Бизнинг жуда бой, чиройли тилимиз бор, бу тилда ифода этиб бўлмайдиган фикр-туйғу, ҳолат йўқ. Хақиқатан ҳам ўзбек тили ўзининг сўзга бойлиги, мусиқийлиги, оҳангдорлиги, сўз бирикмаларининг қулайлиги, мақол, матал ва ибораларнинг кўплиги, сўзларининг сермаънолиги билан бошқа тиллардан ажралиб туради. Шу маънода учун бой ва катта тарихга эга бўлган тилимизни ва ундаги бебаҳо асарларни авайлаб-асраб кейинги авлодга етказиш ҳар биримизнинг бурчимиздир.

Абдурауф Фитрат
ТИЛИМИЗ

Дунёнинг энг бой, энг бахтсиз бир тили қайси тилдир? Биласизми? Туркча. Шоирлик қилмоқчи эмасман, сўзнинг тўғриси шудир. Дунёни энг бой тили туркчадир, энг бахтсиз тили ёна худ (1) туркчадир. Бойларнинг бахтсизлиги совет ҳукумати чоғинда бўлғон бир ишдир. Бундан бурун бахтли эдилар деганлар тилимизнинг ҳолини билмасдан гапуралар.

Бир тилнинг бойлиги у тилдаги сўзнинг кўплиги (касрати калимот) (2), ундириш кенглиги (вусъати иштиқоқ) (3), юсуп тугаллиги (мукаммаллияти қавоид)(4) билан бўлур.

Туркчада сўз кўплиги борми? (арабчиларимизча айтганда касрати калимот мавжудми?) Бу сўз букун эмас, неча юз йил бурун орага чиқмиш дея Навоийнинг «Муҳокаматул луғатайн» отли китобиндан ўз жавобини ол- миш. Навойининг китоби туркчанинг бойлигини очибғина билдира олмаса ҳам, туркчада сўз кўплигини (у) яхши биладир. Навойи ёлғиз «йиғламоқ»нинг турларини кўрсататурғон туркча сўзларнинг шунчасини ёзадир: инграмоқ, синграмоқ, инчкирмак, йиғламоқ, йиғламсинмоқ, ўкирмак, сиқтамоқ. (..) Мана сизга бир ҳодисанинг етти тури учун отким, ораларинда ингичка айирмалар бордир. Туркчада бу ҳол оз эмас. Арабча нуфуз, мурур, убур; у тўғрисинда туркчамизда ўтмоқ, кечмоқ, ошмоқ, ортонмоқ бор. Арабча амал қаршусинда, туркча тилак, истов, орхан бор. Арабча зарф ёнинда туркча идиш бор, совут бор. Арабча фанда манфаат ўрнинда туркча тосих бор, унум бор. Арабча қалб ўтрусинда туркча юрак билан кўнгул бор. Арабча садр учун туркча кўкс ва кўкрак бор. Туркча луғат ёзмоқчи бўлғонимда туркча сўз бойлиги тўғрисида бундан ортиқ ёзолмайман. Сўзни туркчада ундирик кенглиги (яъни «вусъати иштиқоқ») ға кўчираман. «Илм» ишининг (билимнинг) туркчасидан ундирилган сўзлар шулардир: бил, билар, билажак, билғуси, билгай, билса, билсачи, билай, билди, билибдир, билган, била бошлади, била ёзди, била олди, била турди, била берди, билиб, билгач, билгали, билмак, билиш, билув, билмов, билим, билги, билик, билгили, билгучи, билмакчи, билгур, билмагай, билмаган, билмай, билимсиз, билмас, билмаслик.

Мана сизга ёлғиз феъллардан 13 феъл, қўшма феъллардан 6 феъл. Қўшма феъллардан ҳар бирининг буйруғи, бўлиши (5), ҳоли, келажаги (6), шарти, қўзғови (7) бор. 13х6=78 бўлур. Бунларга уфт (8), вақт, сабаб феъллари қўшилса, 81 та бўлур. Бунга исм (9) ва сифат ёзилғон 18 қўшилганда 99 сўз бўлур. Бу 99 тасида сўз толлуғи(10) буйруқдир (яъни бил сўзидир). Демак, туркчада бир томирдан 98 сўз ундиринг эмиш. Эмди юсуп тугаллигига (мукаммалияти қавоидға) боқайлик.

