Ажзийнинг ижтимоий фикрлари ҳақиқатан уйғониш даврининг руҳини ташаххус этдирадир. Қўлимиздаги асарлари ижтимоий дардлар билан кўмильган вақгида ёзилгон нарсаларидир, булардан илгари ёзилғон нарсалари босилмағондир. Бир шоирнинг тамом ҳаётини, кучини англамоқ учун, албатта, унинг тараққий даврини билмак зарурдир.

Бизда Уйғониш даврига кирган кўб шоирларнинг ишқий асарларининг майдонга қўйилмагони у вақтнинг умумий руҳининг таъсири биландир. Кўб шоирларимиз «жадид» бўлиш ила эски шеърларини йиртиб, ёндируб ташлағондирлар. Ҳолбуки, бу асарларда ҳақиқатан санъат эътибори ила қийматли нарсалар кўб бўлғондир.

Вадуд Маҳмуд
ИККИ МАҚОЛА

ТУРК ШОИРИ АЖЗИЙ

Бошланғич

Бизда адабий тафтишлар эндигина бошланмоқдадир. Бу майдон қанча кенг бўлса, шунча ҳам ишлар билан тўладир. Бизда адабиёт билан машғул кишилар ҳам оздир. Лекин бу оз ва йўқ билан қаноатланиш мумкин эмасдир. Нима бўлса бўлсун, қўлдан келганча хизмат қилиш керакдир. Ман бу йўлларни ёзишға фақат шунинг учун журъат қила олдим.

Бу ёзғонларим бир танқид эмасдир. Чунки ҳали танқид ишларига киришиш учун керак қадар куч менда йўқдир. Мақсадим, ҳеч бўлмаса, буюк кишиларимиз билан элимизни танишдирмоқдир. Шу мақсадим йўлида озғина муваффақ бўлсам, бахтиёрман. Нуқсонларимнинг кечирилишини, хато ва саҳвларимнинг кўрсатилишини аҳлидан сўрайман.

* * *

Ўзбек адабиётининг анча эски бир тарихи бордир.

Бу тарихда Навоий даври, Умархон даври каби гуллаган тарихий даврлар ҳам бордир. Бу даврлар ва буларнинг орасида ўткан замонлар беш юз йилдан ошуқдир. Бу узоқ фурсат ва замоннинг ҳар вақтида ўзбекчиғатой шоирлари кўрульгандир. Буларнинг орасида энг буюк санъаткорлар бўлганидек, доҳийлар ҳам мавжуддир.

Чиғатой адабиёти даври ўзбек адабиёт даврининг отасидир. Лутфийлар, Навоийлар, Султон Ҳусайнлар, Бобурлар, Солиҳлар, Яссавийлар, Умархонлар, Фазлийлар, Зебунисолар, Нодиралар ва булар сингари кўб шоирлар бу адабий даврларнинг бизга маълум бўлғон гулларидирлар.

Бир ўртоғимизнинг айтганича, майда-чуйда нозимлар истисно қилинғонда, анчагина муҳим ўрун тутатурғон шоирлар беш юзга яқиндир. Бу шоирларнинг кўбини елғиз отлари билан, бир-икки парча шеърлари билангина таниймиз. Булар текширилсалар, бизнинг анча муҳим хазиналаримиз очилғон бўладирким, бу вазифа бу кунги адабиётчилар бўйнидадир.

Юқоридағи миқдор ҳам менга қолса муболағалик эмасдир. Чунки шу замонамиздаким, бутун тарихимизда кечирган ҳолларимизнинг энг бадбахтида яшаймиз, элликдан ортиқ шоирлар борлиғи кўринмакдадир.

Узун тартибсизликлар орқасида бузулган, биткан ўлкамизнинг окибат ўлдургувчи истибдод идораси остида ижтимоий ва иқтисодий ҳаётимиздаги пастланиш адабиёт тарихимизда очиқ сезиладир. Ҳеч бир даврда шу кунда бўлғони каби адабий пастлик кўринмагандир, десак янглишмаймиз. Чунки тарихимизнинг ҳеч бир даврида иқтисодий ва ижтимоий ҳолимизнинг бу қадар пастланган даври йўқдир.

Бу кун халқимиз шу қадар фақир, шаҳарларимиз, қишлоқларимиз шу қадар харобдирки, бундай ҳоллар сўнгги асрдан бошқа вақтда кўрульган эмасдир.Санъатимиз, тижоратимиз ҳам бу сўнгги асрдан илгариги асрларда жуда юқори турғони маълумдир.

Ўткан, шарафли асрларимизнинг маҳсули бўлғон меъморимиз, тўқимачилиқдағи юксаклигимизнинг сўнгги учқунлари ҳам бугун сўнмакдадир.

Бухоронинг машҳур Қарши олачалари инқилобқача давом этди; бугун эса афсуслар орасида эшитамизким, сўнмишдир. Бир санъаткоримиз қолғон экан, уда битмишдир. Меъморимизда буюк санъаткоримиз бор экан, бу кун бутун Туркистонда ёлғиз қолғон «уста»ларимиз ҳам сўнгги дақиқаларини ўтказмакдалар.

Мусиқийда ҳам ҳолимиз шу эмасмидир? Бухорода сўнгги мусиқий санъаткорлар ортиқ қариб қолғондирлар, Бухородағи «мильлий мусиқий мактаби» жуда кўб фидокорлар орқасида ҳеч бўлмаса, шу санъатни тағин бир неча йилга яшатмоқ учун тузулган эмасмидир?

Сўнгги ижодчи ашулачимиз Тўйчидан кейин тағин бир шундайимизни кўришимизга ҳар ҳолда анча замон ўтиши керакдир. Ҳолбуки, тарихимиз бундай санъаткорларни юзларча санайдир. Бу санъатларнинг иқтисодий ва ижтимоий ҳаётининг юксалиши орқасида бўлиши аниқдир.

* * *

Ўзбекнинг чиғатой адабиётида истар назмнинг шаклида бўлсун, турли жараёнлар бордир.

Турк тилида табиий назм шакли ҳижо вазнларидир. Аруз вазнининг «оҳангдор» ва «сомеънавоз» бўлиши туркларнингда уни қабул қилишлариға бир сабаб бўлғондир. Фақат аруз вазни ила ёзилғон назм ва шеърларда туркчанинг «талаффуз оҳангини» риоя этганлари оз учрайдир. Иккинчи сабаб эса туркларнинг Эрон маданияти таъсири остида бўлишларидир.

Ҳижо вазни аввалдан бери ора-сира тузук шоирлар етишдиргандир ва ҳалигача халқ вазни бўлуб халқ ашулаларида ишлатилиб келинмакдадир.
Аруз вазни эса «юксак адабиёт» учун ишлатилгандир ва шунинг учунда умумий адабий вазн ўлароқ қабул қилинғондир.
Ўзбекнинг чиғатой шоирларининг шева айирмалиқлариға келсак, икки шева ҳукм сурганини кўрамиз.

Бири шарқ турклари ёки чиғатой шевасидирким, бизда асосий шева шудир ва Навоийлар, Бобирлар, Фазлийлар шу шева билан ёзғондирлар. Бошқаси ғарб турклари ёки Туркия шевасидирким, бу машҳур лирик шоир Фузулий орқали бизда тарқалғондир. Кўб шоирлар бунинг орқасидан борғонлар. Бу икки шеванинг биринчиси ўзимизники бўлғони эътибори билан, иккинчиси суйилуб ўқилғонидан бизга ёт эмасдир.

Ғарб шевасининг бизда тарқалишиға иккинчи сабаб унинг баъзи жиҳатлардан енгилрак бўлишидир.

Бу мақоламизда текширмак истаганимиз самарқандлик муосир шоиримиз Ажзийдир. Исми Сайидаҳмадхўжа, унюни Сиддиқийдир. Ўзининг асосий касби бўлиши эътибори ила ҳозир ҳам Самарқанд теграсида Ҳалвойи қишлоғида деҳқончилик билан машғулдир. Буюк бир истеъдодга эга бўлғонидан кўб санъатларнинг устосидир. Бошлаб Сиддиқий яхши бир техникдир. Соат ва турли мошиналарни тузатмоқ ишига моҳирдир. Яхши тўққувчи за тикувчидир, кўб йиллар бу санъат ила яшағондир. Мусиқа билан ҳам анча шуғуллангандир. Ўз тилидан бошқа араб, форс, рус тилларини биладир. Форсча шеърлари форс адабиёти билан яхши таниш эканига шоҳиддир. Араб ва рус адабиётлари билан ҳам анча ошнодир. Сўнгги йилларгача Самарқанд газит ва журналларида босилгон шеър ва мақолалари кўбдир. 1913 нчи йилда Туркистон цензури рухсат бермаган ва Кафказда босдирулғон форсча «Анжумани арвоҳ» ва «Миръоти ибрат» деган хаёлий ҳикояси Самарқанд ва Бухороға катта таъсир қилғондир ва Самарқандда жадидларнинг бошида Беҳбудий, Сиддиқий ва жадид мактабининг муаллимларидан Шакурий ўлароқ расман такфир этилишлариға сабаб бўлғондир. Мактаб ва мадрасалар учун тузулган бир тажвиди, форсий ғазаллар мажмуаси, «Ганжинаи адабиёт»и бордир. Туркча ўлароқ «Айн-ул-адаб» исмида ғазаллар мажмуаси ва манзум ўлароқ «Миръоти ибрат»и бордир.

Мансур бир асарининг ёзилғони ҳам маълумдирким, фақат босилмағондир. Бу шоир сўнгги даврда — таъбир жоиз бўлса, Уйғониш даври шоирлари орасида муҳим ўрун тутадир.

Ажзийнинг ижтимоий фикрлари ҳақиқатан уйғониш даврининг руҳини ташаххус этдирадир. Қўлимиздаги асарлари ижтимоий дардлар билан кўмильган вақгида ёзилгон нарсаларидир, булардан илгари ёзилғон нарсалари босилмағондир. Бир шоирнинг тамом ҳаётини, кучини англамоқ учун, албатта, унинг тараққий даврини билмак зарурдир. Бизда Уйғониш даврига кирган кўб шоирларнинг ишқий асарларининг майдонга қўйилмагони у вақтнинг умумий руҳининг таъсири биландир. Кўб шоирларимиз «жадид» бўлиш ила эски шеърларини йиртиб, ёндируб ташлағондирлар. Ҳолбуки, бу асарларда ҳақиқатан санъат эътибори ила қийматли нарсалар кўб бўлғондир.

Ажзийнинг «ишқ»и

Тасаввуфчи шоирларнинг зоҳирий ишқни тасвир этиб туруб, асосан мутасаввуфона фикрлар тасаввур этишлари маълумдир.

Бизнинг шоир эски шеърнинг шаклий жиҳатларини, ифода тарзини айнан қабул қилиб, ичига эскига тамомила қаршу бўлғон ўз руҳини, янги руҳни киргизгандир. Ажзий шевада Фузулий йўлини туткан шоирлардандир.

Бу шоиримиз ҳам ошиқдир. Фақат бунинг ишқи у на тасаввуф ишқидир, на реалист шоирларнинг зоҳирий ишқидир. Шоиримиз ошиқдир, маъшуқ эса халқдир, миллатдир. Миллати ва халқиға муҳаббати унинг ишқидир. У ишқ эса бизга шуни билдирадир.

Ажзий миллатининг ишқи, дарди билан суғорилғон бир шоирдир. Унинг бу ҳаяжонлари ясалма эмасдир, чиндир, табиийдир. Ул кўзёш тўкса, миллати учун тўкадир, бировдин хафаланса, миллатининг ҳолига боқмағони учун хафаланадир. Бировдин хурсанд бўлса хам миллати, халқи учун бўладир. Қарангиз, шоир ўзининг дардли эканини қандай англатадир:

Ниҳол дардидир бани ҳосилим ашк қаторимдир,
Фано гулзорин обод айламиш жисм низоримдир.

Дўкар қон бағрими гул яфроғитек чоки-чокиндин,
Чаманда ғунча бағрим ҳолидин ойинадоримдир.

Чаман ра’нольарин сирридин истиғнодаям зеро
Сариғ рухсора оқмиш қон ёшим ранг баҳоримдир.

Диликлар жисми бетобимда тийғи зулм гардунидин
Очилмиш гулшаним тан боғида ё лолазоримдир, —

дейдир ва ўзининг бу дардинингда «мақсуд»ининг «кўз олдида» бўла туруб, «ундан маҳрум» эканини айтадир:

Кўзим оллинда мақсудим эдар жавлон, маҳрумам,
Бу аҳволим гувоҳи кўзларимда интизоримдир,—

деб ўзининг бир «мақсуд»и борлиғини айтадир ва бу «мақсуд»ининг нима эканини мана шунда ишора қилиб кетадир:

«Ҳаёти маънавий» мафтунам, зинҳор айб этманг,
Бу савдо кулфати-ла бешуур ўлмоқ шиоримдир.

Демак, бу шоирнинг бир дарди бордир, яъни шоиримиз «дардли» шоирдир ва дардининг «маънавий ҳаёт» эканида маълумимиздир. Юқорида айтган дардини, изтиробини қандай шарҳ этадир:

Банго қарорсиз ўлмоқда вордир боис,
Қарори вермакда алдан қарордир боис,-

дейдир ва кўрингиз «қарор» сўзи билан қандай ўйнайдир. Бу эса шарқ шоирлиғининг энг мўътабар бир хусусиятидир. Бунинг «маъно» жиҳатидан ҳам қандай тўла экани оз мулоҳаза билан англашиладир. Сўнгра юқорида сўзлаган «кўзларидаги интизор»ининг нимага эканини очиқдан-очиқ майдонга отадир:

Ватан харобасин ислоҳина интизоридаям,
Бу интизорима бир интизордир боис,-

дегандан кейин бу интизор бўлишининг сабабини шундай шарҳ этадир:

На ўлди миллат ўлуб эътибордин маҳрум,
Бу йўлда маслаки беэътибордир боис, —

деб янгилик умумруҳига кириб, миллатининг «эътибордан маҳрум» қилинғонини ва бунинг сабабини эса «маслаки беэътибор» эканини кўрсатадирким, шоир бу фикрини ҳақиқатан исбот эткандир.

