Фузулийнинг асли Бағдоднинг Куфрий қасабаси живорида яшайтурғон туркларнинг Бот отлиқ аширатидан экани айтиладир. Шу ҳол ва шу мавқеда ўсган Фузулийнинг қандай тарзи тафаккурга мансуб ва қандай руҳда бир шоир бўлишини белгилаш кўб қийин эмас. Отаси ҳам замонанинг олим — муфтийларидан бири ва устоди Жабибий замонининг шоирларидан бири бўлғони маълумдир. Устоди ҳам бир турк шоиридир. Фузулийнинг унинг ғазалларига мухаммас боғлағони маълумдир.

Вадуд Маҳмуд
ФУЗУЛИЙ БАҒДОДИЙ

Фузулий ўнинчи аср ҳижрийда Ироқ Арабида яшағон бир шоирдир. Бағдод теваракида — Карбалода, бир ривоятга қарағонда Ҳуллада тўққузинчи асри ҳижрийнинг охирларида туғулмишдир. Оти Муҳаммаддир. Отаси Сулаймон деган олим бир зотдир. Аслининг бири турк, бири форс бўлғониға доир икки ривоят мавжуддир. Фақат ўзининг сиёқи турклик томониға оғирлиғини кўрсатадир.

Форс девонининг муқаддимасида шундай дейдир: «Гоҳи ба ашъори арабий пардохтам ва фусаҳои арабро бафунуни този филжумла маҳзуз сохтам ва он бар ман осон буд, зиро забони мубоҳиси илмий ман буд ва гоҳи дар майдони туркий саманди табиат давондам ва зарифони туркро билатойифи гуфтори туркийи таматту расондам, он низ ташвишам надод, чун ба салиқаи аслий ман мувофиқ афтод. Гоҳи бариштаи иборати форси гуҳар кашидам ва аз он шохсор меваи коми гул чидам (Баъзан арабий шеърларга қўл урдим ва араб фусаҳоларини ажамларга таништирдим. Бу менга осон эди. Зеро, бу менинг илмий тилим эди. Гоҳо туркий майдонда табъим отини елдирдим ва турк зарифларини (тилни нозик сезувчилар, тушунувчиларини) туркийгўйлик латойифлари билан (таматгу) қойил қилдим. Бу ҳам менга ташвиш келтирмади. Зеро, менинг аслимга мувофиқ тушди. Гоҳо форсий ибратлар ипига гавҳар тердим ва шохидан кўнглим тилаги мевасини тердим)».

Туркчанинг асли сатеқасига тўғри келганини айтадирким, она тилининг туркча эканини билдирадир. Форсча ҳақида «аз он шохсор меваи коми гул чидам» — ул буюк шохдан кўнгил тилаги мевасини тердим дейдирки, форс тилининг нозуклиги ва дилбарликига ишорат қиладир ва ўзининг ундан завқ олғонини билдирмак истайдир.

Асри икки буюк ислом давлатининг чоришмаси ва икки ислом мазҳабининг — шиа ва суннийнинг бир-бировига ҳужумининг энг кескин давридир. Ислом уламо ва фузалоси икки жабҳага бўлинган, икки тарз тафаккур воситаси-ла икки тарз сиёсатга олат бўлғон, бу икки давлат теваракиға йиғилғонлар олим бўлсалар бир-бировларига илмий ҳужумларда, шоир бўлсалар ҳажвиялар билан мунозаада эдилар.

Ўрта аср ислом маданияти давридан икки юз йилча кейин у маданиятнинг юксалган шохқа (энг баланд тоғ тепаси)ларининг кулагалари ҳоло давом этган бир давр эди. 5 ва 6 нчи асри ҳижрий ислом илмининг иккинчи мартаба қўзғолғон ва янги руҳ, янги жон билан майдонға отилғон асри эди. Энг буюк ислом ҳаким ва олимларининг ҳар жиҳатдан ягоналик туғини кўтарган вақтлари шу асрга тўғри келадир.

Бир ёқдан арабнинг Мааррий каби шоирлари асарларининг энг тарқалғон вақти, иккинчи жиҳатдан форс шеърининг энг ёруқ, юзининг ниҳоят хафиф, икки асрлик бир парда билан ўратулган бўлса ҳам ҳали баҳорнинг хазондан узоқ бўлғон чоғи; учунчи ва энг муҳими турк ёзма адабиётининг Шарқда Навоий, Лутфий, Ғарбда Аҳмад ва Ошиқ Пошолар даврига ворис бўлғон туркда Фузулий, форсда муҳташам Коший асри эди.

Фузулийнинг туғилғон жойи Ироқ уч буюк: араб, форс, турк тил ва адабиётининг учрашқон майдони эди.

Фузулийнинг туғилғон жойи Ироқ уч буюк: араб, форс, турк тил ва адабиётининг учрашқон майдони эди.

Бағдод ислом маркази бўлиш эътибори билан Аббос халифалари замонидан бери араб, форс, туркнинг умумий муштарак маркази ҳолига кирган эди.

Фузулийнинг асли Бағдоднинг Куфрий қасабаси живорида яшайтурғон туркларнинг Бот отлиқ аширатидан экани айтиладир. Шу ҳол ва шу мавқеда ўсган Фузулийнинг қандай тарзи тафаккурга мансуб ва қандай руҳда бир шоир бўлишини белгилаш кўб қийин эмас. Отаси ҳам замонанинг олим — муфтийларидан бири ва устоди Жабибий замонининг шоирларидан бири бўлғони маълумдир. Устоди ҳам бир турк шоиридир. Фузулийнинг унинг ғазалларига мухаммас боғлағони маълумдир.

Бу унинг тахмисларидандир:

То жунун рахтин киюб дутдим фано мулкин ватан,
Аҳли тажридим қабул этмам қабоу пираҳан,
Ҳар қабоу пираҳан кийсам мисоли ғунчабан,
«Гар санинг-чун қилмасам чок, эй бути нозук бадан»,
«Гўрим ўлсун ул қабо, эгнимда пираҳан кафан».

Шу тахмисда ҳам кўрилгани каби, Фузулий тасаввуф руҳи билан анчагина суғорилғон бир шахсиятдир. Бу табиийдир. Чунки ундан илгари келган фикрий жараён дин эди. Ва унинг жавҳари бўлғон исломий тасаввуф унинг руҳи эди.

Форсдан ўқуғон шоирлари ва энг яхши кўрганлари достончи бўлиш эътибори ила Низомий, ғазалсаро бўлиш эътибори-ла Ҳофиз бўлиши табиий эди. Низомийни «Хамса»сида устод деб хитоб қиладир:

Биллоҳки, на хуш деюб Низомий,
Бу бобда хатм эдуб каломи.

Асбоби сухан нишоту ноз аст,
Зин ҳар ду сухан баҳонасоз аст.

Майдони сухан фирох бояд,
То таб’ дар ў ҳунар намояд.

Дар гармийи регу сахтийи куҳ,
То чанд сухан равад баандуҳ.

Бир ишки қилур шикоят устод,
Шогирда ўлур ружуи бедод.

Форсийнинг энг буюк ғазал шоири Ҳофиздир. Фузулийнинг табиати бу икки шоирдан мутаассир бўлгондир ва буларнинг маслаки бўлгон тасаввуфни шу эътибор ила ўзлаштиргандир.

Тасаввуфда Фузулийнинг анча русухи бор. Бу тўғридаги маълумотини тафсир ва ҳадис ўқуш билан ортдирди. Бунинг устига у зотан дардли ва ошиқ бир юрак соҳиби бўлғонидан, бу ишқнинг руҳи унга уйғун келди. Ва илмнинг қуруқлиги унга ҳеч нарса бермади, барча мутасаввуфлар билан бирга мадрасага қарши шу сўзларни ёзди:

Илм касби-ла пояи рифъат,
Орзуйи маҳол эмиш онжоқ,

Ишқ эмиш ҳар на ворса оламда,
Илм бир қийлу қол эмиш онжоқ.

Ва тасаввуфнинг энг сўнги бўлғон фано мартабаси унинг суйгани эди.

Эйки, аҳли ишқа сўйларсан маломат таркин эт,
Сўйлаким, мумкинмидир тағйири тақдири Худо?!

Ишқ килки чекди хати ҳарф вужуди ошиқа,
Ким ўла собит ҳақ исботинда нафйи моадо.

Эй Фузулий, интиҳосиз завқ бўлдинг ишқдан,
Бўйладир ҳар ишқ Ҳақ оди-ла қилсанг ибтидо.

Фузулийнинг диндорлиғи ва шар’ йўли билан бориш таманноси ва бундан мақсад «ризойи Худо» эканини шу ғазал очиқ кўрсатадир:

Ё Раб, ҳамиша лутфинги қил раҳнамо банго,
Густарма ул тарийқки, етмас санго, банго.

Қат’ айла ошнолиғим унданки, ғайрдир,
Онжоқ ўз ошноларинг эт ошно банго.

Бир ерда собит эт қадами эътиборими
Ким раҳбари шариат ўла муқтадо банго.

Бан билмазам банго керакин, сан ҳакимсан,
Ман’ айла, верма ҳар на керакмаз санго банго.

Улдир банго муродки, улдир санго мурод,
Ҳошоки сандин ўзга аввало муддао банго.

Ҳибси ҳавода қўйма Фузулийсифат асир,
Ё Раб, ҳидоят айла тариқи фано банго.

Яратилиш тўғрисида фикри мутасаввуфларнинг ваҳдатларидан бошқа нарса эмас эди:

Ҳаққоки, ҳамин вужуд бирдир,
Бир зота вужуд мунҳасирдир.

Аксидир онинг вужуди ағёр,
Маънида йўқ эътибор ила вор, —

дер эди. Ва ўзини етиштирган асарларининг маюумаи фикрнясига мансублигин кўрсатар эди.

Фузулий дин, тасаввуфдан бошқа илмлар билан ҳам шуғулланди, ҳикматга, тибга кенг бир йўсунда воқиф эди. Тибга оид «Чор унсур» отли бир асари бордир. Арабча яхши билар эди. Қасидалари араблар орасида тақдирлар ила ўқулур эди. Форсийда ҳам бир девони, бир неча қасида ва маснавиёти бордир. Фақат булар туркчаси қадар самимий, санъаткорона ва гўзал эмасдир. Буда Фузулийнинг аслан турклигига кучли бир далил бўла олур.

Фузулий турк шеърида, форсийда Ҳофиз қадар лирик-рубобийдир. Туркда Фузулий каби дардли ва ўтли бир шоир йўқдир. Форс ва туркда достончилилардан икки киши бордир — Низомий ва Фузулий. Низомий ҳақиқатан нозик, зариф, санъаткор ва олим бир шоирдир. Фузулий уиинг шогирдидир, фақат бу кўб дардли, ўтли бир ошиқдир.