Араб, форс, рус, немис, француз тилларидан қай бирининг сарф (11) китобларини олиб қарасак, кўрамизким бир сўзни ясамоқ учун бир қанча ёзилғон, ундан сўнг шул қоидадан ташқари қолғон (мустасно) сўзлар деб тўрт-беш сўз кўрсатилган. Турк сўзларинда эса, бундай сўз топилмайдур. Юсупсизлик деган ҳоллар (истиснолилик ҳоллар) туркча сарфда сира йўқдур. Тилимизнинг авжи тўғрисида ҳам бойлиги, тугаллиги билиндими? Эмди сўзни туркчанинг бахтсизлигина кўчираман. Турк тили шунча бойлиги, шунча тугаллиги билан бахтсизликдан қутула олмамишдир. Турк тили дунёнинг энг бахтсиз тилидир. Туркчанинг бахтсизлиги араб босқини билан боғланмишдир. Араблар босдиқлари ўлкага (12) ёлғуз ҳукуматларини эмас, динларини, йўсунларини-да танитғон, ол(дир)ғон эдилар.

Мусулмонликнинг туби, томири Қуръон билан Ҳадисдир. Шунинг учун янги мусулмонлар арабча ўрганишни ўзларига вожиб деб билдилар, ўқидилар, ўргандилар, севдилар. Бундан кейин форсича ва туркча арабча бўғувига кириб қолдилар. Форс тилининг ҳоли бутунлай ёмонлашди. Форслар ўз тилларини ташладилар: ёлғиз китобларини эмас, ўзаро ёзувларини ҳам арабча ёза бошладилар. Лекин бу иш кўб чўзилмади. Форс тили бир силкиниш билан ўзини араб бўғувидан қутқара олди. Форс тилининг бу силкиниши Эрон шоири Фирдавсийнинг чиқиши эди. Фирдавсий арабчалиққа қарши қайнағон, қизиғон бир миллатчи эди. Ўттиз йил тиришди, донгли «Шоҳнома» китобини ёзиб чиқорди. «Шоҳнома»ни ёзиб чиқарувдан Фирдавсийнинг иккита тилаги бор эди: Эрон улусини арабдан совутиб, эронли туйғусини бермак ва араб тилини Эрондан суриб чиқармоқ. Шунинг учун «Шоҳнома»нинг ҳар бир еринда эронлини мақтаган шоир араблиққа келганда:

Заҳири шутур хўрдану сусимор,
Арабро бажойи расидаст кор.
Ки тахти Каянро кўнад орзу
Туфу, бар ту, чарх кардаи туфу!

деб қийқирмишдир. Бу сўзларнинг туркчаси шудир: Туя сути билан илон эти емакдан бошқа иш билмаган арабнинг иши, шу ерга чиқмишким, Эрон императорининг(13) тахтини истайдир. О, шу ишга сабаб бўлган фалак туфу сенга, туфу!

Яна шунинг учундирким, Эронда арабча ҳоким бўлган бир замонда ёзилғон «Шоҳнома»да арабча сўзлар йўқ даражада оздир. Фирдавсий бу икки тилакни билиб, онглаб, ишга киришганини билдирмакчи бўлиб, ёзадирким:

Бас, ранж бурдам соли си,
Ажам зинда кардам ба дини форсий

демишдир. Туркчаси: «Бу ўттиз йил ичинда кўп эзилдим, Эронни форсича ёздигим шу китоб ила турғиздим», демакдир. Форси ишди шундай қилиб ёқасини қутқармиш. Лекин, бизнинг бахтсиз туркчамиз бир Фирдавсий етиштира олмамиш.

Дунёнинг энг бой тили бўлғон туркчамиз ёлғуз арабча қимруқлар (14) билан эмас, форсича тепкилари билан дахи эзилмишдир. Кўзларимизни тўрт очиб қарайлик, дунёнинг энг буюк ҳакими бўлғон ибн Сино туркдир. Иккинчи Арасту аталғон Форобий туркдир. Араб тилини мангулик тиргизиб келган Жавҳарий туркдир (15). «Ваҳдати вужуд» фалсафасининг имомларидан бўлган Жалолиддин Румий туркдир. Форсий адабиётининг пайғамбарларидан бўлғон Низомий дахи туркдир. Шу ерда отлари ёзилғон кимсалар ёлғуз турк улусини эмас, бутун дунёнинг улуғ кишилариндан эрурлар.

