21 ОКТЯБРЬ — ЎЗБЕК ТИЛИГА ДАВЛАТ ТИЛИ МАҚОМИ БЕРИЛГАН КУННИНГ 34 ЙИЛЛИГИ

    Бизнинг миллатимиз буғдой донаси кабидир, тупроқ орасида кичкина бир уруғи қолса ҳам янгидан  уйғониб, бутун боққа таралур… Ҳар бир миллатнинг дунёда борлиғин кўрсатадурган ойинаи ҳаёти тил ва адабиётидур. Миллий тилни йўқотмак миллатнинг руҳини йўқотмакдур.

ЭЙ ОНА ТИЛ, АЗИЗ ҚАДРДОНИМ!

Тилга ихтиёрсиз — элга эьтиборсиз… Сўздадур ҳар яхшилиқни имкони бор, мунда дебдурларки, нафаснинг жони бор. Масиҳоким, нафас била ўлукка жон берди, гўё бу жиҳатдин эрди .
Тилига иқтидорлиғ — ҳакими хирадманд; сўзига ихтиёрсиз — лаими нажанд. Тилки фасиҳ ва дилпазир бўлгай — хўброқ бўлғай, агар кўнгул била бир бўлғай.

* * *

Агар бир қавм, гар юз, йўқса мингдур,
Муайян турк улуси худ менингдур.

Олибмен тахти фармонимға осон,
Черик чекмай Хитодин то Хуросон.

Хуросон демаким, Шерозу Табриз,
Ки, қилмишдур найи килким шакаррез.

Кўнгил бермиш сўзимга турк, жон ҳам,
Не ёлғиз турк, балким туркмон ҳам.

Не мулк ичраки бир фармон йибордим,
Анинг забтиға бир девон йибордим.

Бу девон тутти ул кишварни андоқ,
Ки, девон тузмагай дафтарни андоқ.

* * *

Чунки топтим ул калом ичра камол,
Турк алфози била сурдум мақол…

Турк назмида чу мен тортиб қалам,
Айладим ул мамлакатни якқалам…

* * *

Мен туркча бошлабон ривоят,
Қилдим бу фасонани ҳикоят;

Ким шуҳрати жаҳонга тўлғай,
Турки била дағи баҳра олғай.

Чунки бу кун жаҳонда атрок
Кўптур хуш табъ, соф идрок…

(Алишер Навоий)

… Мир Алишер аслаҳаллоҳу шонаҳуким, тахаллуси Навоийға машҳурдурур ва ашъорида бу тахаллуси мастур — турк тилининг ўлган жасадига Масиҳ анфоси била руҳ киюрди ва ул руҳ топқонларға туркий ойин алфоз тору пудидин тўқулғон ҳулла ва ҳарир кийдурди. Ва сўз гулистонинда навбаҳори табъидин равон осо ёғинлар била ранго-ранг гуллар очти ва назм дарёсиға саҳоби фикратидин руҳпарвар қатралар била гуногун дурлар сочти. Ҳар синф шеър майдониғаким, таковар сурди — ул кишварни тиғи забон била ўз хиттаи тасарруфиға кивурди.

(Ҳусайн Бойқаро)

Яшасин миллат! Ҳам яшар, чунки у тилда ва фикрда бирликнинг зарурлигини англади. Тил бирлиги эса адабиёт бирлигидир. Бу эса ўз навбатида меҳнат ва ҳаракат бирлигининг асоси ўлароқ миллатнинг озодлигини таъмин этажакдир.

(Исмоилбек Гаспрали)

…Халқнинг она тили бу миллатнинг адабий тилидир. Агар бизим қадимий адабий тилимизнинг бир ҳалқаси Алишер Навоий тили бўлса, турли шевалардан таркиб топган янги замонавий тилимиз унинг иккинчи ҳалқасидир.

(Исмоилбек Гаспрали)

Миллатнинг икки асоси бор: тил бирлиги, дин бирлиги. Миллатнинг ўзлигини йўқотиши учун шулардан биттасининг бузилиши кифоя.

(Исмоилбек Гаспрали)

Ҳатто тарихимизнинг қадимги даврларида турк бўлмаган халқлар орасида озгина қолиб, тилини унутган ёки унутиш даражасига етган қабилаларимиз ҳам имкон бўлиши билан оёққа қалққан ва бошқатдан давлатлар тузган… Бизнинг миллатимиз буғдой донаси кабидир, тупроқ орасида кичкина бир уруғи қолса ҳам янгидан  уйғониб, бутун боққа таралур.