Бир миллатнинг, бир қавмнинг ёки бир гуруҳнинг эътибор қозонмоғи, ўзини яшатмоғи учун бирдан-бир восита бўлғон бир мафкурага молик бўлиш кераклиги бадиҳийдир. Ажзий ўз миллатида шу «мафкура»нинг йўқлиғини аччиғ ўлароқ сезгандир, «ватан харобаси»нинг ислоҳи учун бир «маслаки боэътибор» кераклигини халқиға талқин қилмоқчи бўладир.

Шоир ишқини мана шу байтда том маъноси-ла майдонга қўядир:

Бул ҳаваслар хўбравлар кокилин мафтунидир,
Фитнаи даврона сайд ўлмоқ бан мафтуна хос.

Яъни «ҳавас» орқасидан юрганлар чиройликларнинг кокилига ўрульғондирлар, «даврон»нинг фитнасига ўрульмоқ ёлғиз менга махсусдир, деб ўзини боғлаб олғонларнинг у чиройликлар эмас, давроннинг фитнаси эканини айтадир. Руҳи бўлмағон ундай чиройликларнинг деворнинг суратидан бошқа нарса эмас эканлигини билдирмоқчи бўладир.

Сурат девора мафтун жамсли ўлмаким,
Йўхдирур тасвир дардиво, девор ўлмаса, — дея.

Ундай нарсаларнинг аҳамияти йўқлиғин, асосий аҳамиятнинг юзда эмас, ичда — руҳда эканини айтадир ва шу сўзи билан бизнинг шу давримиздаги шоирларнинг ҳали ҳам шу бўш «ишқ», «муҳаббат» сафсаталари билан юрганларига қаттиғ зарба бермакчи бўладир.

Ажзий шу «тарзи тафаккур»и билан адабиётни ижтимоийлаштирмак ва уни жамият учун фойдали бир шаклга сўқмоқ истаганини билдирадир.

Ҳақиқатан ва «янгилик» даврининг таъбирича айтсақ, «мильлий шеър» ва «мильлий шоирлиқ» тарафида эканини кўрсатадир. Бўш «ҳол, хат, зулф»лардан фойда чиқмаслиғини ва бу калималарни «ҳаётийлашдирмак» кераклигини чин тушунганидан бу сўзларга бошқа ранг бера бошлайдир.

Модомики, «ишқ» халқ муҳаббатидир, бу сўзларнида нега унинг учун ишлатмак мумкин бўлмасун?!
Мана, «зулф, Лайло, Мажнун, нашот, базм» таъбирини ўз ишқига қандай уйдирадир:

Парирўлар паришон зулфининг хотирпаришонам,
Паришонам недан, хотирпаришонлиқа ҳайронам.

Недан овора дашти ғамда нольон кездигим, билмам,
Магар Мажнуни Лайлойи нашоти базми урфонам.

Ажзий «урфон базми нашъасининг Лайлоси» учун «паришон»дир, унинг «Мажнуни»дир. Кўрунгиз, «шароб» ни, «базм»ни ўз адабий маслакига қандай уйдурадир:

Бани ғафлат шароби сархуш этмиш жоми макрингдан,
Бошимга лашкари ғам фавж-фавжини раҳо этдинг…

Маризи иттиҳодам, анжуман базми табибимдир,
Банинг шўро шароби боис дафъи хуморимдир,—

байтида «ғафлат шароби», «шўро шароби» таъбирлари ясайдир. «Дардинг нима?» деб сўрағонларга «Иттиҳод!» дейдур, табибнинг эса «анжумани жамият» базми эканини ва давосининг эса «маслаҳат-машварат» бўлиши кераклигини айтадир.

Шунинг билан ўз халқининг ҳеч «иттиҳод, уюшмак, маслаҳатлашмак» деган маданият муассирларига яқинлашмаслиғидан зорланадир. Ҳақиқатанда шоирнинг фикри тўғри эмасми? Ҳар бир иш «қўл бирлиги, уюшмак, кенгаш» билан илгари босмайдирми? Ўз халқининг саодатини Ажзий ҳам «шуларда» кўрадир:

Гирифтори саводи хатту холи сафҳаи дардам,
Асири кулфату ранжу балоу доғи хирмонам.
Давойи захми носурам эмишдир суҳбати «ориф»,
Вале махдуми пайкони балойи «қавми нодонам»,—

байтлари биланда ўзининг дардини шарҳ этадир. Ўзининг «ориф, яъни маърифатли»лар суҳбатидан маҳрум эканини ва «нодон қавм»нинг бало ўклариға «нишон» бўлғонини айтиб, яна ўзига ўзи таскин берадир:

«Рақиб»дан на жафо келса, собир ўл, Ажзий,
Ким ўлмади очи сув ичра беқарор садаф.

«Рақиб» ҳар қанча жафо қилса ҳам сан сабр қил, дейдир.
Ажзий «ҳижрон, бахт, рухсор, сархуш» сўзларинида ўз фикрига маҳкум қилиб оладир. Ўз тилагини шулар билан ҳеч қийналмасдан ифода қиладир:

Субҳ умидим магар этмиш шаби ҳижрона арз,
Ким қаро бахт этди рухсорин бан қайрона арз.

Нашъаи жом таназзули сархуш этмиш даҳр элин,
Ё Раб, этмазми бизи бу нашъа қабристона арз.

Кўрунгиз, Ажзий «сурат ашоби»ни қандай таҳқир этадир:

Сурат ашоби дагил маҳрам кўнгул асрорина,
Оқил эрмас кимса мақсудин эдар нодона арз.

Эски «ҳусн, ишқ» шоирларига қарши бундан катта ҳужум қандай бўла олур?! «Сурат ашоби»нинг «нодон» эканлари маълум бўла туруб, «кўнгул» сирларини айтиш «оқил» иш эмасдир, дейдир.

«Ишқ, ҳусн, хат, хол» шоирларининг ўз маҳбублари орқасидан югуриб, югуриб чарчагач ва ундан бир илтифот кўрмагач, маъюсона қилғон «куфр»лари бордир. Фақат Ажзий бу қабилдан эмасдир, бу тўғридан-тўғри у йўлдаги адабиётни, шеърни ҳаёт учун кераксиз биладир. Шунинг учунда у йўлдан қайтадир, «ишқ»ни бошқа йўлға бурмак истайдир, халқ қайғуси билан қайғурмоқ, эл дарди билан ёнмоқ йўлини тутадир. Бутун борлиғини шунга сарф этадир:

Воқиф ўлким, доша найсон душмадии таъсир йўх,
Сўйламак нодона дош, этмакдир ғалтона арз.

Мояи инсофи йўх пандинг қимашин найласун,
Гавҳари мақсудинг эт бир соҳиби виждона арз.

Сўрма амният тариқин, Ажзи(й), ҳар бемағздин,
Соҳиби урфона арз эт, соҳиби урфона арз.

Бу бандимизни шоирнинг тубандаги самимий, об-дор фарёди билан тугатамиз:

Надур, ё Раб, бу гирён чашми хунборим таманноси,
Бани ғарқи бало тўфони этмишдир бу дарёси.

На гулшандир буким, ҳар гулдадир бинг ханжари хунрез,
Недандир бенгзамиш жаллода ҳар бир сарви раноси.

Бу гулшан, гулшан эркан, даҳр хористон эмиш якса,
Насил хор ўлди гулшан, гулшан ўлди хор маъноси?

Тамаддун биза эркан чўла гезмиш ваҳший ашоби,
Недан, ё Раб, бу дам ваҳшата ўртанмиш сарупоси.

Маориф турраи мушкини савдоси-ла мафтунам,
На сеҳр этмиш бани холу хат урфон Лайлоси.

Бу кун ҳибс садолари фанни осор жадид эрмаз,
Бизим чўхдан садомиз ҳибса олмиш жаҳл хулёси.

Матойи маърифат бозори савдосиндаям, Ажзий,
Қаму савдо солиб бошимга бу савдони савдоси?!

Ажзийнинг ижтимоий фикри

Шоиримиз у катта инқилобгача чўзилғон охирги асрнинг етишдирган кишисидир. Шу даврда етишган мутафаккирларимиз каби уда тамомила ўрус истило сиёсатига душман бир руҳга моликдир. Ажзий ижтимоий ҳаётимизнинг ҳар сафҳасига жуда чуқур тушунган ва унинг ислоҳи учун фаол бир суратда чолишканлардандир.

Беҳбудий ўз ишларида Ажзийни биринчи ёрдамчи ўлароқ ҳар вақт кўргандир. Эски даврда, яъни букж Русия инқилобигача бўлғон бизнинг ҳаракатларимизнинг Ҳар соҳасида билфеъл иштирок қилғон кишидир.

Жадидлик даврининг энг биринчи фаолият майдони хатқни — миллатни етишдирмакдан иборат эди. Бу давр маорифчилик даври аталса ҳам мувофиқ бўлур. Ўрус миллатчилик заҳарли заҳмлари Ажзийнинг бағриға чуқур излар қолдирғондир. У ҳар вақт элнинг қонли панжалари остида қолишдан зорланадир, ҳар томонға қараса, шуни кўрадир, ҳар воқеадан шуни истихрож этадир, юлдузлар Ажзийча элнинг бағриға отилғон тошлардир:

Кавкабларинг-ла миллати ислома отма дош,
Бағрин жароҳати диламаз шимдидин харош.

Булут унинг кўзига миллатини маърифатдан маҳрум қилғон бир девордир:

Абри жаҳолат ила бизи пардапўш эдуб,
Чўхдан ёшурдинг эл ёнидан шуълаи қуёш.

Мана, кўрингиз «лола» Ажзийнинг кўзига қандай кўринадир ва ундан нималар чиқадир:

Кўранда лола яфроғин гумон этмак чамандир бу,
Лисони ҳол ҳарифи дарси ибрат, анжумандир бу.

Шаҳиди ханжари ишқи ватанлар лахта қонидин,
Кўрунмиш парда номус илан хуни кафандир бу!

Эскидан маҳбуба ва маъшуқаларнинг юз яноғи ва лабларига ўхшатилғон гул ранглари унинг кўзига кўрун-гиз, қандай кўринадир:

Бу гулшан саҳнида гул яфроғи ранги гумон этмонг,
Қизармиш хуни ноҳақ рангидин хоки ватандир бу!

Раста, бозорлар ҳам унга зулм тирноғи билан тилинган тилимлардир:

Диликлардир сўқоқу расталар гардун харошидин,
Тазаллум новакидин йўқса чок ўлмиш бандандир бу!

Ажзий ойна кўрганда унинг тозалигини эмас, унинг юзидаги «лака»ни кўрадир ва ундан миллатини эслайдир:

Юзинг курси қамар рухсор янглиғ чок-чок ўлмиш,
Қаму бахти қаролари, тийра дилар этди жамолинг! —

нольасини чекадир.

Ажзийнинг ватан ва миллатини суйгани ва бундан олғон таассурини ҳар қадамда изҳор этгани, ҳатто таъбир жоиз бўлса, ҳеч бир дам миллат, ватан андишасидан айрилмоғони шеърларидаги нольа ва фарёдларидан очиқ кўринадир.

Шоирнинг бу суйгани, элининг дарди билан мутахис бўлғони қуруқ бир севиш ёки бир бўш таассурдан иборат бўлуб қолмайдир. Балки сўз билан қанча куюб-ёнса, шунча амалий ишга ҳам киришадир. Бошлаб маъшуқининг асир экани кўзига кўринадир ва йиғлай бошлайдир:

Кимса, ё Раб, бу дили зорима этмазми илож,
Дили гам дийдайи афкорима этмачми илож.

Ғам ҳужуми-ла дўкар дийдаларим қон, ҳеч ким
Бани бу дийдайи хунборима этмазми илож.

дегандан кейин ёшлик кўзлари билан сизга зорлана бошлайдир:

Халқдин ёрлиқ истарман ул умид илаким,
Келмиш ағёрдин озорима этмазми илож, —

дегач, бу «ғайр»дан келган «озор»нинг «қавмият шаънининг» қандай «паймол» қилғонини тўлуб-тошиб англата бошлайдир:

Шаън қавмият душворки, кўрсам поймол,
Кимса бу ҳолати душворима этмазми илож.

Ажзий ўз оҳ-воҳидан ва кўб йиғлағснидан кейин қанча йиғласа ҳам, дод деса ҳам ўз мақсадини ўз элига очиқ билдира олмағонидан ўзи мунфаил бўлуб, мукаддар саволга жавоб бера бошлайдир:

Нольау фарёд этарму кимса бемор ўлмаса,
Сийнаси тиғи «таззалум»лар-ла афкор ўлмаса.

Ва:

Ёра арзи муддао тақдим этарман ошкор,
Махфилий дилбарда номаҳрам-ла «агёр» ўлмаса,—

байти ила дилбарининг мажлисда «номаҳрамлар» билан «ағёр», яъни ўз миллатининг ғайри миллатлар чангалида бўлиш жиҳатидан шоир муддаосини очиқ айта олмаслиқидан зорланадир ва фитначиларниш тузоғидан «ақл ва фаросат» эгаларининг ҳеч вақт «эмин» бўла бўлмағонларини, эҳтиёт қилмаса, қўлға тушуб қолиш эҳтимоли борлиғини айтиб ўзининг орқасидан ўрус хуфияларининг тилга юрганига ишорат қиладир:

Фитнажўлар кедидин эмин дегил аҳли тамиз,
Сайди доми фитна ўлгай кимса ҳушёр ўлмаса.