Икки турк улуси бунларнинг асарлариндан осиғланолмай (16) қолмиш, балки ўзларини ҳам яхшигина таниёлмай қолмишдир. Бунлар ўз билиқларини туркча ёзсалар эди, букун турк улусининг ҳоли эҳтимолки бошқа турли бўлар эди. Бахтсизлик бундинда ортиқ бўлурмикин?! Турк ўғли турк бўлғон Маҳмуд Ғазнавий Фирдавсийни чақириб, турк эзилишини кўрсатғон «Шоҳнома»ни ёздурсин, дея ҳар йўлиға бир олтун берсун. Шул бахтсизликдирким, турк ўғли бўлғон Усмонли ҳоқонлари ўз туйғуларини форсича шеър билан сўйлатмишдир (17). Яна шул бахтсизликдирким: Кафказия туркларининг ёқаларин тутмиш дея форс тилининг ҳурмати учун Саксон еринда (ўрнида) Ҳаштот дедирмишдир (18).

Туркча бахтсиздир. Минг йилдан бери эзила келмишдир. Лекин, битмамишдир. Битмас, яшамишдир, яшар. Негаким бойдир. Туркча яшамишдир. Яшар, лекин ўзини араб, форс тиллариндан қутқара олурми, йўқми? Сўзни бу ерга етиргач, бармоғимни яранинг ўзагина босмиш бўлдим. Бу сўрдуғимға икки турли жавоб келари белгиликдир. Ҳа, йўқ. Эмди шу йўқ деганлар билан юришайлик. Бунлар деяларким, туркча араб, форс тиллариндан қутулолмас, нечун? Мана далиллари: а) чунки араб, форс тиллари бойдир. Бунинг жавобини бердикким, туркча ҳам бойдир. Чунки, бу кунги турк дунё-сининг билимли улуғ ёзувчилари шу йўлға кирмишдир. Бунга жавоб берамизким: Турк дунёсининг улуғ ҳакимлари бўлғон Форобий билан Абу Али ўз асарларини арабча ёзорға қўл қўйган эдилар. Сиз нечун уларнинг изидан чиқдингиз? Сиз Абу Алининг изидан чиққанда, биз-да сизнинг изингиздан чиқа олсак керак. Чунки тилимизда кўб нарсанинг оти йўқдир. Жавобимиз: Бу сўздан тилагингиз нимадир? Шул чоқда тилингиздаги араб, форс сўзларининг туркчаси топилмайдур, демакчи бўлсангиз сўзингиз янглишдир. Туркчани билмас экансиз. Ўрганинг. Ҳозирги сўзларимиздаги арабча, форсчалардан бир нечаси учун туркча топилмайдир десангиз тўғридир. Биз ҳам уларни чиқармоқчи эмасмиз. Унларни олурмиз, лекин ўзимизники қилурмиз. Туркчалаштирурмиз. «Қоида»нинг туркчаси йўқдур. «Сарф»нинг-да туркчасин тополмадик. Иккисин дахи олурмиз. Лекин сиз каби «Ҳавойиди сарфия» демасдан «Сарф қоидалари» дермиз. Чунки, илмий истилоҳларнинг туркчаси йўқдир (19).

Ким деди буни? «Шамс»нинг туркчаси «қуёш»дир. «Кавокиб»нинг туркчаси юлдузлардир. «Минвар»нинг туркчаси олов, ўтдир. «Саҳоби мунаввар» — ёруғ булут; «ҳандаса» — ўлчов хат, чизиқ, «зовия» — бурчак, пучмоқдир. «Кавкаби собита» — турғувчи юлдуздир. «Кавкаби зу-занаб» — қуйруқли юлдуздир.

Тузук бир неча истилоҳларнинг туркчасини бу кунгача тополмағонмиз, уларни сақлармиз. Чунки туркчамиз қабо (орқада)дир, дўққи (қўпол), адабиёт тили эмасдир.

Сўз бу ерга келдими, чидамоқ қўлдан келмас. Ҳаболиқ, дўққилиқ кўрсатмоқчи бўлиб деймизки: Сиз улусингизни севмайсиз. Шунинг учун турк улуси ва турк тилининг сиз билан иши йўқдир. Қаршингиздаги кишилар бу сўзни эшитиб ўтирмаслар, қиларини қиларлар. Мен улусимни жонимдан ортиқ севаман дерлар. Бунларнинг мана шу сўзлари қумучдир Тушингизда сиз бир хотинни севсангиз, тиришиб, жон чекишиб, куч билан уйига кирибсиз, ёнига суқулгандан кейин юзига қараб: «мен сизни кўп севаман, сиз кўп чиройликсиз, лекин шу кўзингиз кўп дўққидир, шуни чиқариб ташланг, бурнингиз ёмон ис берадир, шуни кесиб отинг», десангиз севгилингиз бўлғон хотин икки-уч таёқ уриб, сизни қувмасми? Албатта, қувар. Турк улусини севамиз, лекин тили қабодир, мусиқаси тотсиздир, тарихи қоронғудир деганларнинг ҳам бир-икки таёқ еб, қувилмоқлари керакдир. Лекин, турк тили бахтсиздир.