(Аҳмад Закий Валидий Туғон)

(Бизнинг вазифамиз) Дин ва тилимизни сақлашга куч сарф қилиш. Энг ярамас зулмлар шу икки асосда, яъни дин ва таълимий тил устида олиб борилажак. Бунга қарши ҳеч қандай уюшмани яратиб бўлмайди. Чунки у Совет муассасалари томонидан бўйсундирилади, уларнинг манфаатига хизмат қилажак. Шунинг учун дин ва тил учун курашни қонун рухсат қилган чоралар билан ҳам, яширин равишда ҳам олиб бормоқ керак.

(Аҳмад Закий Валидий Туғон)

…Яссавийнинг тилга хизмати жуда каттадир. У мундан етти ярим аср бурун туркча шеърлар ёзғон, камбағалларнинг дардларини куйлаган. Унинг асари тилимизнинг етти ярим асрдан қолғон бир нишонаси. У асар тилимизнинг етти ярим аср бурунғи ҳолларини, қоидаларини кўрсатмак нуқтасидан жуда муҳимдир.

Туркча бахтсиздир. Минг йилдан бери эзила келмишдир. Лекин, битмамишдир. Битмас, яшамишдир, яшар. Негаким бойдир.

(Абдурауф Фитрат)

Ўзбек тили камбағал эмас, балки ўзбек тилини камбағал дегувчиларнинг ўзи камбағал. Улар ўз нодонликларини ўзбек тилига тўнкамасинлар.

(Абдулла Қодирий)

Ҳифзи лисон деб ҳар бир миллат ўз она тил ва адабиётини сақламагини айтилур. Ҳар бир миллатнинг дунёда борлиғин кўрсатадурган ойинаи ҳаёти тил ва адабиётидур . Миллий тилни йўқотмак миллатнинг руҳини йўқотмакдур. Ҳайҳот! Биз туркистонлилар миллий тилни сақламак бир тарафда турсун кундан-кун унутмак ва йўқотмақдадурмиз. Тилимизнинг ярмига арабий, форсий улангани камлик қилуб, бир четига рус тилини ҳам ёпишдурмакдадурмиз. Дуруст, бизларга ҳукуматимиз бўлғон рус лисонини билмак ҳаёт ва саодатимиз учун ош ва нон каби кераклик нарсадур. Лекин ўз еринда ишлатмак ва сўзламак лозимдур. Зиғир ёғи солуб мошкичири каби қилуб, аралаш-қуралаш қилмак тилнинг руҳини бузадур.

«Ёҳу! Бизга на бўлди? Боболаримиз йўлидан чиқуб кетдук. Яхши қўшнингдан олгунча ёмон уйингни қидир», – демишлар. Боболаримизга етушғон ва яраган муқаддас тил ва адабиёт бизга ҳеч камлик қилмас. Ўз уйимизни қидирсак ва ахтарсак йўқолганларини ҳам топармиз. «Йўқолса йўқолсун , ўзи бошимга тор эди», – деб Ёврупо қалпоғини киюб, кулги бўлмак зўр айб ва уятдур. Пайғамбаримиз: «Эрларда жамол лисон ва тилдур», – демишлар.

Эй она тил, азиз қадрдоним,
Илтифоти руҳим, Раҳмоним.

Туғдиғим кундан айладинг улфат,
Ўлгунча айилма, эй жоним.

Менга илм-у адаб сан ўргатдинг,
Чин адиб, муаллим, шоним.

Миллатнинг руҳини кўтаргучисан,
Эй муқаддас карамли султоним.

Умумий миллий тилни сақламак ила баробар хусусий оғиз орасидаги тилни ҳам сақламак лозимдур. Чунки сўз инсоннинг даража ва камолини, илм ва фазлини ўлчаб кўрсатадурган тарозусидур. Ақл соҳиблари кишининг дилидаги фикр ва ниятини, илм ва қувватини, қадр ва қийматини сўзлаган сўзидан билурлар. «Қуруқ сўз қулоқға ёқмас» – демишлар.