Ва ўзининг сирларини қандай пардалар орасида ёшурғанини ва муаммодан хабардор бўлмағанларнинг сўзнинг мазмунига тушунмаэлигини билдуриб ўтадир:

Шеваи гуфторим асрориға маҳрам ўлмади
Кимсаким, Ажзий, муаммодан хабардор ўлмаса.

Юз йиллар бўйинча узун муддат тартибсизликлар ичида яшағон ва сўнгра эллик йиллаб сиёсий ва иқгисодий бир истибдоднинг оғир юки остида бирдан-бир тебранмакчи бўлғон буюк бир каталанг етишдирган кишисининг шундай ватанчи ва миллатчи бўлиши керак эди. Биз Ажзийнинг «мильлат» деган тарзи талаққийсидан англаймизки, бу кундаги тарзи истеъмолидан бошқа бир маъно берадур, унингча «ислом» бир миллатдир, ҳар «мусулмон» ўз миллатининг бир аъзосидир. Бу тарзи талаққий ёлғуз Ажзийда эмас, бу даврда яшаган кўб кишилардан кўриладир. Булар ислом динининг миллат сажиясини бир миллатга керак бўлгон қадар, биргаликда даъво қиладир. Инсонларнинг ҳеч бирининг бошқасидан (қон — узв) жиҳатидан айирмасй йўқлиғини, бўлса — сажия, тил, анъана, ғоя эътибори ила бўлиши мумкин эканини илгари сурадилар. Шунда минг уч юз йилдан бери ислом миллатларининг бир-бирови билан яқин муносабатлари орқасида (ахлоқ — одат) эътибор ила ҳар ерда бир турлук эканини ва ҳар бир мусулмоннинг «ислом байнамилал тили» арабча орқали бир-бировни англай олишини ва бир минг йил илгари анъананинг давр анъанаси остида секин йўқ бўлуб кетганини баён қиладирлар.
Бундан бошқа мусулмон миллатларининг ғоя эътибори билан ҳам бир шаклда, бир йўлда эканларини айтадирларким, уда бутун мусулмонларнинг Оврупо зулми остида бўлишлари ва бундан қутилиш кераклигидир.

Бизнинг Ажзий ҳам шу замирдандир. Унинг учун турк, форс, араб, ҳинд миллати йўқдир. Буларнинг мусулмон бўлғон қисми ҳаммаси бир миллатдир. Бу фикр мусулмонлар орасида асосан эскидир. Ислом дини ҳақиқатан шу қадар таъсир эткандирки, уруғ, насл эътибори ила келган айирмалардин айирмаси остида сўнуб, эътибордин тушгандир. Араб қонининг бошқа «ислом» миллатлари қониға кўб қўшилиши ҳам бунга кўб ёрдам қилғондир. Ҳозир ҳам халқдан «кимсан» деб сўралса, «мусулмон» деган жавоб олинади.
Бир миллатнинг бу тарзи тараққийси Ажзийнинг ўз даврининг кишиси эканини кўрсатадир.

_______________
«Турк шоири Ажзий» мақоласи «Инқилоб» журналининг 1924 йил 11 12-сонларида эълон қилинган. Бу манбани адабиётшунос Б. Қосимов кичик сўзбоши билан «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 1989 йил 10 ноябрь сонида қисқартириб қайта нашр этган. Мазкур манбани ҳозирлашда профессор Б. Қосимов нашрга тайёрлаган ўша нусхадан аслига қиёслаб фойдаландик.

ТУРК АДАБИЁТИ ТАРИХИ

Исмоил Ҳикмат.Турк адабиёти тарихи.Озарбойжон Халқ Маориф камисарлиги фанний метод шўроси томонидан тасдиқ этилмиш ва Озарбойжон нашриёти томонидан 5 минг нусхада босилғон. (1925 йил — Бокуда)

Исмаил Ҳикмет Эртайлан (1899 İстанбул — 1967 İстанбул) Тüрк эдебият тариҳçиси. Галатасарай Лисесинден сонра Мüлкие Окулуну битирди. Бир сüре эдебият ве Франсıзcа öğретменлиğи яптı. Бакû Üниверситесинде Тüрк эдебиятı дерслери верди. Айнı üниверситеде професöр олду. Юрда дöндüктен сонра эдебият öğретменлиğи, баканлıк мüфеттиşлиğи, Cумҳурбаşканлığı Оркестрасı мüдüрлüğü, İстанбул Гüзел Санатлар Академиси мüдüрлüğü гöревлеринде булунду.
1935 1942 йıлларı арасıнда Афганистанъда калдı. Юрда дöнüşüнде İстанбул Üниверситесинде эски Тüрк эдебиятı професöрü олду.
Эдебията Танин газетесинде баşладı. Суат Таҳир адıйла şиирлер ве дüз язıлар яйıмладı. Дüşüнcэ адлı бир дерги çıкардı. Öğретмен марşıнıн язарı оларак üнленди. Öзелликле эдебият тариҳи аланıнда гениş капсамлı япıтлар верди.
Баşлıcа япıтларı şунлардıр:
Эдебият тариҳи; Тüрк Эдебиятı Тариҳи (Бакû 1925 1926), Юнан Эдебиятı Тариҳи (1928), Лâтин Эдебиятı Тариҳи (1937), Çаğатай Эдебиятı (1937); şиир китабı; Кıр Çиçэклери (çоcук şиирлери); öйкü китабı; Вуслат-ı Мемнуа (1908).

——————

Бу асарнинг биринчи жилд, биринчи ва иккинчи ҳиссаси босилиб чиқди. Биринчи ҳиссаси ўн тўққузинчи аср ҳаёти адабиясидан баҳс этадир.

Бундай бир асарнинг мисоли ҳалигача турк оламида кўрилмайдир. Бу асарнинг бошқалардан энг биринчи айирмаси шулки, ўн тўққузинчи аср турк ҳаёти адабиясини тартибли суратда, бир мажмуа ҳолида кўрсатадир. Бу иш ҳалигача турк адабиёти ҳаётида — тазкирачилар ва ажнабий тарихчилар мустасно — бўлмағон бир ишдир.

Бу асар тўғрисида ҳалигача жиддий бир танқид чиқмади. Бунинг сабабини шундан биламиз. Мисли бўлмағон, яъни ҳалигача ишланмаган бу майдонда қалам юрутмак учун шундай бир нарса ёзиш каби бир ташаббус ва меҳнат қилиш лозим бўладир. Айниқса, ғарб турк ҳаётидан минглар чақирим узоқда бўлғон: денгизлар, тоғлар, чўллар каби табиий тўсиқлар устига, Чор ҳукуматининг сиёсий мумонеъатлари* ва биздаги илмий-адабий ҳаракатнинг ҳечлиги орқасида қолғон ва бу асарда зикр қилинғон шахсларнинг баъзилардан икки-уч байт, баъзиларининг фақат отларини билиш ҳам зўрға мумкин бўлғон бизлар учун бу асар тўғрисида жиддий бир нарса дейиш кўп қийиндир.

Бу бир неча йилдан сўнг ижтимоий инқилоб йилларида эса бу масалалар билан уринишга на вақт ва на шароит мусоада қилмағонидан ҳали ҳам мумкин бўлмади. Бу узрлар ишга қолғонда балки ҳечдир. Локин маъзаратчининг биз кабилар бўлғони ва мавқеимиз назарда тутилғонда, табиий, булар буюк монеълар саналса ҳам ўрни бордир.
Мана шу узр ва шу муҳокамалардан кейин тубандаги сўзларнинг балки бир қиймати қолмас. Локин ўзбекнинг «ётиб қолғунча, отиб қол» деган мақоли мафодинча ўзимиз билган ёхуд тўғриси, билдик ва танидик деб қаноат ҳосил этган шоирлар ҳақидаким, улар бу муаззам таълифда биз учун уч-тўртдан ортуқ бўлмас, баъзи бир фикрлар юрутсак ортуқча бўлмас. Эҳтимол, бу ёзғонларимизнинг бир танқидий қиймати бўлмас, фақат бизда улар тўғрисида қандай тасаввурлар борлиғини, бизда — яъни Бўсфўр муҳитида эмас — Туркистоннинг қум, чўллари орқасидаги буталар, кўкатлар кўлагасида ўсган ва муҳитнинг қаттиғ бўғувчи иссиғлари остида хомлигича қовурулғонларга қоддирғон таъсирини кўрсатиш жиҳатидан аҳамияти бўлур.

Бошлаб бу асар марксчилик нуқтаи назаридан ёзилмағон, деб эътирозларга учраса мумкиндир. Қандайки, қайси бир ўртоқлар бу ҳақда ёздилар. Бизга қолса уларнинг бу эътирозлари, агар амалий бир фикр ва йўл кўрсата олмағон бўлсаларки, ҳеч бир нарса кўрсатмадилар, бу очиқ бир пулча қиймати йўқдир. Фалон, фалон ўрунларда бундай янглишликлар, тушунмаганликлар бор, изоҳ қилинмағон нуқталар «мана булар» деб кўрсатилмас экан, қуруқ сўз бўлишдан бошқа нарса эмас: «бўш сўз туяга юк»дир. Биз деймизки, бу асарнинг бош мазияти 32 шоирнинг, яъни бир асрга яқин бир муддат адабий ҳаётининг бир тартиб ва бир усул доирасида тизилиши ва адабиётга бир «гул» ҳолида қараш учун муҳим бир йиғинди ташкил этгандирки, ҳалигача бу бўлмағондир.

Асарни кўздан кечирганлар ва шу ишлар билан таниш кишилар биладирларки, бу майдонда ишлаш қандай қийиндир ва бош оғритувчидир! Буни шу ҳодда йиғишнинг ўзи қанча фидокорликлар талаб қилар экан, узоқдан туриб аҳил бўлмағонларнинг кесак отишлари ўзларининг қанча қийматда бўлишларини фош этишдан бошқа бир натижа бермайдир. Дуруст, марксчилик нуқтаи назаридан қарағонда биринчи боқишда жуда кўб камчиликлар кўриладир. Фақат иш ичига кирганда ва тарихимизнинг ҳеч бўлмаса бир нечагина йил кичкинагина бир давринигина кўз олдимизда ижмоли бўлса ҳам тасаввур ва тасвир эта олмағон шу чоғимизда марксисчаки — иқтисодий ва ижтимоий ҳаётнинг бутун инжаликларини очиб бериш демакдир — бўлишини талаб этмак кулгули, бир бола талаби эмасмидир? Ҳолбуки, бу асар истар муқаддимасида, истар ҳар муносабат келганда иқтисодий ва ижтимоий ҳаётни мумкин қадар изоҳ қилмоқдадир.
Энди мақсадга келайлик: бизнинг таниғон шоирлар орасида Абдулҳақ Ҳомид бордир, бу шоир тўғрисида 140 саҳифа тахсис этилгандир.

Ҳомиднинг узундан-узоқ ва ўндан ортуқ мактуби ва шу муносабат ила бошқа орқадошларининг ҳам узун мактублари дарж этилгандир. Ҳолбуки, Ҳомиднинг адабий шахсиятини — руҳли бир тарзда кўрсататурғон бир мактуби — Ризо Тавфиққа «Ҳомиднома» муносабати-ла ёзғон мактубидан ҳеч нарса кўрсатилмайдир. Ҳомид у мактубида қайси муҳаррирларни ўқиғонини ва қайсиларини ўқумағонини ўзи айтадир ва Ҳомидни таниш учун энг муҳим шу сўзларни ёзадир:
«Мақбар»да ва «Ўлу»да, хусусий-ла «Ўлу»дан зиёда «Мақбар»да кўрдикингиз қусурлар ноқобил инкор бир суратда ошкордир. Таслим эдарам. Ҳашвиёт чўқ, ғаройибларинг ҳадд ва ҳисоби йўқдир. Ва сиз ғолибан бунларла иктифо этмак истамишсиниз. Соир асаримида тадқиқ этсагиз даҳа чўқ нуқсонлара тасодуф эдардингиз, бундан аминам ва сизи таъмин эдарамки, бунлар банжа мажҳул дагилдир. Ҳатто асарими кандим танқид эдажак ўлсам ким билар даҳо нақадар қусурлар кўрурдим. Балки энг сўнграки асарим ўйла бир танқид ўлажоқдир …»

Яна давом этиб адабиёт оламида кимлар ила яқин бўлғонини ва кимларни таниғонини айтадир:
«Адабиёт соир ва сарифаларинда дедигиниз каби, Қурнай, Ҳуғу, Шекспир ила Шайх Саъдий банга раҳбар ўлмишлардир (Камол устодимдир, у бошқа). Бунларнинг хорижинда ҳеч бир адиб ва шоир-ла муносабатда бўлинмадиғми билмангизи истарам. Пак чўқларини «Ҳомиднома»да исмлари мазкур ўланлардан ва ўлмаянлардан бир чўқини маъаттаассуф ўқумамишамдир била эҳтимолки қочмоқдан қуғоламая, ёзмоқдан ўқумая вақтим ўлмамишдир. На билайим фақат ҳақиқати ҳол будир».

Сўнгра асарларининг мавзуларини кимлардан олғонини тубандагича баён қила бошлайдир:
«Настаран»и Порисда Қурнайинг «Лўсид»ини ўқудиқдан сўнгра ёздимки, муқаддимасинда гўстариюрим. Ма’-шуқасининг падарини ошиқнинг итлоф этмаси мавзуини «Лўсид»дан олдим. Ёлғиз мавзуини… «Эшбер»да казалик Хўросдан муқтабас бир мавзу, ёлғиз бир мавзу вордир. Камол марҳум мактубларининг бирисиндаки, ғолибан матбуъдир. «Эшбер» Хўросдан муқтабас эсада ундан гўзаддир демиш, бани талтиф этмак истамишди. Марҳум бу дурли иқтибосоти жоиз гўрур ва табиий бўлурди. Ҳатто бал «Сардонапол»и ёзаркан, Байруннинг у исмда бир театруси ўлдиғини банга ихбор ила ўқумая тавсия этмиш эди. Бан мавзу бўлмоқда доимо гучлук чекдигимдан тарихдан ва шундан-бундан мавзулар олмоқ, онлари истадигим киби маловалар-ла ёзмоқ мажбуриятинда бўлунан ожазадан ўлдуғим «Сардонапол» муқаддимасинда хабар вериюрим.