■ Луғат ва изоҳлар

Мақола «Иштирокиюн» рўзномасининг 1919 йил 12 июндаги 132-сонида босилган. Кўпчиликнинг эътиборини тортгани, турли мунозараларга сабаб бўлгани учун шу рўзноманинг 23 август сонида Фитрат «Тилимиз» сарлавҳаси остида яна чиқиш қилган ва турли хат, саволларга жавоб берган.
Қавс ичида берилган изоҳ ва таржималар Фитрат ёки рўзномачилар томонидан бажарилгандир. Қавс ( ) белгиси остида берилган сўзлар матбаада тушиб қолган сўзлар бўлиб, мазмун тушунарли бўлиши учун шу усул билан беришни лозим топдик. Матндаги айрим чалкашликлар, ўқилиши қийин, ўчиб кетган сўзларни тиклашга урунилди. Бу йўлда камчиликлир бўлиши мумкинлигини сезганимиз ҳолда, муштарийлардан узр сўраймиз. Тушунилиши қийин бўлган сўзларнинг изоҳи қуйида берилади.

1.Ёна худ — яна шу
2.Сўзнинг кўплиги (касрати калимот) — луғат қатлами ва унинг бойлиги назарда тутиляпти.
3.Ундириш кенглиги (вусъати иштиқоқ) — сўз ясалиши. Қуйироқда ундирик, ундирилган сўзлари ҳам бор.
4.Юсуп тугаллиги (мукаммаллияти к,авоид) — тилнинг грам- матик қонуниятлар жиҳатидан мукаммаллиги, бутунлиги.
5.Бўлиши — феълнинг бўлишлилик категорияси.
6.Қелажаги — замон категориясидаги ҳозирги-келаси, келаси замонлар.
7.Қўзғови — даража ёки нисбат категорияси.
8.Уфт — ўтимлилик назарда тутилаётган бўлиши мумкин
9.Отларнинг эгалик ва келишикларда турланиши назарда тутиляпти.
10.Толлуқ(ғ) — ўзак, негиз маъносида.
11.Сарф — морфология (айрим манбаларда грамматика ҳам шу сўз орқали изоҳ қилинган ҳоллар ҳам мавжуд).
12. Босдиқлари ўлкага — «араблар томонидан босиб олинган ўлкага» демокчи.
13.Бу сўзнинг туркчаси мавжуд бўлса-да, Фитрат муомалада актив қўлланиладиган сўзни ишлатган. Буни муаллифнинг таъсирчанликни ошириш учун қилинган ҳаракати деб тушуниш мумкин.
14. Қимруқ сўзи ё матбаада нотўғри терилган, ёки бошқа сабаблар билан келтирилган бўлиши мумкин. Шунинг учун  «қимруқ»ни босиб олинган ўлкаларга сунъий киритилган, мажбурий истилоҳот деб тушуниш мумкин.
15. Ҳозирда турли хил «илмий жанжал»ларга сабаб бўлаётган бу фикрлар Фитрат томонидан қатъийлик билан (ўзи айтганидай «шоирлик қилиб» эмас) айтилган. Демак, муаллиф ишончли асосларга эга бўлган бўлиши тахмин этилади.
16.Осиғланмоқ — фойдаланмоқ.
17.Усмон империяси давридаги (ундан кейин ҳам) айрим туркий хоқонлар саройида форс тилининг амалда қўлланилишини истеҳзо қиляпти.
18.Кавказ турклари форс тили таъсирида саксон ўрнида ҳаштот дейишади, шунга ишора.
19.Фитрат фикр бошланишида а) деб белги қўйган-у, бироқ кейинги 6) ва бошқа белгиларни учратмадик. Матбаа хатоси бўлса керак.
20.Қумуч — ёлғон, асоссиз маъноларида қўлланилмоқда

   Bizning juda boy, chiroyli tilimiz bor, bu tilda ifoda etib boʻlmaydigan fikr-tuygʻu, holat yoʻq. Xaqiqatan ham oʻzbek tili oʻzining soʻzga boyligi, musiqiyligi, ohangdorligi, soʻz birikmalarining qulayligi, maqol, matal va iboralarning koʻpligi, soʻzlarining sermaʼnoligi bilan boshqa tillardan ajralib turadi. Shu maʼnoda uchun boy va katta tarixga ega boʻlgan tilimizni va undagi bebaho asarlarni avaylab-asrab keyingi avlodga yetkazish har birimizning burchimizdir.

