21 октябр — Ўзбек тилига Давлат тили мақоми берилган кун
Шубҳасиз, ҳар бир миллатнинг қадр-қиммати, ҳурмат-эътибори ўз она тилига муносабатида ёрқин намоён бўлади Тил юрт, халқ ва миллатнинг шаъни, ғурури, орияту ҳамияти кўзгусидир.
ТАФАККУР ВА МАЪРИФАТ ХАЗИНАСИ
Мақсуд АСАДОВ
ЎзР ФА Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти
бўлим бошлиғи, филология фанлари доктори
Миллатни миллат ўлароқ кашф этиш, тарихи, маданияти, санъати ва адабиёти билан яқиндан танишиш, маънавий қадриятларини тўла-тўкис идрок этиш учун, энг аввало, унинг тилини мукаммал билиш керак. Чунки тил миллатнинг ўлмас руҳи, асл қиёфасини жонли тарзда акс эттирувчи бетакрор тимсол, ўзлиги ва яшовчанлигининг ҳаққоний ифодасидир. Шубҳасиз, ҳар бир миллатнинг қадр-қиммати, ҳурмат-эътибори ўз она тилига муносабатида ёрқин намоён бўлади Тил юрт, халқ ва миллатнинг шаъни, ғурури, орияту ҳамияти кўзгусидир.
Ўзбек тилининг маънавий илдизлари узоқ ўтмишга, аниқроғи, инсоният тамаддунининг илк даврларига бориб туташади. Буюк ўзбек мутафаккири ва шоири Алишер Навоий тилшуносликка бағишланган “Муҳокамат ул-луғатайн” асарида туркий тилнинг пайдо бўлиш тарихини Нуҳ пайғамбарнинг ўғли Ёфас номи билан боғлайди: “Ёфасники, таворих аҳли (тарихчилар. – М.А) Абут-турк битирлар”. Замонавий ўзбек шеъриятининг забардаст вакилларидан бири она тилига бағишланган шеърида уни “Абут-турк нафаси, Олтой чечаги” дея васф этгани бежиз эмасди, албатта. Қолаверса, туркий тилнинг гўзаллиги ва тотли ифодаси Ўрхун-Энасой битиктошларидаги ёзувларда ҳам намоён бўлади. XI асрда улуғ элшунос ва тилшунос Маҳмуд Кошғарий “Девони луғотит турк” асарида тилимизнинг жозибасини, таъсир қувватини халқ мақоллари, маталлар, қўшиқ ва адабий парчалар орқали очиб берган. Тарихдан маълумки, туркий тил, хусусан, ўзбек тили биринчи марта XII асрда элхонийлар давлатида расмий тил сифатида қадрланган. 1485 йилда Ҳусайн Бойқаро салтанатида расман давлат тили ўлароқ муомалада бўлган. Тарих чархпалаги асрлар оша айланиб, 1989 йил 21 октябрда ўзбек тилига давлат тили мақоми берилди. Бу Ҳақ ва Адолат тантанаси, ҳурлик ва эркинликнинг ибтидоси эди.
Тил – аждодлар ёди, ота-боболар ўгити, оналар алласи. Тил тафаккур калити, ҳикмат хазинаси, ижод ва илҳом булоғи, маърифату ирфон манбаидир. Тарихнинг оғир синовларидан омон келган метин иродали она халқимиз бу ҳақиқатларни билади, теран англайди ва мушоҳада қилади. Шундай экан, Янги Ўзбекистоннинг замонавий демократик қиёфаси ҳам миллий-маданий қадриятлар билан мукаммал ва барқарор бўлмоғи муқаррар. Она тилимизга ҳурмат ва садоқат ҳисси эса ана шу қадриятларнинг энг гўзал намунасидир. Зеро Исҳоқхон Ибрат таъкидлаганидек, “ўз тилига садоқат – ватаний иш”, улуғ масълият ва бурчдир. Шу маънода, Янги Ўзбекистонда ўзбек тилига эътибор ва ҳурмат ҳар қачонгидан кўра бир неча поғона юксалди, десак сира хато бўлмайди. Ҳурматли президентимиз Ш.М.Мирзиёев таъбири билан айтганда, “ўзбек тилининг халқимиз ижтимоий ҳаётидаги ўрни ва аҳамияти ошиб бормоқда, бу борада миллий ҳамда халқаро даражада кўплаб чора-тадбирлар амалга оширилмоқда”. Дарҳақиқат, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 21 октябрдаги ПФ-5850-сон “Ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавқеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисидаги” фармони, мазкур фармоннинг ижросини таъминлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузурида “Маънавият ва давлат тилини ривожлантириш департаменти” ташкил этилгани, 21 октябрнинг Ўзбек тили байрами куни деб эълон қилингани юқоридаги фикрларнинг яққол исботидир. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 20 октябрдаги ПФ-6084-сон “Мамлакатимизда ўзбек тилини янада ривожлантириш ва тил сиёсатини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги фармони ўзбек тилининг давлат тили сифатидги мавқеини янада мустаҳкамлади. Мазкур фармонга мувофиқ 2020 – 2030 йилларда ўзбек тилини ривожлантириш ва тил сиёсатини такомиллаштириш концепцияси тасдиқланиб, унда давлат тилини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари аниқ қилиб белгилаб берилди. Айни пайтда давлат тилининг софлигини сақлаш, таълим даргоҳларида она тилининг ўқитилиш сифатини юксалтириш ва ўзбек тилининг ички имкониятларини юзага чиқарувчи луғатлар яратиш борасида ҳам бир қатор чора-тадбирлар амалга оширилмоқда.