Фузулий ўзининг эътирофича, аввалда қасида айтишга рағбат этган, сўнгра достон ва ғазалчиликка киришган ва шу икковига ҳақиқатан муваффақ бўлғондир. «Мистер Гип»лар қадар жасорат соҳиби бўлолмасақ ҳам, форс ва турк достончилик оламида Низомийдан сўнг биринчи ўриини Фузулийга беришдан тортинмаймиз. Фузулий бу ўринга ҳақиқатан лойиқдир. «Мистер Гип»нинг: «Шарқнинг шарқ бўлғонидан бери етишдирган шоирлари орасида энг самимий ва энг ҳассоси Фузулийдир» (Озарбойжон адабиёт жамияти томонидан чиқорилғон «Фузулий» мажмуаси; Бакир Чўбонзода мақоласи, саҳифа 97), деган ҳукмини бир оз муболағали ҳисоб қиламиз. Фузулийга Низомийдан кейин биринчи ўрин бериш энг мувофиқ ва энг шарафли бир ўрин беришдир. Чунки Низомийга эргашиб бу кунгача юзларча шоир достон айтгандир, лекин булардан ёлғиз Фузулий муваффақбўла олғондирким, бунинг осон бўлмағони шундан ҳам маълумдир.

Шарқнинг шарқ бўлғонидан бери етишдирган шоирлари орасида энг самимий ва энг ҳассоси Фузулийдир

Шоирлиғини кўрсатмак учун бир ғазали ва «Лайли-Мажнун»дан бир парча тақдим қиламиз:

Манимтак ҳеч ким зору паришон ўлмасун, ё Раб,
Асири дарди ишқу доғи ҳижрон ўлмасун, ё Раб.

Дамодам жаврлардур чекдиким бераҳм бутлардан,
Бу кофирлар асири бир мусулмон ўлмасун, ё Раб.

Кўруб андешаи қатлимда ул моҳи будир дардим—
Ки, ул андишадин ул маҳ пушаймон ўлмасун, ё Раб.

Чиқармоқ истаса тандин чекуб пайконин ул сарвинг,
Чиқон ўлсун дили мажраҳу пайкон ўлмасун, ё Раб.

Жафоу жавр ила мўътадим унларсиз нўлур ҳолим,
Жафосина ҳадду жаврина поён ўлмасун, ё Раб.

Деманким, адли йўқ ё зулми чўқ, ҳар ҳол ила ўлса,
Кўнгил тахтина ундан ўзга султон ўлмасун, ё Раб.

Фузулий бўлди ганжи офият майхона кунжинда,
Муборак мулкдир ул, мулки вайрон ўлмасун, ё Раб.

* * *

Фалак айирди бани жавр ила жононимдан,
Ҳазар этмазми ажаб, нольау афғонимдан.

Ўда ёндирсам агар шуъла ила нафларни,
На батар оташи оҳи дили сўзонимдан.

Ғами пинҳон бани ўлдирди, бу ҳам бир ғамким,
Гулруҳим ўлмади огаҳ ғами пинҳонимдан.

Оҳ эди ҳамнафасим, оҳки ул ҳам охир
Чиқди игроҳ қилуб кулбаи аҳзонимдан.

Бан на ҳожатки қилам доғи ниҳоним шарҳин,
Оқибат зоҳир ўлур чоки гирибонимдан.

Ҳақ билур, ёр дагил жону дилимдан ғоиб,
Нўла гар ғойиб эса дийдаи гирёнимдан.

Жон агар чиқса танимдин асари меҳр ила,
Асари меҳрини сонмонгки, чиқар жонимдан.

Лутф эдубсан магар, эй бод, букундан бўйла,
Верасан бир хабар ул сарви хиромонимдан.

Эй Фузулий, ғами ҳажр ила паришондир ҳол,
Кимса огоҳ дагил ҳоли паришонимдан.

Маснавийсидан парча:

Соқий, карам айла, жом гездир,
Дурма, қадаҳи мудом гездир.

Даврона чўқ эътибор қилма,
Гездир қадаҳи, қарор қилма.

Тўк олуб ала кумуш сароҳи,
Зар соғара руҳбахш роҳи.

Сарф айла риоятимда алтоф,
Танҳолиғими гўр, айла инсоф.

Шуғлим бу бисот ичра чўқдир,
Сандин ўзга мададчи йўқдир.

Ҳамдамлигим ила ор қилма,
Бандан нафрат шиор қилма,

Гар билмаз эсангки, бан на зотам,
На зулмати чашмаи ҳаётам.

Файзи ҳунарим шаробидан сўр,
Сўзи жигарим кабобидан сўр.

Тутсанг алини бани фақиринг,
Ҳақ ўла ҳамиша дастгиринг.

Ман шоири Мусовий каломам,
Соҳирлара мўъжази тамомам.

Бан соҳири Боблийи нажодам,
Ҳоруна бу ишда устодам.

Сўз даркина сарф эдуб фаросат,
Амлокина бўлмишам раёсат.

Гаҳ тарза қасида айларам соз,
Шаҳбозим ўлур баландпарвоз.

Гаҳ даъба ғазал ўлур шиорим,
Ул даъба равон верар қарорим.

Гаҳ маснавия ўлуб ҳаваснок,
Ул баҳрдан истадим дури нок.

Ҳар дилдаки вор ахди розим,
Мажмуи фунуна ишқбозам.

Пуркоргарам ҳазор пеша,
Жонлар чекуб истарам ҳамеша.

Дўконим ўла ривожи бозор,
Ҳар истадигин бўла харидор.

Соқий, на эди бу жоми кулгун
Ким айлади ҳолими дигаргун.

Сармаст ўлубам сўзим ҳабодир,
Ҳар лофки айларам хатодир.

Таъсири солиб димоға ташвир,
Ташвири мизожим этди тағйир.

Ман қандану лофи лутфи гуфтор,
Ким, сўз демага ўлам сазовор.

Ўлсайди банам сўзимда бир ҳол,
Албатта ўлурдим аҳли иқбол.

Соқий, тут алимки, хаста ҳолам,
Ғам раҳгузаринда поймолам.

Сансан мани мубталоя ғамхор,
Сандан ўзга дахи кимим вор?!

Мушгул иша душмишам, мадад қил,
Май ҳарзи ила баломи рад қил.

Ҳал айлая гўр бу мушкилоти —
Ким, этма қулингдан илтифоти.

Асарлари

Илми каломга оид «Матлаъ ул-эътиқод», «Ҳадиси арбаийн» таржимаси, арабий, форсий ва туркий уч девони. «Ҳақиқат ус-суадо», «Банг ва Бода» (Исмоил Ҳикмат «Банг ва Бода»ни 14 яшарлиқда ёзилғон дейдирки (Озарбойжон адабиёт жамияти томонидан чиқарилғон «Фузулий», Исмоил Ҳикмат мақоласи), бунга далил ўлароқ Шоҳ Исмоилга тақдим қилғонлиғини ва унинг эса 914 да Бағдодни фатҳ этганини кўрсатадир. Локин бу далил бўла олмайдир. Шоҳ Исмоилга тақдим қилмоқ билан 14 яшарлиқда ёзилиш лозим келмайдир. Аввало, Шоҳ Исмоил 914 дан 940 гача Бағдодда тургондир. Иккинчидан, «Банг ва Бода»никг мундарижаси ва услуби 14 яшар бир бола кучидан кўб юқори турадир. Бизча, унинг ёзилиши 914 билан 940 орасидадир), «Лайли ва Мажнун», «Чор унсур» (Сиҳҳат ва мараз рисоласи), «Лайли-Мажнун» ёзилиш тарихи 942 ҳижрийдирки, агар таваллуди 900 бўлса, уни 42 ёшлигида ёзғон бўладир.

Фузулийнинг Туркистонга таъсири

Ғарб туркчасининг энг буюк устоди Фузулий Туркистоннинг чиғатой шоирлари устига ҳам кучли таъсир ижро қилғондир.

Фузулий мактабларимизда бугунча ўқулатурғон маъруф китоблардан биридир. Фузулийнинг Туркистонда тарқалишидан сўнг бизда ғарб туркчасининг таъсири кучайди ва икки лаҳжа билан ёзатирғон шоирлар кўруна бошлади. Ҳатто айтиш мумкинки, Фузулий билан бирга бизда иккинчи бир лаҳжа ҳам туғди. Чунки чиғатой тили соясида яшаб туруб ҳам холис «ғарб туркчаси» билан девонлар тўлдурғон шоирлар кам эмасдир. Ҳатто илова қилиш мумкинки, холис чиғатойча ёзғон ҳеч бир шоир йўқки, Фузулий йўлида ҳам баъзи парчалар ёзмағон ёки унга татаббу қилмағон бўлсун.

Намуна учун Фузулийга татаббу қилғон шоирлардан баъзиларининг шеърларидан кўрсатамиз:

Умархоннинг Фузулийга кўб мухаммаслари бордир:

Бало даштида ғам тоғи менингдек зор ўландан сўр,
Муҳаббат рамзини Мажнун киби афгор ўландан сўр.
Мазоқи лаъли нобин ишқ аро хуммор ўландан сўр,
Шифойи васли қадрин ҳажр ила бемор ўландан сўр,
Зулоли завқ шавқин ташнаи дидор ўландан сўр.

Бу йўлда ёзилмиш бир мусаддасдир:

Гўзимда ашки гулгун қон каби чоки жигардандир,
Бу меҳнат донаси нахли дили кулфат самардандир.
Азал сармоясиндин, ҳосилим суду зарардандир,
Дагил бу шоми кулфат толиъи зулмат асариндандир,
На сандандир, на бандандир, на чархи кинавардандир,
Бу дардисар хуммори нашъаи жоми қадардандир.

Муҳсиннинг бу ғазали ҳам шу йўлда ёзилғонлардандир:

Куюб ўлдуғим бани шамътак ўшал офтоб жамоладир,
На қамар, на меҳру на сарвгул, на суман, на бадр, ҳилоладир,
Бани шўри ишқи жунуносар ҳама ғамдин айлади бехабар,
На хаёл мойили карруфар, на фасис жоҳи жалоладир.

Бу Хотифнинг тахмисидир:

Верди Хотиф оҳ уриб бода алойиқ хирманин,
Сарвдек оромгоҳ этди тажарруд гулшанин,
Пора айлаб, бўйнида озодалик пироҳанин,
Бир-бир офоқ илгидин чекмиш тааллуқ доманин,
То Фузулий хастая васлинг тамманодир санинг.

Бу Ризойининг бир ғазалидир:

Қаро зулфинг киби йўқдир қарорим, ё Расулуллоҳ,
Паришондир баним ҳар лаҳза корим, ё Расулуллоҳ.
Раҳи ишқингда ором айламаздим бир қадам, биллоҳ,
Дагил алда зимоми ихтиёрим, ё Расулуллоҳ.

Булардан бошқа Фузулий тили ила шеър айтган шоирлар ҳам кўпдир. Буларнинг энг машҳури Умархоннинг ўғли Муҳаммад Алихондирким, шеърларини Фузулийникидан айириш қийиндир:

Оҳким, дўкди фалак қонимни мужгонимдан,
Қилмади бок дамодам дўкувни қонимдан.