Агар сўз ақл ва ҳикматга мувофиқ бўлуб, ўзига ёки эшитувчига бир фойда чиқадурган бўлмаса, асаларилари орасида ғунғуллаб юрган қовоқари каби қуруқ ғўнғулламоқ фақат бош оғриғидан бошқа бир нарса эмасдур . Бошимизга келадурган қаттиғ кулфатларнинг кўпи юмшоқ тилимиздан келадур. Шунинг учун: «Кўп ўйла, оз сўйла», – демишлар.

Тилларнинг энг яхшиси сўзга уста тил, сўзларнинг энг яхшиси билуб, охирини ўйлаб сўйланган сўздур.

Гўзаллик юзда эрмас, эй биродар,
Сўзи ширин киши ҳар кимга ёқар.

Сўзинг оз бўлсину маъноли бўлсун,
Эшитканлар қулоғи дурга тўлсун.

Сўзинг бўлса кумуш, жим турмак олтин,
Миси чиқғай сўзинг кўп бўлса бир кун.

Кўпайган сўзни бўлгай тўғриси оз,
Шакарнинг кўпидан ози бўлур соз.

(Абдулла Авлоний)

XIV асрнинг иккинчи ярмиси ва XV асрнинг биринчи ярмисида Мовароуннаҳрда мўғуллар истилосининг бўронларини ўтказиб, иқтисодий жиҳатдан тикланган, Шарқ билан Ғарб орасидаги муҳим савдо йўлларига соҳиб бўлган, ташқи истилолар орқасида катта бойлик тўпланган янги маданий марказ зуҳур этади. Илм ва санъат ўса бошлайди. Архитектуранинг гўзал намуналари вужудга келади, мадрасаларда диний дарслардан бошқа — тил, адабиёт, илми нужум каби мусбат илмлар ўргатилади. Самарқанд мадрасалари ўзининг даражаси ва мударрислари билан мусулмон шарқида анча шуҳрат қозонади. Темурийлар даврида бир кўп муҳим тарихий асарлар ёзилади. Улуғбек расадхонаси ҳам бу даврда Мовароуннаҳрда фанний фикрнинг даражасини кўрсатажак бир намуна бўла олади. Ўрта Осиё турк-ўзбек тили ўлароқ шаклланган, мукаммалланган бизнинг классик поэзиямизнинг гуллаши ҳам шу даврга оиддир.

( Ойбек)

Бизнинг жуда бой, чиройли тилимиз бор, бу тилда ифода этиб бўлмайдиган фикр-туйғу, ҳолат йўқ.

(Абдулла Қаҳҳор)

21 OKTYABR — O’ZBEK TILIGA DAVLAT TILI MAQOMI BERILGAN KUNNING 34 YILLIGI

    Bizning millatimiz bug’doy donasi kabidir, tuproq orasida kichkina bir urug’i qolsa ham yangidan uyg’onib, butun boqqa taralur… Har bir millatning dunyoda borlig’in ko’rsatadurgan oyinai hayoti til va adabiyotidur. Milliy tilni yo’qotmak millatning ruhini yo’qotmakdur.

EY ONA TIL, AZIZ QADRDONIM!

Tilga ixtiyorsiz — elga e`tiborsiz… So’zdadur har yaxshiliqni imkoni bor, munda debdurlarki, nafasning joni bor. Masihokim, nafas bila o’lukka jon berdi, go’yo bu jihatdin erdi .
Tiliga iqtidorlig’ — hakimi xiradmand; so’ziga ixtiyorsiz — laimi najand. Tilki fasih va dilpazir bo’lgay — xo’broq bo’lg’ay, agar ko’ngul bila bir bo’lg’ay.

* * *

Agar bir qavm, gar yuz, yo’qsa mingdur,
Muayyan turk ulusi xud meningdur.

Olibmen taxti farmonimg’a oson,
Cherik chekmay Xitodin to Xuroson.

Xuroson demakim, Sherozu Tabriz,
Ki, qilmishdur nayi kilkim shakarrez.

Ko’ngil bermish so’zimga turk, jon ham,
Ne yolg’iz turk, balkim turkmon ham.

Ne mulk ichraki bir farmon yibordim,
Aning zabtig’a bir devon yibordim.

Bu devon tutti ul kishvarni andoq,
Ki, devon tuzmagay daftarni andoq.

* * *

Chunki toptim ul kalom ichra kamol,
Turk alfozi bila surdum maqol…

Turk nazmida chu men tortib qalam,
Ayladim ul mamlakatni yakqalam…

* * *

Men turkcha boshlabon rivoyat,
Qildim bu fasonani hikoyat;

Kim shuhrati jahonga to’lg’ay,
Turki bila dag’i bahra olg’ay.