Дарҳақиқат, жамият – ислоҳотлар ташаббускори. Ҳурматли Президентимиз таъкидлаганларидек, “Янги Ўзбекистон орзуси, бугунги кунларимизга нисбатан айтганда, ҳозирги даврнинг тақозоси, унинг асл қиёфасини, ҳаракатлантирувчи кучлари ва омилларини белгилайдиган ғоявий-маънавий асос, халқимизга хос яратувчанлик шижоати ва кенг кўламли ислоҳотларимизнинг яққол ифодасидир”. Бу ислоҳотлар ўзбек тилининг обрў-эътибори, ижтимоий-маданий турмушдаги ўзига хос ўрнини тиклаш, мустаҳкамлаш ва янада юксалтириш учун муҳим аҳамият касб этмоқда. Янги Ўзбекистонда ўзбек тилининг маънавий қадр-қимматини улуғлаш борасида амалга оширилган ишларнинг умумий чизгиларини қуйидагича кўрсатиш мумкин:
– ўзбек тилининг мавқеи давлат ва ҳукумат даражасидаги фармонлар билан белгиланиб, янада мустаҳкамланди;
– ўзбек тилини ривожлантиришнинг муҳим тамойиллари ишлаб чиқилиб, босқичма-босқич амалий ҳаётга татбиқ этилмоқда;
– ҳар йили 21 октябрь – Ўзбек тили байрами куни сифатида кенг нишонланмоқдаки, бу ёш авлодни улуғ аждодларимиз руҳига ҳурмат, ватанга садоқат, эртанги кунга ишонч руҳида тарбиялаш, халқимиз қалбида фахр-ифтихор туйғуларини янада жонлантиришда алоҳида аҳамият касб этмоқда;
– “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”, “Ўзбек тилининг синонимлар луғати”, “Ўзбек тилининг имло луғати”, “Навоий тили луғати” ва бошқа ўзбек тили ички имкониятларини юзага чиқарувчи луғатлар яратилди ва бу борадаги ишлар жадал давом этмоқда;
– ўзбек тили илмий тил, интернет тили сифатида ҳам ўз мавқеини мустаҳкамлаб бормоқда.
Тўғри, она тилимизга бўлган муносабатимиз, жумладан, таълим даргоҳларида унинг ўқитилишини янада чуқурлаштириш, айниқса, имло саводхонлиги, нутқ маданияти, ўзбек тилининг софлиги масаласида ҳал қилиниши лозим бўлган қатор муаммолар мавжудки, булардан сира кўз юмиб бўлмайди. Шунингдек, ёшлар орасида чет тилларни ўрганишга бўлган иштиёқ, саъй-ҳаракатлар ҳар қачонгидан-да устунлик қилаётган бугунги шиддатли замонда она тилимизнинг шаънини ҳимоя қилиш, номини “пок сақлаш”, қадрини улуғлаш ҳам муқаддас бурчимиздир. Шу маънода, Янги Ўзбекистонда ўзбек тилининг ижтимоий турмушнинг турли жабҳаларидаги мавқеини мустаҳкамлаш борасида залворли қадамлар қўйилдики, бу яқин келажакда ўз натижасини беришига ишончимиз комил.