Мавжи тўфон бало бошима дўндирди фалак,
То жудо этди ҳазин жоними жононимдан.

Кўнглими сели бало бирла хароб этди сипеҳр,
Бўлур обод ғубор дили вайронимдан.

Кечалар ғунча каби кўнглумй қон йиғладуғи,
Субҳлар зоҳир ўлур чоки гирибонимдан.

Оҳким, ҳажр туни қочти дилим ҳасратидан,
Соя ҳам кўчди фироқинг кечаси ёнимдан.

Эй кўнгил, сонмаки зойил ўла ошуфталиғим,
Жам қил хотиринги ҳоли паришонимдан.

Субҳлар дидаи гирёнима раҳм айла, сабо,
Бир хабар вер банго ул ғунчаи хандонимдан.

Хон киби моҳвашим шамъи рухин ёд эдарам,
Ёнажакдир фалак оҳи дили сўзонимдан.

Фано ҳам туркчада Фузулий йўлида шеър айтканлардандир.

Сўнг даврда бу йўлда айтканлардан муосиримиз Ажзийдирким, бир девончаси ва бирда «Миръоти ибрат» отли маснавиёти бордур. Унинг бир мухаммасини кўрайлик:

1

Ё Раб, эшит бу хаста дилимнинг навосини,
Ким сандин ўзга чора эдар муддоасини,
Токи чекайим замонайи бор жафосини,
Ҳар дам отар нишонима тири балосини,
Майдони жаҳла сурди нифоқ аждаҳосини.

2

Субҳи қиёмат ўлди, биз уйқудайиз ҳануз,
Гўз очди ҳар жамоа биз осудайиз ҳануз,
Хабту нуҳус накбата олудайиз ҳануз,
Ағёр зери пойина фарсудайиз ҳануз,
Ким содди бизни бу ера топсин жазосини.

3

Миллат эвини йиҳди фалокат эдиб хароб,
Мавжин талотум этди бугун баҳри инқилоб,
Биздан аруси ақл юзина чекуб ниқоб,
Ё Раб, қачон дучоримиз ўлғай раҳи савоб,
Даф эт, илоҳий, роҳи хато раҳномасини.

Фузулий тилининг букункиси, яъни усмонлича ила шоиримиз Чўлпон ҳам баъзан чиройлик парчалар ёзадир. Бу одам эски шоирларимиз каби Фузулий таъсири билан эмас, букунки Туркия адабиёти таъсири остида «ғарб туркчаси» билан ёзадир. Бу парчаси у йўлда ёзилғонлардандир:

Илк аввал гўзими ишқ ила очдим,
Ишқнинг майдонина қоними сочдим,

Ишқсиз ўлкалардан у онда қочдим,
На замон боғладим зуннори ишқи.

Жаннат баним ичун қуру саҳродир,
Ишқинг саҳросиким, банго маъводир.

Аксини сан банго на қадар қондир,
Қонмам чунки, бўлдим гулзори ишқи.

Сўйларкан дилларим на ёмон сўзлар?!
Ёзаркан қаламим на ҳазин оғлар?!

Сода дил бунлардан на маъни онглар?
Билмаз куж ўлдуғин изҳори ишқи!

Энг сўнгида шуни айтишга тўғри келадирки, ғарб туркчаси ҳам бизга ёт келмайдир. Фузулий уни ўзимизники қилиб юборғондир. Фузулий бизда Навоийдан кўб ўқулмаса, Навоийдан кам ҳам ўқулмайдир.

Навоий асрида чиғатойча ғарб турклари устига кўб таъсир қолдирғон эди. Аҳмад ва Ошиқ Пошолар ва ҳатто Фузулийга ҳам Навоийнинг таъсири кучлидир. Фақат Фузулийдан сўнг ғарб туркчаси шарқ туркчасига таъсирини кучайтирди ва букун усмонли лаҳжасининг такомули билан бу таъсир яна кўпайди ва бу ҳол бундан буён ҳам давом этса ва кун сайин кучайса керак. Чунки Туркия тили асри маданий тил ҳолига киргандир ва биз ҳозир ҳам ундан мутаассирмиз ва истиқболда бизнинг маданий ҳаракатимиз кучайган сари ғарб туркчаси билан робитамиз кучаядир.

__________
Адабиётшуноснинг «Фузулий Бағдодий (Юбилей муносабати-ла)» номли мақоласи «Маориф ва ўқитғувчи» журналининг 1925 йил 4 сонида В.М. имзоси билан босилиб чиққан.

ВАДУД МАҲМУД ҲАҚИДА
Сирожиддин Аҳмад

Ўтган аср ўзбек адабий ва театр танқидчилигида сезиларли из қолдирган сиймолардан бири самарқандлик шоир ва мунаққид, тожик тили грамматикаси муаллифи Вадуд Маҳмуддир  (1898-1976; айрим манбаларда 1897. Чалкашлик ҳижрий йилни милодий йилга ўтказишдан пайдо бўлган. Вафот этган йили аслида 1975 йилнинг апрелида. ХДК изоҳи). У ўз даврида шўро мафкурачилари ва комфирқа томонидан кескин таъқиб қилинди, маданиятчилар қурултойида Чўлпон, Фитрат, Элбек ва бошқалар қатори маънавий калтакланди, қувилди.

Вадуд Маҳмуд ўзбек адабиётига кўпгина замондош ва тенгдошлари қатори мадраса илми билан кириб келди. Унинг бадиий-эстетик қарашлари хусусий мутолаасининг кучлилиги туфайли ўзига хос тарзда шаклланган эди. Кейинчалик турк ҳамда рус адабиёти ва адабиётшунослиги билан кенгроқ танишуви натижасида дунёқараши янада кенгайди. Маҳмудхўжа Беҳбудий, Мардонқул Шомуҳамедов янги ижтимоий ҳаёт билан таништирган бўлсалар, Фитрат уни маърифат, маданият ва адабиётнинг мутлақо янги оламига олиб кирди…

Вадуд Маҳмуд Самарқанд вилояти Юқори Дарғом туманининг Тойлоқ қишлоғида Маҳмуд Пирмуҳамедов ва Анвара Пирмуҳамедова оиласида туғилган. Етти ёшида отадан етим қолгач, онасининг Ражабамин қишлоғидаги ҳовлисига кўчиб борадилар. Ўз сўзига қараганда, уларнинг 12 таноб ери, бир сигир ва икки бош қўйи ҳамда боғи бўлиб, синглиси Сабоҳат, жияни Мунира ва Ҳамид унинг қарамоғида яшаганлар. У Ражабаминдаги муаллим Абдуқодир Шакурийнинг мактабида, унинг рафиқаси Розия отин ва шахсан Шакурийнинг ўзидан таълим олади. 1912 1913 йиллари устози Шакурий Истанбулга бориб, мактаб ишлари билан танишиб қайтади. Устози Туркиядан келтирган адабиётларни ўқиб, турк наср ва назмидаги янгиликлар билан ошно бўлади. «Шакурий турк-татар мафкурасини жуда ҳурмат қилиб, уларнинг мафкураси таъсирида эди. Уларнинг фанини илғор ҳисоблар эди», дейди В.Маҳмуд. У қози Ҳайдарбек Абусаидовдан ҳам сабоқ олади. Чамаси, 1915 1916 йиллари Шаҳрисабзда ўқитувчилик қилаётган Фитрат Шакурий билан фикрлашгани келади ва ёш Вадуд билан танишади. Бухоро ва Самарқанд ёшлари орасида анча машҳур бўлган Абдурауф Фитрат ва муаллим Исмоил Садрий билан биродар тутиниши натижасида улардан шоир Муҳаммадаминбек Юрдақул шеърлари ва исми номаълум адибнинг «Буюк Турон» романини олиб ўқиб чиқади. «Биз Муҳаммадаминбек шеърларини қўшиқ қилиб айтар эдик», дейди Вадуд Маҳмуд кўрсатмаларидан бирида. Шу даврда Абдуқодир Каримов, Акобир Шомансуров каби маърифат фидойилари билан дўстлашади. Бу ижтимоий-адабий муҳит Вадуд Маҳмуднинг тафаккурига таъсир кўрсатмай қолмади. 1917 йил куз фаслида Фитрат бир неча Самарқанд ва Бухоро ёшлари қатори уни Уфага олиб бориб, Мадрасаи Олияга жойлаштиради. Ўзи ҳам ўша ерда 20 30 кун туриб, ишни пишитиб қайтади. Маҳмудий 1918 йил баҳор фаслида таҳсилни тугатиб, махсус ҳужжат билан Тошкент­га келади, сўнг Самарқандга қайтади. Ёз ойигача педагогика курсида ўқийди. 1919 1925 йиллари ўқитувчилик қилади. Аммо бу орада Бухнернинг «Модда ва қувват» асари билан танишади ҳамда ашаддий материалистга айланади. 1919 1921 йиллари комфирқага киради ва Самарқанд шаҳар маориф бўлимига мудир этиб тайинланади. Тахминан, 1922 йили Жиззах шаҳар маориф бўлими мудири вазифасига ўтказилади. 1923 йили Тошкентга келиб, Ўрта Осиё давлат университетининг иқтисод факультетида ўқийди. Орадан кўп ўтмай Самарқанд педагогика институтига мудир бўлади, аммо кимларгадир феъли ёқмай қолгани учун яна Самарқанд маориф бошқармасига мудир этиб ўтказилади.

Вадуд Маҳмуд 1930 йил 18 августда берган кўрсатмасида шундай дейди: «Таъкидлашим керакки, инқилоб вақтида менинг мафкурам бир неча марта ўзгарди. Болалик ва ўсмирлик пайтимда диний руҳда тарбияландим. 1917 йили «Модда ва қувват» билан танишиб, дин билан алоқамни уздим… Аста-секин ўзим сезмаган ҳолда Қуръон ўқиш билан шуғулланиб, айрим сура-оятларнинг қироати вақтида йиғлайдиган бўлдим, шундай қилиб, бошимда саллаю, яна диндор одам бўлиб қолдим».

