Саҳифа  Вадуд Маҳмуд (Маҳмудий)  таваллудининг 120 йиллигига бағишланади

  «Чин севиш» кўп ўтмай, Тошкентда Маннон Уйғур томонидан саҳнага қўйилди. Чўлпон у ҳақда «ўзбек саҳнаси улуғ ва улуғлиги қадар юксак ҳам гўзал бир томоша кўрди», — деб ёзди. Вадуд Маҳмуд эса, уни «ўзбек саҳнасида шу кунгача ўйналиб келган пьесаларнинг энг кучлиси, энг буюги», деб баҳолади…

ВАДУД МАҲМУД
АБДУРАУФ ФИТРАТ
ВА АСАРЛАРИ ҲАҚИДА

«ЧИН СЕВИШ»

Ўзбек саҳналарида шу кунгача ўйналиб келган пьесаларнинг энг кучлиси, энг буюги ўткур ёзувчимиз Фитратнинг ҳинд турмушидан олиб ёзғон «Чин севиш» пьесаси эканлигини ҳамма иқрор этса керак. Саҳнамизда бир неча мартаба борлиқ кўрсатган бу беш пардали пьеса 17 сентябрда ёзлиқ «Турон» саҳнасида ўзбек давлат труппаси томонидан яна ўйналди.

Ҳаммага белгили ўзгаришдан сўнг ҳар ишимизда бўлғони каби, театру ишида ҳам тўлқунланишлар бўлуб ўтди. Бир неча труппалар тузилди. Кунда бу янги пьеса саҳналаримизни зиёрат қилиб ҳам турди. Бир ўқув-ёзув билган кишимиз пьеса ёзишга тутунди, десак ҳам бўлади. Труппалар пьесанинг қандай эканлигини текширмай, ўйнашдан усанмағонлари каби, эл ҳам томошаға келишдан усанмади. Чунки янги эди; ўйнағувчи ҳам томошачида руҳ бор эди. Бунда бўлатурғон камчиликларнинг келгусида тузалишига ишончлари кучли эди.

Шу даврда пьеса аташқа арзийдурғон асарлар ҳам ора-сира саҳнамизда кўруниб турди.
Бошланғон ишнинг кундан-кун тузалиб, яхшиланиб бориши қонун каби бўлса-да, бизнинг ҳамма ишларимиз кундан-кун бузулиб, ёмон йўлға кириб борадир. Шу каби театру ишларимизнинг ҳам анча ортға чекилганлигини бу кун ўйналғон «Чин севиш»даги ҳоллар очиқ кўрсатадир. Ўйнағувчида ҳам, томошачида кам дард сўна бошлағонлиги кўрунуб турадир.

Бурун соат 7 да очиладир, дейилган парда 8 да очилса, ҳозир соат 8-10 бўлмасдан очилмайтурғон бўлғон; парда оралари эса, яна узайғон. Демак, бунда ҳам кейинга қараб тараққий этган. Ҳозирғи театруларға бормоқчи бўлғонларға кўрпа-ёстиқларинида кўтариб бориш керак бўлиб қолган. Чунки тонгға яқин чироғлар ўчиб қолғонда, битатурғон ўйуннинг парда ораларида ухлаб олинса бўладир; қуруқ ўрундуқларда парда очилишини кутуб, ухловчиларнинг танлари қийналмайдир.
Бу каби ҳоллар шу кунларда ўйналиб турғон театруларимизнинг ҳар бирида бўлиб турадир.

Пьесаларнинг сўнг пардалари, тангри ёрлақаб, ўйналиб қолса, юзга етар-етмас киши қоладир. Ҳоллар бундай ёмон бўлғач, «Қилай деса иши йўқ, ётай деса касали йўқ» кишилардан бошқа ким театруға келсун?

Энди 17 сентябрда ўйналғон «Чин севиш» пьесасига келайлик.

Томошачи ўртача эди. Овруполикларнинг театруси ўйналиб битатурғон чоқда, парда очилди. Кутишдан усанғон халқ тинчланди.

Букун масъулиятли рўлларни адо зтувчиларнинг кўпи илгари ҳам шу рўлларда ўйнағон артистлар бўлса-да, илгариги ўйнашларидан яхши ўйнай олмадилар.

Раҳматуллахон рўлида чиқғон М.Қори ўртоқ ўз рўлини жуда ёмон ўйнади. Рўлига аҳамиятсиз қараб ёдламағонлиғи очиқ билиниб турди. Бундай масъулиятли рўлларни бу каби аҳамиятсиз қарағувчи кишиларга бермаслик керак. Ман ўйновчиларни танқид этмак истамаганим учун ўйнағувчилар тўғрисида шундан бошқа сўз айтмайман. Халқ ҳар пардада камая бошлаб, сўнг пардада жуда оз киши қолғонлиғи ўйнағувчиларнинг ва бошқа ҳолларни очиқ кўрсатадилар. Илгари шу асар ўйнолғонда диққат билан кўрган халқ бугун асардан нафрат этган каби бўлиб, чиқиб кета бошлади. Бунга асар айблими? Йўқ.

Сўнгғи парда ўйналиб турғонда, чироғ ўчиб қолди. Чунки вақт кеч бўлуб қолғон эди. Суфлёр чақмоқ (зажигалка) тутиб сўз бера бошлаб давом этмакчи бўлдилар. Саҳнадан зал ёруғ бўлди. Артистларнинг афтлари, ҳаракатлари сира кўрунмас эди. «Чироғ топиб ўйналсун» деган товуш халқ орасида кўтарилгандан кейин пардани тушурдилар. Шу вақтда чироғ топув мумкин эмаслиги белгили эди. Илғари чироғ тайёрлаб қўйилмағонлиғини ҳам чироғ топа олмағонлиқларини билдириб афв сўрадилар.

Бундай қуруқ афвдан нима фойда?

«Театру ўйнамоқчи бўлгонлар ҳамма нарсани тайёр қилғондан сўнг ўйнасунлар, халқ билан ўйнашмасунлар» деган товушлар юксалиб, халқ сўка-сўка тарқалишдилар.

Мана сизга ўзбек театруси.

Шу йил шу саҳнада шу труппа томонидан «Ҳинд ихтилолчилари» отли пьеса ўиналғон эди. Бу ҳам Фитратнинг ҳинд ихтилолчилари турмушидан олиб ёзғон асаридир. Бу асар ҳам «Чин севиш» каби буюкдир.

Бу пьесанинг сўнг пардаси очилғонда чироғ ўчиб ўйналмай қолғон эди. Ундаги масъулиятли рўлларни адо этувчиларнинг овозларини биринчи қаторда ўтурғон кишиларда эшита олмағон эдилар. Халқ бир нарса англай олмай сўкиб кетган эди.

Мана бу каби ҳоллар асарнинг қийматини тушувига сабаб бўлади. Шунинг учун бундай олий пьесаларни бузиб ўйнашдан сақланув керак.

Бу асарлар тўғрисида келгусида кўб нарсалар ёзилиб юқори ўрун берилувига ишонаман.

«ҲИНД ИХТИЛОЛЧИЛАРИ»
Театр китоби. А.Фитрат асари

Бизда ҳам муҳаррирлик бир санъат ҳолиға кира бошлади. Ҳозир кўзга кўринарлик асарлар майдонга келди. Турли журналлар, адабий парчалар, шеър мажмуалари, театр китоблари шу қаторидадир. Буларни секин-секин кўруб чиқмоқ, илмий асарларни илмий жиҳатдан, фанний асарларни фан назаридан, таълим-тарбияга оидларини ўз тўғрисидан, адабийларини ҳам санъат ўлчаги билан ўлчаб, текшириш вақти, қисқаси, «интиқод-тақриз» замони келди. Интиқод-тақриз камчиликларни тўлдирмоқ, тузукларини билмак, танимоқ учун биринчи қуролдир.

Мана бу йўлда озғина хизмат бўларми экан деб биз қўлимиздағи «Ҳинд ихтилолчилари»ни, яқиндағина Берлинда босилғон шу беш пардалик театр китобчасини, кучимиз етганича, кўруб чиқмоқчи бўлдиқ.

Шу йўлда биринчи қадам бўлғони учун камчиликлари кўб бўлур. Орқадошларнинг ҳиммати бўлиб кўрсатилса, секин-секин ҳақиқатга эришмак мумкин бўлур.

Бошлаб асарнинг мундарижасини кўрсатайлик.

Воқеа — отидан ҳам маълум бўлғони каби — Ҳиндистон ихтилолчилари турмушидан олинғондир. Воқеанинг қаҳрамони Раҳимбахш отлиқ бир йигит билан Дилнавоз деган бир қиздир. Буларнинг муошақаси, Ҳиндистон тўғрисида мубоҳасалари, англиз юзбошисининг ҳирси орқасида буларнинг қамоққа олинишлари, қутилишлари, яширин қўмитада бирга ишлашлари, қўлга тушишлари, оқибатда англиз юзбошисини ўлдириб, буткул қутилишлари ва бошқа орқадошлари билан бирга ҳинд қутилиши учун аҳд-паймонларидир.

Асарда тасвирлар, ҳаяжонлар анча тузук ва мукаммал. Айниқса, Раҳимбахш ва Дилнавознинг сўзлари жуда таъсирлидир. Баъзи жойлардағина аҳамиятсиз мусобаҳалар истисно қилинса, бу икки қаҳрамон рўли яхши деярликдир. Уларнинг биринчи пардадаги ошиқона мусобаҳаларида учрайдиган тубандаги жумлалар чин ва янги сўзлардир.

«Юрак — юрак экан, севмак-севилмак истар», «Севгисиз қолғон юрак — сувсиз қолғон балиқ кабидир, унинг ҳар тебраниши бир жон чекишидир». Шу пардада Раҳимбахшнинг Дилнавозга сўзлаган «юртни севганлар унинг тош, тупроқларини эмас, гўзаллик, яхшиликларини севарлар» ва «қулай ишдан буюк унум чиқмас, буюк унумли ишлар қулай бўлмас» каби зарбмасал ўрниға ишлатмак жуда мувофиқ бўлғон маъноли сўзлар бордир.

Айниқса, «бир ёвни юртдан ҳайдамоқ бир юртни ёв қўлида кўрмакдан қийин эмасдир» каби ватанпарварликнинг самимий ва энг ҳаяжонли таъбирлари кўбдир. «Шу Қуръон бетига ҳайвон оёғи тегмаги на эса, ҳинд қизининг юзига англиз кўзи тушмак ҳам шудир» ташбеҳи ҳар қанча қўпол бўлса ҳам яхшидир. «Ишонғонлар ишонмағонларни енга олмаслар» каби энг чуқур маъноли насиҳатлар, ҳақиқатан, англайтурғон кишиларга катта бир дарс, ибрат бўларликдир.

«Тирик экансиз — тебранурсиз, тебранмас экансиз — ўликсиз» каби бизнинг ҳозирғи турмушимиз ва тирикчилигимизга мувофиқ калтаклар асарнинг энг фойдалиқ жумлаларидандир.

Юқоридағи ватанпарварона ва теран маъноли сўзлардан Раҳимбахшнинг тўла маълумотли бир киши бўлғони ва асарда унинг маҳбубаси Дилнавознинг сўзлари, унинг-да, анчагина ўқуғон бир қиз эканин англатадир. Фақат асарда бу икковининг узоқ суҳбатлари устига Лолаҳардаёл деган бир ҳинди олим кишининг узундан-узоқ нутқи орасида бирдан-бир «юртимиз ёниб турадур, улусимиз эзилиб битди, эшитасизми» каби муносабатсиз бир мурожаат совуқ чиққан. Сўнгра бундай бир хитобнинг кимга айтганини ёзувчи ўйламоғон кабидир. Чунки асарда кўрилган каби, Раҳимбахшнинг сўзлари Лолаҳфдаёл сўзларидан, муҳокамаларидан юксакдир. Савияси тубан бир кишига Раҳимбахшнинг бунча муҳаббат ва ҳурмат курсатиши жуда табиий кўрилмаса ҳам учрамоғи мумкин ҳоллардандир. Бу саволни қўйишдан балки муҳаррир таъсирнинг юқорироқ даражасини кўрсатмоқчи бўлғондир. Лекин, эсизки, бунга муваффақ бўла олмағон. Шунинг учун унча чиройлиқ чиқмағон.

«Эр билан хотуннинг кўбрак гапиргани, мачитда йиғилиш, бир-икки кишининг бирга суҳбат қилиши» каби турли иборатлар билан келтирилган бир мазмун, яъни англизнинг йиғинни ман қилғони асарнинг 4-5 жойида зикр этилган. Бу эса буюк камчиликдир. Чунки баъзи бир жойларда маълум бўладирки, ёзғувчи кишиларга сўз, мавзу топа олмайдир. Шунинг учун бу ортиқча нуқсон лозим кўрилгандир. Бу эса асарга жиддийроқ аҳамият берилмаганлиқни, бир оз чарчаганлиқни кўрсатадир. Бўлмаса, албатта бошқа мавзулар топиш мумкин бўлса керак.

Лоҳурнинг теварагидаги қишлоқлардан бирисида яшағувчи Раҳимбахш билан Дилнавознинг суҳбатлари устига Лолаҳардаёлнинг қаердан ва қандай бўлиб келиши унча тасодиф кўрилмаса ҳам, ҳинднинг камбағал, қишлоқи бир деҳқони оғзидан «шу кетмон билан англизнинг бошини эзмасак, ҳеч ким ташқаридан келиб бизни қутқармас» каби буюк тушунчали сўзларни чиқиши ҳақиқатан ғайритабиийдир. Мана шу ҳол асарнинг энг катта нуқсонларидан биридир. Чунки бунда тирикчилик борича тасвир этилмаган, ҳеч бир вақт бир ҳинди қишлоқи деҳқони шунча тушунчага молик эмасдир. Буни бизнинг энг буюк (?) мутафаккирларимиз англамағон экан. Бир ҳинд қишлоқиси албатта тушунмас, ё шу эътирозни қабул қилиш ёки бир ҳинд деҳқони бизнинг буюкларимиздан ортиқ деб санаш керак, бунга эса муҳаррир ихтиёрликдир.

Фитратнинг асарларининг бир ортикдиғи унинг юксак ва энг мукаммал ташбеҳ, муболаға ва истиораларга эга бўлишидир. Ҳақиқатан, Раҳимбахшнинг Дилнавозга ундаган сўз «янгигина очилғон қайғи чечаги» истиораси ва «уларга (англизларга) қарши тирноғимизда яроқдир» каби мазлумларнинг ҳақсизлиги яхши тасвир этилган муболағалари кўрилмаган ва эшитилмаган даражада чиройлиқ ва туталдир.

Энди иккинчи пардага ўтайлик. Иккинчи пардада Мулла типи яхшигина тасвир этилган. Бу асарда энг мукаммал чиққан тип шудир. Сўзлари чинданда ўзига муносибдир. Ёзувчи ҳақиқатан шу Мулла типига жон бера олғон, зотан Фитратнинг истар форс-ча, истар туркча асарларида турмушға ва ҳақиқатка мувофиқ тасвир этилган бир тип доимо Мулла, Мударрис типидир.

Шу пардада кўрсатилганича, маълум бўладирки, ихтилолчилар билан Мулла бир маслакдадир. Ихтилолчиларнинг ҳар сирларига Мулла воқиф, чунки Мулла ихтилолчиларнинг энг яқин орқадошларидандир. Шу ҳоллардан билинадирки, Мулла яширин қўмитанинг фаол; аъзоларидандир. Шу билан бирга ишлаб юрган Муллани англизларнинг бири келиб, бир Қуръон ва бир оз пул ваъдаси билан ўз фикридан қайтарадир. Мулла шу ондан бошлаб ихтилолчиларнинг фикрига қарши тура бошлайди. Ва оқибат иш шундайгача келадики, Мулла ихтилолчиларни ўз уйидан қувади. Ҳатто ўзи шу қалъанинг каттаси бўлғони учун ихтилолчиларни қўрғондан чиқишга таклиф қилади.

Ихтилолчилардан бири Муллаға қарши жуда қаттиғ иборатлар қулатадир. Масалан, айтадир: «Сиз Муллалар туташ шундай қиласиз. Ҳиндистонни йилларча эл-аймоқ жанжаллари билан тўлдирдингиз, улусни етмиш тўрт бўлак қилдингиз, бўлашмак истадингиз. Яна мазҳаб, дин жанжаллари билан йўлимизни тўсмоқчи бўласиз, кетингиз, йўқолингиз, биздан узоқлашингиз, бизни бу йўлдан сиз-да, мазҳаб-да, дин-да қайтармас» каби. Бу сўзлар Мулла бир оддий киши бўлсун, бир қўрғоннинг бошлиғи бўлсун, унга албатта таъсирсиз қолмас. Ҳолбуки, булар бир мўътабар, нуфузли бир Муллаға, ҳатто бир қўрғонниът эгаси бўлғон амру наҳий соҳиби бир Муллаға айтилалир.

Бундан кўз юмиб кўрайлик: Мулла англиз алдови билан булар билан ёмонлашди; Мулланинг гарази оқча: шу оқча учун нималар қилмас ва қилолмас! Бунииг устига Муллаға яширин қўмитанинг сирдоши сифати билан боқайлиқ. Сирдош бўлғондан кейин у Мулла ихтилолчиларга қандай мудҳиш душман ва англизларга қанча буюк ёрдамчи бўлиши бир оз ўйланса англакур. Иш шу ҳолда экан, бизнинг бошимизга шу фикр келур.

Мулланинг шунча оддий пул, фаросат ва жон толаб бир киши бўлғони ҳалигача ихтилолчиларға маълум бўлмаса, яъни уни тузук ва яхши танимай ўз оралариға олғои бўлсалар, бу — ихтилолчиларнинг энг буюк тадбирсизликларидир. Йўқ, била туриб уни оралариға олиб,қўмитаиинг яширин сирларини унинг олдида айтсалар — бу ҳам ихтилолчилиқни билмаслик, ул ишларини англамаслиқдир. Ихтилолчиларнинг бу қилиқлари ўзларига қарши ҳеч бир куч ва монеъ кўрмаган чокларида балки мумкин бўлар. Ҳолбуки, асарда кўрсатилганидек, англиз ҳукуматининг энг мудҳиш ва қаттиғ таъқиби остида бу мувофиқ эмас.

Бу-да асарнинг камчиликларидан бири, ҳатто бузадурғон нуқсонларидан. Муҳаррир шунда ҳам табиийликдан чиққан.