Abdurauf Fitrat
TILIMIZ

Dunyoning eng boy, eng baxtsiz bir tili qaysi tildir? Bilasizmi? Turkcha. Shoirlik qilmoqchi emasman, so’zning to’g’risi shudir. Dunyoni eng boy tili turkchadir, eng baxtsiz tili yona xud (1) turkchadir. Boylarning baxtsizligi sovet hukumati chog’inda bo’lg’on bir ishdir. Bundan burun baxtli edilar deganlar tilimizning holini bilmasdan gapuralar.

Bir tilning boyligi u tildagi so’zning ko’pligi (kasrati kalimot) (2), undirish kengligi (vus’ati ishtiqoq) (3), yusup tugalligi (mukammalliyati qavoid)(4) bilan bo’lur.

Turkchada so’z ko’pligi bormi? (arabchilarimizcha aytganda kasrati kalimot mavjudmi?) Bu so’z bukun emas, necha yuz yil burun oraga chiqmish deya Navoiyning «Muhokamatul lug’atayn» otli kitobindan o’z javobini ol- mish. Navoyining kitobi turkchaning boyligini ochibg’ina bildira olmasa ham, turkchada so’z ko’pligini (u) yaxshi biladir. Navoyi yolg’iz «yig’lamoq»ning turlarini ko’rsataturg’on turkcha so’zlarning shunchasini yozadir: ingramoq, singramoq, inchkirmak, yig’lamoq, yig’lamsinmoq, o’kirmak, siqtamoq. (..) Mana sizga bir hodisaning yetti turi uchun otkim, oralarinda ingichka ayirmalar bordir. Turkchada bu hol oz emas. Arabcha nufuz, murur, ubur; u to’g’risinda turkchamizda o’tmoq, kechmoq, oshmoq, ortonmoq bor. Arabcha amal qarshusinda, turkcha tilak, istov, orxan bor. Arabcha zarf yoninda turkcha idish bor, sovut bor. Arabcha fanda manfaat o’rninda turkcha tosix bor, unum bor. Arabcha qalb o’trusinda turkcha yurak bilan ko’ngul bor. Arabcha sadr uchun turkcha ko’ks va ko’krak bor. Turkcha lug’at yozmoqchi bo’lg’onimda turkcha so’z boyligi to’g’risida bundan ortiq yozolmayman. So’zni turkchada undirik kengligi (ya’ni «vus’ati ishtiqoq») g’a ko’chiraman. «Ilm» ishining (bilimning) turkchasidan undirilgan so’zlar shulardir: bil, bilar, bilajak, bilg’usi, bilgay, bilsa, bilsachi, bilay, bildi, bilibdir, bilgan, bila boshladi, bila yozdi, bila oldi, bila turdi, bila berdi, bilib, bilgach, bilgali, bilmak, bilish, biluv, bilmov, bilim, bilgi, bilik, bilgili, bilguchi, bilmakchi, bilgur, bilmagay, bilmagan, bilmay, bilimsiz, bilmas, bilmaslik.

Mana sizga yolg’iz fe’llardan 13 fe’l, qo’shma fe’llardan 6 fe’l. Qo’shma fe’llardan har birining buyrug’i, bo’lishi (5), holi, kelajagi (6), sharti, qo’zg’ovi (7) bor. 13×6=78 bo’lur. Bunlarga uft (8), vaqt, sabab fe’llari qo’shilsa, 81 ta bo’lur. Bunga ism (9) va sifat yozilg’on 18 qo’shilganda 99 so’z bo’lur. Bu 99 tasida so’z tollug’i(10) buyruqdir (ya’ni bil so’zidir). Demak, turkchada bir tomirdan 98 so’z undiring emish. Emdi yusup tugalligiga (mukammaliyati qavoidg’a) boqaylik.