Абдурауф Фитрат 1919 1920 йиллари Тошкентда яшагани, «Чиғатой гурунги» уюшмасини расмий ташкил этиб, «Тонг» журналини нашр эттиргани кўпчиликка маълум. Ана шу пайтда у Вадуд Маҳмудни Чўлпон, Элбек, Боту билан таништиради. Улар чин дўст, айниқса, Чўлпон билан ижодий масалада ўзаро маслаҳатлашадиган маслакдошларга айланадилар. (У Самарқандга қайтгач, «Чиғатой гурунги»нинг бўлагини ташкил этади.) Вадуд Маҳмуд Тошкентдалик кезлари Фитрат ва Чўлпон ёрдамида Мунаввар қори Абдурашидхонов, Обиджон Маҳмудов, Наби Расулов, Толибжон Мусабоев, Салимхон Тиллахонов, Лазиз Азиззода, Ҳусайнхон Ниёзий, Саидалихўжа Усмонхўжаев, Эшонхўжа Хоний, Шоҳид Эсон, Тангриқул Мақсудий каби ватанпарвар зиёлилар билан танишади. Бухоро инқилобидан сўнг Фитрат таклифи билан Бухорога бориб, маориф соҳасида фаолият олиб боради. Бухородан яна Самарқандга қайтиб, маориф бош­қармасида ишлашни давом эттиради. Аммо аллакимларнингдир таъсири билан 1923 йили вазифасидан ноҳақ четлаштирилади. Бу ҳақда Абдулҳамид Сулаймон-Чўлпон «Туркистон» газетасида норозилик билдиради. У шу йили фирқадан ўз ихтиёри билан чиқади. 1925 йили Москвага бориб, Адабиёт ва санъат институтига ўқишга киради. 1930 йил 22 август кўрсатмаларида хотирлашича, Москвадалик пайтида Муҳиддинқори Ёқубов, Абдул­ҳай Тожиев, Шокир Сулаймон, Боту, Восил Муҳаммадиев, Ишоқ қори Каримов билан учрашиб туради.

Хуллас, Вадуд Маҳмуднинг Москвадаги ҳаёти ажиб тарзда кечди: илмга чанқоқ бўлгани учун Туркия элчихонаси билан алоқа ўрнатиб, элчихонадан 12та турк адабиётига оид китоб олади, «Ҳокими миллия» газетаси билан кутубхоналар орқали танишиб боради, Шарқ халқлари нашриётида директор бўлиб ишлаётган Назир Тўрақулов ёрдамида туркча китобларни мутолаа қилади, Умар Хайём билан танишади.

У ердан 1926 йили Самарқандга келади. Бу ердаги ишларини битириб яна ўқишга қайтмоқчи бўлганда, маориф комиссари Д.Ризаевнинг топшириғи билан «Маориф ва ўқитғувчи» журналида масъул котиб лавозимида фаолият олиб боради. Аммо орадан бир ярим йил ўтгач, мафкурага тўғри келмайдиган мақолалар эълон қилдинг, деган баҳона билан ишдан четлаштирилади.

1928 йилдан матбуот ва маориф ишларидан четлашиб, давлат нашриёти ва турли ташкилотларда таржимонлик билан кун кечиради. Аммо унинг адабий-бадиий қувватини сезган Чўлпонга ўхшаган дўст ва замондошлари уни кўпроқ бадиий ижод билан шуғулланишга йўналтиришга ҳаракат қиладилар.

Вадуд Маҳмуд1919-1930 йиллари Туркистон, Бухоро матбуотида фаол иштирок этади. Чўлпон, Фитрат ижоди ҳақида мақола-тақризлар ёзади. Ўзбек шоирлари, хусусан, Чўлпон ва Фитрат ижоди ҳақида Абдураҳмон Саъдий билан «Туркистон» ва «Зарафшон» газеталари саҳифаларида баҳс олиб боради. Севимли адиб дўстлари фаолияти ҳақида ҳали куч олмаган болшавойча дунёқараш нуқтаи назаридан эмас, балки инсонни камолотга, гўзаллик манзилларига чорлаш нуқтаи назаридан фикр юритади. Чиғаноқ ичига яширинган дур сингари сўз оғушидаги ўткир ва теран ма’нольар, парвозлантирувчи, қалбларни порлатувчи сулув тимсоллар, рамзлар, ташбеҳлар хусусида фикр юритади. 1925 1928 йиллари «Маориф ва ўқитғувчи» журнали, «Қизил байроқ», «Туркистон» газеталарида босилган Фитрат, Чўлпон, Сиддиқий-Ажзийга бағишланган мақолалари, хусусан, Чўлпоннинг «Булоқлар» тўплами, Фитратнинг «Чин севиш» ва «Ҳинд ихтилолчилари» пиесаларига бағишланган мақолалари фикримизга далил бўла олади. Ўша даврда унга «Қизил қалам» уюшмасида Чўлпон ижоди ҳақида маъруза қилиш топширилади. Вадуд Маҳмуд ўз маърузасида Чўлпонни танқид этишга эмас, балки унинг ижоди бадиий хусусиятларини кашф этишга интилади. Шоир Олтой ва қаламкаш Носир Саиднинг 1930 йил 8 12 августда берган кўрсатмаларига қараганда, Вадуд Маҳмуд 1925 йилги маърузасини аввал мумтоз шоирлар ижодини тарғиб қилишдан бошлаган. Бошқаларнинг эслашича, у Машраб ижодини Чўлпон ижоди билан чоғиштирган.

Унинг ўзи 1930 йил 23 августдаги кўрсатмасида: «Менга Чўлпон ҳақида маъруза қилишни топширишди, мен Чўлпон шеърларининг Машраб шеърларига ўхшаш томонларини муқояса қилганимда, шўро зиёлилари динни тарғиб этмоқдасан, деб айблашди. Мен буни атайлаб қилганим йўқ эди…», дейди. Шундан кейин уни адабий жараёнга жалб этишмайди. 1927 йил октябр ойида ўтган Ўзбекистон маданият ходимлари қурултойида Чўлпон билан баробар унга ҳам қаттиқ ҳужум уюштирилади, жавоб бериши учун имконият берилмайди ва шўро хунвейбинлари уни қурултойдан ҳайдаб чиқарадилар. Ана шу воқеадан кейин ҳамма нарсадан ҳафсаласи пир бўлади…

В.Маҳмуднинг фаолиятини зимдан кузатиб юрган сиёсий бошқарма ходимлари 1930 йил 17 август куни унинг уйида тинтув ўтказиб, қамоққа оладилар. Унга «мильлатчилик, аксилинқилобий ташкилот фаолияти ҳақида давлат ташкилотларига хабар бермаганлик, баҳоизм билан шуғулланганликда» айб қўядилар. ОГПУ ҳайъати қошидаги махсус кенгаш 1931 йил 3 октябрда уч йил меҳнат тузатиш лагерьларида ва қўшимча равишда яна уч йил мобайнида Қозоғистонда ишлашга мажбур қилади. У уч йил Тошкентда ҳибсда бўлгач, Олмаотага сургун қилинади. 1936 йил охири — 1937 йил бошларида сургундан қайтиб келади. Лекин орадан йил ўтмай, 1937 йил 18 августда «Миллий иттиҳод»нинг фаол аъзоси, ўтмишда аксилинқилобий, миллатчилик ташвиқоти олиб борганлик, машҳур миллатчи Исмоил Садрий билан алоқадорликда» айбланади ва 10 йилга Архангелск вилоятидаги Каргопол тутқунгоҳига сургун қилинади. 1944 йили мазкур тутқунгоҳда у маҳбуслар орасида баҳоизмни тарғиб қилди, деган айб билан яна 10 йилга ҳукм қилинади ва муддатни 1959 йили тугатиб, Самарқандга қайтиб келади.

Чақимчилар Фитрат, Чўлпон Тошкент ва Самарқандда яшаган пайтлари доим уларнинг уйида ёзувчилар, санъаткорлар, ўқитувчилар ва талабалар бўлганини, баҳор, ёз, куз фаслида ўтказиладиган бу аллақандай ташкилот йиғинида Вадуд Маҳмуд ҳам иштирок этганини таъкидлайдилар. Аммо Вадуд Маҳмуд 1930 1931 йиллари ўтказилган барча тергов жараёнларида ўзининг махфий ташкилот аъзоси бўлмаганини, бундай ташкилотни билмаслигини айтади. 1937 йили эса, бирон марта тергов ўтказилмай, тўғри Каргопол меҳнат тузатиш лагерьига жўнатиб юборилади. У қўйилган айбни ҳам, жазо муддатини ҳам ўша ерда эшитади.

ГПУ ходимлари у сақланаётган хонага М.Исмоилов деган ёш талаба йигитни «қулоқ» сифатида бириктирадилар. У 1931 йил 14 февральдаги чақувида шундай хабар беради: «Мен билан бир хонада Вадуд Маҳмудов ва Саидносирхон тўра Камолхонтўраев ўтиришибди. Маҳмудов мен билан суҳбатда шундай деди: «1923 йил ёки ундан аввалроқ Самар­қанд ижроия қўмитаси ёхуд Самарқанд КПТ(б) вилоят фирқа қўмитаси котиби Шермуҳамедов (ёки Тошмуҳамедов) мени ташкилотга аъзо бўлиш учун таклиф этди, мен рози бўлдим, лекин аъзоликка ўтмадим, буни терговда яширдим… ГПУ ходимлари менинг уйимни тинтиш вақтида бир хатни топишни эплай олмадилар. Бу Чўлпон қўли билан ёзилган махфий хат эди, мен уни Қуръон ичига яшириб қўйган эдим».

Тергов атайлаб бир йўналишда ўтказилган, яъни уни «Миллий иттиҳод» ташкилотининг аъзоси сифатида айблашга қаратилган. Шу сабабли М.Исмоиловнинг хабари уларга жуда асқотган. Бироқ қайсар маҳбус ўз сўзида туриб олади.

Вадуд Маҳмуд сургун муддатини ўтаб қайтиб келгач, 1959, 1961, 1963 йиллари тегишли ташкилотларга мурожаат қилиб, 1930 ва 1937 йиллардаги ГПУ ва НКВД ҳамда Архангелск вилоят судининг ҳукмларини бекор қилдиради. Шундан сўнг Самарқанддан Душанбага кўчиб кетади. Илмий-бадиий ижод билан шуғулланади. «Фарҳанги забони тожик» луғатини тузишда фаол иштирок этади. Муаллими Абдулқодир Шакурий ҳақида хотира-қисса ёзиб, эълон қилади. Шўрольар ҳукумати Мунаввар қори Абдурашидхонов, Маҳмудхўжа Беҳбудий, Турор Рисқулов, Назир Тўрақулов, Чўлпон, Абдулла Қодирий, Фитрат, Элбек, Қаюм Рамазон, Бўлат Солиев, Миёнбузруг Солиҳов ва бошқа кўпгина зиёлилар қатори Вадуд Маҳмудни ҳам ноҳақдан ноҳақ жабрлади, аммо унинг қалбидаги халққа, Туркистонга муҳаббатини сўндира олмади. У ўзбек маданиятида ўзига хос илмий салоҳиятга эга адабиётшунос, мунаққид сифатида қолди.

    Fuzuliyning asli Bag‘dodning Kufriy qasabasi jivorida yashayturg‘on turklarning Bot otliq ashiratidan ekani aytiladir. Shu hol va shu mavqeda o‘sgan Fuzuliyning qanday tarzi tafakkurga mansub va qanday ruhda bir shoir bo‘lishini belgilash ko‘b qiyin emas. Otasi ham zamonaning olim — muftiylaridan biri va ustodi Jabibiy zamonining shoirlaridan biri bo‘lg‘oni ma’lumdir. Ustodi ham bir turk shoiridir. Fuzuliyning uning g‘azallariga muxammas bog‘lag‘oni ma’lumdir.