Сўнгра биз кўрамизким, у Мулла тирик қолғон. Бу ҳаммасидан ажиб: ҳеч мумкин бўлурмиким, аввалда энг яқин сирдошларидан бўлиб, сўнгра ёвлашқон бир кишини бир яширин қўмита тирик қолдирсун. Бу — бир жамият ҳам яширин ва ўлум панжасида бўлғон бир жамиятдан ҳеч мумкин эмасдир.

Бунинг устига Мулланинг шу муомаласига қарши қўмитанинт фаол аъзоларидан бири бўлғон Абдусуббуҳнинг юқорида кўрсатган қаттиғ сўзларини қўшсак, бу ихтилолчиларнинг кичик болалар экани англашилур. Мустақбал бир душманни ўзини сақлай олмай бутун юраги билан сўка бошлаши болалиқ бўлмаса, аҳмоқликдир.

Муҳаррирнинг мақсади ихтилолчиларни танқид бўлса эди, бундан кўз юмиб ўтар эдик. Ҳолбуки, бутун асарнинг руҳи ихтилолчилар томонида экани ҳар қадамда қўриладир.

3-пардада уч англиз мингбошисининг ҳинд ихтилоли ҳақида мусобаҳалари кўрсатиладир. Лекин буларнинг мусобаҳаларида жуда оддийлик кўруниб турадир. Бириси ҳинд ихтилолчиларининг жиддий ишга киришганликларини ва бунга сабаб бу кунги ҳол эканини бошқаларга «хабар» берадир. «Хабар» берадир дедик. Чунки бошкаларининг жавоб ва ҳаракатлари ҳақиқатан шу ишдан тамом узоқда бўлғонлиқларини кўрсатадир. Ҳолбуки, сўзларидан Ҳиндистонға яқиндагина келганликлари кўринмайдир. Фараз қилайликким, булар яқинда келган бўлсунлар. Лекин шунда ҳам англиз мингбошиларининг Ҳиндистон аҳволидан хабарсизликларига кишининг ишонғуси келмайдир.

Боёғи «хабар»га жавоб ўлароқ иккинчиси «у қандай ҳол» сўроғини берур, биринчи мингбоши томонидан сабаб қилиб «умумий уруш, урушға Туркиянинг қўшилмоғи, Олмониянинг енгилмай туриши» кўрсатилгач, бошқалари «ҳа, ҳа» деб оддийгина кулиш аломати кўрсатадирлар. Яна бири баённома тарқатишдан сўз очса, бошқаси «буларнинг яширин бир ўчоқлари бордир», деган бир эҳтимол жумласи ишлатадир ва ўзининг сиёсий ишларидан хабарсизлигини билдирадир. Яна бундай мисоллар кўбдур.

Қачондан бери Ҳиндистонда ишлаб юрган ва асарнинг кўрсатганича инқилобий ҳолнинг бунча қайнағон бир чоғида бир англиз мингбошисининг бу хабарсизлигига нима маъно бериш керак?

Шуни ҳам айтиш керакки, ҳарбий кишилар, айниқса, англиз мингбошилари оғир ва кибор ҳаракат кўрсатишлари керак экан, асарда «хўш», деб ўрундиғини илгари суриб, оддий ҳаракат кўрсатишлари, юқоридағидек маълумотсиз, билимсиз, хабарсиз бўлсалар, бу қилиқлари муносиб тушса ҳам, бир англиз мингбошисиға келишмай турадир.

5-нчи пардада англиз юзбошиси тарафидан тутулғон қочоқ ихтилолчи Бадринант юзбошисининг «бу тоғлиқда бошқа тоғин жойларингиз борми», деган сўроғиға «бу сизнинг ишингиз эмасдур» каби қаттиғ жавоб қайтарадир. Юзбоши эса сўнгра жим бўладир. Ана бу ҳам ёзғувчининг тилагига хилоф бир ҳодиса. Чунки муҳаррирнинг мумкин қадар англизларнинг қаттиғ муомалаларини кўрсатмакчи бўлмаса эди, биринчи пардада муболаға ўлароқ Раҳимбахш билан Дилнавозни тутдирмас эди. Ҳолбуки, бунда шунча ёмон муомалага қарши мужассам бир душманки, ҳатто бир баҳона билан ўлдирмак мумкиндир. Жим қўядир.

Мана шу жойда муҳаррир фақат тилагига қарши бир ишкина қилмайдир, балки бир хато ҳам қиладир. Бунда англиз ўз ҳаққи бўлмоғонини ихтиёр қилғонда, гўёки англизнинг ҳақ берганини кўрсатадир, чунки уни жим қолдирадир. Бу бир.

Сўнгра ҳеч бир оддий амалдор қўлидағи муттаҳам бир гуноҳкордан «бу сизнинг ишингиз эмас» каби сўз эшитмакка рози бўлмайдир. Ҳол шундай экан, бир англизнинг буни эшитиб жим туриши аҳволга номуносибдир.

Худком, худпараст, мутакаббир англизнинг ҳали ҳиндилар каби Оврупонинг энг тубан миллати назарида ҳам ваҳший саналадурғон бир қавмни қўйинг, ўз миллатидан бошқасиға муомала қандайлиғини билмаган бир бола йўқдир. Ҳолбуки, муҳаррир шундай очиқ бир нарсани тўғри бўлмағон бир рангга соладир.

Бу эса муҳаррирликнинг энг биринчи шарти бўлғон «руҳга нуфуз» қилмасликдир.

Бир озда асарнинг тил-шева жиҳатини кўрайлик.

 Фитратнинг ўзбекчаси умуман силлиқ соф эмасдир. Ўқуғонда чекилмасдан чиқилмас. Бу тилнинг ишланмаганидан келадиган десак, бошқа бир ёзғувчимизнинг, масалан, Чўлпоннинг тасвири софдир. Кучлик чекмай ўқимоқ мумкин.

Маълумки, Фитрат ўзбекчага ишламак учун Бухорода ўйлади. Таҳсили туркийда бўлғон эди. Шаҳар тили тожик тили. Тилни китоблардан, луғатлардан ўрганмакка тўғри келди. Тошкентда турғон вақгларида бу ернинг бузуқ шевасини ёқтирмай доимо луғат ўрганмак билан машғул бўлди ва ўзига махсус бир шева билан сўзлашди. Шунинг учун биз ўйлаймизким, Фитрат тилни халқ билан яқинлашмай туриб ўрганганидан ва ўзбекчанинг махсус таъбирларини эшитмаганидан шеваси бошқачароқ чиқди.

Шундай бўлса ҳам Фитрат ўзбекчани иккинчи қатла тиргизди. Туркистонда ўзбекча нарсалар ёза оладурғон бир киши йўқ экан, у асарлар ёзди, тарқатди. Кўб сўзлар ва истилоҳларни умумлаштирди. Бу кунги муҳаррир ва шоирларнинг барчаси Фитратдан истифода қилди.

Бухоро тилининг таъсири ўлароқ «бориб билмайман, қилиб билмайман…» каби сўзлар бор. «Ўлалар, кечиралар» каби истеъмол қилинмағон таъбирлар, «ҳормағайлар, бор бўлғайлар»га ўхшағон эшитилмаган истилоҳлар, «бунга кетур, шунга турур» каби бузуқ сўзлар учрайдир. «Нотетик ҳариф экан бу» каби усмонлича таъбирлар ҳам топиладир. Булар «Фитрат ўзбекча»сининг хусусиятларидандир.

Хулоса: «Ҳинд ихтилолчилари» бизнинг адабиётимизда биринчи ўрунни тутадурғон асарлардандир.

Мукаммал тасвирларга, истиораларга, муболағаларга бой бир асардир. Фитрат адабиётимизда ишқ ҳаяжонларини яхши тасвир этадурғон бир муҳаррирдир. Унинг ҳар асарида шу ишқ ўрунлари, юксак маъноларга бойдир. Турлик хуш маънолар, энг яхши ўрунларға келтирилган лутфлар кўбдир. «Менинг учун эзгулик тушда» ва «биз Овруподан эм истаганлардан эмасмиз» кабилар шу жумладандир. Асарнинг 4-нчи пардаси бошидан 3 бети олинса, бошқа ҳаммаси фақат ҳинд ихтилоли мавзуидир. Бутун кишилари фақат шу воқеани майдонга келтирмак учун бир ерга тўпланғон кишиларга ўхшайдир. Яъни, воқеа атрофлича, бир оз маишатга яқин ёзилғон эмас. Агар шу камчилиги тўлдирилса, ҳам пардаларнинг қисқалиғи етган бўлса, ҳам ҳақиқатан ўйнашға энг мувофиқ ва фойдалиқ бир асар чиқар.

АДАБИЙ ТАНҚИДГА БИР НАЗАР
(А. Саъдийнинг «Ўзбек ёш шоирлари» мақоласи муносабати билан)

Шу кунларда ўзбек матбуотида ўзбек адабиёти тўғрисида кўпгина нарсалар ёзила бошланди. Бу эса бизнинг учун буюк аҳамият билан текшириладурғон бир майдондир. Ўзбек адабиётига оид жиддий бир нарса ёзмоқ учун керагича замин ва восита йўқ даражасида бўлғон шу замонда бундай ҳаракат қўб қийиндир. Чунки бу ҳақда ҳалигача ҳеч бир қадам отилмағон ва ҳеч тажриба йўқдир.

Бу мавзуда тажриба ўлароқ А. Саъдий ўртоқнинг бир неча мақолалари қўлимиздадир. Албатта, шундай яшланмаган бир мавзуга бир кун бизнингда иштирок этишимизга, тўғриси, А. Саъдий ўртоқнинг «Ўзбек ёш шоирлари» унвони остидаги адабий танқидлари сабабчидир. Бўлмаса ҳали биз ҳеч бир жиҳати очилмағон — хом бир мавзу устида бирдан умумий фикр баён этишга жасорат қила олмас эдик. Бизга қолса, ўзбек ёш шоирларининг текширилиши учун бошлаб уларнинг асарлари бирма-бир, атрофлича текширилиб, сўнгра ҳар шоирга айрича қиймат бергач, умумий фикрга кейиндангина киришмак мувофиқ бўлар эди.

Биз А. Саъдийнинг мақоласини биринчи қатла кўздан кечирганда фаҳш хатолар кўрганимиздан бу ҳақда чуқурроқ тафтишларга киришдик. Биз бошлаб ўзбек ёш шоирлари сарлавҳасини кўруб, мавзу ҳақида қандай тасаввурларда бўлғон бўлсақ, буткул тескарисини кўрганимиздан бу ҳақда сукут билан ўтиришни ўзнмизга мувофиқ кўрмадик. Бошлаб шуни айтишга тўғри келадирки, шунча катта бу мавзуни олғон ёзғучи ҳеч бир жиддий текширишга кириша олмағон. Қуйида кўрсатиладурғон бузуқ хатолар буни очиқ қўрсатадир.

Бошлаб Саъдийнинг янги адабиётимизни чиғатой ўзбек адабиёти атаб, бу ўзбек услубининг боши ўлароқ Абулғози томонидан бошланғонини ва бу йўлни Беҳбудийлар таъқиб этган деган фикрини кўрсата оламиз. Бу «назар» бизнинг текширишимизга қаралса, тўғри бир назар бўлиб чиқмайдир. Чунки Абулғозининг на тили, на услуби чиғатой тил — услубидан бошқа нарса эмас, Абулғозининг насри том маъноси-ла чиғатой тил ва услуби билан ёзилғон. Мана «Шажараи турк»дан бир парча (айнан): «Чиғатой хон ҳайбатлик ва сиёсатлик подшоҳ эрди ва доно эрди … Бу айтилғон вилоятнинг ҳеч қайсисиға ўзи борғон йўқ, аммо доруғалар қўйуб эрди ва мулла Сакокий онинг надими эрди…».

Сўз чўзилмасин деб қисқа бўлаклар кўрсатдик. Шу билан ҳам умумий бир фикр олиш мумкиндир. Чиғатой адабиётининг энг муҳим рукнларидан бири бўлғон Бобирнинг «Бобирнома»сидан кўз олдиға келтириб чоғиштириш учун тағин бир парча тақдим қиламизким, шудир (айнан):

«Андижон устида воқе бўлубтур. Фарғона вилоятининг пойтахтидур — ошлиғи вофир, меваси фаровон, қовун ва узуми яхши бўлур, қовун маҳалида фолиз бошида қовун сотмоқ расм бўлмас, Андижоннинг ношбатисидан яхшироқ ношбати бўлмас, Мовароуннаҳрда Самарқанд ва Кеш қўрғонидан сўнгра бундан улуғроқ қўрғон йўқтур…».

Бу мисоллар текширилганда ва чоғиштирилганда на тил, на услубда ҳеч бир «айрилиқ» эмас, балки «бирлик» кўринадир. Балки Саъдий «Шажараи турк»да истеъмол қилинган бир нечагина луғат-сўзнинг Бобирларда ёки бошқа чиғатой адабиётида бўлмаганидан шундай катта бир «кашфиёт»да бўлгандир. Ҳолбуки ўзбеклик деган жараёнлар борлигига далил бўла олмайдир. Балки бу ўзгалик бир тилнинг, яъни чиғатой тилининг бир неча аср орасидаги такомули ва ўзбекнинг ўзбеклиги натижаси деб қаралса маъқул бўлиб қоладир. Ҳолбуки юқоридагидан ҳам маълум бўлгани каби иккови орасида ҳеч бир айирма йўқдир. Бу хато эса текширилмай ҳавоийгина фикр юритишнинг натижасидир.

Бунинг орқасидан Беҳбудийларнинг Абулғози тил — услубини бошқада тиргизганликларини айтадиким, бу ҳам тўғри эмасдир. Мана Беҳбудийнинг «Ойна» журналидаги «Бир миллат қандай тараққий этадир» деган мақоласидан бўлак: «Тажрибакор ва олим бир муҳаррир ёзадирки: тараққийнинг энг биринчи унсури ва тухуми маорифдир ва клмдир.

Шубҳасизки, бир миллатнинг фардлари, яъни бир тоифанинг одамлари нақадарки, саъйи қилгувчи ва нақадарки, олим ва ишбилгувчи бўлса, у миллат маданийда шунча муҳим ва шунча юқори бир маҳал тутар. Масалан бир рўзғорда бир она ва тўрт ўғул бор. Буларнинг ҳар бири иш билгувчи ва ҳар бири тинмас ва коркун ва фойдакордирлар. Албатта бу рўзғор бой ва обод бўлур ва атрофдагиларга нуфуз қилар…».

Беҳбудийнинг ва унинг билан бирга ишлаган «янги адабиёт» эгаларининг тиллари ҳам Саъдий айтганича ўзбекча, яъни чиғатойдан бошқа бир тил ва услуб бўлмай айни ўшал тил ва услубдир ва унинг бир оз такомул этган ва замоннинг ўтиши билан аҳамиятсиз ўзгарган суратидир. Бугунги адабиётимизни ўзбек адабиёти деб аташимизнинг сабаби дунёда бўлмаган Абулғози ўзбекчаси билан ёзилиши учун эмас, шундай «илтизомий» бир суратда фақат от учунгина «ўзбекча» бўлгани учундир.

Энди ҳалигача кўрилмаган ва текширилмаган бир масалага келайлик: ҳақиқатан ўзбек тили деган бир тил бормидир, йўқмидир ёки бу фақат юқорида айтганимиз каби қуруқ бир отдан иборатмидир?

Бунга қўлимиздан келганича жавоб берайлик: Туркистонда «ўзбек» аталган бир қавм бўлгани каби «ўзбекча» деган бир тил ҳам бордир. Лекин у тил бугунги газета ва китобларимизнинг тили эмас. Балки у тил ҳали адабиётимизга кирмагандир. Бу ўзбекча соф ўзбеклар яшаган жойларда ишлатиладирким, унинг намунасини Ғози Олим ўртоқ адабиётимизга биринчи ўлароқ ҳадя этди («Билим ўчоғи»нинг 2-сонида «Алпомиш» достонини қарангиз). Достондан намуна учун бир бўлак оламиз (айнан):

«Ай, Бойбўри жолғиз соғон бир ул бир қиз берди, жолғиз эмас эгиз берди. Мундан борсанг парзандини даврсанг халойиқти жийиб тўй-томоша берсанг, тўйға қаландар бўлиб бориб отини ўзим қўйиб келаман», деб равзадан овоз келди. Бу сўзди эшитиб бийлар зиёда вақти хуш бўлиб минди биров отти, бийлар манзилига жетти, бийлар вақти хуш бўлиб халойиқти жийиб қирқ кечаю қирқ кундуз тўй-томоша бериб жотди».

Мана бу тил ўзбекчадир. Бу тил чиғатойдан кўб жиҳатдан айриладурғон бир тилдир. Бунинг услубида ўзгачадир. Абулғозининг «Шажараи турк»и эса бу тил билан ёзилган эмас, балки чиғатой тили билан ёзилган. Мана шу келтирган намуна ва далилларимиз бу даъвомизни исботига кифоят этса керак. Бундан шу натижа чиқадирки, бу кунги адабий тилимиз ва Беҳбудийларнинг тили ва услуби, А. Саъдий айтганича ўзбекча бўлмасдан юқорида кўрсатганимизча чиғатойчадир.

Энди келайлик Фитратнинг шоирлиғи тўғрисиға.

Энди А. Саъдийнинг иккинчи бир билмаган нарсасига келайлик. Бу эса Фитратнинг шоирлиқ шуҳратининг феврал инкилоби билан йўлдош эканидир. Бу шундай бир ёлюндирки, бундай бир сўзни муҳаррирнинг қандай уялмай айтишига киши ҳайрон бўлмай қолмайдир. Бир оддий таржимаи ҳол ёзғонда бу неча билмай сўз сўзлаш қандай уят бўлса, бир миллатнинг шоири деб танилғон бир кишисини текширмак даъвоси билан чиққан адабиётчининг бу қадар жаҳолати унутилмас бир гуноҳдир. Балки Тотористонға Фитрат феврал инқилоби вақтида танилғондир, балки А. Саъдий ўртоқ инқилобдан кейингина Туркистонға келгач Фитратни таниғондир. Лекин бу билан Туркистонда ҳам шул вақтларда таниши лозим келарми экан? Бунга бизнинг шубҳамиз бор.