Arab, fors, rus, nemis, frantsuz tillaridan qay birining sarf (11) kitoblarini olib qarasak, ko’ramizkim bir so’zni yasamoq uchun bir qancha yozilg’on, undan so’ng shul qoidadan tashqari qolg’on (mustasno) so’zlar deb to’rt-besh so’z ko’rsatilgan. Turk so’zlarinda esa, bunday so’z topilmaydur. Yusupsizlik degan hollar (istisnolilik hollar) turkcha sarfda sira yo’qdur. Tilimizning avji to’g’risida ham boyligi, tugalligi bilindimi? Emdi so’zni turkchaning baxtsizligina ko’chiraman. Turk tili shuncha boyligi, shuncha tugalligi bilan baxtsizlikdan qutula olmamishdir. Turk tili dunyoning eng baxtsiz tilidir. Turkchaning baxtsizligi arab bosqini bilan bog’lanmishdir. Arablar bosdiqlari o’lkaga (12) yolg’uz hukumatlarini emas, dinlarini, yo’sunlarini-da tanitg’on, ol(dir)g’on edilar.

Musulmonlikning tubi, tomiri Qur’on bilan Hadisdir. Shuning uchun yangi musulmonlar arabcha o’rganishni o’zlariga vojib deb bildilar, o’qidilar, o’rgandilar, sevdilar. Bundan keyin forsicha va turkcha arabcha bo’g’uviga kirib qoldilar. Fors tilining holi butunlay yomonlashdi. Forslar o’z tillarini tashladilar: yolg’iz kitoblarini emas, o’zaro yozuvlarini ham arabcha yoza boshladilar. Lekin bu ish ko’b cho’zilmadi. Fors tili bir silkinish bilan o’zini arab bo’g’uvidan qutqara oldi. Fors tilining bu silkinishi Eron shoiri Firdavsiyning chiqishi edi. Firdavsiy arabchaliqqa qarshi qaynag’on, qizig’on bir millatchi edi. O’ttiz yil tirishdi, dongli «Shohnoma» kitobini yozib chiqordi. «Shohnoma»ni yozib chiqaruvdan Firdavsiyning ikkita tilagi bor edi: Eron ulusini arabdan sovutib, eronli tuyg’usini bermak va arab tilini Erondan surib chiqarmoq. Shuning uchun «Shohnoma»ning har bir yerinda eronlini maqtagan shoir arabliqqa kelganda:

Zahiri shutur xo’rdanu susimor,
Arabro bajoyi rasidast kor.
Ki taxti Kayanro ko’nad orzu
Tufu, bar tu, charx kardai tufu!

deb qiyqirmishdir. Bu so’zlarning turkchasi shudir: Tuya suti bilan ilon eti yemakdan boshqa ish bilmagan arabning ishi, shu yerga chiqmishkim, Eron imperatorining(13) taxtini istaydir. O, shu ishga sabab bo’lgan falak tufu senga, tufu!

Yana shuning uchundirkim, Eronda arabcha hokim bo’lgan bir zamonda yozilg’on «Shohnoma»da arabcha so’zlar yo’q darajada ozdir. Firdavsiy bu ikki tilakni bilib, onglab, ishga kirishganini bildirmakchi bo’lib, yozadirkim:

Bas, ranj burdam soli si,
Ajam zinda kardam ba dini forsiy

demishdir. Turkchasi: «Bu o’ttiz yil ichinda ko’p ezildim, Eronni forsicha yozdigim shu kitob ila turg’izdim», demakdir. Forsi ishdi shunday qilib yoqasini qutqarmish. Lekin, bizning baxtsiz turkchamiz bir Firdavsiy yetishtira olmamish.

Dunyoning eng boy tili bo’lg’on turkchamiz yolg’uz arabcha qimruqlar (14) bilan emas, forsicha tepkilari bilan daxi ezilmishdir. Ko’zlarimizni to’rt ochib qaraylik, dunyoning eng buyuk hakimi bo’lg’on ibn Sino turkdir. Ikkinchi Arastu atalg’on Forobiy turkdir. Arab tilini mangulik tirgizib kelgan Javhariy turkdir (15). «Vahdati vujud» falsafasining imomlaridan bo’lgan Jaloliddin Rumiy turkdir. Forsiy adabiyotining payg’ambarlaridan bo’lg’on Nizomiy daxi turkdir. Shu yerda otlari yozilg’on kimsalar yolg’uz turk ulusini emas, butun dunyoning ulug’ kishilarindan erurlar.