Фақат «Мақбар» ила «Ўлу»нинг ёхуд «Балодан бир сас»инг кимсадан олинмиш мавзулари йўқдир. Унларинг мавзулари мозор ила ўлум ва бирда жамияти инсониядир. «Мақбар»лар, «Ўлу»лар, «Балодан бир сас»лар кечан гун дагил, кечан асрда ёзилмиш ва ўттуз шу қадар сана аввал босилмиш эди. «Балодан бир сас»си охиран таб’ этдилар эсада пак эскидан эскидир. Алҳосил, бунлар на иқгибос, на тақлид, на интиҳолдир. Тавориддан бошқа бир шай ўлмаси маҳолдир. Таворид тақдиринда эса Виктор Ҳугу киби муаззам бир доҳийи шеър ва адаба шу қадаржиқ ўлсун бир муқоранат ҳосил ўлмиш демакдирки, на буюк шараф! Фақат Акраминг дедиги киби:

Бир ҳарфни мажмуаи беғояи сонинг,
Фаҳм айламадан бан даҳи шоирмийим, э воҳ.

«Гёте» ила, «Байрун»ла, «Данта» ила ошнолиғим пак сатҳий ва пак жузъий бир муносабатдир… Даражаларини биламам. Виктор Ҳугу Шекспир учун ёздиғи китобда: духот учун буюк кучук йўқдир деюр, даража тайин этмиюр. Унлар бир-бирина бензамас, фақат ҳар бир бошқача бир йилдиздир, демак истаюр. Инсон буйла демак учун Виктор Ҳугу киби у йилдизларинг энг буюги ўлмалидир, дагилими?», киби бир мулоҳаза юритгандан сўнг, турк ва сўнгра Шарқ ва Ғарб даҳолари тўғрисида ўз фикрини ёзадир:
«Акрама ёздигим бир мактубда адабиёт оламимизинг «Камоли»и гунаши, «Акрам»и маҳтоби, «Сазай»ида йилдизли гежаси дея тавсиф этмиш эдим. Акрам жавобан: сангада бунларинг холиқими деялим?.. киби бир латифада бўлунарақ:

Шаб-тоб эдилсам розиям,
Маҳтоб эдилмак истамам, —

демиш эди. Доҳийлигинг даражаси йўқдир ва банча Ғарбда ҳақиқий доҳий Ҳугу ила Шекспир ва Шарқда Саъдийдир. Банча деюрим. Чунки бошқаларини билажак қадар ўқумадим. Сиз ўқумишсингиз биларсингиз…», деб мактубини битирадир. Кўрилгани каби Ҳомид бу мактубда бутун борлиғини очиб берадир. Бунда кўчирилмай қолғон шундай парчалар борки, Ҳомид том маъноси билан ўз сажиясини очиб кўрсатадир. Бу мактубда аҳамиятсиз ўтилмайтурғон яна бир нуқга: Ризо Тавфиқнинг «Ҳомиднома»си тўғрисида айтилган сўзидир:  «Ҳомиднома»да исмлари мазкур ўланлардан ва ўлмаянлардан бир чўқини мааттассуф ўқумамишамдир била!» демак билан Ҳомид, Ризо Тавфиқ «Танқиднома»сининг қанча ҳақиқий қиймати бўлғонини очиб берадир. Ризо Тавфиқ кўп фозил одам бўлмоқ билан бирга таъбир ва адабсизлик маъзур кўрульсин, кўп «илмфуруш» бир одамдурки, буни шу юқоридаги сўзи билан Ҳомидда айтадир. «Ҳомиднома»да Ҳомиднинг бошқа кўп шоир ва адиблар билан алоқаси бўлғони ёзиладирки, Ҳомид уларни ўз мактубида рад қилғон бўладир. Бу билан «Ҳомиднома»нинг мавқеи тайин қилинадир.

Исмоил Ҳикмат ўз татаббулари орасида шу мактубга ҳам бир ўрун айирса эди, яна муҳимроқ бир маъхаз кўрсаткан бўлур эди. Шунча узун мактубларни олғон кишининг бу мактубдан зикр этмаслиги бир турли маъносиздир. Ҳатто бизга қолса, бу асарда кўрсатилган мактублар кўпрак Ҳомиднинг ёш вақтларига оид бўлиб, бу сўнгиси унинг пишган ва етишган вақти маҳсули бўлиши жиҳатидан муҳимроқдир.

Иккинчи камчилик, китобда Ҳомиднинг юксак насридан «ҳеч намуна берилмагани»дир. Бунда на «Торуқ» парчаларидан бир нарса бор, на «Мақбар» муқаддимасидан бир намуна. Ҳолбуки, турк адабиёти насрининг энг юксак намуналари қаторида шуларнинг туриши керакдир.

Учинчи, Ҳомиднинг санъаткорлигини таҳлил қилишда Исмоил Ҳикмат кўп вақт шакл масалаларига боғланиб қоладир. Руҳий ҳаяжон таҳлиллари жуда оздир.

Ҳомид «доҳий шоир» аталадир, фақат бир «доҳий шоир» сифати-ла таҳлил этилмайдир, ҳар қанча «доҳий доҳиёна», деган сўзлар қўп ишлатилса ҳам, ўқуб чиққон киши унинг даҳосига у қадар ошно бўлуб чиқмайдир. Чунки таҳлил нокисдир. Масалан, бир ердаги унинг даҳоси кўрсатилмакчидир. Ўн байтлик бир намуна бериладирки, у намунада:

Эй ёри жаҳаннам оғуш,
Абкаму асғару маҳшар бардуш,—

байтидан бошқа мақтанишга муносиб бир нарса йўқдир. Бундан сўнг мана шу сўзлар айтиладир:  «Бу азамати тазоди ҳанги шоиримизда гўруриз… Ишта Ҳомидинг бутун банлиғи, бутун хусусияти ва шахсияти, бутун шеъри ва даҳоси: ҳапси-ҳапси бу тазодларинда, бу иттиродсизликларинда, бу тошқинликларинда… У тибқи бир фуртинали денгиз кибидир. Доимо чолқонти чолонда гоҳ доғлара тирманан улу, журъаткор чилғин долғалар-ла юксалар, юксалалар, гоҳ булдиғини оқизиб, қириб гўтуран гирдоб-ла учурумлар ҳолинда денизинг диблўдия чакилан сиёҳ-сиёҳ ғойялар қадар, дарин ва сиёҳ бир долғадан мезар ўлур. Орқасиндан етишмак истаян ё самолардан душар ва эзилир ё деринликларда бўғулиб қолир».

Ҳолбуки, юқоридаги мисол учун бу сўзлар кўп оғирдир. Унинг даҳосини кўрсататурғои бундан бошқа кўп кучли парчалар бордир.

Бир еринда (466 нчи саҳифа) «қалбнинг лисони (классизм)нинг у қадар ва инжа чарчавасина на гира билир, на чиқа билир» дейдир. Биз бу жумланинг мадлулини нотўғри топамиз. Фузулийнинг «Лайли-Мажнун»и бошдан-боша у «қалб лисони»дир. Ҳатто қалб лисони бўлишда баъзи жойларида Ҳомиддан ҳам ошиб тушадир. Форс шеърида эса Ҳофизнинг бу кунгача на форсийда, на туркда унга эришилмаган самимийлиги (классизм)нинг тор чарчавасига сиғмишдир. Агар чарчаванинг бир таъсири бўлса эди, чарчавани парчалағон рассомларнинг бир ортиқлиги бўлур эди. Ва чарчавалилардан юксак бир нарса беришлари керак эди. Ҳолбуки, биз уни кўрмаймиз. Бутун санъат тарихи қаршимизда…

Ҳомид ҳақинда ёзилмиш юз шу қадар саҳифа юқорида кўрсатилган камчиликлари сарф назар этилса, балки уни бир шоир сифатида кўрсатмак учун кифоя этар. Локин доҳий аталмиш бир Ҳомид учун асло кифоя этмас. Унинг даҳосини албатта, таҳлил этмак ва айниқса, қайси нуқталарда унга эришмак мумкин бўлмағонини кўрсатмак керакдир.

Бу эътибор ила менимча «Али жаноб»нинг «Турк юрди»да босдирғон Ҳомид юбилесига бағишланмиш мақоласи қийматлидир. Воқеан, Ризо Тавфиқ ҳам Ҳомид учун кўп нарса ёзғондир. Локин у асарнинг ичидан саралаб чиқмоқ мумкин эмасдир. У асарларда Ҳомиддан кўра Ризо Тавфиқ таҳлил этилгандир.

Устод Акрам ҳақинда эса Исмоил Ҳикмат жиддан муваффақ бўлғондир. У Акрамнинг бутун ҳаётини, санъатини яхши таҳлил этадир ва жонли ўлароқ кўрсата олғондир. Ҳатто шу қадарки, Акрам ҳақинда ёзмиш жумлаларнинг ўзиданда Акрам иси келиб турадир. Акрам ҳақинда ёзилмиш шу қадар нарсани биз ҳалигача кўрмадик.

Охирида шуни ҳам айтиб ўтиш керакким, юқорида кўрсатилган камчиликлар билан бирга бу асарнинг кўп фазилатлари (ортуқликлари) ҳам бордир. Масалан:  «Ҳомиднинг Ҳугодан билхосса айирилан нуқтаси лисони эди. Ҳуго нақадар мунтазам ва ҳамвор эса, Ҳомид У қадар лоқайд ва паришондир. Ҳомиднинг дудоқлари орасиндан дўкулан яроли, музтариб қалбидир. Ҳугонинг лисониндан мусиқий афкоридир» каби энг гўзал тасвирли таъбирлар бўлғонидек, тубандагича фосеҳ ва балиғ ифодалар ила энг тўғри қиймат беришлар бордир:

«Ҳеч бир қайда бўюн эгмаян, ҳеч бир бўюндириға гардан вермаян шоир бутун қоидалари зеру забар эдажак бир сармасти ва лоқайди ила юрийиб гедиюр.

Қалби фарёдларини, руҳий аламларини, ҳижронларини, ҳаяжонларини гоҳ арузнинг дор ва муавваж чанбарлари ичина сўқуюр. Ҳамда тибқи эски Шарқ санъаткорлари каби зуҳофлар, имолалардан чекинмадан, тараддудланмадан сўқуюр; гоҳ ҳижо вазнининг сарбаст сийнасина араб ва ажамнинг энг миллий, энг маҳаллий калималарини ерлаштириюр. Баъзанда қофиядан бошқа бир қайд танимоқ истамиюр. Ҳар шайи зоид, ҳар қонуни ҳар қоидайи лузумсиз бир занжир, ўлдирувчи бир зулм адо эдиюр. Ҳапсиндада шоир, ҳапсиндада доҳий улиюр. Фақат шакл, лисон ва санъатча қусурлу гўрульуюрди. Ҳосили у бутун улвийяти, бутун навоқиси-ла бир инсон, фақат доҳий бир инсонди. Асарларинда қалби ўқунур, руҳи гўрилур. Агар Ҳомид лисонинада аҳамият версайди, санъатида иҳмол этмасайди, қопина даралмаз бир даҳои шеър бир ҳориқои адаб ўлурди. Маъамафиҳи бу гунда даҳо қопина вериламамишдир».

Шуни ҳам айтиб ўтайликки, бу асар жиддий бир танқидга албатта, муҳтождир ва турк адабиёти тарихининг тўғри бир йўлга қўйилиши учун бу жиддан зарур бир ишдир. Буни аҳиллардан сўраймиз.

Озарбойжон Маориф камиссарлиги ва нашриётининг турк илми, адабий ҳаётига шундай муҳим бир асар тақдим қилишга маваффақ бўла олғонлари учун ифтихор этишга ҳақлари бордир. Булар учун ва асарнинг муҳар-рири Исмоил Ҳикмат учун қолғон жилдларинингда ҳиммат қилиниб майдонға қўйилишининг ва бу йўлда учралатурган монеъларга кўкрак керишларининг таманносидамиз.

Бу асар 7 юз саҳифадан иборатдир. Босмаси тузуккинадир. Фақат биринчи жилднинг кўп расмлари яхши чиқмағондир. Қолғон жилдларида эса бу камчиликнинг тузатилиши керакдир.

_____________
Исмоил Ҳикматнинг «Турк адабиёти тарихи» 1925 йилда Бокуда нашр этилган бўлиб, В. Маҳмуднинг ушбу мақоласи ана шу китобга тақриз сифатида ёзилган. Мақола «Маориф ва ўқитғувчи» журналининг 1925 йил 9 -10 қўшма сонларида босилган.
* Мумонеъатлари — ман қилган ишлари.

Манба: Вадуд Маҳмуд. Танланган асарлар. Тошкент, 2007

Ajziyning ijtimoiy fikrlari haqiqatan uyg‘onish davrining ruhini tashaxxus etdiradir. Qo‘limizdagi asarlari ijtimoiy dardlar bilan ko‘milgan vaqgida yozilgon narsalaridir, bulardan ilgari yozilg‘on narsalari bosilmag‘ondir. Bir shoirning tamom hayotini, kuchini anglamoq uchun, albatta, uning taraqqiy davrini bilmak zarurdir. Bizda Uyg‘onish davriga kirgan ko‘b shoirlarning ishqiy asarlarining maydonga qo‘yilmagoni u vaqtning umumiy ruhining ta’siri bilandir. Ko‘b shoirlarimiz «jadid» bo‘lish ila eski she’rlarini yirtib, yondirub tashlag‘ondirlar. Holbuki, bu asarlarda haqiqatan san’at e’tibori ila qiymatli narsalar ko‘b bo‘lg‘ondir.