Ҳар ҳолда Фитратни шоир ва адиб ўлароқ Туркистон 1910 нчи йилдан бери танийларким, ўшал вақтларда унинг ёзғон шеърлари ҳатто ёзма ҳолда қўлдан қўлға юрар эди. Ҳали бу ҳам нари турсин, Болқон уруши вақтида Адарнанинг булғорлар томонидан олиниши муносабати билан Фитратнинг айтган марсияси ёлғиз Туркистонда эмас, Эрон, Афғонистон ва Ҳиндистонларғача тарқалиб неча тилларда достон бўлғони ҳар бир туркистонлиққа очиқдир. Фақат шугина Фитратнинг қандай бир шоир ва қачон танилғонини кўрсатишга етса керак.

А. Саъдий ўзининг қандай бир ишка урунғонига сира қиммат бера олмағон кўринадур. Чунки оддий бир таржимаи ҳол ёзадурғон киши каби ҳам текширишни ортиқча топадир. Ва айтадир: «Фитратнинг бизга маълум бўлғон асарлари «Ўзбек ёш шоирлари» мажмуасидаги шеърлари билан «Чин севиш» ва «Ҳинд ихтилолчилари» деган томошалиқлари ҳам 23 нчи йилда босилғон «Қиёмат» деган хаёлий ҳикоясидир. Фитратнинг ёзғон асарларини, ҳеч бўлмаса, отларини ҳам билишни ҳожат билмайдир. «Текшириш» даъвоси билан ўртаға отилғон бу зот билмаслиги билан кулги бир ҳолга тушиб қоладир. Саъдий ўртоқ бир ёзувчининг қандай кучга эга бўлганини билиш учун унинг ёзғон асарларини кўриб текширишга эҳтиёж йўқ деб билган бўлсангиз, буни билингики, бу ишни сиздан бошқа киши қилмайдир. Ёзғучини текшириш учун унинг асарларини кўриш керақдир ва шундан кейингина унга бир киймат бермак мумкин бўлур. Бу қилғон ишингизга биз ҳеч бир от топа олмадик. Бунда сизнинг қилғон кашфиётингиздан бириси каби танилишға муносиб сифатларингиздандир.

Бунда фақат шунигина айтиб ўтайлик, ким Фитратнинг сизнинг қўлингизға тушмаган ва октябр ўзгаришидан илгари ёзилғон ва босилғон 10 га яқин асари борким Фитратни сизнинг танишингиздан илгари бизга шоир ва адиб ўлароқ танитқон ушбу асарлардир.

А. Саъдийнинг юқорида кўрсатган «уч кашфиёти» бизга шундай бир фикр берадирким, бу киши ёзғон нарсасини ҳеч бир илмий асосга кўра олмағон, балки кайфича ёза борғон. Чунки юқорида кўрсатилган моддалар «адабий танқид»даги энг муҳим жумлалардир. Бу қадар буюк ва кенг мавзуга бунча тор маълумот ва ҳеч тафтишсиз осилишнинг маъносини билиш қийиндир.

Юқоридағи фаҳш хато ва ёлғонлар бизга биринчи кўришда қизиқ туйилғонидан бу мақолалар ҳақида тузукроқ бир фикрга келмак учун Саъдий ўртоқнинг бошқа ёзғон нарсаларини ва унинг ҳоли билан таниш бўлғон кишилардан у ҳақида кенгроқ маълумот олмоқ нияти билан баъзи тафтишларда бўлиндиқ. Бу тафтишларимизнинг натижаси ҳам бу ўртоқнинг адабий танқиднинг қийматини яхши тақдир этмак учун чоғи келганда оз-моз айтиб ўтишни муносиб кўрамиз.

Мақоладаги бутун назарларнинг янглиш ва тўғри эмаслиги аниқ бўлса ҳам, тоғин бир неча жойига ўз фикримизни айтмай ўта олмаймиз.

Маълумдирки, адабиёт ижтимоий ҳаётнинг натижасидир. Бир миллатнинг ижтимоий ҳаётидир. Шу асос қабул қилинғондан кейин очиқ белгиликдирким, бир миллатнинг адабиётини текширганда у миллатнинг ижтимоий ҳаётини текшириш керак. Ҳолбуки ўзбек адабиётини турлик даврларига бўлиб текшириш даъвоси билан чиққан А. Саъдий ўзбек миллати ҳаётини текширишини ортиқ кўрган, яъни адабиётнинг ижтимоий ҳаётдан айри ўлароқ текширган ва шу асосга таяниб ўз фикрларини ўртаға ташлағон.

Биз бу тўғрида шуни айтамиз: замонимиз янгилашган сари янгилашадир. Эски назариялар кундан-кун кўмулуб бормоқда, эски замонларда адабиётнигина эмас, умуман илмларни юқоридан келадурғон, илоҳий деб биладурғон назариялар бугун борса келмас йўлиға тушган. Бу кун ҳар «ҳол»ни ижтимоий ҳаётдан чиққан бир «ҳодиса» деб таниш замонидир. Очиқ айтганда замонамиз идеалистлиқ замони эмас, материйалистиқ замонидир. Шунинг учунда букун эски жилдларни ташлаб, оз бўлса ҳам, янги жилдларга бурунмакни тавсия қилиб ўтар эдик. Бу кун идеалистлиқ йўлида қилинадурган хизмат бир хизмат эмас. Матирийалистлиқ усули маъқул эмас экан, ўзингизгагина маъқул бўлмасун, уни матбуотга чиқариб ўқувчиларни заҳарлаш керак эмас. Айниқса, ўзбек ёшларини идеалист бир ҳаётдан ва тушунчадан матирийалист ва асрий бир ҳаётга киргизиш керак бўлғон шу даврда сизнинг келиб бошқадан эски чуруб кетган илмларни сочишингизға майдон йўқдир. Бу ҳақида албатта у сизнинг вақтингиздағи «асҳоби каҳф» таҳсиллари кифоя қилмайдир, айниқса сизнинг бу илмингиздан «мустағний»дирмиз.

Мана А. Саъдийнинг бир жумласи: «Булар энг илгари «Таржумон» шогирдлари бўлсалар, кейиндан «Шўро» ҳам «Вақг» шогирдлари бўлуб, асл руҳ ёғидан шу газета шу журнал йўлида давом этадилар». Бу жумла билан ёзғучи шуни айтмакчи бўладирки, бу адабиёт Туркистоннинг ҳаётидан туғулғон эмас, балки юқоридан келган ва устозлар оркалиғина туғулғон бир нарсадир. Яъни агар «Таржумон», «Вақт», «Шўро» бўлмаса, Туркистонда у адабиёт ҳам бўлмаса эди, демак истайдир. Ҳолбуки, адабиётни ижтимоий ҳодисадан танийдурған биз матирийалистлар ундай ўйламаймиз.

Балки Туркистон шу 20-30-йиллар ижтимоий ва иқтисодий ҳоли билан «Шўро» ва «Вақт» бўлмаса ҳам, шундай бир адабий бир давр кечирар эди, деймиз. Бу эса ортиқ бу куннинг комсомолларига ҳам маълум бўлган бир қазиядир.

Адабий танқид эгаси юқоридаги асос билан бориб, бу давр шоирларининг энг очиқ типи
«Авлоний» эканини ва бу майдоннинг ваъз майдони қилинғонини ва ҳар вақт бол ўрнида қора нон емакка тўғри келганини ёзадир.

Бу нима демакдир? Сизнингда шариат деб қичқириб юрган вақтларингиз, дин отидан халқни илм ва маърифга ташвиқ қилғон кунларингиз йўқми эди; бу уятмидир? Сизнингча у даврнинг шоир ва адиби бу куннинг материйалист—марксистчами муҳокама этсунлар эди?! Сизга бу кун қора нон кўринган нарса ўз вақтида бол эмасми эди?

Ҳар даврнинг ижтимоий ва иқтисодий ҳодисаларини ижтимоий ва иқтисодий ҳаётидангина ахтариш керакдир. Кўкдан шакар тушиш даври ўтган.

Энди А. Саъдий ўртоқнинг шеър текширишидаги кучини синаб кўрайлик.

А.Саъдийнинг текшириш даражаси, маълумоти, усулининг моҳиятини кўрдик. Энди унинг шеър текширишидаги кучини бир синайлик.

«Адабий танқид»нинг бир жумласи: «Фитратнинг энг яхши асарлари форс тилида ёзилғон дегувчилар бор, биз уларни кўрганимиз йўқ. Фитратни бир ўзбек шоири сифати билан текширганимизда бизга унинг форс асарларининг кўб кераги ҳам йўқ. Уларни Эронни адабий танқидчилари текширсинлар».

Биз айтамизким, бу ўлканинг кўб жойларида: Самарқанд, Бухорода, Фарғонанинг кўб шаҳарларида икки тил била сўйлайтурғон «бир миллат» яшайдир. Бунинг устига шуни ҳам билдирайликким, Туркистоннинг адабиёти билан машғул бўлғон ҳар бир йигити илгари ҳам шундай бўлғони каби ҳозир ҳам форс тилини биладир, Ҳатто бу тил биланда «шоҳ асарлар» вужудга келтиргандир. Бу миллат форсчани ўқиб эмас, юриб ўрганадир ва шунинг учун ўз ҳиссиётини ҳеч ўзгалик сезмасдан ифода қила оладир. Сўнгра буни тушуниш керакдирким, адабиёт тилдангина иборат эмас, унда руҳ ва фикрнинг муҳим ўрни бордир. Фитратнинг форсча асарлари эса Эрон руҳ ва фикри билан эмас, шу Туркистондаги икки тил билан сўйлашатурғон ва бу кунги истилоҳ билан бири ўзбек деб аталган «миллат»нинг руҳ ва фикр таржимонидир. Шунинг учунда уни бир ўзбек ёзувчиси сифати билан текширганда ҳам форсий асарларини кўздан кечириш керақдир. Ҳолбуки А.Саъдий ўртоқ Фитратнинг ўзбекча асарларининг бир нечасинигина кўргандир. Балки ҳали бошқа асарларининг бору йўғини ҳам билмас.

А.Саъдий ўртоқ юқоридаги жумлада Фитратнинг форсча асарларини қўрганимиз йўқ дегандир. Ҳолбуки кўрганда ҳам уни ўқиб тушуна олмас эди. Чунки бу зот туркистонлик бўлмағони ва унинг устига ўз тилидан бошқасини билиш унга ортиқча бўлғони учун форсийчани ҳам билмайдир. Бу эса кенг адабий бир даврни текшириш учун эмас, Туркистоннинг бир шоиринигина текширишга ҳам энг бой бир манбани қўлдан чиқаришдирким, шу ҳолда бу адабий танқиднинг қийматини майдонга чиқарадир.

Фитратнинг шеърларини текширганда А.Саъдий бир-икки мисол келтирадир. У шеърларининг нима таъсири остида ёзилғонлиғини ва қачон ёзилғонлиғини ва бу шоирнинг кучи нима таъсири остида ўса бошлағонини сира кўрсатмайдир. Масалан, Фитратнинг бир шеъридан «истар эсанг менга келиб гапирма» деган мисра услуб ва фикрда буткул иктидорсизлик демакдир» деб айтадир. А. Саъдийча бўлса, «истар эсанг»ни олиб ташлаб «менга келиб гапирма» дейишга кифоя этадир. Ҳолбуки, «истар эсанг менга келиб гапирма» билан «менга келиб гапирма» орасида кўб айирма бордир. Бир нечасида шоир «истар эсанг» дейдир, чунки маҳбубасидан айрилмоқ истамайдир. Балки агар маҳбубаси истаса, унинг шоир қошиға келиши оғир келатурғон бўлса, келмаслигини айтадир. А. Саъдийча бўлғон мисрада эса, сира келмаслигини айтиши керакдирким, бунда А. Саъдий шеърни англамайдир. Шоирнинг руҳига кира олмайдир.

Иккинчи мисол «Яна ёндим» деган шеърида «Эришмадим сира сизга…» дегандан кейин:

Нега бўйла қиласиз?
Нечун мени сабабсиз унутдингиз — айтингиз!
Ўтинамен… ялинамен, қочмангиз, қайтингиз!

— деган уч йўл ҳеч кераксиз ва буткул ортиқдир дейдир.

Ҳолбуки мана шеърни тамоман ўкингиз, бу А.Саъдийча ёмон бўлғон шеърда ўзининг ҳаяжонини қандай тадрижий ортдуруб бориб қандай энг юксак тасаввурни беришга муваффақ бўлғондир. Агар шул кераксиз топилғон уч мисрани айтмасайди, шеърнинг ҳеч бир мазияти қолмасди. Мана шеър:

Яна ёндим…

Юрагимнинг қони, қизғин олови-ла қайнағон
Кўз ёшларим қайдасиз?!
Куним каби узун, қора шу кечада кутубмен,
Эришмадим сира сизга… нега бўйла қочасиз?!
Нечун мени сабабсизча унутдингиз — айтингиз!
Ўтунамен… ялинамен… қочмангиз — қайтингиз!
Яна бутун борлиғимнинг негизлари емирилди,
Умидимнинг кўб чидамли тераклари йиқилди.
Хаёлимнинг тотли, чучук соатлари бутунлай
Узоқлашиб кета мендан..!
Тўсиб турар йўлимни
Умидсизлик қайғулари тонги отмас бир тундай,
Ўлум дахи қутқарғали келиб тутмас қулимни…

Мана булар кўрсатадирким, А. Саъдий шеърни яхши англамайдир.

Тағин бир мисол: ғариб, кимсасиз ўзбекларнинг адабиётида бир оз йўл кўрсатмак умиди билан А. Саъдий томонидан ёзилган «Адабиёт дарслари»дан бир мисолгина келтирайлик ва шу билан у асарнингда моҳиятини кўрсатайлик. Ўзбек шоирларининг бобоси бўлган Навоийнинг энг юксак ва бизнинг асрий завқимизга ҳам мувофиқ, фасоҳат ва балоғатнинг санъаткорлик билан қандай уста уюшдирилгани тубандаги шеьрини А. Саъдий қандай англатадир. Бир кўриб ўтайлик. Айнан: «Услубда очиқлиқни қандай англаймиз? Ёзувчининг фикрини қийинлиқ билан чекинмасдан ҳам тўғри ва комил англай олсак, шу услубда очиқлиқ сифати топилғон бўладир. Навоийнинг шу қуйидаги мисралари очиқ эмасдир. Навоийнинг энг туманлик услубига мисол:

Саҳар ховар шаҳи чарх узраким, хайлу хашам чекти,
Шиои хат била кўҳсор уза олтун алам чекти.

Казо фарроши чекти субҳнинг сиймин супургусин,
Музаҳҳаб парларин аидоқки, товус ҳарам чекти…

Муаззин Каъба тоқи узра гулбонги самад урди,
Бараҳман дайр айвонида оҳанги санам чекти.

Ёқа чок этти гоҳи субҳ ул мотамғаким ошиқ,
Бу муҳлик шоми ҳижрон ичра юз хуноби ғам чекти.

Хушо, улким мунунгдек чоғи вафосиз умрни англаб,
Сабуҳи жомини аҳбоб бирла дамбадам чекти, —

дейдир. Бу шеърлар ҳар жиҳатдан мукаммал бир парчадир. Ҳолбуки А.Саъдийга қолса бу англашилмайтурғон услубдир. Чунки бу шеърдаги арабча, форсча луғатларни англамағонлиғин айтмайдир.

Иккинчидан бир адабий даврни текширмак учун юқорида изоҳ қилганимиз каби ижтимоий ва иқтисодий ҳаётни текшириш керак бўладирким, буни А.Саъдий қила олмағондир. Демак, бу киши ўзбек ҳаёти билан таниш эмасдир.

Учинчидан, бу ўртоқ шеърнинг ўзини керагича англамайдир. Агар шеърни яхши англаса эди, юқорида қўрсатилган мисоллардаги ҳаяжонларнинг даражасини тақдир этар эди ва Навоийнинг шеърини «англашилмас» нарса деб кетмас эди.

Энди бу адабиёт муаллимининг «ёқламасдан энг тўғри бир, сўзини эшитайлик. «Фитрат шоир эмас, балки шоирликка интилгувчидур. Ул шоирлиқ билан файласуфлик ва мутафаккирлик орасида адашиб қолгон бир одамдир. Унинг фитрат ва табиатида мутафаккирлик, файласуфлик, тағин дурустроғи, ҳакимлик бор, лекин ҳали ғунчаси очилиб етмаган бир ҳакимлик!»

Мана «ёкламасдан айтилган энг тўғри сўз» шудир. Бир миллат тилини, руҳини, ҳаётини англамағон ва билмаган кишининг шеър ҳақида ёки бир шоир ҳақида айтилган сўзларнинг бундан ҳам ортиқ қулгу бўлишини ҳали ҳеч ким кўрган эмасдир. Бу илмий жиҳатини қўйуб туруб, бунинг қанча «ёқламасдан» айтилғон эканига бир назар солсак, бу «адабий танқид»нинг моҳияти майдонга чиқадир. Фақат буни бошқа мақоламизга қолдирмоқни муносиб кўрдик.

А.Саъдий биринчи мақоласида Фитратнинг ўзбек адабиётига фалсафий янги бир тўн берганини айтиб туриб, иккинчи мақоласида «ҳали ғунчаси очилмағон бир ҳакимлик!» деб ўз сўзига ўзи қарши кетадир.

Фитрат сўзининг табиати ва руҳи ёғини текширган «адабий танқидчи» унда ҳам идеялий, ҳам ҳиссийлик, ҳам рўмантизм ва умидсизлик борлигини бизга очиқ кўрсатадирким, бу-да юқоридаги кашфлардан қолишмай-турган бир нарсадир. Бир кишининг ҳам идеалист, ҳам умидсиз, ҳам синтиминталист, ҳам рўмантик бўлишини майдонга чиқариш адбатта катта ходиматдир. Маатаассуф, биз бу ходиматга қарши унинг кутган мукофотини бера олмаймиз.

Сўзимизнинг охирида бу «адабий танқид»га ўзимизнинг қарашимизни айтиб ўтишни мувофиқ кўрамиз.

Биринчидан, бу бир адабий танқид эмасдир. Чунки, бунда «адабий» маъно ортида ҳеч бир нарса йўқдир. Тилни, ҳаётни, руҳни ва асосан шеърни тушунмай юритилган фикрларни адабий деб атамоқ муносиб эмасдир. Шу эътибори билан бу илмий нарса ҳам эмасдир.

Иккинчидан, бу «танқид» эмасдир. Бу бир сўкишдир. Бир муни «ғунчаси очилмаган ҳакам», «Истамбул соя фоеларида юрган» каби таъбирлар билан ёритилғон бир муҳокама танқид эмасдир.

