo buni biladi. Аhli olam eʼtirof etgan ushbu haqiqat ham, albatta, daxlsiz va boqiydir.
Buxorolik degani, eng avvalo, Buxoroga munosib farzand boʼlish, jahonga ilmu irfoni bilan dong taratgan buxoriylarga izdoshlikdir.
Buxoroda tugʼilib, kamol topish iqboliga noil boʼlish Buxoroni sevish, barcha mashaqqat va zaxmatlarga dosh berib, uning tarixini kuchli ishtiyoq bilan oʼrganishdan boshlanadi. Har bir tosh, har bir eski devor Buxoroda tarix soʼzlaydi, har bir tarixiy yodgorlikdan moziy sadosi eshitiladi. Shuning uchun chinakam buxorolik ijodkor xotirasida yunon, arab, moʼgʼul, eron va rus bosqinlari qayta-qayta jonlanaveradi, mulohaza-yu muhokamaga toʼxtovsiz undayveradi.
Аkademik shoir Gʼafur Gʼulom bejiz “Buxoro bir oltin kosa qon – yosh bilan limmo-lim”, demagan. Balki shuning uchun ham Buxoroning Ibn Sino, Аhmad Donish kabi fozil, oqil, jasur oʼgʼlonlarining tafakkur yoʼli va hayotga qarashi nisbatan boshqacha kechgandir. Ehtimol, shu uchun ularning shodligida hasrat, hasrat va armonida quvonch aksini topgandir. Sovet bosqinidan keyingi Buxoro din, maʼrifat, maʼnaviyat va milliylik eʼtibori bilan qadim qiyofasidan farqlanadi. Buxoroning hatto oʼn toʼqqizinchi asrdagi madaniy, maʼnaviy ahvoli oldingilariga oʼxshamaydi. Buxoroning suvratidan siyratini ajratmay fikrlashga qodir zotlar esa yildan yilga kamayib ketgandi. Zohirparastlik tuzogʼiga tushmay, mohiyatbinligi bilan koʼpchilikka taʼsir oʼtkazgan isteʼdod sohiblaridan biri, bizningcha, Sadriddin Salim Buxoriy edi. Uning shoirligi oshiqlikka, oshiqligi oriflik va darveshlikka yoʼl ochgandi. Ishq va maʼrifat mayining tashnasi edi u. Bu maydan sarxush va mast boʼlgan chogʼlarida Sadriddin botinda yanada miskinlashar, zukkoligiga zukkolik qoʼshilib, u hech kimning xayoliga kelmagan mana bunday fikrlardan sheʼr yaratardi:
Buxoroning muqaddas bagʼri,
Ne sababdan muncha toptalmish?
Tiriklar jim, obidalar jim,
Tugʼlar xomush, qabrlar xomush.
Foxiraning faxri qaydadir?
Bu sukunat asli sirmasmi?
Tiriklari xomush boʼlgan yurt –
Oʼliklari tilga kirmasmi?
Badiiy ijodga shoʼro hokimiyati davrida qadam qoʼygan shoiru yozuvchilarning umumiy ahvolini har qalay men yaxshi bilaman. Ularning aksariyati diniy-ilohiy tuygʼudan forigʼlikni bir imtiyoz deb bilishgan. Sadriddinda buning teskarisi edi. Din va dindorlikda u hech ikkiyuzlamachilik qilmagan. Bir toʼrtligida:
Na sharaf, na shon istadim,
Na sadaf, na kon izladim.
Bari oʼtkinchi, shu bois
Gavhari imon izladim, —
deganida shoir mutlaqo haq edi. Sadriddin bir umr shunday sobit va sodiq eʼtiqod bilan yashab oʼtdi.
Sadriddin Salim bilan bizning doʼstligimiz talabalik paytlaridan boshlangan. Mening Nurmurod degan kursdoshim Choʼpboz guzarida Sadriddin bilan qoʼshni boʼlgan. Sadriddin bilan dastlab ana shu kursdoshimnikida uchrashib, avvaldan tanish musohiblarday gurunglashganmiz.