Vadud Mahmud
FUZULIY BAG’DODIY

Fuzuliy o‘ninchi asr hijriyda Iroq Arabida yashag‘on bir shoirdir. Bag‘dod tevarakida — Karbaloda, bir rivoyatga qarag‘onda Hullada to‘qquzinchi asri hijriyning oxirlarida tug‘ulmishdir. Oti Muhammaddir. Otasi Sulaymon degan olim bir zotdir. Aslining biri turk, biri fors bo‘lg‘onig‘a doir ikki rivoyat mavjuddir. Faqat o‘zining siyoqi turklik tomonig‘a og‘irlig‘ini ko‘rsatadir.

Fors devonining muqaddimasida shunday deydir: «Gohi ba ash’ori arabiy pardoxtam va fusahoi arabro bafununi tozi filjumla mahzuz soxtam va on bar man oson bud, ziro zaboni mubohisi ilmiy man bud va gohi dar maydoni turkiy samandi tabiat davondam va zarifoni turkro bilatoyifi guftori turkiyi tamattu rasondam, on niz tashvisham nadod, chun ba saliqai asliy man muvofiq aftod. Gohi barishtai iborati forsi guhar kashidam va az on shoxsor mevai komi gul chidam (Ba’zan arabiy she’rlarga qo‘l urdim va arab fusaholarini ajamlarga tanishtirdim. Bu menga oson edi. Zero, bu mening ilmiy tilim edi. Goho turkiy maydonda tab’im otini yeldirdim va turk zariflarini (tilni nozik sezuvchilar, tushunuvchilarini) turkiygo‘ylik latoyiflari bilan (tamatgu) qoyil qildim. Bu ham menga tashvish keltirmadi. Zero, mening aslimga muvofiq tushdi. Goho forsiy ibratlar ipiga gavhar terdim va shoxidan ko‘nglim tilagi mevasini terdim)».

Turkchaning asli sateqasiga to‘g‘ri kelganini aytadirkim, ona tilining turkcha ekanini bildiradir. Forscha haqida «az on shoxsor mevai komi gul chidam» — ul buyuk shoxdan ko‘ngil tilagi mevasini terdim deydirki, fors tilining nozukligi va dilbarlikiga ishorat qiladir va o‘zining undan zavq olg‘onini bildirmak istaydir.

Asri ikki buyuk islom davlatining chorishmasi va ikki islom mazhabining — shia va sunniyning bir-biroviga hujumining eng keskin davridir. Islom ulamo va fuzalosi ikki jabhaga bo‘lingan, ikki tarz tafakkur vositasi-la ikki tarz siyosatga olat bo‘lg‘on, bu ikki davlat tevarakig‘a yig‘ilg‘onlar olim bo‘lsalar bir-birovlariga ilmiy hujumlarda, shoir bo‘lsalar hajviyalar bilan munozaada edilar.

O’rta asr islom madaniyati davridan ikki yuz yilcha keyin u madaniyatning yuksalgan shoxqa (eng baland tog‘ tepasi)larining kulagalari holo davom etgan bir davr edi. 5 va 6-nchi asri hijriy islom ilmining ikkinchi martaba qo‘zg‘olg‘on va yangi ruh, yangi jon bilan maydong‘a otilg‘on asri edi. Eng buyuk islom hakim va olimlarining har jihatdan yagonalik tug‘ini ko‘targan vaqtlari shu asrga to‘g‘ri keladir.

Bir yoqdan arabning Maarriy kabi shoirlari asarlarining eng tarqalg‘on vaqti, ikkinchi jihatdan fors she’rining eng yoruq, yuzining nihoyat xafif, ikki asrlik bir parda bilan o‘ratulgan bo‘lsa ham hali bahorning xazondan uzoq bo‘lg‘on chog‘i; uchunchi va eng muhimi turk yozma adabiyotining Sharqda Navoiy, Lutfiy, G’arbda Ahmad va Oshiq Posholar davriga voris bo‘lg‘on turkda Fuzuliy, forsda muhtasham Koshiy asri edi.

Fuzuliyning tug‘ilg‘on joyi Iroq uch buyuk: arab, fors, turk til va adabiyotining uchrashqon maydoni edi.
Bag‘dod islom markazi bo‘lish e’tibori bilan Abbos xalifalari zamonidan beri arab, fors, turkning umumiy mushtarak markazi holiga kirgan edi.

Fuzuliyning asli Bag‘dodning Kufriy qasabasi jivorida yashayturg‘on turklarning Bot otliq ashiratidan ekani aytiladir.

Fuzuliyning asli Bag‘dodning Kufriy qasabasi jivorida yashayturg‘on turklarning Bot otliq ashiratidan ekani aytiladir. Shu hol va shu mavqeda o‘sgan Fuzuliyning qanday tarzi tafakkurga mansub va qanday ruhda bir shoir bo‘lishini belgilash ko‘b qiyin emas. Otasi ham zamonaning olim — muftiylaridan biri va ustodi Jabibiy zamonining shoirlaridan biri bo‘lg‘oni ma’lumdir. Ustodi ham bir turk shoiridir. Fuzuliyning uning g‘azallariga muxammas bog‘lag‘oni ma’lumdir.

Bu uning taxmislaridandir:

To junun raxtin kiyub dutdim fano mulkin vatan,
Ahli tajridim qabul etmam qabou pirahan,
Har qabou pirahan kiysam misoli g‘unchaban,
«Gar saning-chun qilmasam chok, ey buti nozuk badan»,
«Go‘rim o‘lsun ul qabo, egnimda pirahan kafan».

Shu taxmisda ham ko‘rilgani kabi, Fuzuliy tasavvuf ruhi bilan anchagina sug‘orilg‘on bir shaxsiyatdir. Bu tabiiydir. Chunki undan ilgari kelgan fikriy jarayon din edi. Va uning javhari bo‘lg‘on islomiy tasavvuf uning ruhi edi.

Forsdan o‘qug‘on shoirlari va eng yaxshi ko‘rganlari dostonchi bo‘lish e’tibori ila Nizomiy, g‘azalsaro bo‘lish e’tibori-la Hofiz bo‘lishi tabiiy edi. Nizomiyni «Xamsa»sida ustod deb xitob qiladir:

Billohki, na xush deyub Nizomiy,
Bu bobda xatm edub kalomi.

Asbobi suxan nishotu noz ast,
Zin har du suxan bahonasoz ast.

Maydoni suxan firox boyad,
To tab’ dar o‘ hunar namoyad.

Dar garmiyi regu saxtiyi kuh,
To chand suxan ravad baanduh.

Bir ishki qilur shikoyat ustod,
Shogirda o‘lur rujui bedod.

Forsiyning eng buyuk g‘azal shoiri Hofizdir. Fuzuliyning tabiati bu ikki shoirdan mutaassir bo‘lgondir va bularning maslaki bo‘lgon tasavvufni shu e’tibor ila o‘zlashtirgandir.

Tasavvufda Fuzuliyning ancha rusuxi bor. Bu to‘gridagi ma’lumotini tafsir va hadis o‘qush bilan ortdirdi. Buning ustiga u zotan dardli va oshiq bir yurak sohibi bo‘lg‘onidan, bu ishqning ruhi unga uyg‘un keldi. Va ilmning quruqligi unga hech narsa bermadi, barcha mutasavvuflar bilan birga madrasaga qarshi shu so‘zlarni yozdi:

Ilm kasbi-la poyai rif’at,
Orzuyi mahol emish onjoq,

Ishq emish har na vorsa olamda,
Ilm bir qiylu qol emish onjoq.

Va tasavvufning eng so‘ngi bo‘lg‘on fano martabasi uning suygani edi.

Eyki, ahli ishqa so‘ylarsan malomat tarkin et,
So‘ylakim, mumkinmidir tag‘yiri taqdiri Xudo?!

Ishq kilki chekdi xati harf vujudi oshiqa,
Kim o‘la sobit haq isbotinda nafyi moado.

Ey Fuzuliy, intihosiz zavq bo‘lding ishqdan,
Bo‘yladir har ishq Haq odi-la qilsang ibtido.

Fuzuliyning dindorlig‘i va shar’ yo‘li bilan borish tamannosi va bundan maqsad «rizoyi Xudo» ekanini shu g‘azal ochiq ko‘rsatadir:

Yo Rab, hamisha lutfingi qil rahnamo bango,
 Gustarma ul tariyqki, yetmas sango, bango.

Qat’ ayla oshnolig‘im undanki, g‘ayrdir,
Onjoq o‘z oshnolaring et oshno bango.

Bir yerda sobit et qadami e’tiborimi
Kim rahbari shariat o‘la muqtado bango.

Ban bilmazam bango kerakin, san hakimsan,
Man’ ayla, verma har na kerakmaz sango bango.

Uldir bango murodki, uldir sango murod,
Hoshoki sandin o‘zga avvalo muddao bango.

Hibsi havoda qo‘yma Fuzuliysifat asir,
Yo Rab, hidoyat ayla tariqi fano bango.

Yaratilish to‘g‘risida fikri mutasavvuflarning vahdatlaridan boshqa narsa emas edi:

Haqqoki, hamin vujud birdir,
Bir zota vujud munhasirdir.

Aksidir oning vujudi ag‘yor,
Ma’nida yo‘q e’tibor ila vor, —

der edi. Va o‘zini yetishtirgan asarlarining mayuumai fikrnyasiga mansubligin ko‘rsatar edi.

Fuzuliy din, tasavvufdan boshqa ilmlar bilan ham shug‘ullandi, hikmatga, tibga keng bir yo‘sunda voqif edi. Tibga oid «Chor unsur» otli bir asari bordir. Arabcha yaxshi bilar edi. Qasidalari arablar orasida taqdirlar ila o‘qulur edi. Forsiyda ham bir devoni, bir necha qasida va masnaviyoti bordir. Faqat bular turkchasi qadar samimiy, san’atkorona va go‘zal emasdir. Buda Fuzuliyning aslan turkligiga kuchli bir dalil bo‘la olur.

Fuzuliy turk she’rida, forsiyda Hofiz qadar lirik-rubobiydir. Turkda Fuzuliy kabi dardli va o‘tli bir shoir yo‘qdir. Fors va turkda dostonchililardan ikki kishi bordir — Nizomiy va Fuzuliy. Nizomiy haqiqatan nozik, zarif, san’atkor va olim bir shoirdir. Fuzuliy uiing shogirdidir, faqat bu ko‘b dardli, o‘tli bir oshiqdir.