Учинчидан, бу ёзувда усул бузуқдир. Ижтимоий ҳодисаларни матирйалист усули билан текширмаслик тўғри фикрни топа олмасликдир.

ВАДУД МАҲМУД ҲАҚИДА
Сирожиддин АҲМАД

Ўтган аср ўзбек адабий ва театр танқидчилигида сезиларли из қолдирган сиймолардан бири самарқандлик шоир ва мунаққид, тожик тили грамматикаси муаллифи Вадуд Маҳмуддир(1898-1976; айрим манбаларда 1897. Чалкашлик ҳижрий йилни милодий йилга ўтказишдан пайдо бўлган. Вафот этган йили аслида 1975 йилнинг апрелида. ХДК изоҳи). У ўз даврида шўро мафкурачилари ва комфирқа томонидан кескин таъқиб қилинди, маданиятчилар қурултойида Чўлпон, Фитрат, Элбек ва бошқалар қатори маънавий калтакланди, қувилди.

Вадуд Маҳмуд ўзбек адабиётига кўпгина замондош ва тенгдошлари қатори мадраса илми билан кириб келди. Унинг бадиий-эстетик қарашлари хусусий мутолаасининг кучлилиги туфайли ўзига хос тарзда шаклланган эди. Кейинчалик турк ҳамда рус адабиёти ва адабиётшунослиги билан кенгроқ танишуви натижасида дунёқараши янада кенгайди. Маҳмудхўжа Беҳбудий, Мардонқул Шомуҳамедов янги ижтимоий ҳаёт билан таништирган бўлсалар, Фитрат уни маърифат, маданият ва адабиётнинг мутлақо янги оламига олиб кирди…

Вадуд Маҳмуд Самарқанд вилояти Юқори Дарғом туманининг Тойлоқ қишлоғида Маҳмуд Пирмуҳамедов ва Анвара Пирмуҳамедова оиласида туғилган. Етти ёшида отадан етим қолгач, онасининг Ражаб­­амин қишлоғидаги ҳовлисига кўчиб борадилар. Ўз сўзига қараганда, уларнинг 12 таноб ери, бир сигир ва икки бош қўйи ҳамда боғи бўлиб, синглиси Сабоҳат, жияни Мунира ва Ҳамид унинг қарамоғида яшаганлар. У Ражабаминдаги муаллим Абдуқодир Шакурийнинг мактабида, унинг рафиқаси Розия отин ва шахсан Шакурийнинг ўзидан таълим олади. 1912 1913 йиллари устози Шакурий Истанбулга бориб, мактаб ишлари билан танишиб қайтади. Устози Тур­киядан келтирган адабиётларни ўқиб, турк наср ва назмидаги янгиликлар билан ошно бўлади. «Шакурий турк-татар мафкурасини жуда ҳурмат қилиб, уларнинг мафкураси таъсирида эди. Уларнинг фанини ил­ғор ҳисоблар эди», дейди В.Маҳмуд. У қози Ҳайдарбек Абусаидовдан ҳам сабоқ олади. Чамаси, 1915 1916 йиллари Шаҳрисабзда ўқитувчилик қилаётган Фитрат Шакурий билан фикрлашгани келади ва ёш Вадуд билан танишади. Бухоро ва Самарқанд ёшлари орасида анча машҳур бўлган Абдурауф Фитрат ва муаллим Исмоил Садрий билан биродар тутиниши натижасида улардан шоир Муҳаммадаминбек Юрдақул шеърлари ва исми номаълум адибнинг «Буюк Турон» романини олиб ўқиб чиқади. «Биз Муҳаммад­а­минбек шеърларини қўшиқ қилиб айтар эдик», дейди Вадуд Маҳмуд кўрсатмаларидан бирида. Шу даврда Абдуқодир Каримов, Акобир Шомансуров каби маърифат фидойилари билан дўстлашади. Бу ижтимоий-адабий муҳит Вадуд Маҳмуднинг тафаккурига таъсир кўрсатмай қолмади. 1917 йил куз фаслида Фитрат бир неча Самарқанд ва Бухоро ёшлари қатори уни Уфага олиб бориб, Мадрасаи Олияга жойлаштиради. Ўзи ҳам ўша ерда 20 30 кун туриб, ишни пишитиб қайтади. Маҳмудий 1918 йил баҳор фаслида таҳсилни тугатиб, махсус ҳужжат билан Тошкент­га келади, сўнг Самарқандга қайтади. Ёз ойигача педагогика курсида ўқийди. 1919 1925 йиллари ўқитувчилик қилади. Аммо бу орада Бухнернинг «Модда ва қувват» асари билан танишади ҳамда ашаддий материалистга айланади. 1919 1921 йиллари комфирқага киради ва Самарқанд шаҳар маориф бўлимига мудир этиб тайинланади. Тахминан, 1922 йили Жиззах шаҳар маориф бўлими мудири вазифасига ўтказилади. 1923 йили Тошкентга келиб, Ўрта Осиё давлат университетининг иқтисод факультетида ўқийди. Орадан кўп ўтмай Самарқанд педагогика институтига мудир бўлади, аммо кимларгадир феъли ёқмай қолгани учун яна Самарқанд маориф бошқармасига мудир этиб ўтказилади.

Вадуд Маҳмуд 1930 йил 18 августда берган кўрсатмасида шундай дейди: «Таъкидлашим керакки, инқилоб вақтида менинг мафкурам бир неча марта ўзгарди. Болалик ва ўсмирлик пайтимда диний руҳда тарбияландим. 1917 йили «Модда ва қувват» билан танишиб, дин билан алоқамни уздим… Аста-секин ўзим сезмаган ҳолда Қуръон ўқиш билан шуғулланиб, айрим сура-оятларнинг қироати вақтида йиғлайдиган бўлдим, шундай қилиб, бошимда саллаю, яна диндор одам бўлиб қолдим».

Абдурауф Фитрат 1919 1920 йиллари Тошкентда яшагани, «Чиғатой гурунги» уюшмасини расмий ташкил этиб, «Тонг» журналини нашр эттиргани кўпчиликка маълум. Ана шу пайтда у Вадуд Маҳмудни Чўлпон, Элбек, Боту билан таништиради. Улар чин дўст, айниқса, Чўлпон билан ижодий масалада ўзаро маслаҳатлашадиган маслакдошларга айланадилар. (У Самарқандга қайтгач, «Чиғатой гурунги»нинг бўлагини ташкил этади.) Вадуд Маҳмуд Тошкентдалик кезлари Фитрат ва Чўлпон ёрдамида Мунаввар қори Абдурашидхонов, Обиджон Маҳмудов, Наби Расулов, Толибжон Мусабоев, Салимхон Тиллахонов, Лазиз Азиззода, Ҳусайнхон Ниёзий, Саидалихўжа Усмонхўжаев, Эшонхўжа Хоний, Шоҳид Эсон, Тангриқул Мақсудий каби ватанпарвар зиёлилар билан танишади. Бухоро ин­қилобидан сўнг Фитрат таклифи билан Бухорога бориб, маориф соҳасида фаолият олиб боради. Бухородан яна Са­марқандга қайтиб, маориф бош­қармасида ишлашни давом эттиради. Аммо аллакимларнингдир таъсири билан 1923 йили вазифасидан ноҳақ четлаштирилади. Бу ҳақда Абдул­ҳамид Сулаймон-Чўлпон «Туркистон» газетасида норозилик билдиради. У шу йили фирқадан ўз ихтиёри билан чиқади. 1925 йили Москвага бориб, Адабиёт ва санъат инс­титутига ўқишга киради. 1930 йил 22 август кўрсатмаларида хотирлашича, Москвадалик пайтида Муҳиддинқори Ёқу­бов, Абдул­ҳай Тожиев, Шокир Сулаймон, Боту, Восил Муҳаммадиев, Ишоқ қори Каримов билан учрашиб туради.

Хуллас, Вадуд Маҳмуднинг Москвадаги ҳаёти ажиб тарзда кечди: илмга чанқоқ бўлгани учун Туркия элчихонаси билан алоқа ўрнатиб, элчихонадан 12та турк адабиётига оид китоб олади, «Ҳокими миллия» газетаси билан кутубхоналар орқали танишиб боради, Шарқ халқлари нашриётида директор бўлиб ишлаётган Назир Тўрақулов ёрдамида туркча китобларни мутолаа қилади, Умар Хайём билан танишади.

У ердан 1926 йили Самарқандга келади. Бу ердаги ишларини битириб яна ўқишга қайтмоқчи бўлганда, маориф комиссари Д.Ризаевнинг топшириғи билан «Маориф ва ўқитғувчи» журналида масъул котиб лавозимида фаолият олиб боради. Аммо орадан бир ярим йил ўтгач, мафкурага тўғри келмайдиган мақолалар эълон қилдинг, деган баҳона билан ишдан четлаштирилади.

1928 йилдан матбуот ва маориф ишларидан четлашиб, давлат нашриёти ва турли ташкилотларда таржимонлик билан кун кечиради. Аммо унинг адабий-бадиий қувватини сезган Чўлпонга ўхшаган дўст ва замондошлари уни кўпроқ бадиий ижод билан шуғулланишга йўналтиришга ҳаракат қиладилар.

Вадуд Маҳмуд1919-1930 йиллари Туркистон, Бухоро матбуотида фаол иштирок этади. Чўлпон, Фитрат ижоди ҳақида мақола-тақризлар ёзади. Ўзбек шоирлари, хусусан, Чўлпон ва Фитрат ижоди ҳақида Абдураҳмон Саъдий билан «Туркистон» ва «Зарафшон» газеталари саҳифаларида баҳс олиб боради. Севимли адиб дўстлари фаолияти ҳақида ҳали куч олмаган болшавойча дунёқараш нуқтаи назаридан эмас, балки инсонни камолотга, гўзаллик манзилларига чорлаш нуқтаи назаридан фикр юритади. Чиғаноқ ичига яширинган дур сингари сўз оғушидаги ўткир ва теран ма’нольар, парвозлантирувчи, қалб­ларни порлатувчи сулув тимсоллар, рамзлар, ташбеҳлар хусусида фикр юритади. 1925 1928 йиллари «Маориф ва ўқитғувчи» журнали, «Қизил байроқ», «Туркистон» газеталарида босилган Фитрат, Чўлпон, Сиддиқий-Ажзийга бағишланган мақолалари, хусусан, Чўлпоннинг «Булоқлар» тўплами, Фитратнинг «Чин севиш» ва «Ҳинд ихтилолчилари» пиесаларига бағишланган мақолалари фикримизга далил бўла олади. Ўша даврда унга «Қизил қалам» уюшмасида Чўлпон ижоди ҳақида маъруза қилиш топширилади. Вадуд Маҳмуд ўз маърузасида Чўлпонни танқид этишга эмас, балки унинг ижоди бадиий хусусиятларини кашф этишга интилади. Шоир Олтой ва қаламкаш Носир Саиднинг 1930 йил 8 12 августда берган кўрсатмаларига қараганда, Вадуд Маҳмуд 1925 йилги маърузасини аввал мумтоз шоирлар ижодини тарғиб қилишдан бошлаган. Бошқаларнинг эслашича, у Машраб ижодини Чўлпон ижоди билан чоғиштирган.

Унинг ўзи 1930 йил 23 августдаги кўрсатмасида: «Менга Чўлпон ҳақида маъруза қилишни топширишди, мен Чўлпон шеърларининг Машраб шеърларига ўхшаш томонларини муқояса қилганимда, шўро зиёлилари динни тарғиб этмоқдасан, деб айблашди. Мен буни атайлаб қилганим йўқ эди…», дейди. Шундан кейин уни адабий жараёнга жалб этишмайди. 1927 йил октябр ойида ўтган Ўзбекистон маданият ходимлари қурулто­йида Чўлпон билан баробар унга ҳам қаттиқ ҳужум уюштирилади, жавоб бериши учун имконият берилмайди ва шўро хунвейбинлари уни қурултойдан ҳайдаб чиқарадилар. Ана шу воқеадан кейин ҳамма нарсадан ҳафсаласи пир бўлади…

В.Маҳмуднинг фаолиятини зимдан кузатиб юрган сиёсий бошқарма ходимлари 1930 йил 17 август куни унинг уйида тинтув ўтказиб, қамоққа оладилар. Унга «мильлатчилик, аксилинқилобий ташкилот фаолияти ҳақида давлат ташкилотларига хабар бермаганлик, баҳоизм билан шуғулланганликда» айб қўядилар. ОГПУ ҳайъати қошидаги махсус кенгаш 1931 йил 3 октябрда уч йил меҳнат тузатиш лагерьларида ва қўшимча равишда яна уч йил мобайнида Қозоғистонда ишлашга мажбур қилади. У уч йил Тошкентда ҳибсда бўлгач, Олмаотага сургун қилинади. 1936 йил охири — 1937 йил бошларида сургундан қайтиб келади. Лекин орадан йил ўтмай, 1937 йил 18 августда «Миллий иттиҳод»нинг фаол аъзоси, ўтмишда аксилинқилобий, миллатчилик ташвиқоти олиб борганлик, машҳур миллатчи Исмоил Садрий билан алоқадорликда» айбланади ва 10 йилга Архангелск вилоятидаги Каргопол тутқунгоҳига сургун қилинади. 1944 йили мазкур тут­қунгоҳда у маҳбуслар орасида баҳоизмни тарғиб қилди, деган айб билан яна 10 йилга ҳукм қилинади ва муддатни 1959 йили тугатиб, Самарқанд­га қайтиб келади.

Чақимчилар Фитрат, Чўлпон Тошкент ва Самарқандда яшаган пайтлари доим уларнинг уйида ёзувчилар, санъаткорлар, ўқитувчилар ва талабалар бўлганини, баҳор, ёз, куз фаслида ўтказиладиган бу аллақандай ташкилот йиғинида Вадуд Маҳмуд ҳам иштирок этганини таъкидлайдилар. Аммо Вадуд Маҳмуд 1930 1931 йиллари ўтказилган барча тергов жараёнларида ўзининг махфий ташкилот аъзоси бўлмаганини, бундай ташкилотни билмаслигини айтади. 1937 йили эса, бирон марта тергов ўтказилмай, тўғри Каргопол меҳнат тузатиш лагерьига жўнатиб юборилади. У қўйилган айбни ҳам, жазо муддатини ҳам ўша ерда эшитади.

ГПУ ходимлари у сақланаётган хонага М.Исмоилов деган ёш талаба йигитни «қулоқ» сифатида бириктирадилар. У 1931 йил 14 февральдаги чақувида шундай хабар беради: «Мен билан бир хонада Вадуд Маҳмудов ва Саидносирхон тўра Камолхонтўраев ўтиришибди. Маҳмудов мен билан суҳбатда шундай деди: «1923 йил ёки ундан аввалроқ Самар­қанд ижроия қўмитаси ёхуд Самарқанд КПТ(б) вилоят фир­қа қўмитаси котиби Шермуҳамедов (ёки Тошмуҳамедов) мени ташкилотга аъзо бўлиш учун таклиф этди, мен рози бўлдим, лекин аъзоликка ўтмадим, буни терговда яширдим… ГПУ ходимлари менинг уйимни тинтиш вақтида бир хатни топишни эплай олмадилар. Бу Чўлпон қўли билан ёзилган махфий хат эди, мен уни Қуръон ичига яшириб қўйган эдим».

Тергов атайлаб бир йўналишда ўтказилган, яъни уни «Миллий иттиҳод» ташкилотининг аъзоси сифатида айблашга қаратилган. Шу сабабли М.Исмоиловнинг хабари уларга жуда асқотган. Бироқ қайсар маҳбус ўз сўзида туриб олади.

Вадуд Маҳмуд сургун муддатини ўтаб қайтиб келгач, 1959, 1961, 1963 йиллари тегишли ташкилотларга мурожаат қилиб, 1930 ва 1937 йиллардаги ГПУ ва НКВД ҳамда Архангелск вилоят судининг ҳукмларини бекор қилдиради. Шундан сўнг Самарқанддан Душанбага кўчиб кетади. Илмий-бадиий ижод билан шуғулланади. «Фарҳанги забони тожик» луғатини тузишда фаол иштирок этади. Муаллими Абдулқодир Шакурий ҳақида хотира-қисса ёзиб, эълон қилади. Шўрольар ҳукумати Мунаввар қори Абдурашидхонов, Маҳмудхўжа Беҳбудий, Турор Рисқулов, Назир Тўрақулов, Чўлпон, Абдулла Қодирий, Фитрат, Элбек, Қаюм Рамазон, Бўлат Солиев, Миёнбузруг Солиҳов ва бошқа кўпгина зиёлилар қатори Вадуд Маҳмудни ҳам ноҳақдан ноҳақ жабрлади, аммо унинг қалбидаги халққа, Туркистонга муҳаббатини сўндира олмади. У ўзбек маданиятида ўзига хос илмий салоҳиятга эга адабиётшунос, мунаққид сифатида қолди.

«Chin sevish» ko‘p o‘tmay, Toshkentda Mannon Uyg‘ur tomonidan sahnaga qo‘yildi. Cho‘lpon u haqda «o‘zbek sahnasi ulug‘ va ulug‘ligi qadar yuksak ham go‘zal bir tomosha ko‘rdi», — deb yozdi. Vadud Mahmud esa, uni «o‘zbek sahnasida shu kungacha o‘ynalib kelgan pyesalarning eng kuchlisi, eng buyugi», deb baholadi.

VADUD MAHMUD
ABDURAUF FITRAT
VA ASARLARI HAQIDA

«CHIN SЕVISH»

O‘zbek sahnalarida shu kungacha o‘ynalib kelgan pyesalarning eng kuchlisi, eng buyugi o‘tkur yozuvchimiz Fitratning hind turmushidan olib yozg‘on «Chin sevish» pyesasi ekanligini hamma iqror etsa kerak. Sahnamizda bir necha martaba borliq ko‘rsatgan bu besh pardali pyesa 17 sentyabrda yozliq «Turon» sahnasida o‘zbek davlat truppasi tomonidan yana o‘ynaldi.

Hammaga belgili o‘zgarishdan so‘ng har ishimizda bo‘lg‘oni kabi, teatru ishida ham to‘lqunlanishlar bo‘lub o‘tdi. Bir necha truppalar tuzildi. Kunda bu yangi pyesa sahnalarimizni ziyorat qilib ham turdi. Bir o‘quv-yozuv bilgan kishimiz pyesa yozishga tutundi, desak ham bo‘ladi. Truppalar pyesaning qanday ekanligini tekshirmay, o‘ynashdan usanmag‘onlari kabi, el ham tomoshag‘a kelishdan usanmadi. Chunki yangi edi; o‘ynag‘uvchi ham tomoshachida ruh bor edi. Bunda bo‘laturg‘on kamchiliklarning kelgusida tuzalishiga ishonchlari kuchli edi.