21 OKTYaBR — O’ZBEK TILIGA DAVLAT TILI MAQOMI BERILGAN KUN
Shubhasiz, har bir millatning qadr-qimmati, hurmat-e’tibori o’z ona tiliga munosabatida yorqin namoyon bo’ladi Til yurt, xalq va millatning sha’ni, g’ururi, oriyatu hamiyati ko’zgusidir.
TAFAKKUR VA MAЪRIFAT XAZINASI
Maqsud ASADOV
O’zR FA O’zbek tili, adabiyoti va folьklori instituti
bo’lim boshlig’i, filologiya fanlari doktori
Millatni millat o’laroq kashf etish, tarixi, madaniyati, san’ati va adabiyoti bilan yaqindan tanishish, ma’naviy qadriyatlarini to’la-to’kis idrok etish uchun, eng avvalo, uning tilini mukammal bilish kerak. Chunki til millatning o’lmas ruhi, asl qiyofasini jonli tarzda aks ettiruvchi betakror timsol, o’zligi va yashovchanligining haqqoniy ifodasidir. Shubhasiz, har bir millatning qadr-qimmati, hurmat-e’tibori o’z ona tiliga munosabatida yorqin namoyon bo’ladi Til yurt, xalq va millatning sha’ni, g’ururi, oriyatu hamiyati ko’zgusidir.
O’zbek tilining ma’naviy ildizlari uzoq o’tmishga, aniqrog’i, insoniyat tamaddunining ilk davrlariga borib tutashadi. Buyuk o’zbek mutafakkiri va shoiri Alisher Navoiy tilshunoslikka bag’ishlangan “Muhokamat ul-lug’atayn” asarida turkiy tilning paydo bo’lish tarixini Nuh payg’ambarning o’g’li Yofas nomi bilan bog’laydi: “Yofasniki, tavorix ahli (tarixchilar. – M.A) Abut-turk bitirlar”. Zamonaviy o’zbek she’riyatining zabardast vakillaridan biri ona tiliga bag’ishlangan she’rida uni “Abut-turk nafasi, Oltoy chechagi” deya vasf etgani bejiz emasdi, albatta. Qolaversa, turkiy tilning go’zalligi va totli ifodasi O’rxun-Enasoy bitiktoshlaridagi yozuvlarda ham namoyon bo’ladi. XI asrda ulug’ elshunos va tilshunos Mahmud Koshg’ariy “Devoni lug’otit turk” asarida tilimizning jozibasini, ta’sir quvvatini xalq maqollari, matallar, qo’shiq va adabiy parchalar orqali ochib bergan. Tarixdan ma’lumki, turkiy til, xususan, o’zbek tili birinchi marta XII asrda elxoniylar davlatida rasmiy til sifatida qadrlangan. 1485 yilda Husayn Boyqaro saltanatida rasman davlat tili o’laroq muomalada bo’lgan. Tarix charxpalagi asrlar osha aylanib, 1989 yil 21 oktyabrda o’zbek tiliga davlat tili maqomi berildi. Bu Haq va Adolat tantanasi, hurlik va erkinlikning ibtidosi edi.