Chunki bu kun jahonda atrok
Ko’ptur xush tab’, sof idrok…

(Alisher Navoiy)

… Mir Alisher aslahallohu shonahukim, taxallusi Navoiyg’a mashhurdurur va ash’orida bu taxallusi mastur — turk tilining o’lgan jasadiga Masih anfosi bila ruh kiyurdi va ul ruh topqonlarg’a turkiy oyin alfoz toru pudidin to’qulg’on hulla va harir kiydurdi. Va so’z gulistoninda navbahori tab’idin ravon oso yog’inlar bila rango-rang gullar ochti va nazm daryosig’a sahobi fikratidin ruhparvar qatralar bila gunogun durlar sochti. Har sinf she’r maydonig’akim, takovar surdi — ul kishvarni tig’i zabon bila o’z xittai tasarrufig’a kivurdi.

(Husayn Boyqaro)

Yashasin millat! Ham yashar, chunki u tilda va fikrda birlikning zarurligini angladi. Til birligi esa adabiyot birligidir. Bu esa o’z navbatida mehnat va harakat birligining asosi o’laroq millatning ozodligini ta’min etajakdir.

(Ismoilbek Gasprali)

…Xalqning ona tili bu millatning adabiy tilidir. Agar bizim qadimiy adabiy tilimizning bir halqasi Alisher Navoiy tili bo’lsa, turli shevalardan tarkib topgan yangi zamonaviy tilimiz uning ikkinchi halqasidir.

(Ismoilbek Gasprali)

Millatning ikki asosi bor: til birligi, din birligi. Millatning o’zligini yo’qotishi uchun shulardan bittasining buzilishi kifoya.

(Ismoilbek Gasprali)

Hatto tariximizning qadimgi davrlarida turk bo’lmagan xalqlar orasida ozgina qolib, tilini unutgan yoki unutish darajasiga yetgan qabilalarimiz ham imkon bo’lishi bilan oyoqqa qalqqan va boshqatdan davlatlar tuzgan… Bizning millatimiz bug’doy donasi kabidir, tuproq orasida kichkina bir urug’i qolsa ham yangidan uyg’onib, butun boqqa taralur.

(Ahmad Zakiy Validiy Tug’on)

(Bizning vazifamiz) Din va tilimizni saqlashga kuch sarf qilish. Eng yaramas zulmlar shu ikki asosda, ya’ni din va ta’limiy til ustida olib borilajak. Bunga qarshi hech qanday uyushmani yaratib bo’lmaydi. Chunki u Sovet muassasalari tomonidan bo’ysundiriladi, ularning manfaatiga xizmat qilajak. Shuning uchun din va til uchun kurashni qonun ruxsat qilgan choralar bilan ham, yashirin ravishda ham olib bormoq kerak.

(Ahmad Zakiy Validiy Tug’on)

…Yassaviyning tilga xizmati juda kattadir. U mundan yetti yarim asr burun turkcha she’rlar yozg’on, kambag’allarning dardlarini kuylagan. Uning asari tilimizning yetti yarim asrdan qolg’on bir nishonasi. U asar tilimizning yetti yarim asr burung’i hollarini, qoidalarini ko’rsatmak nuqtasidan juda muhimdir.

Turkcha baxtsizdir. Ming yildan beri ezila kelmishdir. Lekin, bitmamishdir. Bitmas, yashamishdir, yashar. Negakim boydir.

(Abdurauf Fitrat)

O’zbek tili kambag’al emas, balki o’zbek tilini kambag’al deguvchilarning o’zi kambag’al. Ular o’z nodonliklarini o’zbek tiliga to’nkamasinlar.

(Abdulla Qodiriy)

Hifzi lison deb har bir millat o’z ona til va adabiyotini saqlamagini aytilur. Har bir millatning dunyoda borlig’in ko’rsatadurgan oyinai hayoti til va adabiyotidur . Milliy tilni yo’qotmak millatning ruhini yo’qotmakdur. Hayhot! Biz turkistonlilar milliy tilni saqlamak bir tarafda tursun kundan-kun unutmak va yo’qotmaqdadurmiz. Tilimizning yarmiga arabiy, forsiy ulangani kamlik qilub, bir chetiga rus tilini ham yopishdurmakdadurmiz. Durust, bizlarga hukumatimiz bo’lg’on rus lisonini bilmak hayot va saodatimiz uchun osh va non kabi keraklik narsadur. Lekin o’z yerinda ishlatmak va so’zlamak lozimdur. Zig’ir yog’i solub moshkichiri kabi qilub, aralash-quralash qilmak tilning ruhini buzadur.