Zukko, fahm-farosati nozik, nainki kitobxonlik, til oʼrganishga ham layoqatli oʼspirin sifatida u oʼshandayoq tanilgandi. Sadriddin fors-tojik sheʼriyatining tolmas muxlisi va muhibi edi. Forsiyda ham, turkiyda ham u sheʼrni koʼp yod bilar, havas etarli tarzda tahlil va talqin ham qila olardi. Uning maʼnobinlik iqtidori yildan yilga kuchayib, yuksalib borganinini bilish qiyin emasdi. Saʼdiy, Hofiz, Jomiy yoki Bedil ijodidan bahs yuritsa, tinglovchini u goʼyo sehrlardi. “Esdaliklar”ida ustod Аyniy soʼz yuritgan shoirlarning hayoti va ijodiyotini Sadriddin bir mutaxassisday yaxshi bilardi. Nemis tili fakulьtetida tahsil olsa-da, u bizning adabiyot toʼgaragi yigʼinlarida ham qatnashib turardi.
1972 yil men Toshkentga keldim, Sadriddin esa institutni tamomlab, oʼsha dargohda oʼqituvchilik qila boshlagandi.
Shoir joʼramizning “Oq qushim”, “Erka qushim” nomli sheʼriy toʼplamlarining chiqishidan xursand boʼlib, markaziy matbuotda ularga taqriz eʼlon qilganman. Hurriyatchi safdoshlari singari qayta qurish va oshkoralik shamollari Sadriddin qalbida istiqlol va mustaqillik orzusini yolqinlatib yubordi. Аna oʼshanda Buxoroni u yangidan kashf etdi, uning tasavvurida Buxoroga goʼyo Buxoro tashrif buyurib, uni toʼlib-toshib yozishga ilhomlantirgandi:
Buxoroning obidalari
Har kun yangi hikmat aytadi.
Oʼtmishni-da, kelajakni-da,
Men tomonga olib qaytadi.
Mustaqillikdan keyin Sadriddin Salim shoirlik bilan birga olimlik, targʼibotchilik va tarjimonlik faoliyati bilan ham qizgʼin shugʼullandi, berkitib tashlangan va taʼqiqlab qoʼyilgan tasavvuf xazinasini ochishga kirishib ketdi. Lekin uning tariqat eshiklarini ochish va sayri suluk taʼlimini oʼzlashtirish usullari oʼzgalarnikiga oʼxshamas, saʼy-harakatlari iddaodan xoli edi.
Xorijlik ayrim tadqiqotchilar tasavvufni uch marhala, yaʼni bosqichga ajratishgan. Birinchisi, tark, ikkinchisi, vajd, uchinchisi, huzur.
Tark deyilganda, nainki dunyo sevgisi, balki tarki uqbo – oxiratparastlikdan ham kechib, hasti – bashariy menlik talablaridan ham qutulish koʼzda tutilgan. Eng ogʼir va qiyin ana shu natijaga erishilmaguncha, soʼfiylikda maʼnaviy zavq va botiniy huzur-halovatga yoʼl ochilmagan. Chinakam hol sohiblarigina buni mushohada aylay olishgan. Sadriddin Salim shulardan biridir. Uning ishqiy-irfoniy huzurlanishida tarkni ham, jazbani ham koʼrish qiyin emasdi.
Bir kun biz ham afsona boʼlgaymiz,
Tuproq bilan hamxona boʼlgaymiz.
Yoʼqoldiki – har ne aziz boʼlgay,
Yoʼqoldikki, durdona boʼlgaymiz.
Tark va fanovashlik holini yashamagan kishi bunaqa xulosaga kelolmaydi.
Sadriddinning dindan tasavvufga, tasavvufdan adabiyotga, undan hayotga oʼtishi va ularni oʼzaro aloqadorlikda anglashida zoʼrma-zoʼrakilik yoki taxmingoʼylik koʼzga tashlanmasdi. Nima tasavvuf va tariqatda asosiy oʼrinda turadi, nimalar yordamchi vazifaga ega, muhimlari esa qaysi? Sadriddin Buxoriy bularni teran farqlar, tasavvuf bahona mavqe va manfaat ilinjida oʼzini koʼz-koʼz qilishga urinmagandi. Nashqbandiylik pirlariga goʼyo u har kun hisob berganday, ularga vorislik sadoqatini har nafas oʼylab odim tashlaganday yashab oʼtdi.