Fuzuliy o‘zining e’tiroficha, avvalda qasida aytishga rag‘bat etgan, so‘ngra doston va g‘azalchilikka kirishgan va shu ikkoviga haqiqatan muvaffaq bo‘lg‘ondir. «Mister Gip»lar qadar jasorat sohibi bo‘lolmasaq ham, fors va turk dostonchilik olamida Nizomiydan so‘ng birinchi o‘riini Fuzuliyga berishdan tortinmaymiz. Fuzuliy bu o‘ringa haqiqatan loyiqdir. «Mister Gip»ning:  «Sharqning sharq bo‘lg‘onidan beri yetishdirgan shoirlari orasida eng samimiy va eng hassosi Fuzuliydir» (Ozarboyjon adabiyot jamiyati tomonidan chiqorilg‘on «Fuzuliy» majmuasi; Bakir Cho‘bonzoda maqolasi, sahifa 97), degan hukmini bir oz mubolag‘ali hisob qilamiz. Fuzuliyga Nizomiydan keyin birinchi o‘rin berish eng muvofiq va eng sharafli bir o‘rin berishdir. Chunki Nizomiyga ergashib bu kungacha yuzlarcha shoir doston aytgandir, lekin bulardan yolg‘iz Fuzuliy muvaffaqbo‘la olg‘ondirkim, buning oson bo‘lmag‘oni shundan ham ma’lumdir.

Sharqning sharq bo‘lg‘onidan beri yetishdirgan shoirlari orasida eng samimiy va eng hassosi Fuzuliydir

Shoirlig‘ini ko‘rsatmak uchun bir g‘azali va «Layli-Majnun»dan bir parcha taqdim qilamiz:

Manimtak hech kim zoru parishon o‘lmasun, yo Rab,
Asiri dardi ishqu dog‘i hijron o‘lmasun, yo Rab.

Damodam javrlardur chekdikim berahm butlardan,
Bu kofirlar asiri bir musulmon o‘lmasun, yo Rab.

Ko‘rub andeshai qatlimda ul mohi budir dardim—
Ki, ul andishadin ul mah pushaymon o‘lmasun, yo Rab.

Chiqarmoq istasa tandin chekub paykonin ul sarving,
Chiqon o‘lsun dili majrahu paykon o‘lmasun, yo Rab.

Jafou javr ila mo‘‘tadim unlarsiz no‘lur holim,
Jafosina haddu javrina poyon o‘lmasun, yo Rab.

Demankim, adli yo‘q yo zulmi cho‘q, har hol ila o‘lsa,
Ko‘ngil taxtina undan o‘zga sulton o‘lmasun, yo Rab.

Fuzuliy bo‘ldi ganji ofiyat mayxona kunjinda,
Muborak mulkdir ul, mulki vayron o‘lmasun, yo Rab.

* * *

Falak ayirdi bani javr ila jononimdan,
Hazar etmazmi ajab, nolau afg‘onimdan.

O’da yondirsam agar shu’la ila naflarni,
Na batar otashi ohi dili so‘zonimdan.

G’ami pinhon bani o‘ldirdi, bu ham bir g‘amkim,
Gulruhim o‘lmadi ogah g‘ami pinhonimdan.

Oh edi hamnafasim, ohki ul ham oxir
Chiqdi igroh qilub kulbai ahzonimdan.

Ban na hojatki qilam dog‘i nihonim sharhin,
Oqibat zohir o‘lur choki giribonimdan.

Haq bilur, yor dagil jonu dilimdan g‘oib,
No‘la gar g‘oyib esa diydai giryonimdan.

Jon agar chiqsa tanimdin asari mehr ila,
Asari mehrini sonmongki, chiqar jonimdan.

Lutf edubsan magar, ey bod, bukundan bo‘yla,
Verasan bir xabar ul sarvi xiromonimdan.

Ey Fuzuliy, g‘ami hajr ila parishondir hol,
Kimsa ogoh dagil holi parishonimdan.

Masnaviysidan parcha:

Soqiy, karam ayla, jom gezdir,
Durma, qadahi mudom gezdir.

Davrona cho‘q e’tibor qilma,
Gezdir qadahi, qaror qilma.

To‘k olub ala kumush sarohi,
Zar sog‘ara ruhbaxsh rohi.

Sarf ayla rioyatimda altof,
Tanholig‘imi go‘r, ayla insof.

Shug‘lim bu bisot ichra cho‘qdir,
Sandin o‘zga madadchi yo‘qdir.

Hamdamligim ila or qilma,
Bandan nafrat shior qilma,

Gar bilmaz esangki, ban na zotam,
Na zulmati chashmai hayotam.

Fayzi hunarim sharobidan so‘r,
So‘zi jigarim kabobidan so‘r.

Tutsang alini bani faqiring,
Haq o‘la hamisha dastgiring.

Man shoiri Musoviy kalomam,
Sohirlara mo‘jazi tamomam.

Ban sohiri Bobliyi najodam,
Horuna bu ishda ustodam.

So‘z darkina sarf edub farosat,
Amlokina bo‘lmisham rayosat.

Gah tarza qasida aylaram soz,
Shahbozim o‘lur balandparvoz.

Gah da’ba g‘azal o‘lur shiorim,
Ul da’ba ravon verar qarorim.

Gah masnaviya o‘lub havasnok,
Ul bahrdan istadim duri nok.

Har dildaki vor axdi rozim,
Majmui fununa ishqbozam.

Purkorgaram hazor pesha,
Jonlar chekub istaram hamesha.

Do‘konim o‘la rivoji bozor,
Har istadigin bo‘la xaridor.

Soqiy, na edi bu jomi kulgun
Kim ayladi holimi digargun.

Sarmast o‘lubam so‘zim habodir,
Har lofki aylaram xatodir.

Ta’siri solib dimog‘a tashvir,
Tashviri mizojim etdi tag‘yir.

Man qandanu lofi lutfi guftor,
Kim, so‘z demaga o‘lam sazovor.

O’lsaydi banam so‘zimda bir hol,
Albatta o‘lurdim ahli iqbol.

Soqiy, tut alimki, xasta holam,
G’am rahguzarinda poymolam.

Sansan mani mubtaloya g‘amxor,
Sandan o‘zga daxi kimim vor?!

Mushgul isha dushmisham, madad qil,
May harzi ila balomi rad qil.

Hal aylaya go‘r bu mushkiloti —
Kim, etma qulingdan iltifoti.

Asarlari

Ilmi kalomga oid «Matla’ ul-e’tiqod», «Hadisi arbaiyn» tarjimasi, arabiy, forsiy va turkiy uch devoni. «Haqiqat us-suado», «Bang va Boda» (Ismoil Hikmat «Bang va Boda»ni 14 yasharliqda yozilg‘on deydirki (Ozarboyjon adabiyot jamiyati tomonidan chiqarilg‘on «Fuzuliy», Ismoil Hikmat maqolasi), bunga dalil o‘laroq Shoh Ismoilga taqdim qilg‘onlig‘ini va uning esa 914 da Bag‘dodni fath etganini ko‘rsatadir. Lokin bu dalil bo‘la olmaydir. Shoh Ismoilga taqdim qilmoq bilan 14 yasharliqda yozilish lozim kelmaydir. Avvalo, Shoh Ismoil 914 dan 940 gacha Bag‘dodda turgondir. Ikkinchidan, «Bang va Boda»nikg mundarijasi va uslubi 14 yashar bir bola kuchidan ko‘b yuqori turadir. Bizcha, uning yozilishi 914 bilan 940 orasidadir), «Layli va Majnun», «Chor unsur» (Sihhat va maraz risolasi), «Layli-Majnun» yozilish tarixi 942 hijriydirki, agar tavalludi 900 bo‘lsa, uni 42 yoshligida yozg‘on bo‘ladir.

Fuzuliyning Turkistonga ta’siri

G’arb turkchasining eng buyuk ustodi Fuzuliy Turkistonning chig‘atoy shoirlari ustiga ham kuchli ta’sir ijro qilg‘ondir.

Fuzuliy maktablarimizda buguncha o‘qulaturg‘on ma’ruf kitoblardan biridir. Fuzuliyning Turkistonda tarqalishidan so‘ng bizda g‘arb turkchasining ta’siri kuchaydi va ikki lahja bilan yozatirg‘on shoirlar ko‘runa boshladi. Hatto aytish mumkinki, Fuzuliy bilan birga bizda ikkinchi bir lahja ham tug‘di. Chunki chig‘atoy tili soyasida yashab turub ham xolis «g‘arb turkchasi» bilan devonlar to‘ldurg‘on shoirlar kam emasdir. Hatto ilova qilish mumkinki, xolis chig‘atoycha yozg‘on hech bir shoir yo‘qki, Fuzuliy yo‘lida ham ba’zi parchalar yozmag‘on yoki unga tatabbu qilmag‘on bo‘lsun.

Namuna uchun Fuzuliyga tatabbu qilg‘on shoirlardan ba’zilarining she’rlaridan ko‘rsatamiz:

Umarxonning Fuzuliyga ko‘b muxammaslari bordir:

Balo dashtida g‘am tog‘i meningdek zor o‘landan so‘r,
Muhabbat ramzini Majnun kibi afgor o‘landan so‘r.
Mazoqi la’li nobin ishq aro xummor o‘landan so‘r,
Shifoyi vasli qadrin hajr ila bemor o‘landan so‘r,
Zuloli zavq shavqin tashnai didor o‘landan so‘r.

Bu yo‘lda yozilmish bir musaddasdir:

Go‘zimda ashki gulgun qon kabi choki jigardandir,
Bu mehnat donasi naxli dili kulfat samardandir.
Azal sarmoyasindin, hosilim sudu zarardandir,
Dagil bu shomi kulfat toli’i zulmat asarindandir,
Na sandandir, na bandandir, na charxi kinavardandir,
Bu dardisar xummori nash’ai jomi qadardandir.

Muhsinning bu g‘azali ham shu yo‘lda yozilg‘onlardandir:

Kuyub o‘ldug‘im bani sham’tak o‘shal oftob jamoladir,
Na qamar, na mehru na sarvgul, na suman, na badr, hiloladir,
Bani sho‘ri ishqi jununosar hama g‘amdin ayladi bexabar,
Na xayol moyili karrufar, na fasis johi jaloladir.

Bu Xotifning taxmisidir:

Verdi Xotif oh urib boda aloyiq xirmanin,
Sarvdek oromgoh etdi tajarrud gulshanin,
Pora aylab, bo‘ynida ozodalik pirohanin,
Bir-bir ofoq ilgidin chekmish taalluq domanin,
To Fuzuliy xastaya vasling tammanodir saning.

Bu Rizoyining bir g‘azalidir:

Qaro zulfing kibi yo‘qdir qarorim, yo Rasululloh,
Parishondir banim har lahza korim, yo Rasululloh.
Rahi ishqingda orom aylamazdim bir qadam, billoh,
Dagil alda zimomi ixtiyorim, yo Rasululloh.

Bulardan boshqa Fuzuliy tili ila she’r aytgan shoirlar ham ko‘pdir. Bularning eng mashhuri Umarxonning o‘g‘li Muhammad Alixondirkim, she’rlarini Fuzuliynikidan ayirish qiyindir:

Ohkim, do‘kdi falak qonimni mujgonimdan,
Qilmadi bok damodam do‘kuvni qonimdan.