«Yohu! Bizga na bo’ldi? Bobolarimiz yo’lidan chiqub ketduk. Yaxshi qo’shningdan olguncha yomon uyingni qidir», – demishlar. Bobolarimizga yetushg’on va yaragan muqaddas til va adabiyot bizga hech kamlik qilmas. O’z uyimizni qidirsak va axtarsak yo’qolganlarini ham toparmiz. «Yo’qolsa yo’qolsun , o’zi boshimga tor edi», – deb Yovrupo qalpog’ini kiyub, kulgi bo’lmak zo’r ayb va uyatdur. Payg’ambarimiz: «Erlarda jamol lison va tildur», – demishlar.

Ey ona til, aziz qadrdonim,
Iltifoti ruhim, Rahmonim.

Tug’dig’im kundan aylading ulfat,
O’lguncha ayilma, ey jonim.

Menga ilm-u adab san o’rgatding,
Chin adib, muallim, shonim.

Millatning ruhini ko’targuchisan,
Ey muqaddas karamli sultonim.

Umumiy milliy tilni saqlamak ila barobar xususiy og’iz orasidagi tilni ham saqlamak lozimdur. Chunki so’z insonning daraja va kamolini, ilm va fazlini o’lchab ko’rsatadurgan tarozusidur. Aql sohiblari kishining dilidagi fikr va niyatini, ilm va quvvatini, qadr va qiymatini so’zlagan so’zidan bilurlar. «Quruq so’z quloqg’a yoqmas» – demishlar.

Agar so’z aql va hikmatga muvofiq bo’lub, o’ziga yoki eshituvchiga bir foyda chiqadurgan bo’lmasa, asalarilari orasida g’ung’ullab yurgan qovoqari kabi quruq g’o’ng’ullamoq faqat bosh og’rig’idan boshqa bir narsa emasdur . Boshimizga keladurgan qattig’ kulfatlarning ko’pi yumshoq tilimizdan keladur. Shuning uchun: «Ko’p o’yla, oz so’yla», – demishlar.

Tillarning eng yaxshisi so’zga usta til, so’zlarning eng yaxshisi bilub, oxirini o’ylab so’ylangan so’zdur.

Go’zallik yuzda ermas, ey birodar,
So’zi shirin kishi har kimga yoqar.

So’zing oz bo’lsinu ma’noli bo’lsun,
Eshitkanlar qulog’i durga to’lsun.

So’zing bo’lsa kumush, jim turmak oltin,
Misi chiqg’ay so’zing ko’p bo’lsa bir kun.

Ko’paygan so’zni bo’lgay to’g’risi oz,
Shakarning ko’pidan ozi bo’lur soz.

(Abdulla Avloniy)

XIV asrning ikkinchi yarmisi va XV asrning birinchi yarmisida Movarounnahrda mo’g’ullar istilosining bo’ronlarini o’tkazib, iqtisodiy jihatdan tiklangan, Sharq bilan G’arb orasidagi muhim savdo yo’llariga sohib bo’lgan, tashqi istilolar orqasida katta boylik to’plangan yangi madaniy markaz zuhur etadi. Ilm va san’at o’sa boshlaydi. Arxitekturaning go’zal namunalari vujudga keladi, madrasalarda diniy darslardan boshqa — til, adabiyot, ilmi nujum kabi musbat ilmlar o’rgatiladi. Samarqand madrasalari o’zining darajasi va mudarrislari bilan musulmon sharqida ancha shuhrat qozonadi. Temuriylar davrida bir ko’p muhim tarixiy asarlar yoziladi. Ulug’bek rasadxonasi ham bu davrda Movarounnahrda fanniy fikrning darajasini ko’rsatajak bir namuna bo’la oladi. O’rta Osiyo turk-o’zbek tili o’laroq shakllangan, mukammallangan bizning klassik poeziyamizning gullashi ham shu davrga oiddir.

( Oybek)

Bizning juda boy, chiroyli tilimiz bor, bu tilda ifoda etib bo’lmaydigan fikr-tuyg’u, holat yo’q.

(Abdulla Qahhor)