Sadriddin Salim Buxoriydan oʼnga yaqin sheʼriy toʼplam, “Bahouddin Naqshband yoki yetti pir”, “Uch avliyo”, “Ikki yuz yetmish yetti pir”, “Hazrat Kaʼbul Аxbor Valiy” kabi tarixiy-irfoniy asarlar meros qoldi. Shuningdek, uning fors-tojik tilidan qilgan Xoja Orif Revgariyning “Orifnoma”, Muhammad Boqirning “Maqomoti Shohi Naqshaband” va Xoja Shahobiddinning “Maqomoti Sayyid Kulol” kitobi tarjimalari, ayniqsa, naqshbandiyshunoslikka qoʼshilgan munosib hissadir. Ulugʼ nemis shoiri Gyote ijodining ham muhibi va mutarjimi edi.
Tamadan saqlangan ijodkor malomatu taʼnadan oʼzini qutqazadi. Maddohlikdan tiyilgan isteʼdod gʼurur va qanoat ila oʼtar dunyoni tark etadi. Sadriddin yashab ijod etgan zamonlarda bunday holat va eʼtiqod bilan qalam tebratish urf emasdi. Lekin Sadriddin na adabiyot, na ilm-fan, na shaxsiyatiga xiyonat qilmay oddiy, xoksor, halol, ammo faol kun kechirdi. Shu maʼnoda uni asrining arjumandlaridan desa, gʼalat boʼlmaydi.
30 mart 2021 yil Doʼrmon
Sadriddin Salim Buxoriy
SHE’RLAR
Sadriddin Salimov 1946 yil 16 sentyabrda Buxoro shahridagi Cho’pboz guzarida tug’ilgan. Buxoro pedagogika institutining nemis tili fakul`tetini tamomlagan (1972). «Oqqushim», «Erka qushim» (1979), «Yorug’lik odami» (1983), «Ro’molcha» (1988), «Buxoroga Buxoro keldi» (1999), «Durdonalar» (2005) kabi she’riy to’plamlari nashr etilgan. Bir nechta tarixiy-ma’rifiy kitoblar ham yozgan («Bahouddin Naqshband yoki yetti pir», 1993; «Uch avliyo», 2000; «Hazrat Abu Kafs Kabir», 2006; «Ikki yuz yetmish yetti pir», 2006; «Hazrat Bahouddin Naqshband», 2006; «Hazrat Ka’bul Axbor Valiy», 2007 va boshqa). I. V. Gyotening «G’arbu Sharq devoni»ni o’zbek tiliga tarjima qilgan. «Mehnat shuhrati» ordeni (1999) va «Fidokorona xizmatlari uchun» (2005) ordeni bilan mukofotlangan. Sadriddin Salim Buxoriy 2010 yil 10 martda og’ir yurak xuruji tufayli olamdan ko’z yumgan.
TO’RTLIKLAR
***
Gar jahon istasang – jahoning manam,
Zamining, ayo, do’st zamoning manam.
Maning rihlatimdan keyin bilgaysen:
Bahoring manamu xazoning manam.
***
Orifo, jondin kechib jon istagil,
Zohido, dardingga darmon istagil.
Oshiqi zorni ko’ring diydor talab,
Istaging shu ersa Rahmon istagil.
* * *
Farosat ahliga ibrat zamona,
Dili ko’rlar uchun ishrat zamona.
Dilini poklamoq bo’lganlar aytur,
Ki zikri Haq uchun fursat zamona.
* * *
Illat izlaganga illatdur dunyo,
G’urbat izlaganga g’urbatdur dunyo.
Kim neni izlasa, topar begumon,
Hikmat izlaganga hikmatdur dunyo.
***
Na sharaf, na shon istadim,
Na sadaf, na kon istadim,
Bari o’tkinchi, shu bois
Gavhari imon istadim.
***
Gulob bilan chaygandan
Halol bo’lmas yolg’on so’z.
Savun bilan yuvgandan
Nuroniy bo’lmaydi yuz.
***
Dard kelsa, g’am kelsa yutdik biz,
Kutdik biz, kutdik biz, kutdik biz.
Qabr deb atamang bu joyni
U uydan bu uyga o’tdik biz…
* * *
Chiroq edik—yulduz bo’ldik biz,
Oq tun edik—kunduz bo’ldik biz.