Shu davrda pyesa atashqa arziydurg‘on asarlar ham ora-sira sahnamizda ko‘runib turdi.
Boshlang‘on ishning kundan-kun tuzalib, yaxshilanib borishi qonun kabi bo‘lsa-da, bizning hamma ishlarimiz kundan-kun buzulib, yomon yo‘lg‘a kirib boradir. Shu kabi teatru ishlarimizning ham ancha ortg‘a chekilganligini bu kun o‘ynalg‘on «Chin sevish»dagi hollar ochiq ko‘rsatadir. O‘ynag‘uvchida ham, tomoshachida kam dard so‘na boshlag‘onligi ko‘runub turadir.

Burun soat 7 da ochiladir, deyilgan parda 8 da ochilsa, hozir soat 8-10 bo‘lmasdan ochilmayturg‘on bo‘lg‘on; parda oralari esa, yana uzayg‘on. Demak, bunda ham keyinga qarab taraqqiy etgan. Hozirg‘i teatrularg‘a bormoqchi bo‘lg‘onlarg‘a ko‘rpa-yostiqlarinida ko‘tarib borish kerak bo‘lib qolgan. Chunki tongg‘a yaqin chirog‘lar o‘chib qolg‘onda, bitaturg‘on o‘yunning parda oralarida uxlab olinsa bo‘ladir; quruq o‘runduqlarda parda ochilishini kutub, uxlovchilarning tanlari qiynalmaydir.
Bu kabi hollar shu kunlarda o‘ynalib turg‘on teatrularimizning har birida bo‘lib turadir.

Pyesalarning so‘ng pardalari, tangri yorlaqab, o‘ynalib qolsa, yuzga yetar-yetmas kishi qoladir. Hollar bunday yomon bo‘lg‘ach, «Qilay desa ishi yo‘q, yotay desa kasali yo‘q» kishilardan boshqa kim teatrug‘a kelsun?

Endi 17 sentyabrda o‘ynalg‘on «Chin sevish» pyesasiga kelaylik.

Tomoshachi o‘rtacha edi. Ovrupoliklarning teatrusi o‘ynalib bitaturg‘on choqda, parda ochildi. Kutishdan usang‘on xalq tinchlandi.

Bukun mas’uliyatli ro‘llarni ado ztuvchilarning ko‘pi ilgari ham shu ro‘llarda o‘ynag‘on artistlar bo‘lsa-da, ilgarigi o‘ynashlaridan yaxshi o‘ynay olmadilar.

Rahmatullaxon ro‘lida chiqg‘on M.Qori o‘rtoq o‘z ro‘lini juda yomon o‘ynadi. Ro‘liga ahamiyatsiz qarab yodlamag‘onlig‘i ochiq bilinib turdi. Bunday mas’uliyatli ro‘llarni bu kabi ahamiyatsiz qarag‘uvchi kishilarga bermaslik kerak. Man o‘ynovchilarni tanqid etmak istamaganim uchun o‘ynag‘uvchilar to‘g‘risida shundan boshqa so‘z aytmayman. Xalq har pardada kamaya boshlab, so‘ng pardada juda oz kishi qolg‘onlig‘i o‘ynag‘uvchilarning va boshqa hollarni ochiq ko‘rsatadilar. Ilgari shu asar o‘ynolg‘onda diqqat bilan ko‘rgan xalq bugun asardan nafrat etgan kabi bo‘lib, chiqib keta boshladi. Bunga asar ayblimi? Yo‘q.

So‘ngg‘i parda o‘ynalib turg‘onda, chirog‘ o‘chib qoldi. Chunki vaqt kech bo‘lub qolg‘on edi. Suflyor chaqmoq (zajigalka) tutib so‘z bera boshlab davom etmakchi bo‘ldilar. Sahnadan zal yorug‘ bo‘ldi. Artistlarning aftlari, harakatlari sira ko‘runmas edi. «Chirog‘ topib o‘ynalsun» degan tovush xalq orasida ko‘tarilgandan keyin pardani tushurdilar. Shu vaqtda chirog‘ topuv mumkin emasligi belgili edi. Ilg‘ari chirog‘ tayyorlab qo‘yilmag‘onlig‘ini ham chirog‘ topa olmag‘onliqlarini bildirib afv so‘radilar.

Bunday quruq afvdan nima foyda?

«Teatru o‘ynamoqchi bo‘lgonlar hamma narsani tayyor qilg‘ondan so‘ng o‘ynasunlar, xalq bilan o‘ynashmasunlar» degan tovushlar yuksalib, xalq so‘ka-so‘ka tarqalishdilar.

Mana sizga o‘zbek teatrusi.

Shu yil shu sahnada shu truppa tomonidan «Hind ixtilolchilari» otli pyesa o‘inalg‘on edi. Bu ham Fitratning hind ixtilolchilari turmushidan olib yozg‘on asaridir. Bu asar ham «Chin sevish» kabi buyukdir.

Bu pyesaning so‘ng pardasi ochilg‘onda chirog‘ o‘chib o‘ynalmay qolg‘on edi. Undagi mas’uliyatli ro‘llarni ado etuvchilarning ovozlarini birinchi qatorda o‘turg‘on kishilarda eshita olmag‘on edilar. Xalq bir narsa anglay olmay so‘kib ketgan edi.

Mana bu kabi hollar asarning qiymatini tushuviga sabab bo‘ladi. Shuning uchun bunday oliy pyesalarni buzib o‘ynashdan saqlanuv kerak.

Bu asarlar to‘g‘risida kelgusida ko‘b narsalar yozilib yuqori o‘run beriluviga ishonaman.

«HIND IXTILOLCHILARI»
Teatr kitobi. A.Fitrat asari

Bizda ham muharrirlik bir san’at holig‘a kira boshladi. Hozir ko‘zga ko‘rinarlik asarlar maydonga keldi. Turli jurnallar, adabiy parchalar, she’r majmualari, teatr kitoblari shu qatoridadir. Bularni sekin-sekin ko‘rub chiqmoq, ilmiy asarlarni ilmiy jihatdan, fanniy asarlarni fan nazaridan, ta’lim-tarbiyaga oidlarini o‘z to‘g‘risidan, adabiylarini ham san’at o‘lchagi bilan o‘lchab, tekshirish vaqti, qisqasi, «intiqod-taqriz» zamoni keldi. Intiqod-taqriz kamchiliklarni to‘ldirmoq, tuzuklarini bilmak, tanimoq uchun birinchi quroldir.

Mana bu yo‘lda ozg‘ina xizmat bo‘larmi ekan deb biz qo‘limizdag‘i «Hind ixtilolchilari»ni, yaqindag‘ina Berlinda bosilg‘on shu besh pardalik teatr kitobchasini, kuchimiz yetganicha, ko‘rub chiqmoqchi bo‘ldiq.

Shu yo‘lda birinchi qadam bo‘lg‘oni uchun kamchiliklari ko‘b bo‘lur. Orqadoshlarning himmati bo‘lib ko‘rsatilsa, sekin-sekin haqiqatga erishmak mumkin bo‘lur.

Boshlab asarning mundarijasini ko‘rsataylik.

Voqea — otidan ham ma’lum bo‘lg‘oni kabi — Hindiston ixtilolchilari turmushidan oling‘ondir. Voqeaning qahramoni Rahimbaxsh otliq bir yigit bilan Dilnavoz degan bir qizdir. Bularning muoshaqasi, Hindiston to‘g‘risida mubohasalari, angliz yuzboshisining hirsi orqasida bularning qamoqqa olinishlari, qutilishlari, yashirin qo‘mitada birga ishlashlari, qo‘lga tushishlari, oqibatda angliz yuzboshisini o‘ldirib, butkul qutilishlari va boshqa orqadoshlari bilan birga hind qutilishi uchun ahd-paymonlaridir.

Asarda tasvirlar, hayajonlar ancha tuzuk va mukammal. Ayniqsa, Rahimbaxsh va Dilnavozning so‘zlari juda ta’sirlidir. Ba’zi joylardag‘ina ahamiyatsiz musobahalar istisno qilinsa, bu ikki qahramon ro‘li yaxshi deyarlikdir. Ularning birinchi pardadagi oshiqona musobahalarida uchraydigan tubandagi jumlalar chin va yangi so‘zlardir.

«Yurak — yurak ekan, sevmak-sevilmak istar», «Sevgisiz qolg‘on yurak — suvsiz qolg‘on baliq kabidir, uning har tebranishi bir jon chekishidir». Shu pardada Rahimbaxshning Dilnavozga so‘zlagan «yurtni sevganlar uning tosh, tuproqlarini emas, go‘zallik, yaxshiliklarini sevarlar» va «qulay ishdan buyuk unum chiqmas, buyuk unumli ishlar qulay bo‘lmas» kabi zarbmasal o‘rnig‘a ishlatmak juda muvofiq bo‘lg‘on ma’noli so‘zlar bordir.

Ayniqsa, «bir yovni yurtdan haydamoq bir yurtni yov qo‘lida ko‘rmakdan qiyin emasdir» kabi vatanparvarlikning samimiy va eng hayajonli ta’birlari ko‘bdir. «Shu Qur’on betiga hayvon oyog‘i tegmagi na esa, hind qizining yuziga angliz ko‘zi tushmak ham shudir» tashbehi har qancha qo‘pol bo‘lsa ham yaxshidir. «Ishong‘onlar ishonmag‘onlarni yenga olmaslar» kabi eng chuqur ma’noli nasihatlar, haqiqatan, anglayturg‘on kishilarga katta bir dars, ibrat bo‘larlikdir.

«Tirik ekansiz — tebranursiz, tebranmas ekansiz — o‘liksiz» kabi bizning hozirg‘i turmushimiz va tirikchiligimizga muvofiq kaltaklar asarning eng foydaliq jumlalaridandir.

Yuqoridag‘i vatanparvarona va teran ma’noli so‘zlardan Rahimbaxshning to‘la ma’lumotli bir kishi bo‘lg‘oni va asarda uning mahbubasi Dilnavozning so‘zlari, uning-da, anchagina o‘qug‘on bir qiz ekanin anglatadir. Faqat asarda bu ikkovining uzoq suhbatlari ustiga Lolahardayol degan bir hindi olim kishining uzundan-uzoq nutqi orasida birdan-bir «yurtimiz yonib turadur, ulusimiz ezilib bitdi, eshitasizmi» kabi munosabatsiz bir murojaat sovuq chiqqan. So‘ngra bunday bir xitobning kimga aytganini yozuvchi o‘ylamog‘on kabidir. Chunki asarda ko‘rilgan kabi, Rahimbaxshning so‘zlari Lolahfdayol so‘zlaridan, muhokamalaridan yuksakdir. Saviyasi tuban bir kishiga Rahimbaxshning buncha muhabbat va hurmat kursatishi juda tabiiy ko‘rilmasa ham uchramog‘i mumkin hollardandir. Bu savolni qo‘yishdan balki muharrir ta’sirning yuqoriroq darajasini ko‘rsatmoqchi bo‘lg‘ondir. Lekin, esizki, bunga muvaffaq bo‘la olmag‘on. Shuning uchun uncha chiroyliq chiqmag‘on.

«Er bilan xotunning ko‘brak gapirgani, machitda yig‘ilish, bir-ikki kishining birga suhbat qilishi» kabi turli iboratlar bilan keltirilgan bir mazmun, ya’ni anglizning yig‘inni man qilg‘oni asarning 4-5 joyida zikr etilgan. Bu esa buyuk kamchilikdir. Chunki ba’zi bir joylarda ma’lum bo‘ladirki, yozg‘uvchi kishilarga so‘z, mavzu topa olmaydir. Shuning uchun bu ortiqcha nuqson lozim ko‘rilgandir. Bu esa asarga jiddiyroq ahamiyat berilmaganliqni, bir oz charchaganliqni ko‘rsatadir. Bo‘lmasa, albatta boshqa mavzular topish mumkin bo‘lsa kerak.

Lohurning tevaragidagi qishloqlardan birisida yashag‘uvchi Rahimbaxsh bilan Dilnavozning suhbatlari ustiga Lolahardayolning qayerdan va qanday bo‘lib kelishi uncha tasodif ko‘rilmasa ham, hindning kambag‘al, qishloqi bir dehqoni og‘zidan «shu ketmon bilan anglizning boshini ezmasak, hech kim tashqaridan kelib bizni qutqarmas» kabi buyuk tushunchali so‘zlarni chiqishi haqiqatan g‘ayritabiiydir. Mana shu hol asarning eng katta nuqsonlaridan biridir. Chunki bunda tirikchilik boricha tasvir etilmagan, hech bir vaqt bir hindi qishloqi dehqoni shuncha tushunchaga molik emasdir. Buni bizning eng buyuk (?) mutafakkirlarimiz anglamag‘on ekan. Bir hind qishloqisi albatta tushunmas, yo shu e’tirozni qabul qilish yoki bir hind dehqoni bizning buyuklarimizdan ortiq deb sanash kerak, bunga esa muharrir ixtiyorlikdir.

Fitratning asarlarining bir ortikdig‘i uning yuksak va eng mukammal tashbeh, mubolag‘a va istioralarga ega bo‘lishidir. Haqiqatan, Rahimbaxshning Dilnavozga undagan so‘z «yangigina ochilg‘on qayg‘i chechagi» istiorasi va «ularga (anglizlarga) qarshi tirnog‘imizda yaroqdir» kabi mazlumlarning haqsizligi yaxshi tasvir etilgan mubolag‘alari ko‘rilmagan va eshitilmagan darajada chiroyliq va tutaldir.

Endi ikkinchi pardaga o‘taylik. Ikkinchi pardada Mulla tipi yaxshigina tasvir etilgan. Bu asarda eng mukammal chiqqan tip shudir. So‘zlari chindanda o‘ziga munosibdir. Yozuvchi haqiqatan shu Mulla tipiga jon bera olg‘on, zotan Fitratning istar fors-cha, istar turkcha asarlarida turmushg‘a va haqiqatka muvofiq tasvir etilgan bir tip doimo Mulla, Mudarris tipidir.

Shu pardada ko‘rsatilganicha, ma’lum bo‘ladirki, ixtilolchilar bilan Mulla bir maslakdadir. Ixtilolchilarning har sirlariga Mulla voqif, chunki Mulla ixtilolchilarning eng yaqin orqadoshlaridandir. Shu hollardan bilinadirki, Mulla yashirin qo‘mitaning faol; a’zolaridandir. Shu bilan birga ishlab yurgan Mullani anglizlarning biri kelib, bir Qur’on va bir oz pul va’dasi bilan o‘z fikridan qaytaradir. Mulla shu ondan boshlab ixtilolchilarning fikriga qarshi tura boshlaydi. Va oqibat ish shundaygacha keladiki, Mulla ixtilolchilarni o‘z uyidan quvadi. Hatto o‘zi shu qal’aning kattasi bo‘lg‘oni uchun ixtilolchilarni qo‘rg‘ondan chiqishga taklif qiladi.

Ixtilolchilardan biri Mullag‘a qarshi juda qattig‘ iboratlar qulatadir. Masalan, aytadir: «Siz Mullalar tutash shunday qilasiz. Hindistonni yillarcha el-aymoq janjallari bilan to‘ldirdingiz, ulusni yetmish to‘rt bo‘lak qildingiz, bo‘lashmak istadingiz. Yana mazhab, din janjallari bilan yo‘limizni to‘smoqchi bo‘lasiz, ketingiz, yo‘qolingiz, bizdan uzoqlashingiz, bizni bu yo‘ldan siz-da, mazhab-da, din-da qaytarmas» kabi. Bu so‘zlar Mulla bir oddiy kishi bo‘lsun, bir qo‘rg‘onning boshlig‘i bo‘lsun, unga albatta ta’sirsiz qolmas. Holbuki, bular bir mo‘tabar, nufuzli bir Mullag‘a, hatto bir qo‘rg‘onni’t egasi bo‘lg‘on amru nahiy sohibi bir Mullag‘a aytilalir.

Bundan ko‘z yumib ko‘raylik: Mulla angliz aldovi bilan bular bilan yomonlashdi; Mullaning garazi oqcha: shu oqcha uchun nimalar qilmas va qilolmas! Buniig ustiga Mullag‘a yashirin qo‘mitaning sirdoshi sifati bilan boqayliq. Sirdosh bo‘lg‘ondan keyin u Mulla ixtilolchilarga qanday mudhish dushman va anglizlarga qancha buyuk yordamchi bo‘lishi bir oz o‘ylansa anglakur. Ish shu holda ekan, bizning boshimizga shu fikr kelur.

Mullaning shuncha oddiy pul, farosat va jon tolab bir kishi bo‘lg‘oni haligacha ixtilolchilarg‘a ma’lum bo‘lmasa, ya’ni uni tuzuk va yaxshi tanimay o‘z oralarig‘a olg‘oi bo‘lsalar, bu — ixtilolchilarning eng buyuk tadbirsizliklaridir. Yo‘q, bila turib uni oralarig‘a olib,qo‘mitaiing yashirin sirlarini uning oldida aytsalar — bu ham ixtilolchiliqni bilmaslik, ul ishlarini anglamasliqdir. Ixtilolchilarning bu qiliqlari o‘zlariga qarshi hech bir kuch va mone’ ko‘rmagan choklarida balki mumkin bo‘lar. Holbuki, asarda ko‘rsatilganidek, angliz hukumatining eng mudhish va qattig‘ ta’qibi ostida bu muvofiq emas.

Bu-da asarning kamchiliklaridan biri, hatto buzadurg‘on nuqsonlaridan. Muharrir shunda ham tabiiylikdan chiqqan.

So‘ngra biz ko‘ramizkim, u Mulla tirik qolg‘on. Bu hammasidan ajib: hech mumkin bo‘lurmikim, avvalda eng yaqin sirdoshlaridan bo‘lib, so‘ngra yovlashqon bir kishini bir yashirin qo‘mita tirik qoldirsun. Bu — bir jamiyat ham yashirin va o‘lum panjasida bo‘lg‘on bir jamiyatdan hech mumkin emasdir.

Buning ustiga Mullaning shu muomalasiga qarshi qo‘mitanint faol a’zolaridan biri bo‘lg‘on Abdusubbuhning yuqorida ko‘rsatgan qattig‘ so‘zlarini qo‘shsak, bu ixtilolchilarning kichik bolalar ekani anglashilur. Mustaqbal bir dushmanni o‘zini saqlay olmay butun yuragi bilan so‘ka boshlashi bolaliq bo‘lmasa, ahmoqlikdir.