Mavji to‘fon balo boshima do‘ndirdi falak,
To judo etdi hazin jonimi jononimdan.

Ko‘nglimi seli balo birla xarob etdi sipehr,
Bo‘lur obod g‘ubor dili vayronimdan.

Kechalar g‘uncha kabi ko‘nglumy qon yig‘ladug‘i,
Subhlar zohir o‘lur choki giribonimdan.

Ohkim, hajr tuni qochti dilim hasratidan,
Soya ham ko‘chdi firoqing kechasi yonimdan.

Ey ko‘ngil, sonmaki zoyil o‘la oshuftalig‘im,
Jam qil xotiringi holi parishonimdan.

Subhlar didai giryonima rahm ayla, sabo,
Bir xabar ver bango ul g‘unchai xandonimdan.

Xon kibi mohvashim sham’i ruxin yod edaram,
Yonajakdir falak ohi dili so‘zonimdan.

Fano ham turkchada Fuzuliy yo‘lida she’r aytkanlardandir.

So‘ng davrda bu yo‘lda aytkanlardan muosirimiz Ajziydirkim, bir devonchasi va birda «Mir’oti ibrat» otli masnaviyoti bordur. Uning bir muxammasini ko‘raylik:

1

Yo Rab, eshit bu xasta dilimning navosini,
Kim sandin o‘zga chora edar muddoasini,
Toki chekayim zamonayi bor jafosini,
Har dam otar nishonima tiri balosini,
Maydoni jahla surdi nifoq ajdahosini.

2

Subhi qiyomat o‘ldi, biz uyqudayiz hanuz,
Go‘z ochdi har jamoa biz osudayiz hanuz,
Xabtu nuhus nakbata oludayiz hanuz,
Ag‘yor zeri poyina farsudayiz hanuz,
Kim soddi bizni bu yera topsin jazosini.

3

Millat evini yihdi falokat edib xarob,
Mavjin talotum etdi bugun bahri inqilob,
Bizdan arusi aql yuzina chekub niqob,
Yo Rab, qachon duchorimiz o‘lg‘ay rahi savob,
Daf et, ilohiy, rohi xato rahnomasini.

Fuzuliy tilining bukunkisi, ya’ni usmonlicha ila shoirimiz Cho‘lpon ham ba’zan chiroylik parchalar yozadir. Bu odam eski shoirlarimiz kabi Fuzuliy ta’siri bilan emas, bukunki Turkiya adabiyoti ta’siri ostida «g‘arb turkchasi» bilan yozadir. Bu parchasi u yo‘lda yozilg‘onlardandir:

Ilk avval go‘zimi ishq ila ochdim,
Ishqning maydonina qonimi sochdim,

Ishqsiz o‘lkalardan u onda qochdim,
Na zamon bog‘ladim zunnori ishqi.

Jannat banim ichun quru sahrodir,
Ishqing sahrosikim, bango ma’vodir.

Aksini san bango na qadar qondir,
Qonmam chunki, bo‘ldim gulzori ishqi.

So‘ylarkan dillarim na yomon so‘zlar?!
Yozarkan qalamim na hazin og‘lar?!

Soda dil bunlardan na ma’ni onglar?
Bilmaz kuj o‘ldug‘in izhori ishqi!

Eng so‘ngida shuni aytishga to‘g‘ri keladirki, g‘arb turkchasi ham bizga yot kelmaydir. Fuzuliy uni o‘zimizniki qilib yuborg‘ondir. Fuzuliy bizda Navoiydan ko‘b o‘qulmasa, Navoiydan kam ham o‘qulmaydir.

Navoiy asrida chig‘atoycha g‘arb turklari ustiga ko‘b ta’sir qoldirg‘on edi. Ahmad va Oshiq Posholar va hatto Fuzuliyga ham Navoiyning ta’siri kuchlidir. Faqat Fuzuliydan so‘ng g‘arb turkchasi sharq turkchasiga ta’sirini kuchaytirdi va bukun usmonli lahjasining takomuli bilan bu ta’sir yana ko‘paydi va bu hol bundan buyon ham davom etsa va kun sayin kuchaysa kerak. Chunki Turkiya tili asri madaniy til holiga kirgandir va biz hozir ham undan mutaassirmiz va istiqbolda bizning madaniy harakatimiz kuchaygan sari g‘arb turkchasi bilan robitamiz kuchayadir.

__________
Adabiyotshunosning «Fuzuliy Bag‘dodiy (Yubiley munosabati-la)» nomli maqolasi «Maorif va o‘qitg‘uvchi» jurnalining 1925 yil 4-sonida V.M. imzosi bilan bosilib chiqqan.

VADUD MAHMUD HAQIDA
Sirojiddin Ahmad

O‘tgan asr o‘zbek adabiy va teatr tanqidchiligida sezilarli iz qoldirgan siymolardan biri samarqandlik shoir va munaqqid, tojik tili grammatikasi muallifi Vadud Mahmuddir  (1898-1976; ayrim manbalarda 1897. Chalkashlik hijriy yilni milodiy yilga o‘tkazishdan paydo bo‘lgan. Vafot etgan yili aslida 1975 yilning aprelida. XDK izohi).  U o‘z davrida sho‘ro mafkurachilari va komfirqa tomonidan keskin ta’qib qilindi, madaniyatchilar qurultoyida Cho‘lpon, Fitrat, Elbek va boshqalar qatori ma’naviy kaltaklandi, quvildi.

Vadud Mahmud o‘zbek adabiyotiga ko‘pgina zamondosh va tengdoshlari qatori madrasa ilmi bilan kirib keldi. Uning badiiy-estetik qarashlari xususiy mutolaasining kuchliligi tufayli o‘ziga xos tarzda shakllangan edi. Keyinchalik turk hamda rus adabiyoti va adabiyotshunosligi bilan kengroq tanishuvi natijasida dunyoqarashi yanada kengaydi. Mahmudxo‘ja Behbudiy, Mardonqul Shomuhamedov yangi ijtimoiy hayot bilan tanishtirgan bo‘lsalar, Fitrat uni ma’rifat, madaniyat va adabiyotning mutlaqo yangi olamiga olib kirdi…

Vadud Mahmud Samarqand viloyati Yuqori Darg‘om tumanining Toyloq qishlog‘ida Mahmud Pirmuhamedov va Anvara Pirmuhamedova oilasida tug‘ilgan. Yetti yoshida otadan yetim qolgach, onasining Rajabamin qishlog‘idagi hovlisiga ko‘chib boradilar. O‘z so‘ziga qaraganda, ularning 12 tanob yeri, bir sigir va ikki bosh qo‘yi hamda bog‘i bo‘lib, singlisi Sabohat, jiyani Munira va Hamid uning qaramog‘ida yashaganlar. U Rajabamindagi muallim Abduqodir Shakuriyning maktabida, uning rafiqasi Roziya otin va shaxsan Shakuriyning o‘zidan ta’lim oladi. 1912-1913 yillari ustozi Shakuriy Istanbulga borib, maktab ishlari bilan tanishib qaytadi. Ustozi Turkiyadan keltirgan adabiyotlarni o‘qib, turk nasr va nazmidagi yangiliklar bilan oshno bo‘ladi. «Shakuriy turk-tatar mafkurasini juda hurmat qilib, ularning mafkurasi ta’sirida edi. Ularning fanini ilg‘or hisoblar edi», deydi V.Mahmud. U qozi Haydarbek Abusaidovdan ham saboq oladi. Chamasi, 1915-1916 yillari Shahrisabzda o‘qituvchilik qilayotgan Fitrat Shakuriy bilan fikrlashgani keladi va yosh Vadud bilan tanishadi. Buxoro va Samarqand yoshlari orasida ancha mashhur bo‘lgan Abdurauf Fitrat va muallim Ismoil Sadriy bilan birodar tutinishi natijasida ulardan shoir Muhammadaminbek Yurdaqul she’rlari va ismi noma’lum adibning «Buyuk Turon» romanini olib o‘qib chiqadi. «Biz Muhammadaminbek she’rlarini qo‘shiq qilib aytar edik», deydi Vadud Mahmud ko‘rsatmalaridan birida. Shu davrda Abduqodir Karimov, Akobir Shomansurov kabi ma’rifat fidoyilari bilan do‘stlashadi. Bu ijtimoiy-adabiy muhit Vadud Mahmudning tafakkuriga ta’sir ko‘rsatmay qolmadi. 1917 yil kuz faslida Fitrat bir necha Samarqand va Buxoro yoshlari qatori uni Ufaga olib borib, Madrasai Oliyaga joylashtiradi. O‘zi ham o‘sha yerda 20-30 kun turib, ishni pishitib qaytadi. Mahmudiy 1918 yil bahor faslida tahsilni tugatib, maxsus hujjat bilan Toshkent­ga keladi, so‘ng Samarqandga qaytadi. Yoz oyigacha pedagogika kursida o‘qiydi. 1919-1925 yillari o‘qituvchilik qiladi. Ammo bu orada Buxnerning «Modda va quvvat» asari bilan tanishadi hamda ashaddiy materialistga aylanadi. 1919-1921 yillari komfirqaga kiradi va Samarqand shahar maorif bo‘limiga mudir etib tayinlanadi. Taxminan, 1922 yili Jizzax shahar maorif bo‘limi mudiri vazifasiga o‘tkaziladi. 1923 yili Toshkentga kelib, O‘rta Osiyo davlat universitetining iqtisod fakultetida o‘qiydi. Oradan ko‘p o‘tmay Samarqand pedagogika institutiga mudir bo‘ladi, ammo kimlargadir fe’li yoqmay qolgani uchun yana Samarqand maorif boshqarmasiga mudir etib o‘tkaziladi.

Vadud Mahmud 1930 yil 18 avgustda bergan ko‘rsatmasida shunday deydi: «Ta’kidlashim kerakki, inqilob vaqtida mening mafkuram bir necha marta o‘zgardi. Bolalik va o‘smirlik paytimda diniy ruhda tarbiyalandim. 1917 yili «Modda va quvvat» bilan tanishib, din bilan aloqamni uzdim… Asta-sekin o‘zim sezmagan holda Qur’on o‘qish bilan shug‘ullanib, ayrim sura-oyatlarning qiroati vaqtida yig‘laydigan bo‘ldim, shunday qilib, boshimda sallayu, yana dindor odam bo‘lib qoldim».