Yaproq edik—chirmashib daraxt
Tanasiga ildiz bo’ldik biz…
* * *
Bir kun biz ham afsona bo’lgaymiz,
Tuproq bilan hamxona bo’lgaymiz.
Yo’qoldiki – har ne aziz bo’lgay,
Yo’qoldikki, durdona bo’lgaymiz.
BUXOROGA BUXORO KELDI
(Shu nomli turkumdan)
Buxoroning obidalari
Ming yillardan beradi xabar:
«Xor bo’lasan, mute’ bo’lasan,
Buyukliging unutsang agar!»
Buxoroning obidalari
Hikmat erur moziydan, inon:
«Buyuklarni buyuk aylagan
E’tiqodu erk hamda iymon!»
Buxoroning obidalari
Har kun yangi hikmat aytadi,
O’tmishni-da, kelajakni-da
Men tomonga olib qaytadi.
RUH MEHROBGA TALPINAR
1.
Ruhga parvoz aslida xosdir,
Uni qamab bo’larmi yohu!
Ruh oyoqlar ostida qolib,
Nechun bo’lmish munchalar majruh?
Ruh tashnadir, ochdir va lekin
Unga ozik bo’lgaymi sarob?
Ruh mehrobga qarab talpinar,
Yiqitilgan muqaddas mexrob…
2.
Buxoroning muqaddas bag’ri
Ne sababdan muncha toptalmish?
Tiriklar jim, obidalar jim,
Tug’lar xomush, qabrlar xomush…
Foxiranimg faxri qaydadir?
Bu sukunat asli sirmasmi?
Tiriklari xomush bo’lgan yurt –
O’liklari tilga kirmasmi?!
BUXOROYI SHARIF
Bu shoh asar, buni ko’rmoqqa
Farang kelar, olmoni kelar.
Uzoq-yaqin yurtning shoh-faqir,
Yaxshi hamda yomoni kelar.
Bu shoh asar, buni ko’rmoqqa
Zax kelmoqda, sho’rob kelmoqda.
Paxtazori bilan bostirib
Shior bilan xitob kelmoqda.
O’zining shoh asarlarini
Aylab qo’yib yer bilan yakson —
Sen!
Ne uchun kelmayapsan, Sen —
Ka’basini yo’qotgan Inson?!
MILLAT
Qaydan aniqlagaysan
Havoning millatini?
Quyoshning millatini,
Daryoning millatini?
Daho misli quyoshdir,
Ol zebu ziynatini,
oshingta urasanmi
Dahoning millatini?!
Etmagayman hech qachon
Gumrohlar g’iybatini,
Gumroh tekshirmish
Odam Atoning millatini.
Ma’lum emish hammaga
Alar past tiynatini,
Past kimsa qaydan bilsin
Samoning millatini.
* * *
Qanday sendan olayin xabar,
Boshlanadi qaydan ostona?
Qay imloda yozsam xat yetar,
Arabiymi yo sugdiyona?
Maysalarda yo’q erur zabon,
Maysalarning tilida titroq.
Etolmaydi holingni bayon,
Garchi mendan senga yaqinroq.
Bo’zlagayman yuragim to’lib,
Qayda eshik, qayda erur yo’l?
Koshki, eshik yo maysa bo’lib,
Cho’zolsaydim sen tomonga qo’l…
XAT
Yurakni qiynagan bu sog’inch,
Yurakka sig’magan hayajon,
Bir parcha qog’ozga ilashib,
Ketmoqda yurt tomon.
Maktubda ne hikmat bor ekan,
Ne xislat maktubda namoyon?
Bir parcha qog’ozga ilashib,
Yuragim ketmoqda yurt tomon.
NAVRO’ZING MUBRAK,VATANIM!
Dillarda umidlar uyg’ondi,
Pahlavon Mahmudlar uyg’ondi,
Oshiqu obidlar uyg’ondi,
Navro’zing muborak, Vatanim!
Abbosing, aslida, Alpomish,
Bu olqish jahoniy, bu olqish,
O’zbekning zarbasi bu emas tush,
Navro’zing muborak, Vatanim!