Vadud Mahmud
IKKI MAQOLA

TURK SHOIRI AJZIY

Boshlang‘ich

Bizda adabiy taftishlar endigina boshlanmoqdadir. Bu maydon qancha keng bo‘lsa, shuncha ham ishlar bilan to‘ladir. Bizda adabiyot bilan mashg‘ul kishilar ham ozdir. Lekin bu oz va yo‘q bilan qanoatlanish mumkin emasdir. Nima bo‘lsa bo‘lsun, qo‘ldan kelgancha xizmat qilish kerakdir. Man bu yo‘llarni yozishg‘a faqat shuning uchun jur’at qila oldim.

Bu yozg‘onlarim bir tanqid emasdir. Chunki hali tanqid ishlariga kirishish uchun kerak qadar kuch menda yo‘qdir. Maqsadim, hech bo‘lmasa, buyuk kishilarimiz bilan elimizni tanishdirmoqdir. Shu maqsadim yo‘lida ozg‘ina muvaffaq bo‘lsam, baxtiyorman. Nuqsonlarimning kechirilishini, xato va sahvlarimning ko‘rsatilishini ahlidan so‘rayman.

* * *

O‘zbek adabiyotining ancha eski bir tarixi bordir.

Bu tarixda Navoiy davri, Umarxon davri kabi gullagan tarixiy davrlar ham bordir. Bu davrlar va bularning orasida o‘tkan zamonlar besh yuz yildan oshuqdir. Bu uzoq fursat va zamonning har vaqtida o‘zbekchig‘atoy shoirlari ko‘rulgandir. Bularning orasida eng buyuk san’atkorlar bo‘lganidek, dohiylar ham mavjuddir.

Chig‘atoy adabiyoti davri o‘zbek adabiyot davrining otasidir. Lutfiylar, Navoiylar, Sulton Husaynlar, Boburlar, Solihlar, Yassaviylar, Umarxonlar, Fazliylar, Zebunisolar, Nodiralar va bular singari ko‘b shoirlar bu adabiy davrlarning bizga ma’lum bo‘lg‘on gullaridirlar.

Bir o‘rtog‘imizning aytganicha, mayda-chuyda nozimlar istisno qiling‘onda, anchagina muhim o‘run tutaturg‘on shoirlar besh yuzga yaqindir. Bu shoirlarning ko‘bini yelg‘iz otlari bilan, bir-ikki parcha she’rlari bilangina taniymiz. Bular tekshirilsalar, bizning ancha muhim xazinalarimiz ochilg‘on bo‘ladirkim, bu vazifa bu kungi adabiyotchilar bo‘ynidadir.

Yuqoridag‘i miqdor ham menga qolsa mubolag‘alik emasdir. Chunki shu zamonamizdakim, butun tariximizda kechirgan hollarimizning eng badbaxtida yashaymiz, ellikdan ortiq shoirlar borlig‘i ko‘rinmakdadir.

Uzun tartibsizliklar orqasida buzulgan, bitkan o‘lkamizning okibat o‘ldurguvchi istibdod idorasi ostida ijtimoiy va iqtisodiy hayotimizdagi pastlanish adabiyot tariximizda ochiq seziladir. Hech bir davrda shu kunda bo‘lg‘oni kabi adabiy pastlik ko‘rinmagandir, desak yanglishmaymiz. Chunki tariximizning hech bir davrida iqtisodiy va ijtimoiy holimizning bu qadar pastlangan davri yo‘qdir.

Bu kun xalqimiz shu qadar faqir, shaharlarimiz, qishloqlarimiz shu qadar xarobdirki, bunday hollar so‘nggi asrdan boshqa vaqtda ko‘rulgan emasdir.San’atimiz, tijoratimiz ham bu so‘nggi asrdan ilgarigi asrlarda juda yuqori turg‘oni ma’lumdir.

O‘tkan, sharafli asrlarimizning mahsuli bo‘lg‘on me’morimiz, to‘qimachiliqdag‘i yuksakligimizning so‘nggi uchqunlari ham bugun so‘nmakdadir.

Buxoroning mashhur Qarshi olachalari inqilobqacha davom etdi; bugun esa afsuslar orasida eshitamizkim, so‘nmishdir. Bir san’atkorimiz qolg‘on ekan, uda bitmishdir. Me’morimizda buyuk san’atkorimiz bor ekan, bu kun butun Turkistonda yolg‘iz qolg‘on «usta»larimiz ham so‘nggi daqiqalarini o‘tkazmakdalar.

Musiqiyda ham holimiz shu emasmidir? Buxoroda so‘nggi musiqiy san’atkorlar ortiq qarib qolg‘ondirlar, Buxorodag‘i «milliy musiqiy maktabi» juda ko‘b fidokorlar orqasida hech bo‘lmasa, shu san’atni tag‘in bir necha yilga yashatmoq uchun tuzulgan emasmidir?

So‘nggi ijodchi ashulachimiz To‘ychidan keyin tag‘in bir shundayimizni ko‘rishimizga har holda ancha zamon o‘tishi kerakdir. Holbuki, tariximiz bunday san’atkorlarni yuzlarcha sanaydir. Bu san’atlarning iqtisodiy va ijtimoiy hayotining yuksalishi orqasida bo‘lishi aniqdir.

* * *

O‘zbekning chig‘atoy adabiyotida istar nazmning shaklida bo‘lsun, turli jarayonlar bordir.

Turk tilida tabiiy nazm shakli hijo vaznlaridir. Aruz vaznining «ohangdor» va «some’navoz» bo‘lishi turklarningda uni qabul qilishlarig‘a bir sabab bo‘lg‘ondir. Faqat aruz vazni ila yozilg‘on nazm va she’rlarda turkchaning «talaffuz ohangini» rioya etganlari oz uchraydir. Ikkinchi sabab esa turklarning Eron madaniyati ta’siri ostida bo‘lishlaridir.

Hijo vazni avvaldan beri ora-sira tuzuk shoirlar yetishdirgandir va haligacha xalq vazni bo‘lub xalq ashulalarida ishlatilib kelinmakdadir.
Aruz vazni esa «yuksak adabiyot» uchun ishlatilgandir va shuning uchunda umumiy adabiy vazn o‘laroq qabul qiling‘ondir.
O‘zbekning chig‘atoy shoirlarining sheva ayirmaliqlarig‘a kelsak, ikki sheva hukm surganini ko‘ramiz.

Biri sharq turklari yoki chig‘atoy shevasidirkim, bizda asosiy sheva shudir va Navoiylar, Bobirlar, Fazliylar shu sheva bilan yozg‘ondirlar. Boshqasi g‘arb turklari yoki Turkiya shevasidirkim, bu mashhur lirik shoir Fuzuliy orqali bizda tarqalg‘ondir. Ko‘b shoirlar buning orqasidan borg‘onlar. Bu ikki shevaning birinchisi o‘zimizniki bo‘lg‘oni e’tibori bilan, ikkinchisi suyilub o‘qilg‘onidan bizga yot emasdir.

G‘arb shevasining bizda tarqalishig‘a ikkinchi sabab uning ba’zi jihatlardan yengilrak bo‘lishidir.

Bu maqolamizda tekshirmak istaganimiz samarqandlik muosir shoirimiz Ajziydir. Ismi Sayidahmadxo‘ja, unyuni Siddiqiydir. O‘zining asosiy kasbi bo‘lishi e’tibori ila hozir ham Samarqand tegrasida Halvoyi qishlog‘ida dehqonchilik bilan mashg‘uldir. Buyuk bir iste’dodga ega bo‘lg‘onidan ko‘b san’atlarning ustosidir. Boshlab Siddiqiy yaxshi bir texnikdir. Soat va turli moshinalarni tuzatmoq ishiga mohirdir. Yaxshi to‘qquvchi za tikuvchidir, ko‘b yillar bu san’at ila yashag‘ondir. Musiqa bilan ham ancha shug‘ullangandir. O‘z tilidan boshqa arab, fors, rus tillarini biladir. Forscha she’rlari fors adabiyoti bilan yaxshi tanish ekaniga shohiddir. Arab va rus adabiyotlari bilan ham ancha oshnodir. So‘nggi yillargacha Samarqand gazit va jurnallarida bosilgon she’r va maqolalari ko‘bdir. 1913 nchi yilda Turkiston senzuri ruxsat bermagan va Kafkazda bosdirulg‘on forscha «Anjumani arvoh» va «Mir’oti ibrat» degan xayoliy hikoyasi Samarqand va Buxorog‘a katta ta’sir qilg‘ondir va Samarqandda jadidlarning boshida Behbudiy, Siddiqiy va jadid maktabining muallimlaridan Shakuriy o‘laroq rasman takfir etilishlarig‘a sabab bo‘lg‘ondir. Maktab va madrasalar uchun tuzulgan bir tajvidi, forsiy g‘azallar majmuasi, «Ganjinai adabiyot»i bordir. Turkcha o‘laroq «Ayn-ul-adab» ismida g‘azallar majmuasi va manzum o‘laroq «Mir’oti ibrat»i bordir.

Mansur bir asarining yozilg‘oni ham ma’lumdirkim, faqat bosilmag‘ondir. Bu shoir so‘nggi davrda — ta’bir joiz bo‘lsa, Uyg‘onish davri shoirlari orasida muhim o‘run tutadir.

Ajziyning ijtimoiy fikrlari haqiqatan uyg‘onish davrining ruhini tashaxxus etdiradir. Qo‘limizdagi asarlari ijtimoiy dardlar bilan ko‘milgan vaqgida yozilgon narsalaridir, bulardan ilgari yozilg‘on narsalari bosilmag‘ondir. Bir shoirning tamom hayotini, kuchini anglamoq uchun, albatta, uning taraqqiy davrini bilmak zarurdir. Bizda Uyg‘onish davriga kirgan ko‘b shoirlarning ishqiy asarlarining maydonga qo‘yilmagoni u vaqtning umumiy ruhining ta’siri bilandir. Ko‘b shoirlarimiz «jadid» bo‘lish ila eski she’rlarini yirtib, yondirub tashlag‘ondirlar. Holbuki, bu asarlarda haqiqatan san’at e’tibori ila qiymatli narsalar ko‘b bo‘lg‘ondir.

Ajziyning «ishq»i

Tasavvufchi shoirlarning zohiriy ishqni tasvir etib turub, asosan mutasavvufona fikrlar tasavvur etishlari ma’lumdir.

Bizning shoir eski she’rning shakliy jihatlarini, ifoda tarzini aynan qabul qilib, ichiga eskiga tamomila qarshu bo‘lg‘on o‘z ruhini, yangi ruhni kirgizgandir. Ajziy shevada Fuzuliy yo‘lini tutkan shoirlardandir.

Bu shoirimiz ham oshiqdir. Faqat buning ishqi u na tasavvuf ishqidir, na realist shoirlarning zohiriy ishqidir. Shoirimiz oshiqdir, ma’shuq esa xalqdir, millatdir. Millati va xalqig‘a muhabbati uning ishqidir. U ishq esa bizga shuni bildiradir.

Ajziy millatining ishqi, dardi bilan sug‘orilg‘on bir shoirdir. Uning bu hayajonlari yasalma emasdir, chindir, tabiiydir. Ul ko‘zyosh to‘ksa, millati uchun to‘kadir, birovdin xafalansa, millatining holiga boqmag‘oni uchun xafalanadir. Birovdin xursand bo‘lsa xam millati, xalqi uchun bo‘ladir. Qarangiz, shoir o‘zining dardli ekanini qanday anglatadir:

Nihol dardidir bani hosilim ashk qatorimdir,
Fano gulzorin obod aylamish jism nizorimdir.

Do‘kar qon bag‘rimi gul yafrog‘itek choki-chokindin,
Chamanda g‘uncha bag‘rim holidin oyinadorimdir.

Chaman ra’nolarin sirridin istig‘nodayam zero
Sarig‘ ruxsora oqmish qon yoshim rang bahorimdir.

Diliklar jismi betobimda tiyg‘i zulm gardunidin
Ochilmish gulshanim tan bog‘ida yo lolazorimdir, —

deydir va o‘zining bu dardiningda «maqsud»ining «ko‘z oldida» bo‘la turub, «undan mahrum» ekanini aytadir:

Ko‘zim ollinda maqsudim edar javlon, mahrumam,
Bu ahvolim guvohi ko‘zlarimda intizorimdir,—

deb o‘zining bir «maqsud»i borlig‘ini aytadir va bu «maqsud»ining nima ekanini mana shunda ishora qilib ketadir:

«Hayoti ma’naviy» maftunam, zinhor ayb etmang,
Bu savdo kulfati-la beshuur o‘lmoq shiorimdir.

Demak, bu shoirning bir dardi bordir, ya’ni shoirimiz «dardli» shoirdir va dardining «ma’naviy hayot» ekanida ma’lumimizdir. Yuqorida aytgan dardini, iztirobini qanday sharh etadir:

Bango qarorsiz o‘lmoqda vordir bois,
Qarori vermakda aldan qarordir bois,-

deydir va ko‘ringiz «qaror» so‘zi bilan qanday o‘ynaydir. Bu esa sharq shoirlig‘ining eng mo‘tabar bir xususiyatidir. Buning «ma’no» jihatidan ham qanday to‘la ekani oz mulohaza bilan anglashiladir. So‘ngra yuqorida so‘zlagan «ko‘zlaridagi intizor»ining nimaga ekanini ochiqdan-ochiq maydonga otadir:

Vatan xarobasin islohina intizoridayam,
Bu intizorima bir intizordir bois,-

degandan keyin bu intizor bo‘lishining sababini shunday sharh etadir:

Na o‘ldi millat o‘lub e’tibordin mahrum,
Bu yo‘lda maslaki bee’tibordir bois, —

deb yangilik umumruhiga kirib, millatining «e’tibordan mahrum» qiling‘onini va buning sababini esa «maslaki bee’tibor» ekanini ko‘rsatadirkim, shoir bu fikrini haqiqatan isbot etkandir.