Ikki turk ulusi bunlarning asarlarindan osig’lanolmay (16) qolmish, balki o’zlarini ham yaxshigina taniyolmay qolmishdir. Bunlar o’z biliqlarini turkcha yozsalar edi, bukun turk ulusining holi ehtimolki boshqa turli bo’lar edi. Baxtsizlik bundinda ortiq bo’lurmikin?! Turk o’g’li turk bo’lg’on Mahmud G’aznaviy Firdavsiyni chaqirib, turk ezilishini ko’rsatg’on «Shohnoma»ni yozdursin, deya har yo’lig’a bir oltun bersun. Shul baxtsizlikdirkim, turk o’g’li bo’lg’on Usmonli hoqonlari o’z tuyg’ularini forsicha she’r bilan so’ylatmishdir (17). Yana shul baxtsizlikdirkim: Kafkaziya turklarining yoqalarin tutmish deya fors tilining hurmati uchun Sakson yerinda (o’rnida) Hashtot dedirmishdir (18).

Turkcha baxtsizdir. Ming yildan beri ezila kelmishdir. Lekin, bitmamishdir. Bitmas, yashamishdir, yashar. Negakim boydir. Turkcha yashamishdir. Yashar, lekin o’zini arab, fors tillarindan qutqara olurmi, yo’qmi? So’zni bu yerga yetirgach, barmog’imni yaraning o’zagina bosmish bo’ldim. Bu so’rdug’img’a ikki turli javob kelari belgilikdir. Ha, yo’q. Emdi shu yo’q deganlar bilan yurishaylik. Bunlar deyalarkim, turkcha arab, fors tillarindan qutulolmas, nechun? Mana dalillari: a) chunki arab, fors tillari boydir. Buning javobini berdikkim, turkcha ham boydir. Chunki, bu kungi turk dunyo-sining bilimli ulug’ yozuvchilari shu yo’lg’a kirmishdir. Bunga javob beramizkim: Turk dunyosining ulug’ hakimlari bo’lg’on Forobiy bilan Abu Ali o’z asarlarini arabcha yozorg’a qo’l qo’ygan edilar. Siz nechun ularning izidan chiqdingiz? Siz Abu Alining izidan chiqqanda, biz-da sizning izingizdan chiqa olsak kerak. Chunki tilimizda ko’b narsaning oti yo’qdir. Javobimiz: Bu so’zdan tilagingiz nimadir? Shul choqda tilingizdagi arab, fors so’zlarining turkchasi topilmaydur, demakchi bo’lsangiz so’zingiz yanglishdir. Turkchani bilmas ekansiz. O’rganing. Hozirgi so’zlarimizdagi arabcha, forschalardan bir nechasi uchun turkcha topilmaydir desangiz to’g’ridir. Biz ham ularni chiqarmoqchi emasmiz. Unlarni olurmiz, lekin o’zimizniki qilurmiz. Turkchalashtirurmiz. «Qoida»ning turkchasi yo’qdur. «Sarf»ning-da turkchasin topolmadik. Ikkisin daxi olurmiz. Lekin siz kabi «Havoyidi sarfiya» demasdan «Sarf qoidalari» dermiz. Chunki, ilmiy istilohlarning turkchasi yo’qdir (19).

Kim dedi buni? «Shams»ning turkchasi «quyosh»dir. «Kavokib»ning turkchasi yulduzlardir. «Minvar»ning turkchasi olov, o’tdir. «Sahobi munavvar» — yorug’ bulut; «handasa» — o’lchov xat, chiziq, «zoviya» — burchak, puchmoqdir. «Kavkabi sobita» — turg’uvchi yulduzdir. «Kavkabi zu-zanab» — quyruqli yulduzdir.

Tuzuk bir necha istilohlarning turkchasini bu kungacha topolmag’onmiz, ularni saqlarmiz. Chunki turkchamiz qabo (orqada)dir, do’qqi (qo’pol), adabiyot tili emasdir.

So’z bu yerga keldimi, chidamoq qo’ldan kelmas. Haboliq, do’qqiliq ko’rsatmoqchi bo’lib deymizki: Siz ulusingizni sevmaysiz. Shuning uchun turk ulusi va turk tilining siz bilan ishi yo’qdir. Qarshingizdagi kishilar bu so’zni eshitib o’tirmaslar, qilarini qilarlar. Men ulusimni jonimdan ortiq sevaman derlar. Bunlarning mana shu so’zlari qumuchdir Tushingizda siz bir xotinni sevsangiz, tirishib, jon chekishib, kuch bilan uyiga kiribsiz, yoniga suqulgandan keyin yuziga qarab: «men sizni ko’p sevaman, siz ko’p chiroyliksiz, lekin shu ko’zingiz ko’p do’qqidir, shuni chiqarib tashlang, burningiz yomon is beradir, shuni kesib oting», desangiz sevgilingiz bo’lg’on xotin ikki-uch tayoq urib, sizni quvmasmi? Albatta, quvar. Turk ulusini sevamiz, lekin tili qabodir, musiqasi totsizdir, tarixi qorong’udir deganlarning ham bir-ikki tayoq yeb, quvilmoqlari kerakdir. Lekin, turk tili baxtsizdir.