Muharrirning maqsadi ixtilolchilarni tanqid bo‘lsa edi, bundan ko‘z yumib o‘tar edik. Holbuki, butun asarning ruhi ixtilolchilar tomonida ekani har qadamda qo‘riladir.

3-pardada uch angliz mingboshisining hind ixtiloli haqida musobahalari ko‘rsatiladir. Lekin bularning musobahalarida juda oddiylik ko‘runib turadir. Birisi hind ixtilolchilarining jiddiy ishga kirishganliklarini va bunga sabab bu kungi hol ekanini boshqalarga «xabar» beradir. «Xabar» beradir dedik. Chunki boshkalarining javob va harakatlari haqiqatan shu ishdan tamom uzoqda bo‘lg‘onliqlarini ko‘rsatadir. Holbuki, so‘zlaridan Hindistong‘a yaqindagina kelganliklari ko‘rinmaydir. Faraz qilaylikkim, bular yaqinda kelgan bo‘lsunlar. Lekin shunda ham angliz mingboshilarining Hindiston ahvolidan xabarsizliklariga kishining ishong‘usi kelmaydir.

Boyog‘i «xabar»ga javob o‘laroq ikkinchisi «u qanday hol» so‘rog‘ini berur, birinchi mingboshi tomonidan sabab qilib «umumiy urush, urushg‘a Turkiyaning qo‘shilmog‘i, Olmoniyaning yengilmay turishi» ko‘rsatilgach, boshqalari «ha, ha» deb oddiygina kulish alomati ko‘rsatadirlar. Yana biri bayonnoma tarqatishdan so‘z ochsa, boshqasi «bularning yashirin bir o‘choqlari bordir», degan bir ehtimol jumlasi ishlatadir va o‘zining siyosiy ishlaridan xabarsizligini bildiradir. Yana bunday misollar ko‘bdur.

Qachondan beri Hindistonda ishlab yurgan va asarning ko‘rsatganicha inqilobiy holning buncha qaynag‘on bir chog‘ida bir angliz mingboshisining bu xabarsizligiga nima ma’no berish kerak?

Shuni ham aytish kerakki, harbiy kishilar, ayniqsa, angliz mingboshilari og‘ir va kibor harakat ko‘rsatishlari kerak ekan, asarda «xo‘sh», deb o‘rundig‘ini ilgari surib, oddiy harakat ko‘rsatishlari, yuqoridag‘idek ma’lumotsiz, bilimsiz, xabarsiz bo‘lsalar, bu qiliqlari munosib tushsa ham, bir angliz mingboshisig‘a kelishmay turadir.

5-nchi pardada angliz yuzboshisi tarafidan tutulg‘on qochoq ixtilolchi Badrinant yuzboshisining «bu tog‘liqda boshqa tog‘in joylaringiz bormi», degan so‘rog‘ig‘a «bu sizning ishingiz emasdur» kabi qattig‘ javob qaytaradir. Yuzboshi esa so‘ngra jim bo‘ladir. Ana bu ham yozg‘uvchining tilagiga xilof bir hodisa. Chunki muharrirning mumkin qadar anglizlarning qattig‘ muomalalarini ko‘rsatmakchi bo‘lmasa edi, birinchi pardada mubolag‘a o‘laroq Rahimbaxsh bilan Dilnavozni tutdirmas edi. Holbuki, bunda shuncha yomon muomalaga qarshi mujassam bir dushmanki, hatto bir bahona bilan o‘ldirmak mumkindir. Jim qo‘yadir.

Mana shu joyda muharrir faqat tilagiga qarshi bir ishkina qilmaydir, balki bir xato ham qiladir. Bunda angliz o‘z haqqi bo‘lmog‘onini ixtiyor qilg‘onda, go‘yoki anglizning haq berganini ko‘rsatadir, chunki uni jim qoldiradir. Bu bir.

So‘ngra hech bir oddiy amaldor qo‘lidag‘i muttaham bir gunohkordan «bu sizning ishingiz emas» kabi so‘z eshitmakka rozi bo‘lmaydir. Hol shunday ekan, bir anglizning buni eshitib jim turishi ahvolga nomunosibdir.

Xudkom, xudparast, mutakabbir anglizning hali hindilar kabi Ovruponing eng tuban millati nazarida ham vahshiy sanaladurg‘on bir qavmni qo‘ying, o‘z millatidan boshqasig‘a muomala qandaylig‘ini bilmagan bir bola yo‘qdir. Holbuki, muharrir shunday ochiq bir narsani to‘g‘ri bo‘lmag‘on bir rangga soladir.

Bu esa muharrirlikning eng birinchi sharti bo‘lg‘on «ruhga nufuz» qilmaslikdir.

Bir ozda asarning til-sheva jihatini ko‘raylik.

Fitratning o‘zbekchasi umuman silliq sof emasdir. O‘qug‘onda chekilmasdan chiqilmas. Bu tilning ishlanmaganidan keladigan desak, boshqa bir yozg‘uvchimizning, masalan, Cho‘lponning tasviri sofdir. Kuchlik chekmay o‘qimoq mumkin.

Ma’lumki, Fitrat o‘zbekchaga ishlamak uchun Buxoroda o‘yladi. Tahsili turkiyda bo‘lg‘on edi. Shahar tili tojik tili. Tilni kitoblardan, lug‘atlardan o‘rganmakka to‘g‘ri keldi. Toshkentda turg‘on vaqglarida bu yerning buzuq shevasini yoqtirmay doimo lug‘at o‘rganmak bilan mashg‘ul bo‘ldi va o‘ziga maxsus bir sheva bilan so‘zlashdi. Shuning uchun biz o‘ylaymizkim, Fitrat tilni xalq bilan yaqinlashmay turib o‘rganganidan va o‘zbekchaning maxsus ta’birlarini eshitmaganidan shevasi boshqacharoq chiqdi.

Shunday bo‘lsa ham Fitrat o‘zbekchani ikkinchi qatla tirgizdi. Turkistonda o‘zbekcha narsalar yoza oladurg‘on bir kishi yo‘q ekan, u asarlar yozdi, tarqatdi. Ko‘b so‘zlar va istilohlarni umumlashtirdi. Bu kungi muharrir va shoirlarning barchasi Fitratdan istifoda qildi.

Buxoro tilining ta’siri o‘laroq «borib bilmayman, qilib bilmayman…» kabi so‘zlar bor. «O‘lalar, kechiralar» kabi iste’mol qilinmag‘on ta’birlar, «hormag‘aylar, bor bo‘lg‘aylar»ga o‘xshag‘on eshitilmagan istilohlar, «bunga ketur, shunga turur» kabi buzuq so‘zlar uchraydir. «Notetik harif ekan bu» kabi usmonlicha ta’birlar ham topiladir. Bular «Fitrat o‘zbekcha»sining xususiyatlaridandir.

Xulosa: «Hind ixtilolchilari» bizning adabiyotimizda birinchi o‘runni tutadurg‘on asarlardandir.

Mukammal tasvirlarga, istioralarga, mubolag‘alarga boy bir asardir. Fitrat adabiyotimizda ishq hayajonlarini yaxshi tasvir etadurg‘on bir muharrirdir. Uning har asarida shu ishq o‘runlari, yuksak ma’nolarga boydir. Turlik xush ma’nolar, eng yaxshi o‘runlarg‘a keltirilgan lutflar ko‘bdir. «Mening uchun ezgulik tushda» va «biz Ovrupodan em istaganlardan emasmiz» kabilar shu jumladandir. Asarning 4-nchi pardasi boshidan 3 beti olinsa, boshqa hammasi faqat hind ixtiloli mavzuidir. Butun kishilari faqat shu voqeani maydonga keltirmak uchun bir yerga to‘plang‘on kishilarga o‘xshaydir. Ya’ni, voqea atroflicha, bir oz maishatga yaqin yozilg‘on emas. Agar shu kamchiligi to‘ldirilsa, ham pardalarning qisqalig‘i yetgan bo‘lsa, ham haqiqatan o‘ynashg‘a eng muvofiq va foydaliq bir asar chiqar.

ADABIY TANQIDGA BIR NAZAR
(A. Sa’diyning «O‘zbek yosh shoirlari» maqolasi munosabati bilan)

Shu kunlarda o‘zbek matbuotida o‘zbek adabiyoti to‘g‘risida ko‘pgina narsalar yozila boshlandi. Bu esa bizning uchun buyuk ahamiyat bilan tekshiriladurg‘on bir maydondir. O‘zbek adabiyotiga oid jiddiy bir narsa yozmoq uchun keragicha zamin va vosita yo‘q darajasida bo‘lg‘on shu zamonda bunday harakat qo‘b qiyindir. Chunki bu haqda haligacha hech bir qadam otilmag‘on va hech tajriba yo‘qdir.

Bu mavzuda tajriba o‘laroq A. Sa’diy o‘rtoqning bir necha maqolalari qo‘limizdadir. Albatta, shunday yashlanmagan bir mavzuga bir kun bizningda ishtirok etishimizga, to‘g‘risi, A. Sa’diy o‘rtoqning «O‘zbek yosh shoirlari» unvoni ostidagi adabiy tanqidlari sababchidir. Bo‘lmasa hali biz hech bir jihati ochilmag‘on — xom bir mavzu ustida birdan umumiy fikr bayon etishga jasorat qila olmas edik. Bizga qolsa, o‘zbek yosh shoirlarining tekshirilishi uchun boshlab ularning asarlari birma-bir, atroflicha tekshirilib, so‘ngra har shoirga ayricha qiymat bergach, umumiy fikrga keyindangina kirishmak muvofiq bo‘lar edi.

Biz A. Sa’diyning maqolasini birinchi qatla ko‘zdan kechirganda fahsh xatolar ko‘rganimizdan bu haqda chuqurroq taftishlarga kirishdik. Biz boshlab o‘zbek yosh shoirlari sarlavhasini ko‘rub, mavzu haqida qanday tasavvurlarda bo‘lg‘on bo‘lsaq, butkul teskarisini ko‘rganimizdan bu haqda sukut bilan o‘tirishni o‘znmizga muvofiq ko‘rmadik. Boshlab shuni aytishga to‘g‘ri keladirki, shuncha katta bu mavzuni olg‘on yozg‘uchi hech bir jiddiy tekshirishga kirisha olmag‘on. Quyida ko‘rsatiladurg‘on buzuq xatolar buni ochiq qo‘rsatadir.

Boshlab Sa’diyning yangi adabiyotimizni chig‘atoy o‘zbek adabiyoti atab, bu o‘zbek uslubining boshi o‘laroq Abulg‘ozi tomonidan boshlang‘onini va bu yo‘lni Behbudiylar ta’qib etgan degan fikrini ko‘rsata olamiz. Bu «nazar» bizning tekshirishimizga qaralsa, to‘g‘ri bir nazar bo‘lib chiqmaydir. Chunki Abulg‘ozining na tili, na uslubi chig‘atoy til — uslubidan boshqa narsa emas, Abulg‘ozining nasri tom ma’nosi-la chig‘atoy til va uslubi bilan yozilg‘on. Mana «Shajarai turk»dan bir parcha (aynan): «Chig‘atoy xon haybatlik va siyosatlik podshoh erdi va dono erdi … Bu aytilg‘on viloyatning hech qaysisig‘a o‘zi borg‘on yo‘q, ammo dorug‘alar qo‘yub erdi va mulla Sakokiy oning nadimi erdi…».

So‘z cho‘zilmasin deb qisqa bo‘laklar ko‘rsatdik. Shu bilan ham umumiy bir fikr olish mumkindir. Chig‘atoy adabiyotining eng muhim ruknlaridan biri bo‘lg‘on Bobirning «Bobirnoma»sidan ko‘z oldig‘a keltirib chog‘ishtirish uchun tag‘in bir parcha taqdim qilamizkim, shudir (aynan):

«Andijon ustida voqe bo‘lubtur. Farg‘ona viloyatining poytaxtidur — oshlig‘i vofir, mevasi farovon, qovun va uzumi yaxshi bo‘lur, qovun mahalida foliz boshida qovun sotmoq rasm bo‘lmas, Andijonning noshbatisidan yaxshiroq noshbati bo‘lmas, Movarounnahrda Samarqand va Kesh qo‘rg‘onidan so‘ngra bundan ulug‘roq qo‘rg‘on yo‘qtur…».

Bu misollar tekshirilganda va chog‘ishtirilganda na til, na uslubda hech bir «ayriliq» emas, balki «birlik» ko‘rinadir. Balki Sa’diy «Shajarai turk»da iste’mol qilingan bir nechagina lug‘at-so‘zning Bobirlarda yoki boshqa chig‘atoy adabiyotida bo‘lmaganidan shunday katta bir «kashfiyot»da bo‘lgandir. Holbuki o‘zbeklik degan jarayonlar borligiga dalil bo‘la olmaydir. Balki bu o‘zgalik bir tilning, ya’ni chig‘atoy tilining bir necha asr orasidagi takomuli va o‘zbekning o‘zbekligi natijasi deb qaralsa ma’qul bo‘lib qoladir. Holbuki yuqoridagidan ham ma’lum bo‘lgani kabi ikkovi orasida hech bir ayirma yo‘qdir. Bu xato esa tekshirilmay havoiygina fikr yuritishning natijasidir.

Buning orqasidan Behbudiylarning Abulg‘ozi til — uslubini boshqada tirgizganliklarini aytadikim, bu ham to‘g‘ri emasdir. Mana Behbudiyning «Oyna» jurnalidagi «Bir millat qanday taraqqiy etadir» degan maqolasidan bo‘lak: «Tajribakor va olim bir muharrir yozadirki: taraqqiyning eng birinchi unsuri va tuxumi maorifdir va klmdir.

Shubhasizki, bir millatning fardlari, ya’ni bir toifaning odamlari naqadarki, sa’yi qilguvchi va naqadarki, olim va ishbilguvchi bo‘lsa, u millat madaniyda shuncha muhim va shuncha yuqori bir mahal tutar. Masalan bir ro‘zg‘orda bir ona va to‘rt o‘g‘ul bor. Bularning har biri ish bilguvchi va har biri tinmas va korkun va foydakordirlar. Albatta bu ro‘zg‘or boy va obod bo‘lur va atrofdagilarga nufuz qilar…».

Behbudiyning va uning bilan birga ishlagan «yangi adabiyot» egalarining tillari ham Sa’diy aytganicha o‘zbekcha, ya’ni chig‘atoydan boshqa bir til va uslub bo‘lmay ayni o‘shal til va uslubdir va uning bir oz takomul etgan va zamonning o‘tishi bilan ahamiyatsiz o‘zgargan suratidir. Bugungi adabiyotimizni o‘zbek adabiyoti deb atashimizning sababi dunyoda bo‘lmagan Abulg‘ozi o‘zbekchasi bilan yozilishi uchun emas, shunday «iltizomiy» bir suratda faqat ot uchungina «o‘zbekcha» bo‘lgani uchundir.

Endi haligacha ko‘rilmagan va tekshirilmagan bir masalaga kelaylik: haqiqatan o‘zbek tili degan bir til bormidir, yo‘qmidir yoki bu faqat yuqorida aytganimiz kabi quruq bir otdan iboratmidir?

Bunga qo‘limizdan kelganicha javob beraylik: Turkistonda «o‘zbek» atalgan bir qavm bo‘lgani kabi «o‘zbekcha» degan bir til ham bordir. Lekin u til bugungi gazeta va kitoblarimizning tili emas. Balki u til hali adabiyotimizga kirmagandir. Bu o‘zbekcha sof o‘zbeklar yashagan joylarda ishlatiladirkim, uning namunasini G‘ozi Olim o‘rtoq adabiyotimizga birinchi o‘laroq hadya etdi («Bilim o‘chog‘i»ning 2-sonida «Alpomish» dostonini qarangiz). Dostondan namuna uchun bir bo‘lak olamiz (aynan):

«Ay, Boybo‘ri jolg‘iz sog‘on bir ul bir qiz berdi, jolg‘iz emas egiz berdi. Mundan borsang parzandini davrsang xaloyiqti jiyib to‘y-tomosha bersang, to‘yg‘a qalandar bo‘lib borib otini o‘zim qo‘yib kelaman», deb ravzadan ovoz keldi. Bu so‘zdi eshitib biylar ziyoda vaqti xush bo‘lib mindi birov otti, biylar manziliga jetti, biylar vaqti xush bo‘lib xaloyiqti jiyib qirq kechayu qirq kunduz to‘y-tomosha berib jotdi».

Mana bu til o‘zbekchadir. Bu til chig‘atoydan ko‘b jihatdan ayriladurg‘on bir tildir. Buning uslubida o‘zgachadir. Abulg‘ozining «Shajarai turk»i esa bu til bilan yozilgan emas, balki chig‘atoy tili bilan yozilgan. Mana shu keltirgan namuna va dalillarimiz bu da’vomizni isbotiga kifoyat etsa kerak. Bundan shu natija chiqadirki, bu kungi adabiy tilimiz va Behbudiylarning tili va uslubi, A. Sa’diy aytganicha o‘zbekcha bo‘lmasdan yuqorida ko‘rsatganimizcha chig‘atoychadir.

Endi kelaylik Fitratning shoirlig‘i to‘g‘risig‘a.

Endi A. Sa’diyning ikkinchi bir bilmagan narsasiga kelaylik. Bu esa Fitratning shoirliq shuhratining fevral inkilobi bilan yo‘ldosh ekanidir. Bu shunday bir yolyundirki, bunday bir so‘zni muharrirning qanday uyalmay aytishiga kishi hayron bo‘lmay qolmaydir. Bir oddiy tarjimai hol yozg‘onda bu necha bilmay so‘z so‘zlash qanday uyat bo‘lsa, bir millatning shoiri deb tanilg‘on bir kishisini tekshirmak da’vosi bilan chiqqan adabiyotchining bu qadar jaholati unutilmas bir gunohdir. Balki Totoristong‘a Fitrat fevral inqilobi vaqtida tanilg‘ondir, balki A. Sa’diy o‘rtoq inqilobdan keyingina Turkistong‘a kelgach Fitratni tanig‘ondir. Lekin bu bilan Turkistonda ham shul vaqtlarda tanishi lozim kelarmi ekan? Bunga bizning shubhamiz bor.