Abdurauf Fitrat 1919-1920 yillari Toshkentda yashagani, «Chig‘atoy gurungi» uyushmasini rasmiy tashkil etib, «Tong» jurnalini nashr ettirgani ko‘pchilikka ma’lum. Ana shu paytda u Vadud Mahmudni Cho‘lpon, Elbek, Botu bilan tanishtiradi. Ular chin do‘st, ayniqsa, Cho‘lpon bilan ijodiy masalada o‘zaro maslahatlashadigan maslakdoshlarga aylanadilar. (U Samarqandga qaytgach, «Chig‘atoy gurungi»ning bo‘lagini tashkil etadi.) Vadud Mahmud Toshkentdalik kezlari Fitrat va Cho‘lpon yordamida Munavvar qori Abdurashidxonov, Obidjon Mahmudov, Nabi Rasulov, Tolibjon Musaboev, Salimxon Tillaxonov, Laziz Azizzoda, Husaynxon Niyoziy, Saidalixo‘ja Usmonxo‘jaev, Eshonxo‘ja Xoniy, Shohid Eson, Tangriqul Maqsudiy kabi vatanparvar ziyolilar bilan tanishadi. Buxoro inqilobidan so‘ng Fitrat taklifi bilan Buxoroga borib, maorif sohasida faoliyat olib boradi. Buxorodan yana Samarqandga qaytib, maorif bosh­qarmasida ishlashni davom ettiradi. Ammo allakimlarningdir ta’siri bilan 1923 yili vazifasidan nohaq chetlashtiriladi. Bu haqda Abdulhamid Sulaymon-Cho‘lpon «Turkiston» gazetasida norozilik bildiradi. U shu yili firqadan o‘z ixtiyori bilan chiqadi. 1925 yili Moskvaga borib, Adabiyot va san’at institutiga o‘qishga kiradi. 1930 yil 22 avgust ko‘rsatmalarida xotirlashicha, Moskvadalik paytida Muhiddinqori Yoqubov, Abdul­hay Tojiev, Shokir Sulaymon, Botu, Vosil Muhammadiev, Ishoq qori Karimov bilan uchrashib turadi.

Xullas, Vadud Mahmudning Moskvadagi hayoti ajib tarzda kechdi: ilmga chanqoq bo‘lgani uchun Turkiya elchixonasi bilan aloqa o‘rnatib, elchixonadan 12ta turk adabiyotiga oid kitob oladi, «Hokimi milliya» gazetasi bilan kutubxonalar orqali tanishib boradi, Sharq xalqlari nashriyotida direktor bo‘lib ishlayotgan Nazir To‘raqulov yordamida turkcha kitoblarni mutolaa qiladi, Umar Xayyom bilan tanishadi.

U yerdan 1926 yili Samarqandga keladi. Bu yerdagi ishlarini bitirib yana o‘qishga qaytmoqchi bo‘lganda, maorif komissari D.Rizaevning topshirig‘i bilan «Maorif va o‘qitg‘uvchi» jurnalida mas’ul kotib lavozimida faoliyat olib boradi. Ammo oradan bir yarim yil o‘tgach, mafkuraga to‘g‘ri kelmaydigan maqolalar e’lon qilding, degan bahona bilan ishdan chetlashtiriladi.

1928 yildan matbuot va maorif ishlaridan chetlashib, davlat nashriyoti va turli tashkilotlarda tarjimonlik bilan kun kechiradi. Ammo uning adabiy-badiiy quvvatini sezgan Cho‘lponga o‘xshagan do‘st va zamondoshlari uni ko‘proq badiiy ijod bilan shug‘ullanishga yo‘naltirishga harakat qiladilar.

Vadud Mahmud1919-1930 yillari Turkiston, Buxoro matbuotida faol ishtirok etadi. Cho‘lpon, Fitrat ijodi haqida maqola-taqrizlar yozadi. O‘zbek shoirlari, xususan, Cho‘lpon va Fitrat ijodi haqida Abdurahmon Sa’diy bilan «Turkiston» va «Zarafshon» gazetalari sahifalarida bahs olib boradi. Sevimli adib do‘stlari faoliyati haqida hali kuch olmagan bolshavoycha dunyoqarash nuqtai nazaridan emas, balki insonni kamolotga, go‘zallik manzillariga chorlash nuqtai nazaridan fikr yuritadi. Chig‘anoq ichiga yashiringan dur singari so‘z og‘ushidagi o‘tkir va teran ma’nolar, parvozlantiruvchi, qalblarni porlatuvchi suluv timsollar, ramzlar, tashbehlar xususida fikr yuritadi. 1925-1928 yillari «Maorif va o‘qitg‘uvchi» jurnali, «Qizil bayroq», «Turkiston» gazetalarida bosilgan Fitrat, Cho‘lpon, Siddiqiy-Ajziyga bag‘ishlangan maqolalari, xususan, Cho‘lponning «Buloqlar» to‘plami, Fitratning «Chin sevish» va «Hind ixtilolchilari» piesalariga bag‘ishlangan maqolalari fikrimizga dalil bo‘la oladi. O‘sha davrda unga «Qizil qalam» uyushmasida Cho‘lpon ijodi haqida ma’ruza qilish topshiriladi. Vadud Mahmud o‘z ma’ruzasida Cho‘lponni tanqid etishga emas, balki uning ijodi badiiy xususiyatlarini kashf etishga intiladi. Shoir Oltoy va qalamkash Nosir Saidning 1930 yil 8-12 avgustda bergan ko‘rsatmalariga qaraganda, Vadud Mahmud 1925 yilgi ma’ruzasini avval mumtoz shoirlar ijodini targ‘ib qilishdan boshlagan. Boshqalarning eslashicha, u Mashrab ijodini Cho‘lpon ijodi bilan chog‘ishtirgan.

Uning o‘zi 1930 yil 23 avgustdagi ko‘rsatmasida: «Menga Cho‘lpon haqida ma’ruza qilishni topshirishdi, men Cho‘lpon she’rlarining Mashrab she’rlariga o‘xshash tomonlarini muqoyasa qilganimda, sho‘ro ziyolilari dinni targ‘ib etmoqdasan, deb ayblashdi. Men buni ataylab qilganim yo‘q edi…», deydi. Shundan keyin uni adabiy jarayonga jalb etishmaydi. 1927 yil oktyabr oyida o‘tgan O‘zbekiston madaniyat xodimlari qurultoyida Cho‘lpon bilan barobar unga ham qattiq hujum uyushtiriladi, javob berishi uchun imkoniyat berilmaydi va sho‘ro xunveybinlari uni qurultoydan haydab chiqaradilar. Ana shu voqeadan keyin hamma narsadan hafsalasi pir bo‘ladi…

V.Mahmudning faoliyatini zimdan kuzatib yurgan siyosiy boshqarma xodimlari 1930 yil 17 avgust kuni uning uyida tintuv o‘tkazib, qamoqqa oladilar. Unga «millatchilik, aksilinqilobiy tashkilot faoliyati haqida davlat tashkilotlariga xabar bermaganlik, bahoizm bilan shug‘ullanganlikda» ayb qo‘yadilar. OGPU hay’ati qoshidagi maxsus kengash 1931 yil 3 oktyabrda uch yil mehnat tuzatish lagerlarida va qo‘shimcha ravishda yana uch yil mobaynida Qozog‘istonda ishlashga majbur qiladi. U uch yil Toshkentda hibsda bo‘lgach, Olmaotaga surgun qilinadi. 1936 yil oxiri — 1937 yil boshlarida surgundan qaytib keladi. Lekin oradan yil o‘tmay, 1937 yil 18 avgustda «Milliy ittihod»ning faol a’zosi, o‘tmishda aksilinqilobiy, millatchilik tashviqoti olib borganlik, mashhur millatchi Ismoil Sadriy bilan aloqadorlikda» ayblanadi va 10 yilga Arxangelsk viloyatidagi Kargopol tutqungohiga surgun qilinadi. 1944 yili mazkur tutqungohda u mahbuslar orasida bahoizmni targ‘ib qildi, degan ayb bilan yana 10 yilga hukm qilinadi va muddatni 1959 yili tugatib, Samarqandga qaytib keladi.

Chaqimchilar Fitrat, Cho‘lpon Toshkent va Samarqandda yashagan paytlari doim ularning uyida yozuvchilar, san’atkorlar, o‘qituvchilar va talabalar bo‘lganini, bahor, yoz, kuz faslida o‘tkaziladigan bu allaqanday tashkilot yig‘inida Vadud Mahmud ham ishtirok etganini ta’kidlaydilar. Ammo Vadud Mahmud 1930-1931 yillari o‘tkazilgan barcha tergov jarayonlarida o‘zining maxfiy tashkilot a’zosi bo‘lmaganini, bunday tashkilotni bilmasligini aytadi. 1937 yili esa, biron marta tergov o‘tkazilmay, to‘g‘ri Kargopol mehnat tuzatish lageriga jo‘natib yuboriladi. U qo‘yilgan aybni ham, jazo muddatini ham o‘sha yerda eshitadi.

GPU xodimlari u saqlanayotgan xonaga M.Ismoilov degan yosh talaba yigitni «quloq» sifatida biriktiradilar. U 1931 yil 14 fevraldagi chaquvida shunday xabar beradi: «Men bilan bir xonada Vadud Mahmudov va Saidnosirxon to‘ra Kamolxonto‘raev o‘tirishibdi. Mahmudov men bilan suhbatda shunday dedi: «1923 yil yoki undan avvalroq Samar­qand ijroiya qo‘mitasi yoxud Samarqand KPT(b) viloyat firqa qo‘mitasi kotibi Shermuhamedov (yoki Toshmuhamedov) meni tashkilotga a’zo bo‘lish uchun taklif etdi, men rozi bo‘ldim, lekin a’zolikka o‘tmadim, buni tergovda yashirdim… GPU xodimlari mening uyimni tintish vaqtida bir xatni topishni eplay olmadilar. Bu Cho‘lpon qo‘li bilan yozilgan maxfiy xat edi, men uni Qur’on ichiga yashirib qo‘ygan edim».

Tergov ataylab bir yo‘nalishda o‘tkazilgan, ya’ni uni «Milliy ittihod» tashkilotining a’zosi sifatida ayblashga qaratilgan. Shu sababli M.Ismoilovning xabari ularga juda asqotgan. Biroq qaysar mahbus o‘z so‘zida turib oladi.

Vadud Mahmud surgun muddatini o‘tab qaytib kelgach, 1959, 1961, 1963 yillari tegishli tashkilotlarga murojaat qilib, 1930 va 1937 yillardagi GPU va NKVD hamda Arxangelsk viloyat sudining hukmlarini bekor qildiradi. Shundan so‘ng Samarqanddan Dushanbaga ko‘chib ketadi. Ilmiy-badiiy ijod bilan shug‘ullanadi. «Farhangi zaboni tojik» lug‘atini tuzishda faol ishtirok etadi. Muallimi Abdulqodir Shakuriy haqida xotira-qissa yozib, e’lon qiladi. Sho‘rolar hukumati Munavvar qori Abdurashidxonov, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Turor Risqulov, Nazir To‘raqulov, Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy, Fitrat, Elbek, Qayum Ramazon, Bo‘lat Soliev, Miyonbuzrug Solihov va boshqa ko‘pgina ziyolilar qatori Vadud Mahmudni ham nohaqdan nohaq jabrladi, ammo uning qalbidagi xalqqa, Turkistonga muhabbatini so‘ndira olmadi. U o‘zbek madaniyatida o‘ziga xos ilmiy salohiyatga ega adabiyotshunos, munaqqid sifatida qoldi.