Lug’at va izohlar

Maqola «Ishtirokiyun» ro’znomasining 1919 yil 12 iyundagi 132-sonida bosilgan. Ko’pchilikning e’tiborini tortgani, turli munozaralarga sabab bo’lgani uchun shu ro’znomaning 23 avgust sonida Fitrat «Tilimiz» sarlavhasi ostida yana chiqish qilgan va turli xat, savollarga javob bergan.Qavs ichida berilgan izoh va tarjimalar Fitrat yoki ro’znomachilar tomonidan bajarilgandir. Qavs ( ) belgisi ostida berilgan so’zlar matbaada tushib qolgan so’zlar bo’lib, mazmun tushunarli bo’lishi uchun shu usul bilan berishni lozim topdik. Matndagi ayrim chalkashliklar, o’qilishi qiyin, o’chib ketgan so’zlarni tiklashga urunildi. Bu yo’lda kamchiliklir bo’lishi mumkinligini sezganimiz holda, mushtariylardan uzr so’raymiz. Tushunilishi qiyin bo’lgan so’zlarning izohi quyida beriladi.

1.Yona xud — yana shu
2.So’zning ko’pligi (kasrati kalimot) — lug’at qatlami va uning boyligi nazarda tutilyapti.
3.Undirish kengligi (vus’ati ishtiqoq) — so’z yasalishi. Quyiroqda undirik, undirilgan so’zlari ham bor.
4.Yusup tugalligi (mukammalliyati k,avoid) — tilning gram- matik qonuniyatlar jihatidan mukammalligi, butunligi.
5.Bo’lishi — fe’lning bo’lishlilik kategoriyasi.
6.Qelajagi — zamon kategoriyasidagi hozirgi-kelasi, kelasi zamonlar.
7.Qo’zg’ovi — daraja yoki nisbat kategoriyasi.
8.Uft — o’timlilik nazarda tutilayotgan bo’lishi mumkin
9.Otlarning egalik va kelishiklarda turlanishi nazarda tutilyapti.
10.Tolluq(g’) — o’zak, negiz ma’nosida.
11.Sarf — morfologiya (ayrim manbalarda grammatika ham shu so’z orqali izoh qilingan hollar ham mavjud).
12. Bosdiqlari o’lkaga — «arablar tomonidan bosib olingan o’lkaga» demokchi.
13.Bu so’zning turkchasi mavjud bo’lsa-da, Fitrat muomalada aktiv qo’llaniladigan so’zni ishlatgan. Buni muallifning ta’sirchanlikni oshirish uchun qilingan harakati deb tushunish mumkin.
14.Qimruq so’zi yo matbaada noto’g’ri terilgan, yoki boshqa sabablar bilan keltirilgan bo’lishi mumkin. Shuning uchun  «qimruq»ni bosib olingan o’lkalarga sun’iy kiritilgan, majburiy istilohot deb tushunish mumkin.
15.Hozirda turli xil «ilmiy janjal»larga sabab bo’layotgan bu fikrlar Fitrat tomonidan qat’iylik bilan (o’zi aytganiday «shoirlik qilib» emas) aytilgan. Demak, muallif ishonchli asoslarga ega bo’lgan bo’lishi taxmin etiladi.
16.Osig’lanmoq — foydalanmoq.
17.Usmon imperiyasi davridagi (undan keyin ham) ayrim turkiy xoqonlar saroyida fors tilining amalda qo’llanilishini istehzo qilyapti.
18.Kavkaz turklari fors tili ta’sirida sakson o’rnida hashtot deyishadi, shunga ishora.
19.Fitrat fikr boshlanishida a) deb belgi qo’ygan-u, biroq keyingi 6) va boshqa belgilarni uchratmadik. Matbaa xatosi bo’lsa kerak.
20.Qumuch — yolg’on, asossiz ma’nolarida qo’llanilmoqda

«Fitna san’ati» (2-kitob, «Fan» nashriyoti, Toshkent, 1993) kitobidan olindi.