Har holda Fitratni shoir va adib o‘laroq Turkiston 1910 nchi yildan beri taniylarkim, o‘shal vaqtlarda uning yozg‘on she’rlari hatto yozma holda qo‘ldan qo‘lg‘a yurar edi. Hali bu ham nari tursin, Bolqon urushi vaqtida Adarnaning bulg‘orlar tomonidan olinishi munosabati bilan Fitratning aytgan marsiyasi yolg‘iz Turkistonda emas, Eron, Afg‘oniston va Hindistonlarg‘acha tarqalib necha tillarda doston bo‘lg‘oni har bir turkistonliqqa ochiqdir. Faqat shugina Fitratning qanday bir shoir va qachon tanilg‘onini ko‘rsatishga yetsa kerak.

A. Sa’diy o‘zining qanday bir ishka urung‘oniga sira qimmat bera olmag‘on ko‘rinadur. Chunki oddiy bir tarjimai hol yozadurg‘on kishi kabi ham tekshirishni ortiqcha topadir. Va aytadir: «Fitratning bizga ma’lum bo‘lg‘on asarlari «O‘zbek yosh shoirlari» majmuasidagi she’rlari bilan «Chin sevish» va «Hind ixtilolchilari» degan tomoshaliqlari ham 23 nchi yilda bosilg‘on «Qiyomat» degan xayoliy hikoyasidir. Fitratning yozg‘on asarlarini, hech bo‘lmasa, otlarini ham bilishni hojat bilmaydir. «Tekshirish» da’vosi bilan o‘rtag‘a otilg‘on bu zot bilmasligi bilan kulgi bir holga tushib qoladir. Sa’diy o‘rtoq bir yozuvchining qanday kuchga ega bo‘lganini bilish uchun uning yozg‘on asarlarini ko‘rib tekshirishga ehtiyoj yo‘q deb bilgan bo‘lsangiz, buni bilingiki, bu ishni sizdan boshqa kishi qilmaydir. Yozg‘uchini tekshirish uchun uning asarlarini ko‘rish keraqdir va shundan keyingina unga bir kiymat bermak mumkin bo‘lur. Bu qilg‘on ishingizga biz hech bir ot topa olmadik. Bunda sizning qilg‘on kashfiyotingizdan birisi kabi tanilishg‘a munosib sifatlaringizdandir.

Bunda faqat shunigina aytib o‘taylik, kim Fitratning sizning qo‘lingizg‘a tushmagan va oktyabr o‘zgarishidan ilgari yozilg‘on va bosilg‘on 10 ga yaqin asari borkim Fitratni sizning tanishingizdan ilgari bizga shoir va adib o‘laroq tanitqon ushbu asarlardir.

A. Sa’diyning yuqorida ko‘rsatgan «uch kashfiyoti» bizga shunday bir fikr beradirkim, bu kishi yozg‘on narsasini hech bir ilmiy asosga ko‘ra olmag‘on, balki kayficha yoza borg‘on. Chunki yuqorida ko‘rsatilgan moddalar «adabiy tanqid»dagi eng muhim jumlalardir. Bu qadar buyuk va keng mavzuga buncha tor ma’lumot va hech taftishsiz osilishning ma’nosini bilish qiyindir.

Yuqoridag‘i fahsh xato va yolg‘onlar bizga birinchi ko‘rishda qiziq tuyilg‘onidan bu maqolalar haqida tuzukroq bir fikrga kelmak uchun Sa’diy o‘rtoqning boshqa yozg‘on narsalarini va uning holi bilan tanish bo‘lg‘on kishilardan u haqida kengroq ma’lumot olmoq niyati bilan ba’zi taftishlarda bo‘lindiq. Bu taftishlarimizning natijasi ham bu o‘rtoqning adabiy tanqidning qiymatini yaxshi taqdir etmak uchun chog‘i kelganda oz-moz aytib o‘tishni munosib ko‘ramiz.

Maqoladagi butun nazarlarning yanglish va to‘g‘ri emasligi aniq bo‘lsa ham, tog‘in bir necha joyiga o‘z fikrimizni aytmay o‘ta olmaymiz.

Ma’lumdirki, adabiyot ijtimoiy hayotning natijasidir. Bir millatning ijtimoiy hayotidir. Shu asos qabul qiling‘ondan keyin ochiq belgilikdirkim, bir millatning adabiyotini tekshirganda u millatning ijtimoiy hayotini tekshirish kerak. Holbuki o‘zbek adabiyotini turlik davrlariga bo‘lib tekshirish da’vosi bilan chiqqan A. Sa’diy o‘zbek millati hayotini tekshirishini ortiq ko‘rgan, ya’ni adabiyotning ijtimoiy hayotdan ayri o‘laroq tekshirgan va shu asosga tayanib o‘z fikrlarini o‘rtag‘a tashlag‘on.

Biz bu to‘g‘rida shuni aytamiz: zamonimiz yangilashgan sari yangilashadir. Eski nazariyalar kundan-kun ko‘mulub bormoqda, eski zamonlarda adabiyotnigina emas, umuman ilmlarni yuqoridan keladurg‘on, ilohiy deb biladurg‘on nazariyalar bugun borsa kelmas yo‘lig‘a tushgan. Bu kun har «hol»ni ijtimoiy hayotdan chiqqan bir «hodisa» deb tanish zamonidir. Ochiq aytganda zamonamiz idealistliq zamoni emas, materiyalistiq zamonidir. Shuning uchunda bukun eski jildlarni tashlab, oz bo‘lsa ham, yangi jildlarga burunmakni tavsiya qilib o‘tar edik. Bu kun idealistliq yo‘lida qilinadurgan xizmat bir xizmat emas. Matiriyalistliq usuli ma’qul emas ekan, o‘zingizgagina ma’qul bo‘lmasun, uni matbuotga chiqarib o‘quvchilarni zaharlash kerak emas. Ayniqsa, o‘zbek yoshlarini idealist bir hayotdan va tushunchadan matiriyalist va asriy bir hayotga kirgizish kerak bo‘lg‘on shu davrda sizning kelib boshqadan eski churub ketgan ilmlarni sochishingizg‘a maydon yo‘qdir. Bu haqida albatta u sizning vaqtingizdag‘i «as’hobi kahf» tahsillari kifoya qilmaydir, ayniqsa sizning bu ilmingizdan «mustag‘niy»dirmiz.

Mana A. Sa’diyning bir jumlasi: «Bular eng ilgari «Tarjumon» shogirdlari bo‘lsalar,
keyindan «Sho‘ro» ham «Vaqg» shogirdlari bo‘lub, asl ruh yog‘idan shu gazeta shu jurnal yo‘lida davom etadilar». Bu jumla bilan yozg‘uchi shuni aytmakchi bo‘ladirki, bu adabiyot Turkistonning hayotidan tug‘ulg‘on emas, balki yuqoridan kelgan va ustozlar orkalig‘ina tug‘ulg‘on bir narsadir. Ya’ni agar «Tarjumon», «Vaqt», «Sho‘ro» bo‘lmasa, Turkistonda u adabiyot ham bo‘lmasa edi, demak istaydir. Holbuki, adabiyotni ijtimoiy hodisadan taniydurg‘an biz matiriyalistlar unday o‘ylamaymiz.

Balki Turkiston shu 20-30-yillar ijtimoiy va iqtisodiy holi bilan «Sho‘ro» va «Vaqt» bo‘lmasa ham, shunday bir adabiy bir davr kechirar edi, deymiz. Bu esa ortiq bu kunning komsomollariga ham ma’lum bo‘lgan bir qaziyadir.

Adabiy tanqid egasi yuqoridagi asos bilan borib, bu davr shoirlarining eng ochiq tipi
«Avloniy» ekanini va bu maydonning va’z maydoni qiling‘onini va har vaqt bol o‘rnida qora non yemakka to‘g‘ri kelganini yozadir.

Bu nima demakdir? Sizningda shariat deb qichqirib yurgan vaqtlaringiz, din otidan xalqni ilm va ma’rifga tashviq qilg‘on kunlaringiz yo‘qmi edi; bu uyatmidir? Sizningcha u davrning shoir va adibi bu kunning materiyalist—marksistchami muhokama etsunlar edi?! Sizga bu kun qora non ko‘ringan narsa o‘z vaqtida bol emasmi edi?

Har davrning ijtimoiy va iqtisodiy hodisalarini ijtimoiy va iqtisodiy hayotidangina axtarish kerakdir. Ko‘kdan shakar tushish davri o‘tgan.

Endi A. Sa’diy o‘rtoqning she’r tekshirishidagi kuchini sinab ko‘raylik.

A.Sa’diyning tekshirish darajasi, ma’lumoti, usulining mohiyatini ko‘rdik. Endi uning she’r tekshirishidagi kuchini bir sinaylik.

«Adabiy tanqid»ning bir jumlasi: «Fitratning eng yaxshi asarlari fors tilida yozilg‘on deguvchilar bor, biz ularni ko‘rganimiz yo‘q. Fitratni bir o‘zbek shoiri sifati bilan tekshirganimizda bizga uning fors asarlarining ko‘b keragi ham yo‘q. Ularni Eronni adabiy tanqidchilari tekshirsinlar».

Biz aytamizkim, bu o‘lkaning ko‘b joylarida: Samarqand, Buxoroda, Farg‘onaning ko‘b shaharlarida ikki til bila so‘ylayturg‘on «bir millat» yashaydir. Buning ustiga shuni ham bildiraylikkim, Turkistonning adabiyoti bilan mashg‘ul bo‘lg‘on har bir yigiti ilgari ham shunday bo‘lg‘oni kabi hozir ham fors tilini biladir, Hatto bu til bilanda «shoh asarlar» vujudga keltirgandir. Bu millat forschani o‘qib emas, yurib o‘rganadir va shuning uchun o‘z hissiyotini hech o‘zgalik sezmasdan ifoda qila oladir. So‘ngra buni tushunish kerakdirkim, adabiyot tildangina iborat emas, unda ruh va fikrning muhim o‘rni bordir. Fitratning forscha asarlari esa Eron ruh va fikri bilan emas, shu Turkistondagi ikki til bilan so‘ylashaturg‘on va bu kungi istiloh bilan biri o‘zbek deb atalgan «millat»ning ruh va fikr tarjimonidir. Shuning uchunda uni bir o‘zbek yozuvchisi sifati bilan tekshirganda ham forsiy asarlarini ko‘zdan kechirish keraqdir. Holbuki A.Sa’diy o‘rtoq Fitratning o‘zbekcha asarlarining bir nechasinigina ko‘rgandir. Balki hali boshqa asarlarining boru yo‘g‘ini ham bilmas.

A.Sa’diy o‘rtoq yuqoridagi jumlada Fitratning forscha asarlarini qo‘rganimiz yo‘q degandir. Holbuki ko‘rganda ham uni o‘qib tushuna olmas edi. Chunki bu zot turkistonlik bo‘lmag‘oni va uning ustiga o‘z tilidan boshqasini bilish unga ortiqcha bo‘lg‘oni uchun forsiychani ham bilmaydir. Bu esa keng adabiy bir davrni tekshirish uchun emas, Turkistonning bir shoirinigina tekshirishga ham eng boy bir manbani qo‘ldan chiqarishdirkim, shu holda bu adabiy tanqidning qiymatini maydonga chiqaradir.

Fitratning she’rlarini tekshirganda A.Sa’diy bir-ikki misol keltiradir. U she’rlarining nima ta’siri ostida yozilg‘onlig‘ini va qachon yozilg‘onlig‘ini va bu shoirning kuchi nima ta’siri ostida o‘sa boshlag‘onini sira ko‘rsatmaydir. Masalan, Fitratning bir she’ridan «istar esang menga kelib gapirma» degan misra uslub va fikrda butkul iktidorsizlik demakdir» deb aytadir. A. Sa’diycha bo‘lsa, «istar esang»ni olib tashlab «menga kelib gapirma» deyishga kifoya etadir. Holbuki, «istar esang menga kelib gapirma» bilan «menga kelib gapirma» orasida ko‘b ayirma bordir. Bir nechasida shoir «istar esang» deydir, chunki mahbubasidan ayrilmoq istamaydir. Balki agar mahbubasi istasa, uning shoir qoshig‘a kelishi og‘ir kelaturg‘on bo‘lsa, kelmasligini aytadir. A. Sa’diycha bo‘lg‘on misrada esa, sira kelmasligini aytishi kerakdirkim, bunda A. Sa’diy she’rni anglamaydir. Shoirning ruhiga kira olmaydir.

Ikkinchi misol «Yana yondim» degan she’rida «Erishmadim sira sizga…» degandan keyin:

Nega bo‘yla qilasiz?
Nechun meni sababsiz unutdingiz — aytingiz!
O‘tinamen… yalinamen, qochmangiz, qaytingiz!

— degan uch yo‘l hech keraksiz va butkul ortiqdir deydir.

Holbuki mana she’rni tamoman o‘kingiz, bu A.Sa’diycha yomon bo‘lg‘on she’rda o‘zining hayajonini qanday tadrijiy ortdurub borib qanday eng yuksak tasavvurni berishga muvaffaq bo‘lg‘ondir. Agar shul keraksiz topilg‘on uch misrani aytmasaydi, she’rning hech bir maziyati qolmasdi. Mana she’r:

Yana yondim…

Yuragimning qoni, qizg‘in olovi-la qaynag‘on
Ko‘z yoshlarim qaydasiz?!
Kunim kabi uzun, qora shu kechada kutubmen,
Erishmadim sira sizga… nega bo‘yla qochasiz?!
Nechun meni sababsizcha unutdingiz — aytingiz!
O‘tunamen… yalinamen… qochmangiz — qaytingiz!
Yana butun borlig‘imning negizlari yemirildi,
Umidimning ko‘b chidamli teraklari yiqildi.
Xayolimning totli, chuchuk soatlari butunlay
Uzoqlashib keta mendan..!
To‘sib turar yo‘limni
Umidsizlik qayg‘ulari tongi otmas bir tunday,
O‘lum daxi qutqarg‘ali kelib tutmas qulimni…

Mana bular ko‘rsatadirkim, A. Sa’diy she’rni yaxshi anglamaydir.

Tag‘in bir misol: g‘arib, kimsasiz o‘zbeklarning adabiyotida bir oz yo‘l ko‘rsatmak umidi bilan A. Sa’diy tomonidan yozilgan «Adabiyot darslari»dan bir misolgina keltiraylik va shu bilan u asarningda mohiyatini ko‘rsataylik. O‘zbek shoirlarining bobosi bo‘lgan Navoiyning eng yuksak va bizning asriy zavqimizga ham muvofiq, fasohat va balog‘atning san’atkorlik bilan qanday usta uyushdirilgani tubandagi sherini A. Sa’diy qanday anglatadir. Bir ko‘rib o‘taylik. Aynan: «Uslubda ochiqliqni qanday anglaymiz? Yozuvchining fikrini qiyinliq bilan chekinmasdan ham to‘g‘ri va komil anglay olsak, shu uslubda ochiqliq sifati topilg‘on bo‘ladir. Navoiyning shu quyidagi misralari ochiq emasdir. Navoiyning eng tumanlik uslubiga misol:

Sahar xovar shahi charx uzrakim, xaylu xasham chekti,
Shioi xat bila ko‘hsor uza oltun alam chekti.

Kazo farroshi chekti subhning siymin supurgusin,
Muzahhab parlarin aidoqki, tovus haram chekti…

Muazzin Ka’ba toqi uzra gulbongi samad urdi,
Barahman dayr ayvonida ohangi sanam chekti.

Yoqa chok etti gohi subh ul motamg‘akim oshiq,
Bu muhlik shomi hijron ichra yuz xunobi g‘am chekti.

Xusho, ulkim munungdek chog‘i vafosiz umrni anglab,
Sabuhi jomini ahbob birla dambadam chekti, —

deydir. Bu she’rlar har jihatdan mukammal bir parchadir. Holbuki A.Sa’diyga qolsa bu anglashilmayturg‘on uslubdir. Chunki bu she’rdagi arabcha, forscha lug‘atlarni anglamag‘onlig‘in aytmaydir.

Ikkinchidan bir adabiy davrni tekshirmak uchun yuqorida izoh qilganimiz kabi ijtimoiy va iqtisodiy hayotni tekshirish kerak bo‘ladirkim, buni A.Sa’diy qila olmag‘ondir. Demak, bu kishi o‘zbek hayoti bilan tanish emasdir.

Uchinchidan, bu o‘rtoq she’rning o‘zini keragicha anglamaydir. Agar she’rni yaxshi anglasa edi, yuqorida qo‘rsatilgan misollardagi hayajonlarning darajasini taqdir etar edi va Navoiyning she’rini «anglashilmas» narsa deb ketmas edi.

Endi bu adabiyot muallimining «yoqlamasdan eng to‘g‘ri bir, so‘zini eshitaylik. «Fitrat shoir emas, balki shoirlikka intilguvchidur. Ul shoirliq bilan faylasuflik va mutafakkirlik orasida adashib qolgon bir odamdir. Uning fitrat va tabiatida mutafakkirlik, faylasuflik, tag‘in durustrog‘i, hakimlik bor, lekin hali g‘unchasi ochilib yetmagan bir hakimlik!»

Mana «yoklamasdan aytilgan eng to‘g‘ri so‘z» shudir. Bir millat tilini, ruhini, hayotini anglamag‘on va bilmagan kishining she’r haqida yoki bir shoir haqida aytilgan so‘zlarning bundan ham ortiq qulgu bo‘lishini hali hech kim ko‘rgan emasdir. Bu ilmiy jihatini qo‘yub turub, buning qancha «yoqlamasdan» aytilg‘on ekaniga bir nazar solsak, bu «adabiy tanqid»ning mohiyati maydonga chiqadir. Faqat buni boshqa maqolamizga qoldirmoqni munosib ko‘rdik.

A.Sa’diy birinchi maqolasida Fitratning o‘zbek adabiyotiga falsafiy yangi bir to‘n berganini aytib turib, ikkinchi maqolasida «hali g‘unchasi ochilmag‘on bir hakimlik!» deb o‘z so‘ziga o‘zi qarshi ketadir.

Fitrat so‘zining tabiati va ruhi yog‘ini tekshirgan «adabiy tanqidchi» unda ham ideyaliy, ham hissiylik, ham ro‘mantizm va umidsizlik borligini bizga ochiq ko‘rsatadirkim, bu-da yuqoridagi kashflardan qolishmay-turgan bir narsadir. Bir kishining ham idealist, ham umidsiz, ham sintimintalist, ham ro‘mantik bo‘lishini maydonga chiqarish adbatta katta xodimatdir. Maataassuf, biz bu xodimatga qarshi uning kutgan mukofotini bera olmaymiz.