Bir millatning, bir qavmning yoki bir guruhning e’tibor qozonmog‘i, o‘zini yashatmog‘i uchun birdan-bir vosita bo‘lg‘on bir mafkuraga molik bo‘lish kerakligi badihiydir. Ajziy o‘z millatida shu «mafkura»ning yo‘qlig‘ini achchig‘ o‘laroq sezgandir, «vatan xarobasi»ning islohi uchun bir «maslaki boe’tibor» kerakligini xalqig‘a talqin qilmoqchi bo‘ladir.

Shoir ishqini mana shu baytda tom ma’nosi-la maydonga qo‘yadir:

Bul havaslar xo‘bravlar kokilin maftunidir,
Fitnai davrona sayd o‘lmoq ban maftuna xos.

Ya’ni «havas» orqasidan yurganlar chiroyliklarning kokiliga o‘rulg‘ondirlar, «davron»ning fitnasiga o‘rulmoq yolg‘iz menga maxsusdir, deb o‘zini bog‘lab olg‘onlarning u chiroyliklar emas, davronning fitnasi ekanini aytadir. Ruhi bo‘lmag‘on unday chiroyliklarning devorning suratidan boshqa narsa emas ekanligini bildirmoqchi bo‘ladir.

Surat devora maftun jamsli o‘lmakim,
Yo‘xdirur tasvir dardivo, devor o‘lmasa, — deya.

Unday narsalarning ahamiyati yo‘qlig‘in, asosiy ahamiyatning yuzda emas, ichda — ruhda ekanini aytadir va shu so‘zi bilan bizning shu davrimizdagi shoirlarning hali ham shu bo‘sh «ishq», «muhabbat» safsatalari bilan yurganlariga qattig‘ zarba bermakchi bo‘ladir.

Ajziy shu «tarzi tafakkur»i bilan adabiyotni ijtimoiylashtirmak va uni jamiyat uchun foydali bir shaklga so‘qmoq istaganini bildiradir.

Haqiqatan va «yangilik» davrining ta’biricha aytsaq, «milliy she’r» va «milliy shoirliq» tarafida ekanini ko‘rsatadir. Bo‘sh «hol, xat, zulf»lardan foyda chiqmaslig‘ini va bu kalimalarni «hayotiylashdirmak» kerakligini chin tushunganidan bu so‘zlarga boshqa rang bera boshlaydir.

Modomiki, «ishq» xalq muhabbatidir, bu so‘zlarnida nega uning uchun ishlatmak mumkin bo‘lmasun?!
Mana, «zulf, Laylo, Majnun, nashot, bazm» ta’birini o‘z ishqiga qanday uydiradir:

Pariro‘lar parishon zulfining xotirparishonam,
Parishonam nedan, xotirparishonliqa hayronam.

Nedan ovora dashti g‘amda nolon kezdigim, bilmam,
Magar Majnuni Layloyi nashoti bazmi urfonam.

Ajziy «urfon bazmi nash’asining Laylosi» uchun «parishon»dir, uning «Majnuni»dir. Ko‘rungiz, «sharob» ni, «bazm»ni o‘z adabiy maslakiga qanday uyduradir:

Bani g‘aflat sharobi sarxush etmish jomi makringdan,
Boshimga lashkari g‘am favj-favjini raho etding…

Marizi ittihodam, anjuman bazmi tabibimdir,
Baning sho‘ro sharobi bois daf’i xumorimdir,—

baytida «g‘aflat sharobi», «sho‘ro sharobi» ta’birlari yasaydir. «Darding nima?» deb so‘rag‘onlarga «Ittihod!» deydur, tabibning esa «anjumani jamiyat» bazmi ekanini va davosining esa «maslahat-mashvarat» bo‘lishi kerakligini aytadir.

Shuning bilan o‘z xalqining hech «ittihod, uyushmak, maslahatlashmak» degan madaniyat muassirlariga yaqinlashmaslig‘idan zorlanadir. Haqiqatanda shoirning fikri to‘g‘ri emasmi? Har bir ish «qo‘l birligi, uyushmak, kengash» bilan ilgari bosmaydirmi? O‘z xalqining saodatini Ajziy ham «shularda» ko‘radir:

Giriftori savodi xattu xoli safhai dardam,
Asiri kulfatu ranju balou dog‘i xirmonam.
Davoyi zaxmi nosuram emishdir suhbati «orif»,
Vale maxdumi paykoni baloyi «qavmi nodonam»,—

baytlari bilanda o‘zining dardini sharh etadir. O‘zining «orif, ya’ni ma’rifatli»lar suhbatidan mahrum ekanini va «nodon qavm»ning balo o‘klarig‘a «nishon» bo‘lg‘onini aytib, yana o‘ziga o‘zi taskin beradir:

«Raqib»dan na jafo kelsa, sobir o‘l, Ajziy,
Kim o‘lmadi ochi suv ichra beqaror sadaf.

«Raqib» har qancha jafo qilsa ham san sabr qil, deydir.
Ajziy «hijron, baxt, ruxsor, sarxush» so‘zlarinida o‘z fikriga mahkum qilib oladir. O‘z tilagini shular bilan hech qiynalmasdan ifoda qiladir:

Subh umidim magar etmish shabi hijrona arz,
Kim qaro baxt etdi ruxsorin ban qayrona arz.

Nash’ai jom tanazzuli sarxush etmish dahr elin,
Yo Rab, etmazmi bizi bu nash’a qabristona arz.

Ko‘rungiz, Ajziy «surat ashobi»ni qanday tahqir etadir:

Surat ashobi dagil mahram ko‘ngul asrorina,
Oqil ermas kimsa maqsudin edar nodona arz.

Eski «husn, ishq» shoirlariga qarshi bundan katta hujum qanday bo‘la olur?! «Surat ashobi»ning «nodon» ekanlari ma’lum bo‘la turub, «ko‘ngul» sirlarini aytish «oqil» ish emasdir, deydir.

«Ishq, husn, xat, xol» shoirlarining o‘z mahbublari orqasidan yugurib, yugurib charchagach va undan bir iltifot ko‘rmagach, ma’yusona qilg‘on «kufr»lari bordir. Faqat Ajziy bu qabildan emasdir, bu to‘g‘ridan-to‘g‘ri u yo‘ldagi adabiyotni, she’rni hayot uchun keraksiz biladir. Shuning uchunda u yo‘ldan qaytadir, «ishq»ni boshqa yo‘lg‘a burmak istaydir, xalq qayg‘usi bilan qayg‘urmoq, el dardi bilan yonmoq yo‘lini tutadir. Butun borlig‘ini shunga sarf etadir:

Voqif o‘lkim, dosha nayson dushmadii ta’sir yo‘x,
So‘ylamak nodona dosh, etmakdir g‘altona arz.

Moyai insofi yo‘x panding qimashin naylasun,
Gavhari maqsuding et bir sohibi vijdona arz.

So‘rma amniyat tariqin, Ajzi(y), har bemag‘zdin,
Sohibi urfona arz et, sohibi urfona arz.

Bu bandimizni shoirning tubandagi samimiy, ob-dor faryodi bilan tugatamiz:

Nadur, yo Rab, bu giryon chashmi xunborim tamannosi,
Bani g‘arqi balo to‘foni etmishdir bu daryosi.

Na gulshandir bukim, har guldadir bing xanjari xunrez,
Nedandir bengzamish jalloda har bir sarvi ranosi.

Bu gulshan, gulshan erkan, dahr xoriston emish yaksa,
Nasil xor o‘ldi gulshan, gulshan o‘ldi xor ma’nosi?

Tamaddun biza erkan cho‘la gezmish vahshiy ashobi,
Nedan, yo Rab, bu dam vahshata o‘rtanmish saruposi.

Maorif turrai mushkini savdosi-la maftunam,
Na sehr etmish bani xolu xat urfon Laylosi.

Bu kun hibs sadolari fanni osor jadid ermaz,
Bizim cho‘xdan sadomiz hibsa olmish jahl xulyosi.

Matoyi ma’rifat bozori savdosindayam, Ajziy,
Qamu savdo solib boshimga bu savdoni savdosi?!

Ajziyning ijtimoiy fikri

Shoirimiz u katta inqilobgacha cho‘zilg‘on oxirgi asrning yetishdirgan kishisidir. Shu davrda yetishgan mutafakkirlarimiz kabi uda tamomila o‘rus istilo siyosatiga dushman bir ruhga molikdir. Ajziy ijtimoiy hayotimizning har safhasiga juda chuqur tushungan va uning islohi uchun faol bir suratda cholishkanlardandir.

Behbudiy o‘z ishlarida Ajziyni birinchi yordamchi o‘laroq har vaqt ko‘rgandir. Eski davrda, ya’ni bukj Rusiya inqilobigacha bo‘lg‘on bizning harakatlarimizning Har sohasida bilfe’l ishtirok qilg‘on kishidir.

Jadidlik davrining eng birinchi faoliyat maydoni xatqni — millatni yetishdirmakdan iborat edi. Bu davr maorifchilik davri atalsa ham muvofiq bo‘lur. O‘rus millatchilik zaharli zahmlari Ajziyning bag‘rig‘a chuqur izlar qoldirg‘ondir. U har vaqt elning qonli panjalari ostida qolishdan zorlanadir, har tomong‘a qarasa, shuni ko‘radir, har voqeadan shuni istixroj etadir, yulduzlar Ajziycha elning bag‘rig‘a otilg‘on toshlardir:

Kavkablaring-la millati isloma otma dosh,
Bag‘rin jarohati dilamaz shimdidin xarosh.

Bulut uning ko‘ziga millatini ma’rifatdan mahrum qilg‘on bir devordir:

Abri jaholat ila bizi pardapo‘sh edub,
Cho‘xdan yoshurding el yonidan shu’lai quyosh.

Mana, ko‘ringiz «lola» Ajziyning ko‘ziga qanday ko‘rinadir va undan nimalar chiqadir:

Ko‘randa lola yafrog‘in gumon etmak chamandir bu,
Lisoni hol harifi darsi ibrat, anjumandir bu.

Shahidi xanjari ishqi vatanlar laxta qonidin,
Ko‘runmish parda nomus ilan xuni kafandir bu!

Eskidan mahbuba va ma’shuqalarning yuz yanog‘i va lablariga o‘xshatilg‘on gul ranglari uning ko‘ziga ko‘run-giz, qanday ko‘rinadir:

Bu gulshan sahnida gul yafrog‘i rangi gumon etmong,
Qizarmish xuni nohaq rangidin xoki vatandir bu!

Rasta, bozorlar ham unga zulm tirnog‘i bilan tilingan tilimlardir:

Diliklardir so‘qoqu rastalar gardun xaroshidin,
Tazallum novakidin yo‘qsa chok o‘lmish bandandir bu!

Ajziy oyna ko‘rganda uning tozaligini emas, uning yuzidagi «laka»ni ko‘radir va undan millatini eslaydir:

Yuzing kursi qamar ruxsor yanglig‘ chok-chok o‘lmish,
Qamu baxti qarolari, tiyra dilar etdi jamoling! —

nolasini chekadir.

Ajziyning vatan va millatini suygani va bundan olg‘on taassurini har qadamda izhor etgani, hatto ta’bir joiz bo‘lsa, hech bir dam millat, vatan andishasidan ayrilmog‘oni she’rlaridagi nola va faryodlaridan ochiq ko‘rinadir.

Shoirning bu suygani, elining dardi bilan mutaxis bo‘lg‘oni quruq bir sevish yoki bir bo‘sh taassurdan iborat bo‘lub qolmaydir. Balki so‘z bilan qancha kuyub-yonsa, shuncha amaliy ishga ham kirishadir. Boshlab ma’shuqining asir ekani ko‘ziga ko‘rinadir va yig‘lay boshlaydir:

Kimsa, yo Rab, bu dili zorima etmazmi iloj,
Dili gam diydayi afkorima etmachmi iloj.

G‘am hujumi-la do‘kar diydalarim qon, hech kim
Bani bu diydayi xunborima etmazmi iloj.

degandan keyin yoshlik ko‘zlari bilan sizga zorlana boshlaydir:

Xalqdin yorliq istarman ul umid ilakim,
Kelmish ag‘yordin ozorima etmazmi iloj, —

degach, bu «g‘ayr»dan kelgan «ozor»ning «qavmiyat sha’nining» qanday «paymol» qilg‘onini to‘lub-toshib anglata boshlaydir:

Sha’n qavmiyat dushvorki, ko‘rsam poymol,
Kimsa bu holati dushvorima etmazmi iloj.

Ajziy o‘z oh-vohidan va ko‘b yig‘lag‘snidan keyin qancha yig‘lasa ham, dod desa ham o‘z maqsadini o‘z eliga ochiq bildira olmag‘onidan o‘zi munfail bo‘lub, mukaddar savolga javob bera boshlaydir:

Nolau faryod etarmu kimsa bemor o‘lmasa,
Siynasi tig‘i «tazzalum»lar-la afkor o‘lmasa.