Tushlaring o’nglarga aylandi,
Tunlaring tonglarga aylandi,
Yovlaring gunglarga aylandi,
Navro’zing muborak, Vatanim!
O’zbekning zarbi ham zarb ekan,
Jahon lol, bu ajib harb ekan,
Ringlarda madadkor rabb ekan,
Navro’zing muborak, Vatanim!
***
So’z qanotga aylandi,
Shaylan, yurak, parvozga.
G’irko’k otga aylandi,
Sig’magay u qog’ozga.
So’z qanotga aylandi,
Qalam ham darkor emas.
So’z bayotga aylandi,
Olam tinglab bo’ldi mast.
So’z qanotga aylandi,
Ko’kni quchmoqda qo’shiq.
So’z sabotga aylandi,
Malaklar unga oshiq.
So’z qanotga aylandi,
Yurak ko’chdi osmonga.
So’z hayotga aylandi,
So’z aylandi insonga.
***
Zamin kutib navbahorni, muzu qorni yutadi,
Quyosh uch oy kurtaklarni siypab-siypab kutadi.
Kurtaklarga butun olam ko’z tikkandur, voajab,
Bahor mening yuragimdan kurtaklarga o’tadi.
Kurtaklarning ranglaridan bezanadi kamalak,
Kurtaklarning shiviridan uyg’onadi kapalak,
Kurtaklarning zikriga, oh, jo’r bo’ladi har malak,
Bahor mening yuragimdan kurtaklarga o’tadi.
Dunyo go’yo ulkan kurtak, kurtakda dunyo jodir,
Dunyolarni bir kurtakka joylamoqqa u qodir,
Uning hukmi bilan bo’lar dunyoda har ish sodir,
Bahor mening yuragimdan kurtaklarga o’tadi.
Bahorlarni tuqqan kurtak bahorga nozlanadi,
Iforlarga burkanib u jahonga yuzlanadi,
Keyin esa yuragimga kirib u yozlanadi,
Bahor mening yuragimdan kurtaklarga o’tadi.
Qish kelganda navbahorni siz kurtakdan izlamang,
Derazamning yonidagi gultuvakdan izlamang,
Bahor mening yuragimda, gulbargakdan izlamang,
Bahor mening yuragimdan kurtaklarga o’tadi.
***
Ey moziyni unutgan odam,
Ey so’zini unutgan odam,
G’aflat bilan umring o’tmoqda,
Ey o’zini unutgan odam.
O’zni nechun sen xor aylading,
Ta’maga qul-abgor aylading,
Dunyoingni bozor aylading,
Ey o’zini unutgan odam.
Ibodating, shukronang qani,
Rabbing birdir, rabbingni tani
Hayotingda boshlanar ma’ni,
Ey o’zini unutgan odam!
Sen emasmi Sino farzandi,
Bahouddin bobo farzandi,
Marg’iloniy daho farzandi,
Ey o’zini unutgan odam!
Zamon keldi, g’aflatni tark et,
Quyoshday balq o’zingni Sharq et,
Yomondan-da, yaxshini farq et,
Ey o’zini unutgan odam!
***
Gullar gulligidan xijolat, Gulim,
Siz turganda gulga na hojat, Gulim?
Gullar gulzorini tark etib ketdi,
Sizni ko’rganida, ne holat, Gulim?
Gulzor ham sizdayin gulning poyiga
To’shalib so’ng topdi halovat, Gulim.
Ajabki, siz gulni ko’rib Sadriddin
Etdi ishq oyatin tilovat, Gulim.
***
Men sabrni tog’dan o’rgandim,
Do’lu qordan etmagay nola.
Meva bergan bog’dan o’rgandim,
Ko’zyosh to’kmas bamisli jala.
Men sabrni guldan o’rgandim,
Xushhid sochib fido etar jon.
Qishloqdagi yo’ldan o’rgandim,
Kas-nokasdan etmagay fig’on.
Ko’zni ochib etdim tafakkur,
Sayyorada ko’rdim sabrni.
Men sabrni ko’rdim ming shukur,
Minorada ko’rdim sabrni.
Ulug’lardan o’rgansa bo’lur
Sabr etmoqni g’amu dardlarga.
Sabr oliy mukofot erur,
Berilgaydur faqat mardlarga.