So‘zimizning oxirida bu «adabiy tanqid»ga o‘zimizning qarashimizni aytib o‘tishni muvofiq ko‘ramiz.

Birinchidan, bu bir adabiy tanqid emasdir. Chunki, bunda «adabiy» ma’no ortida hech bir narsa yo‘qdir. Tilni, hayotni, ruhni va asosan she’rni tushunmay yuritilgan fikrlarni adabiy deb atamoq munosib emasdir. Shu e’tibori bilan bu ilmiy narsa ham emasdir.

Ikkinchidan, bu «tanqid» emasdir. Bu bir so‘kishdir. Bir muni «g‘unchasi ochilmagan hakam», «Istambul soya foyelarida yurgan» kabi ta’birlar bilan yoritilg‘on bir muhokama tanqid emasdir.

Uchinchidan, bu yozuvda usul buzuqdir. Ijtimoiy hodisalarni matiryalist usuli bilan tekshirmaslik to‘g‘ri fikrni topa olmaslikdir.

VADUD MAHMUD HAQIDA
Sirojiddin AHMAD

O‘tgan asr o‘zbek adabiy va teatr tanqidchiligida sezilarli iz qoldirgan siymolardan biri samarqandlik shoir va munaqqid, tojik tili grammatikasi muallifi Vadud Mahmuddir  (1898-1976; ayrim manbalarda 1897. Chalkashlik hijriy yilni milodiy yilga o‘tkazishdan paydo bo‘lgan. Vafot etgan yili aslida 1975 yilning aprelida. XDK izohi).  U o‘z davrida sho‘ro mafkurachilari va komfirqa tomonidan keskin ta’qib qilindi, madaniyatchilar qurultoyida Cho‘lpon, Fitrat, Elbek va boshqalar qatori ma’naviy kaltaklandi, quvildi.

Vadud Mahmud o‘zbek adabiyotiga ko‘pgina zamondosh va tengdoshlari qatori madrasa ilmi bilan kirib keldi. Uning badiiy-estetik qarashlari xususiy mutolaasining kuchliligi tufayli o‘ziga xos tarzda shakllangan edi. Keyinchalik turk hamda rus adabiyoti va adabiyotshunosligi bilan kengroq tanishuvi natijasida dunyoqarashi yanada kengaydi. Mahmudxo‘ja Behbudiy, Mardonqul Shomuhamedov yangi ijtimoiy hayot bilan tanishtirgan bo‘lsalar, Fitrat uni ma’rifat, madaniyat va adabiyotning mutlaqo yangi olamiga olib kirdi…

Vadud Mahmud Samarqand viloyati Yuqori Darg‘om tumanining Toyloq qishlog‘ida Mahmud Pirmuhamedov va Anvara Pirmuhamedova oilasida tug‘ilgan. Yetti yoshida otadan yetim qolgach, onasining Rajab­­amin qishlog‘idagi hovlisiga ko‘chib boradilar. O‘z so‘ziga qaraganda, ularning 12 tanob yeri, bir sigir va ikki bosh qo‘yi hamda bog‘i bo‘lib, singlisi Sabohat, jiyani Munira va Hamid uning qaramog‘ida yashaganlar. U Rajabamindagi muallim Abduqodir Shakuriyning maktabida, uning rafiqasi Roziya otin va shaxsan Shakuriyning o‘zidan ta’lim oladi. 1912-1913 yillari ustozi Shakuriy Istanbulga borib, maktab ishlari bilan tanishib qaytadi. Ustozi Tur­kiyadan keltirgan adabiyotlarni o‘qib, turk nasr va nazmidagi yangiliklar bilan oshno bo‘ladi. «Shakuriy turk-tatar mafkurasini juda hurmat qilib, ularning mafkurasi ta’sirida edi. Ularning fanini il­g‘or hisoblar edi», deydi V.Mahmud. U qozi Haydarbek Abusaidovdan ham saboq oladi. Chamasi, 1915-1916 yillari Shahrisabzda o‘qituvchilik qilayotgan Fitrat Shakuriy bilan fikrlashgani keladi va yosh Vadud bilan tanishadi. Buxoro va Samarqand yoshlari orasida ancha mashhur bo‘lgan Abdurauf Fitrat va muallim Ismoil Sadriy bilan birodar tutinishi natijasida ulardan shoir Muhammadaminbek Yurdaqul she’rlari va ismi noma’lum adibning «Buyuk Turon» romanini olib o‘qib chiqadi. «Biz Muhammad­a­minbek she’rlarini qo‘shiq qilib aytar edik», deydi Vadud Mahmud ko‘rsatmalaridan birida. Shu davrda Abduqodir Karimov, Akobir Shomansurov kabi ma’rifat fidoyilari bilan do‘stlashadi. Bu ijtimoiy-adabiy muhit Vadud Mahmudning tafakkuriga ta’sir ko‘rsatmay qolmadi. 1917 yil kuz faslida Fitrat bir necha Samarqand va Buxoro yoshlari qatori uni Ufaga olib borib, Madrasai Oliyaga joylashtiradi. O‘zi ham o‘sha yerda 20-30 kun turib, ishni pishitib qaytadi. Mahmudiy 1918 yil bahor faslida tahsilni tugatib, maxsus hujjat bilan Toshkent­ga keladi, so‘ng Samarqandga qaytadi. Yoz oyigacha pedagogika kursida o‘qiydi. 1919-1925 yillari o‘qituvchilik qiladi. Ammo bu orada Buxnerning «Modda va quvvat» asari bilan tanishadi hamda ashaddiy materialistga aylanadi. 1919-1921 yillari komfirqaga kiradi va Samarqand shahar maorif bo‘limiga mudir etib tayinlanadi. Taxminan, 1922 yili Jizzax shahar maorif bo‘limi mudiri vazifasiga o‘tkaziladi. 1923 yili Toshkentga kelib, O‘rta Osiyo davlat universitetining iqtisod fakultetida o‘qiydi. Oradan ko‘p o‘tmay Samarqand pedagogika institutiga mudir bo‘ladi, ammo kimlargadir fe’li yoqmay qolgani uchun yana Samarqand maorif boshqarmasiga mudir etib o‘tkaziladi.

Vadud Mahmud 1930 yil 18 avgustda bergan ko‘rsatmasida shunday deydi: «Ta’kidlashim kerakki, inqilob vaqtida mening mafkuram bir necha marta o‘zgardi. Bolalik va o‘smirlik paytimda diniy ruhda tarbiyalandim. 1917 yili «Modda va quvvat» bilan tanishib, din bilan aloqamni uzdim… Asta-sekin o‘zim sezmagan holda Qur’on o‘qish bilan shug‘ullanib, ayrim sura-oyatlarning qiroati vaqtida yig‘laydigan bo‘ldim, shunday qilib, boshimda sallayu, yana dindor odam bo‘lib qoldim».

Abdurauf Fitrat 1919-1920 yillari Toshkentda yashagani, «Chig‘atoy gurungi» uyushmasini rasmiy tashkil etib, «Tong» jurnalini nashr ettirgani ko‘pchilikka ma’lum. Ana shu paytda u Vadud Mahmudni Cho‘lpon, Elbek, Botu bilan tanishtiradi. Ular chin do‘st, ayniqsa, Cho‘lpon bilan ijodiy masalada o‘zaro maslahatlashadigan maslakdoshlarga aylanadilar. (U Samarqandga qaytgach, «Chig‘atoy gurungi»ning bo‘lagini tashkil etadi.) Vadud Mahmud Toshkentdalik kezlari Fitrat va Cho‘lpon yordamida Munavvar qori Abdurashidxonov, Obidjon Mahmudov, Nabi Rasulov, Tolibjon Musaboev, Salimxon Tillaxonov, Laziz Azizzoda, Husaynxon Niyoziy, Saidalixo‘ja Usmonxo‘jaev, Eshonxo‘ja Xoniy, Shohid Eson, Tangriqul Maqsudiy kabi vatanparvar ziyolilar bilan tanishadi. Buxoro in­qilobidan so‘ng Fitrat taklifi bilan Buxoroga borib, maorif sohasida faoliyat olib boradi. Buxorodan yana Sa­marqandga qaytib, maorif bosh­qarmasida ishlashni davom ettiradi. Ammo allakimlarningdir ta’siri bilan 1923 yili vazifasidan nohaq chetlashtiriladi. Bu haqda Abdul­hamid Sulaymon-Cho‘lpon «Turkiston» gazetasida norozilik bildiradi. U shu yili firqadan o‘z ixtiyori bilan chiqadi. 1925 yili Moskvaga borib, Adabiyot va san’at ins­titutiga o‘qishga kiradi. 1930 yil 22 avgust ko‘rsatmalarida xotirlashicha, Moskvadalik paytida Muhiddinqori Yoqu­bov, Abdul­hay Tojiev, Shokir Sulaymon, Botu, Vosil Muhammadiev, Ishoq qori Karimov bilan uchrashib turadi.

Xullas, Vadud Mahmudning Moskvadagi hayoti ajib tarzda kechdi: ilmga chanqoq bo‘lgani uchun Turkiya elchixonasi bilan aloqa o‘rnatib, elchixonadan 12ta turk adabiyotiga oid kitob oladi, «Hokimi milliya» gazetasi bilan kutubxonalar orqali tanishib boradi, Sharq xalqlari nashriyotida direktor bo‘lib ishlayotgan Nazir To‘raqulov yordamida turkcha kitoblarni mutolaa qiladi, Umar Xayyom bilan tanishadi.

U yerdan 1926 yili Samarqandga keladi. Bu yerdagi ishlarini bitirib yana o‘qishga qaytmoqchi bo‘lganda, maorif komissari D.Rizaevning topshirig‘i bilan «Maorif va o‘qitg‘uvchi» jurnalida mas’ul kotib lavozimida faoliyat olib boradi. Ammo oradan bir yarim yil o‘tgach, mafkuraga to‘g‘ri kelmaydigan maqolalar e’lon qilding, degan bahona bilan ishdan chetlashtiriladi.

1928 yildan matbuot va maorif ishlaridan chetlashib, davlat nashriyoti va turli tashkilotlarda tarjimonlik bilan kun kechiradi. Ammo uning adabiy-badiiy quvvatini sezgan Cho‘lponga o‘xshagan do‘st va zamondoshlari uni ko‘proq badiiy ijod bilan shug‘ullanishga yo‘naltirishga harakat qiladilar.

Vadud Mahmud1919-1930 yillari Turkiston, Buxoro matbuotida faol ishtirok etadi. Cho‘lpon, Fitrat ijodi haqida maqola-taqrizlar yozadi. O‘zbek shoirlari, xususan, Cho‘lpon va Fitrat ijodi haqida Abdurahmon Sa’diy bilan «Turkiston» va «Zarafshon» gazetalari sahifalarida bahs olib boradi. Sevimli adib do‘stlari faoliyati haqida hali kuch olmagan bolshavoycha dunyoqarash nuqtai nazaridan emas, balki insonni kamolotga, go‘zallik manzillariga chorlash nuqtai nazaridan fikr yuritadi. Chig‘anoq ichiga yashiringan dur singari so‘z og‘ushidagi o‘tkir va teran ma’nolar, parvozlantiruvchi, qalb­larni porlatuvchi suluv timsollar, ramzlar, tashbehlar xususida fikr yuritadi. 1925-1928 yillari «Maorif va o‘qitg‘uvchi» jurnali, «Qizil bayroq», «Turkiston» gazetalarida bosilgan Fitrat, Cho‘lpon, Siddiqiy-Ajziyga bag‘ishlangan maqolalari, xususan, Cho‘lponning «Buloqlar» to‘plami, Fitratning «Chin sevish» va «Hind ixtilolchilari» piesalariga bag‘ishlangan maqolalari fikrimizga dalil bo‘la oladi. O‘sha davrda unga «Qizil qalam» uyushmasida Cho‘lpon ijodi haqida ma’ruza qilish topshiriladi. Vadud Mahmud o‘z ma’ruzasida Cho‘lponni tanqid etishga emas, balki uning ijodi badiiy xususiyatlarini kashf etishga intiladi. Shoir Oltoy va qalamkash Nosir Saidning 1930 yil 8-12 avgustda bergan ko‘rsatmalariga qaraganda, Vadud Mahmud 1925 yilgi ma’ruzasini avval mumtoz shoirlar ijodini targ‘ib qilishdan boshlagan. Boshqalarning eslashicha, u Mashrab ijodini Cho‘lpon ijodi bilan chog‘ishtirgan.

Uning o‘zi 1930 yil 23 avgustdagi ko‘rsatmasida: «Menga Cho‘lpon haqida ma’ruza qilishni topshirishdi, men Cho‘lpon she’rlarining Mashrab she’rlariga o‘xshash tomonlarini muqoyasa qilganimda, sho‘ro ziyolilari dinni targ‘ib etmoqdasan, deb ayblashdi. Men buni ataylab qilganim yo‘q edi…», deydi. Shundan keyin uni adabiy jarayonga jalb etishmaydi. 1927 yil oktyabr oyida o‘tgan O‘zbekiston madaniyat xodimlari qurulto­yida Cho‘lpon bilan barobar unga ham qattiq hujum uyushtiriladi, javob berishi uchun imkoniyat berilmaydi va sho‘ro xunveybinlari uni qurultoydan haydab chiqaradilar. Ana shu voqeadan keyin hamma narsadan hafsalasi pir bo‘ladi…

V.Mahmudning faoliyatini zimdan kuzatib yurgan siyosiy boshqarma xodimlari 1930 yil 17 avgust kuni uning uyida tintuv o‘tkazib, qamoqqa oladilar. Unga «millatchilik, aksilinqilobiy tashkilot faoliyati haqida davlat tashkilotlariga xabar bermaganlik, bahoizm bilan shug‘ullanganlikda» ayb qo‘yadilar. OGPU hay’ati qoshidagi maxsus kengash 1931 yil 3 oktyabrda uch yil mehnat tuzatish lagerlarida va qo‘shimcha ravishda yana uch yil mobaynida Qozog‘istonda ishlashga majbur qiladi. U uch yil Toshkentda hibsda bo‘lgach, Olmaotaga surgun qilinadi. 1936 yil oxiri — 1937 yil boshlarida surgundan qaytib keladi. Lekin oradan yil o‘tmay, 1937 yil 18 avgustda «Milliy ittihod»ning faol a’zosi, o‘tmishda aksilinqilobiy, millatchilik tashviqoti olib borganlik, mashhur millatchi Ismoil Sadriy bilan aloqadorlikda» ayblanadi va 10 yilga Arxangelsk viloyatidagi Kargopol tutqungohiga surgun qilinadi. 1944 yili mazkur tut­qungohda u mahbuslar orasida bahoizmni targ‘ib qildi, degan ayb bilan yana 10 yilga hukm qilinadi va muddatni 1959 yili tugatib, Samarqand­ga qaytib keladi.

Chaqimchilar Fitrat, Cho‘lpon Toshkent va Samarqandda yashagan paytlari doim ularning uyida yozuvchilar, san’atkorlar, o‘qituvchilar va talabalar bo‘lganini, bahor, yoz, kuz faslida o‘tkaziladigan bu allaqanday tashkilot yig‘inida Vadud Mahmud ham ishtirok etganini ta’kidlaydilar. Ammo Vadud Mahmud 1930-1931 yillari o‘tkazilgan barcha tergov jarayonlarida o‘zining maxfiy tashkilot a’zosi bo‘lmaganini, bunday tashkilotni bilmasligini aytadi. 1937 yili esa, biron marta tergov o‘tkazilmay, to‘g‘ri Kargopol mehnat tuzatish lageriga jo‘natib yuboriladi. U qo‘yilgan aybni ham, jazo muddatini ham o‘sha yerda eshitadi.

GPU xodimlari u saqlanayotgan xonaga M.Ismoilov degan yosh talaba yigitni «quloq» sifatida biriktiradilar. U 1931 yil 14 fevraldagi chaquvida shunday xabar beradi: «Men bilan bir xonada Vadud Mahmudov va Saidnosirxon to‘ra Kamolxonto‘raev o‘tirishibdi. Mahmudov men bilan suhbatda shunday dedi: «1923 yil yoki undan avvalroq Samar­qand ijroiya qo‘mitasi yoxud Samarqand KPT(b) viloyat fir­qa qo‘mitasi kotibi Shermuhamedov (yoki Toshmuhamedov) meni tashkilotga a’zo bo‘lish uchun taklif etdi, men rozi bo‘ldim, lekin a’zolikka o‘tmadim, buni tergovda yashirdim… GPU xodimlari mening uyimni tintish vaqtida bir xatni topishni eplay olmadilar. Bu Cho‘lpon qo‘li bilan yozilgan maxfiy xat edi, men uni Qur’on ichiga yashirib qo‘ygan edim».

Tergov ataylab bir yo‘nalishda o‘tkazilgan, ya’ni uni «Milliy ittihod» tashkilotining a’zosi sifatida ayblashga qaratilgan. Shu sababli M.Ismoilovning xabari ularga juda asqotgan. Biroq qaysar mahbus o‘z so‘zida turib oladi.

Vadud Mahmud surgun muddatini o‘tab qaytib kelgach, 1959, 1961, 1963 yillari tegishli tashkilotlarga murojaat qilib, 1930 va 1937 yillardagi GPU va NKVD hamda Arxangelsk viloyat sudining hukmlarini bekor qildiradi. Shundan so‘ng Samarqanddan Dushanbaga ko‘chib ketadi. Ilmiy-badiiy ijod bilan shug‘ullanadi. «Farhangi zaboni tojik» lug‘atini tuzishda faol ishtirok etadi. Muallimi Abdulqodir Shakuriy haqida xotira-qissa yozib, e’lon qiladi. Sho‘rolar hukumati Munavvar qori Abdurashidxonov, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Turor Risqulov, Nazir To‘raqulov, Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy, Fitrat, Elbek, Qayum Ramazon, Bo‘lat Soliev, Miyonbuzrug Solihov va boshqa ko‘pgina ziyolilar qatori Vadud Mahmudni ham nohaqdan nohaq jabrladi, ammo uning qalbidagi xalqqa, Turkistonga muhabbatini so‘ndira olmadi. U o‘zbek madaniyatida o‘ziga xos ilmiy salohiyatga ega adabiyotshunos, munaqqid sifatida qoldi.

Manba: Vadud Mahmud. Tanlangan asarlar. Toshkent, 2007

Vadud Mahmud. Tanlangan asarlar