Va:

Yora arzi muddao taqdim etarman oshkor,
Maxfiliy dilbarda nomahram-la «agyor» o‘lmasa,—

bayti ila dilbarining majlisda «nomahramlar» bilan «ag‘yor», ya’ni o‘z millatining g‘ayri millatlar changalida bo‘lish jihatidan shoir muddaosini ochiq ayta olmasliqidan zorlanadir va fitnachilarnish tuzog‘idan «aql va farosat» egalarining hech vaqt «emin» bo‘la bo‘lmag‘onlarini, ehtiyot qilmasa, qo‘lg‘a tushub qolish ehtimoli borlig‘ini aytib o‘zining orqasidan o‘rus xufiyalarining tilga yurganiga ishorat qiladir:

Fitnajo‘lar kedidin emin degil ahli tamiz,
Saydi domi fitna o‘lgay kimsa hushyor o‘lmasa.

Va o‘zining sirlarini qanday pardalar orasida yoshurg‘anini va muammodan xabardor bo‘lmag‘anlarning so‘zning mazmuniga tushunmaeligini bildurib o‘tadir:

Shevai guftorim asrorig‘a mahram o‘lmadi
Kimsakim, Ajziy, muammodan xabardor o‘lmasa.

Yuz yillar bo‘yincha uzun muddat tartibsizliklar ichida yashag‘on va so‘ngra ellik yillab siyosiy va iqgisodiy bir istibdodning og‘ir yuki ostida birdan-bir tebranmakchi bo‘lg‘on buyuk bir katalang yetishdirgan kishisining shunday vatanchi va millatchi bo‘lishi kerak edi. Biz Ajziyning «millat» degan tarzi talaqqiysidan anglaymizki, bu kundagi tarzi iste’molidan boshqa bir ma’no beradur, uningcha «islom» bir millatdir, har «musulmon» o‘z millatining bir a’zosidir. Bu tarzi talaqqiy yolg‘uz Ajziyda emas, bu davrda yashagan ko‘b kishilardan ko‘riladir. Bular islom dinining millat sajiyasini bir millatga kerak bo‘lgon qadar, birgalikda da’vo qiladir. Insonlarning hech birining boshqasidan (qon — uzv) jihatidan ayirmasy yo‘qlig‘ini, bo‘lsa — sajiya, til, an’ana, g‘oya e’tibori ila bo‘lishi mumkin ekanini ilgari suradilar. Shunda ming uch yuz yildan beri islom millatlarining bir-birovi bilan yaqin munosabatlari orqasida (axloq — odat) e’tibor ila har yerda bir turluk ekanini va har bir musulmonning «islom baynamilal tili» arabcha orqali bir-birovni anglay olishini va bir ming yil ilgari an’ananing davr an’anasi ostida sekin yo‘q bo‘lub ketganini bayon qiladirlar.
Bundan boshqa musulmon millatlarining g‘oya e’tibori bilan ham bir shaklda, bir yo‘lda ekanlarini aytadirlarkim, uda butun musulmonlarning Ovrupo zulmi ostida bo‘lishlari va bundan qutilish kerakligidir.

Bizning Ajziy ham shu zamirdandir. Uning uchun turk, fors, arab, hind millati yo‘qdir. Bularning musulmon bo‘lg‘on qismi hammasi bir millatdir. Bu fikr musulmonlar orasida asosan eskidir. Islom dini haqiqatan shu qadar ta’sir etkandirki, urug‘, nasl e’tibori ila kelgan ayirmalardin ayirmasi ostida so‘nub, e’tibordin tushgandir. Arab qonining boshqa «islom» millatlari qonig‘a ko‘b qo‘shilishi ham bunga ko‘b yordam qilg‘ondir. Hozir ham xalqdan «kimsan» deb so‘ralsa, «musulmon» degan javob olinadi.
Bir millatning bu tarzi taraqqiysi Ajziyning o‘z davrining kishisi ekanini ko‘rsatadir.

_______________
«Turk shoiri Ajziy» maqolasi «Inqilob» jurnalining 1924 yil 11 12-sonlarida e’lon qilingan. Bu manbani adabiyotshunos B. Qosimov kichik so‘zboshi bilan «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 1989 yil 10 noyabr sonida qisqartirib qayta nashr etgan. Mazkur manbani hozirlashda professor B. Qosimov nashrga tayyorlagan o‘sha nusxadan asliga qiyoslab foydalandik.

TURK ADABIYOTI TARIXI

Ismoil Hikmat.Turk adabiyoti tarixi.Ozarboyjon Xalq Maorif kamisarligi fanniy metod sho‘rosi tomonidan tasdiq etilmish va Ozarboyjon nashriyoti tomonidan 5 ming nusxada bosilg‘on. (1925 yil — Bokuda)

Ismail Hikmet Ertaylan (1899 İstanbul — 1967 İstanbul) Türk edebiyat tarihçisi. Galatasaray Lisesinden sonra Mülkiye Okulunu bitirdi. Bir süre edebiyat ve Fransızca öğretmenliği yaptı. Bakû Üniversitesinde Türk edebiyatı dersleri verdi. Aynı üniversitede profesör oldu. Yurda döndükten sonra edebiyat öğretmenliği, bakanlık müfettişliği, Cumhurbaşkanlığı Orkestrası müdürlüğü, İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi müdürlüğü görevlerinde bulundu.
1935 1942 yılları arasında Afganistan’da kaldı. Yurda dönüşünde İstanbul Üniversitesinde eski Türk edebiyatı profesörü oldu.
Edebiyata Tanin gazetesinde başladı. Suat Tahir adıyla şiirler ve düz yazılar yayımladı. Düşünce adlı bir dergi çıkardı. Öğretmen marşının yazarı olarak ünlendi. Özellikle edebiyat tarihi alanında geniş kapsamlı yapıtlar verdi.
Başlıca yapıtları şunlardır:
Edebiyat tarihi; Türk Edebiyatı Tarihi (Bakû 1925 1926), Yunan Edebiyatı Tarihi (1928), Lâtin Edebiyatı Tarihi (1937), Çağatay Edebiyatı (1937); şiir kitabı; Kır Çiçekleri (çocuk şiirleri); öykü kitabı; Vuslat-ı Memnua (1908).

——————

Bu asarning birinchi jild, birinchi va ikkinchi hissasi bosilib chiqdi. Birinchi hissasi o‘n to‘qquzinchi asr hayoti adabiyasidan bahs etadir.

Bunday bir asarning misoli haligacha turk olamida ko‘rilmaydir. Bu asarning boshqalardan eng birinchi ayirmasi shulki, o‘n to‘qquzinchi asr turk hayoti adabiyasini tartibli suratda, bir majmua holida ko‘rsatadir. Bu ish haligacha turk adabiyoti hayotida — tazkirachilar va ajnabiy tarixchilar mustasno — bo‘lmag‘on bir ishdir.

Bu asar to‘g‘risida haligacha jiddiy bir tanqid chiqmadi. Buning sababini shundan bilamiz. Misli bo‘lmag‘on, ya’ni haligacha ishlanmagan bu maydonda qalam yurutmak uchun shunday bir narsa yozish kabi bir tashabbus va mehnat qilish lozim bo‘ladir. Ayniqsa, g‘arb turk hayotidan minglar chaqirim uzoqda bo‘lg‘on: dengizlar, tog‘lar, cho‘llar kabi tabiiy to‘siqlar ustiga, Chor hukumatining siyosiy mumone’atlari* va bizdagi ilmiy-adabiy harakatning hechligi orqasida qolg‘on va bu asarda zikr qiling‘on shaxslarning ba’zilardan ikki-uch bayt, ba’zilarining faqat otlarini bilish ham zo‘rg‘a mumkin bo‘lg‘on bizlar uchun bu asar to‘g‘risida jiddiy bir narsa deyish ko‘p qiyindir.

Bu bir necha yildan so‘ng ijtimoiy inqilob yillarida esa bu masalalar bilan urinishga na vaqt va na sharoit musoada qilmag‘onidan hali ham mumkin bo‘lmadi. Bu uzrlar ishga qolg‘onda balki hechdir. Lokin ma’zaratchining biz kabilar bo‘lg‘oni va mavqeimiz nazarda tutilg‘onda, tabiiy, bular buyuk mone’lar sanalsa ham o‘rni bordir.
Mana shu uzr va shu muhokamalardan keyin tubandagi so‘zlarning balki bir qiymati qolmas. Lokin o‘zbekning «yotib qolg‘uncha, otib qol» degan maqoli mafodincha o‘zimiz bilgan yoxud to‘g‘risi, bildik va tanidik deb qanoat hosil etgan shoirlar haqidakim, ular bu muazzam ta’lifda biz uchun uch-to‘rtdan ortuq bo‘lmas, ba’zi bir fikrlar yurutsak ortuqcha bo‘lmas. Ehtimol, bu yozg‘onlarimizning bir tanqidiy qiymati bo‘lmas, faqat bizda ular to‘g‘risida qanday tasavvurlar borlig‘ini, bizda — ya’ni Bo‘sfo‘r muhitida emas — Turkistonning qum, cho‘llari orqasidagi butalar, ko‘katlar ko‘lagasida o‘sgan va muhitning qattig‘ bo‘g‘uvchi issig‘lari ostida xomligicha qovurulg‘onlarga qoddirg‘on ta’sirini ko‘rsatish jihatidan ahamiyati bo‘lur.

Boshlab bu asar markschilik nuqtai nazaridan yozilmag‘on, deb e’tirozlarga uchrasa mumkindir. Qandayki, qaysi bir o‘rtoqlar bu haqda yozdilar. Bizga qolsa ularning bu e’tirozlari, agar amaliy bir fikr va yo‘l ko‘rsata olmag‘on bo‘lsalarki, hech bir narsa ko‘rsatmadilar, bu ochiq bir pulcha qiymati yo‘qdir. Falon, falon o‘runlarda bunday yanglishliklar, tushunmaganliklar bor, izoh qilinmag‘on nuqtalar «mana bular» deb ko‘rsatilmas ekan, quruq so‘z bo‘lishdan boshqa narsa emas: «bo‘sh so‘z tuyaga yuk»dir. Biz deymizki, bu asarning bosh maziyati 32 shoirning, ya’ni bir asrga yaqin bir muddat adabiy hayotining bir tartib va bir usul doirasida tizilishi va adabiyotga bir «gul» holida qarash uchun muhim bir yig‘indi tashkil etgandirki, haligacha bu bo‘lmag‘ondir.

Asarni ko‘zdan kechirganlar va shu ishlar bilan tanish kishilar biladirlarki, bu maydonda ishlash qanday qiyindir va bosh og‘rituvchidir! Buni shu hodda yig‘ishning o‘zi qancha fidokorliklar talab qilar ekan, uzoqdan turib ahil bo‘lmag‘onlarning kesak otishlari o‘zlarining qancha qiymatda bo‘lishlarini fosh etishdan boshqa bir natija bermaydir. Durust, markschilik nuqtai nazaridan qarag‘onda birinchi boqishda juda ko‘b kamchiliklar ko‘riladir. Faqat ish ichiga kirganda va tariximizning hech bo‘lmasa bir nechagina yil kichkinagina bir davrinigina ko‘z oldimizda ijmoli bo‘lsa ham tasavvur va tasvir eta olmag‘on shu chog‘imizda marksischaki — iqtisodiy va ijtimoiy hayotning butun injaliklarini ochib berish demakdir — bo‘lishini talab etmak kulguli, bir bola talabi emasmidir? Holbuki, bu asar istar muqaddimasida, istar har munosabat kelganda iqtisodiy va ijtimoiy hayotni mumkin qadar izoh qilmoqdadir.
Endi maqsadga kelaylik: bizning tanig‘on shoirlar orasida Abdulhaq Homid bordir, bu shoir to‘g‘risida 140 sahifa taxsis etilgandir.

Homidning uzundan-uzoq va o‘ndan ortuq maktubi va shu munosabat ila boshqa orqadoshlarining ham uzun maktublari darj etilgandir. Holbuki, Homidning adabiy shaxsiyatini — ruhli bir tarzda ko‘rsataturg‘on bir maktubi — Rizo Tavfiqqa «Homidnoma» munosabati-la yozg‘on maktubidan hech narsa ko‘rsatilmaydir. Homid u maktubida qaysi muharrirlarni o‘qig‘onini va qaysilarini o‘qumag‘onini o‘zi aytadir va Homidni tanish uchun eng muhim shu so‘zlarni yozadir:
«Maqbar»da va «O‘lu»da, xususiy-la «O‘lu»dan ziyoda «Maqbar»da ko‘rdikingiz qusurlar noqobil inkor bir suratda oshkordir. Taslim edaram. Hashviyot cho‘q, g‘aroyiblaring hadd va hisobi yo‘qdir. Va siz g‘oliban bunlarla iktifo etmak istamishsiniz. Soir asarimida tadqiq etsagiz daha cho‘q nuqsonlara tasoduf edardingiz, bundan aminam va sizi ta’min edaramki, bunlar banja majhul dagildir. Hatto asarimi kandim tanqid edajak o‘lsam kim bilar daho naqadar qusurlar ko‘rurdim. Balki eng so‘ngraki asarim o‘yla bir tanqid o‘lajoqdir …»

Yana davom etib adabiyot olamida kimlar ila yaqin bo‘lg‘onini va kimlarni tanig‘onini aytadir:
«Adabiyot soir va sarifalarinda dediginiz kabi, Qurnay, Hug‘u, Shekspir ila Shayx Sa’diy banga rahbar o‘lmishlardir (Kamol ustodimdir, u boshqa). Bunlarning xorijinda hech bir adib va shoir-la munosabatda bo‘linmadig‘mi bilmangizi istaram. Pak cho‘qlarini «Homidnoma»da ismlari mazkur o‘lanlardan va o‘lmayanlardan bir cho‘qini ma’attaassuf o‘qumamishamdir bila ehtimolki qochmoqdan qug‘olamaya, yozmoqdan o‘qumaya vaqtim o‘lmamishdir. Na bilayim faqat haqiqati hol budir».