Til – ajdodlar yodi, ota-bobolar o’giti, onalar allasi. Til tafakkur kaliti, hikmat xazinasi, ijod va ilhom bulog’i, ma’rifatu irfon manbaidir. Tarixning og’ir sinovlaridan omon kelgan metin irodali ona xalqimiz bu haqiqatlarni biladi, teran anglaydi va mushohada qiladi. Shunday ekan, Yangi O’zbekistonning zamonaviy demokratik qiyofasi ham milliy-madaniy qadriyatlar bilan mukammal va barqaror bo’lmog’i muqarrar. Ona tilimizga hurmat va sadoqat hissi esa ana shu qadriyatlarning eng go’zal namunasidir. Zero Ishoqxon Ibrat ta’kidlaganidek, “o’z tiliga sadoqat – vataniy ish”, ulug’ mas’liyat va burchdir. Shu ma’noda, Yangi O’zbekistonda o’zbek tiliga e’tibor va hurmat har qachongidan ko’ra bir necha pog’ona yuksaldi, desak sira xato bo’lmaydi. Hurmatli prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev ta’biri bilan aytganda, “o’zbek tilining xalqimiz ijtimoiy hayotidagi o’rni va ahamiyati oshib bormoqda, bu borada milliy hamda xalqaro darajada ko’plab chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda”. Darhaqiqat, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 21 oktyabrdagi PF-5850-son “O’zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari to’g’risidagi” farmoni, mazkur farmonning ijrosini ta’minlash maqsadida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida “Ma’naviyat va davlat tilini rivojlantirish departamenti” tashkil etilgani, 21 oktyabrning O’zbek tili bayrami kuni deb e’lon qilingani yuqoridagi fikrlarning yaqqol isbotidir. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 20 oktyabrdagi PF-6084-son “Mamlakatimizda o’zbek tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi farmoni o’zbek tilining davlat tili sifatidgi mavqeini yanada mustahkamladi. Mazkur farmonga muvofiq 2020 – 2030 yillarda o’zbek tilini rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish kontseptsiyasi tasdiqlanib, unda davlat tilini rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari aniq qilib belgilab berildi. Ayni paytda davlat tilining sofligini saqlash, ta’lim dargohlarida ona tilining o’qitilish sifatini yuksaltirish va o’zbek tilining ichki imkoniyatlarini yuzaga chiqaruvchi lug’atlar yaratish borasida ham bir qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Darhaqiqat, jamiyat – islohotlar tashabbuskori. Hurmatli Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, “Yangi O’zbekiston orzusi, bugungi kunlarimizga nisbatan aytganda, hozirgi davrning taqozosi, uning asl qiyofasini, harakatlantiruvchi kuchlari va omillarini belgilaydigan g’oyaviy-ma’naviy asos, xalqimizga xos yaratuvchanlik shijoati va keng ko’lamli islohotlarimizning yaqqol ifodasidir”. Bu islohotlar o’zbek tilining obro’-e’tibori, ijtimoiy-madaniy turmushdagi o’ziga xos o’rnini tiklash, mustahkamlash va yanada yuksaltirish uchun muhim ahamiyat kasb etmoqda. Yangi O’zbekistonda o’zbek tilining ma’naviy qadr-qimmatini ulug’lash borasida amalga oshirilgan ishlarning umumiy chizgilarini quyidagicha ko’rsatish mumkin:
– o’zbek tilining mavqei davlat va hukumat darajasidagi farmonlar bilan belgilanib, yanada mustahkamlandi;
– o’zbek tilini rivojlantirishning muhim tamoyillari ishlab chiqilib, bosqichma-bosqich amaliy hayotga tatbiq etilmoqda;
– har yili 21 oktyabrь – O’zbek tili bayrami kuni sifatida keng nishonlanmoqdaki, bu yosh avlodni ulug’ ajdodlarimiz ruhiga hurmat, vatanga sadoqat, ertangi kunga ishonch ruhida tarbiyalash, xalqimiz qalbida faxr-iftixor tuyg’ularini yanada jonlantirishda alohida ahamiyat kasb etmoqda;
– “O’zbek tilining izohli lug’ati”, “O’zbek tilining sinonimlar lug’ati”, “O’zbek tilining imlo lug’ati”, “Navoiy tili lug’ati” va boshqa o’zbek tili ichki imkoniyatlarini yuzaga chiqaruvchi lug’atlar yaratildi va bu boradagi ishlar jadal davom etmoqda;
– o’zbek tili ilmiy til, internet tili sifatida ham o’z mavqeini mustahkamlab bormoqda.
To’g’ri, ona tilimizga bo’lgan munosabatimiz, jumladan, ta’lim dargohlarida uning o’qitilishini yanada chuqurlashtirish, ayniqsa, imlo savodxonligi, nutq madaniyati, o’zbek tilining sofligi masalasida hal qilinishi lozim bo’lgan qator muammolar mavjudki, bulardan sira ko’z yumib bo’lmaydi. Shuningdek, yoshlar orasida chet tillarni o’rganishga bo’lgan ishtiyoq, sa’y-harakatlar har qachongidan-da ustunlik qilayotgan bugungi shiddatli zamonda ona tilimizning sha’nini himoya qilish, nomini “pok saqlash”, qadrini ulug’lash ham muqaddas burchimizdir. Shu ma’noda, Yangi O’zbekistonda o’zbek tilining ijtimoiy turmushning turli jabhalaridagi mavqeini mustahkamlash borasida zalvorli qadamlar qo’yildiki, bu yaqin kelajakda o’z natijasini berishiga ishonchimiz komil.