So‘ngra asarlarining mavzularini kimlardan olg‘onini tubandagicha bayon qila boshlaydir:
«Nastaran»i Porisda Qurnaying «Lo‘sid»ini o‘qudiqdan so‘ngra yozdimki, muqaddimasinda go‘stariyurim. Ma’-shuqasining padarini oshiqning itlof etmasi mavzuini «Lo‘sid»dan oldim. Yolg‘iz mavzuini… «Eshber»da kazalik Xo‘rosdan muqtabas bir mavzu, yolg‘iz bir mavzu vordir. Kamol marhum maktublarining birisindaki, g‘oliban matbu’dir. «Eshber» Xo‘rosdan muqtabas esada undan go‘zaddir demish, bani taltif etmak istamishdi. Marhum bu durli iqtibosoti joiz go‘rur va tabiiy bo‘lurdi. Hatto bal «Sardonapol»i yozarkan, Bayrunning u ismda bir teatrusi o‘ldig‘ini banga ixbor ila o‘qumaya tavsiya etmish edi. Ban mavzu bo‘lmoqda doimo guchluk chekdigimdan tarixdan va shundan-bundan mavzular olmoq, onlari istadigim kibi malovalar-la yozmoq majburiyatinda bo‘lunan ojazadan o‘ldug‘im «Sardonapol» muqaddimasinda xabar veriyurim.

Faqat «Maqbar» ila «O‘lu»ning yoxud «Balodan bir sas»ing kimsadan olinmish mavzulari yo‘qdir. Unlaring mavzulari mozor ila o‘lum va birda jamiyati insoniyadir. «Maqbar»lar, «O‘lu»lar, «Balodan bir sas»lar kechan gun dagil, kechan asrda yozilmish va o‘ttuz shu qadar sana avval bosilmish edi. «Balodan bir sas»si oxiran tab’ etdilar esada pak eskidan eskidir. Alhosil, bunlar na iqgibos, na taqlid, na intiholdir. Tavoriddan boshqa bir shay o‘lmasi maholdir. Tavorid taqdirinda esa Viktor Hugu kibi muazzam bir dohiyi she’r va adaba shu qadarjiq o‘lsun bir muqoranat hosil o‘lmish demakdirki, na buyuk sharaf! Faqat Akraming dedigi kibi:

Bir harfni majmuai beg‘oyai soning,
Fahm aylamadan ban dahi shoirmiyim, e voh.

«Gyote» ila, «Bayrun»la, «Danta» ila oshnolig‘im pak sathiy va pak juz’iy bir munosabatdir… Darajalarini bilamam. Viktor Hugu Shekspir uchun yozdig‘i kitobda: duxot uchun buyuk kuchuk yo‘qdir deyur, daraja tayin etmiyur. Unlar bir-birina benzamas, faqat har bir boshqacha bir yildizdir, demak istayur. Inson buyla demak uchun Viktor Hugu kibi u yildizlaring eng buyugi o‘lmalidir, dagilimi?», kibi bir mulohaza yuritgandan so‘ng, turk va so‘ngra Sharq va G‘arb daholari to‘g‘risida o‘z fikrini yozadir:
«Akrama yozdigim bir maktubda adabiyot olamimizing «Kamoli»i gunashi, «Akram»i mahtobi, «Sazay»ida yildizli gejasi deya tavsif etmish edim. Akram javoban: sangada bunlaring xoliqimi deyalim?.. kibi bir latifada bo‘lunaraq:

Shab-tob edilsam roziyam,
Mahtob edilmak istamam, —

demish edi. Dohiyliging darajasi yo‘qdir va bancha G‘arbda haqiqiy dohiy Hugu ila Shekspir va Sharqda Sa’diydir. Bancha deyurim. Chunki boshqalarini bilajak qadar o‘qumadim. Siz o‘qumishsingiz bilarsingiz…», deb maktubini bitiradir. Ko‘rilgani kabi Homid bu maktubda butun borlig‘ini ochib beradir. Bunda ko‘chirilmay qolg‘on shunday parchalar borki, Homid tom ma’nosi bilan o‘z sajiyasini ochib ko‘rsatadir. Bu maktubda ahamiyatsiz o‘tilmayturg‘on yana bir nuqga: Rizo Tavfiqning «Homidnoma»si to‘g‘risida aytilgan so‘zidir: «Homidnoma»da ismlari mazkur o‘lanlardan va o‘lmayanlardan bir cho‘qini maattassuf o‘qumamishamdir bila!» demak bilan Homid, Rizo Tavfiq «Tanqidnoma»sining qancha haqiqiy qiymati bo‘lg‘onini ochib beradir. Rizo Tavfiq ko‘p fozil odam bo‘lmoq bilan birga ta’bir va adabsizlik ma’zur ko‘rulsin, ko‘p «ilmfurush» bir odamdurki, buni shu yuqoridagi so‘zi bilan Homidda aytadir. «Homidnoma»da Homidning boshqa ko‘p shoir va adiblar bilan aloqasi bo‘lg‘oni yoziladirki, Homid ularni o‘z maktubida rad qilg‘on bo‘ladir. Bu bilan «Homidnoma»ning mavqei tayin qilinadir.

Ismoil Hikmat o‘z tatabbulari orasida shu maktubga ham bir o‘run ayirsa edi, yana muhimroq bir ma’xaz ko‘rsatkan bo‘lur edi. Shuncha uzun maktublarni olg‘on kishining bu maktubdan zikr etmasligi bir turli ma’nosizdir. Hatto bizga qolsa, bu asarda ko‘rsatilgan maktublar ko‘prak Homidning yosh vaqtlariga oid bo‘lib, bu so‘ngisi uning pishgan va yetishgan vaqti mahsuli bo‘lishi jihatidan muhimroqdir.

Ikkinchi kamchilik, kitobda Homidning yuksak nasridan «hech namuna berilmagani»dir. Bunda na «Toruq» parchalaridan bir narsa bor, na «Maqbar» muqaddimasidan bir namuna. Holbuki, turk adabiyoti nasrining eng yuksak namunalari qatorida shularning turishi kerakdir.

Uchinchi, Homidning san’atkorligini tahlil qilishda Ismoil Hikmat ko‘p vaqt shakl masalalariga bog‘lanib qoladir. Ruhiy hayajon tahlillari juda ozdir.

Homid «dohiy shoir» ataladir, faqat bir «dohiy shoir» sifati-la tahlil etilmaydir, har qancha «dohiy dohiyona», degan so‘zlar qo‘p ishlatilsa ham, o‘qub chiqqon kishi uning dahosiga u qadar oshno bo‘lub chiqmaydir. Chunki tahlil nokisdir. Masalan, bir yerdagi uning dahosi ko‘rsatilmakchidir. O‘n baytlik bir namuna beriladirki, u namunada:

Ey yori jahannam og‘ush,
Abkamu asg‘aru mahshar bardush,—

baytidan boshqa maqtanishga munosib bir narsa yo‘qdir. Bundan so‘ng mana shu so‘zlar aytiladir: «Bu azamati tazodi hangi shoirimizda go‘ruriz… Ishta Homiding butun banlig‘i, butun xususiyati va shaxsiyati, butun she’ri va dahosi: hapsi-hapsi bu tazodlarinda, bu ittirodsizliklarinda, bu toshqinliklarinda… U tibqi bir furtinali dengiz kibidir. Doimo cholqonti cholonda goh dog‘lara tirmanan ulu, jur’atkor chilg‘in dolg‘alar-la yuksalar, yuksalalar, goh buldig‘ini oqizib, qirib go‘turan girdob-la uchurumlar holinda denizing diblo‘diya chakilan siyoh-siyoh g‘oyyalar qadar, darin va siyoh bir dolg‘adan mezar o‘lur. Orqasindan yetishmak istayan yo samolardan dushar va ezilir yo derinliklarda bo‘g‘ulib qolir».

Holbuki, yuqoridagi misol uchun bu so‘zlar ko‘p og‘irdir. Uning dahosini ko‘rsataturg‘oi bundan boshqa ko‘p kuchli parchalar bordir.

Bir yerinda (466 nchi sahifa) «qalbning lisoni (klassizm)ning u qadar va inja charchavasina na gira bilir, na chiqa bilir» deydir. Biz bu jumlaning madlulini noto‘g‘ri topamiz. Fuzuliyning «Layli-Majnun»i boshdan-bosha u «qalb lisoni»dir. Hatto qalb lisoni bo‘lishda ba’zi joylarida Homiddan ham oshib tushadir. Fors she’rida esa Hofizning bu kungacha na forsiyda, na turkda unga erishilmagan samimiyligi (klassizm)ning tor charchavasiga sig‘mishdir. Agar charchavaning bir ta’siri bo‘lsa edi, charchavani parchalag‘on rassomlarning bir ortiqligi bo‘lur edi. Va charchavalilardan yuksak bir narsa berishlari kerak edi. Holbuki, biz uni ko‘rmaymiz. Butun san’at tarixi qarshimizda…

Homid haqinda yozilmish yuz shu qadar sahifa yuqorida ko‘rsatilgan kamchiliklari sarf nazar etilsa, balki uni bir shoir sifatida ko‘rsatmak uchun kifoya etar. Lokin dohiy atalmish bir Homid uchun aslo kifoya etmas. Uning dahosini albatta, tahlil etmak va ayniqsa, qaysi nuqtalarda unga erishmak mumkin bo‘lmag‘onini ko‘rsatmak kerakdir.

Bu e’tibor ila menimcha «Ali janob»ning «Turk yurdi»da bosdirg‘on Homid yubilesiga bag‘ishlanmish maqolasi qiymatlidir. Voqean, Rizo Tavfiq ham Homid uchun ko‘p narsa yozg‘ondir. Lokin u asarning ichidan saralab chiqmoq mumkin emasdir. U asarlarda Homiddan ko‘ra Rizo Tavfiq tahlil etilgandir.

Ustod Akram haqinda esa Ismoil Hikmat jiddan muvaffaq bo‘lg‘ondir. U Akramning butun hayotini, san’atini yaxshi tahlil etadir va jonli o‘laroq ko‘rsata olg‘ondir. Hatto shu qadarki, Akram haqinda yozmish jumlalarning o‘zidanda Akram isi kelib turadir. Akram haqinda yozilmish shu qadar narsani biz haligacha ko‘rmadik.

Oxirida shuni ham aytib o‘tish kerakkim, yuqorida ko‘rsatilgan kamchiliklar bilan birga bu asarning ko‘p fazilatlari (ortuqliklari) ham bordir. Masalan: «Homidning Hugodan bilxossa ayirilan nuqtasi lisoni edi. Hugo naqadar muntazam va hamvor esa, Homid U qadar loqayd va parishondir. Homidning dudoqlari orasindan do‘kulan yaroli, muztarib qalbidir. Hugoning lisonindan musiqiy afkoridir» kabi eng go‘zal tasvirli ta’birlar bo‘lg‘onidek, tubandagicha foseh va balig‘ ifodalar ila eng to‘g‘ri qiymat berishlar bordir:

«Hech bir qayda bo‘yun egmayan, hech bir bo‘yundirig‘a gardan vermayan shoir butun qoidalari zeru zabar edajak bir sarmasti va loqaydi ila yuriyib gediyur.

Qalbi faryodlarini, ruhiy alamlarini, hijronlarini, hayajonlarini goh aruzning dor va muavvaj chanbarlari ichina so‘quyur. Hamda tibqi eski Sharq san’atkorlari kabi zuhoflar, imolalardan chekinmadan, taraddudlanmadan so‘quyur; goh hijo vaznining sarbast siynasina arab va ajamning eng milliy, eng mahalliy kalimalarini yerlashtiriyur. Ba’zanda qofiyadan boshqa bir qayd tanimoq istamiyur. Har shayi zoid, har qonuni har qoidayi luzumsiz bir zanjir, o‘ldiruvchi bir zulm ado ediyur. Hapsindada shoir, hapsindada dohiy uliyur. Faqat shakl, lison va san’atcha qusurlu go‘ruluyurdi. Hosili u butun ulviyyati, butun navoqisi-la bir inson, faqat dohiy bir insondi. Asarlarinda qalbi o‘qunur, ruhi go‘rilur. Agar Homid lisoninada ahamiyat versaydi, san’atida ihmol etmasaydi, qopina daralmaz bir dahoi she’r bir horiqoi adab o‘lurdi. Ma’amafihi bu gunda daho qopina verilamamishdir».

Shuni ham aytib o‘taylikki, bu asar jiddiy bir tanqidga albatta, muhtojdir va turk adabiyoti tarixining to‘g‘ri bir yo‘lga qo‘yilishi uchun bu jiddan zarur bir ishdir. Buni ahillardan so‘raymiz.

Ozarboyjon Maorif kamissarligi va nashriyotining turk ilmi, adabiy hayotiga shunday muhim bir asar taqdim qilishga mavaffaq bo‘la olg‘onlari uchun iftixor etishga haqlari bordir. Bular uchun va asarning muhar-riri Ismoil Hikmat uchun qolg‘on jildlariningda himmat qilinib maydong‘a qo‘yilishining va bu yo‘lda uchralaturgan mone’larga ko‘krak kerishlarining tamannosidamiz.

Bu asar 7 yuz sahifadan iboratdir. Bosmasi tuzukkinadir. Faqat birinchi jildning ko‘p rasmlari yaxshi chiqmag‘ondir. Qolg‘on jildlarida esa bu kamchilikning tuzatilishi kerakdir.

_____________
Ismoil Hikmatning «Turk adabiyoti tarixi» 1925 yilda Bokuda nashr etilgan bo‘lib, V. Mahmudning ushbu maqolasi ana shu kitobga taqriz sifatida yozilgan. Maqola «Maorif va o‘qitg‘uvchi» jurnalining 1925 yil 9 -10 qo‘shma sonlarida bosilgan.
* Mumone’atlari — man qilgan ishlari.

Manba: Vadud Mahmud. Tanlangan asarlar. Toshkent, 2007

Vadud Mahmud. Tanlangan asarlar