Булбул нега сайрайди? Бизга, булбул одамлар учун сайрайди, деб ўргатишган. Йўқ, булбул ўзи учун сайрайди. Сайрамаса, ўлади. Менимча, адабиёт ҳам шундай.
ШУКУР ХОЛМИРЗАЕВ:
ИЛГАРИДАН ҲАМ ВАТАН БОР ЭКАН…
Ўзбекистон халқ ёзувчиси Шукур Холмирзаев ҳаёт бўлганида шу йил баҳорда халқимиз 85 ёшини нишонлар эди. Йигирма йил бўлибди, адибнинг дунёдан ўтганига. Лекин ҳамон катта-кичик давраларда, адабий гурунгларда унинг шарафли номи кўп эсланади, жаҳон адабиётининг энг нодир намуналарига тенг асарлари фахр билан тилга олинади.
Муболағасиз айтиш мумкинки, Ватанни севиш, юртга фидо бўлиш ва жаннатмонанд ўлкамиз, унинг бой табиати, оқибатли одамлари ҳаётини санъат даражасида ёрита олган саноқли ёзувчилардан бири эди.
Ватан, миллат, озодлик деганда қалби оғрийдиган инсон эди у. Тўғри, ҳаммамиз Ватанни севамиз. Лекин Ўзбекистонни, Туркистонни унингдек ёниб севган, унингдек ёниб куйлай олган қаламкаш кўп эмас адабиётимизда.
Мен адабиётни қисматим деб аллақачон айтиб қўйганман. Буни ўзим биламан, Оллоҳ билади. Қисматим демаганимда, мен бу ерларда – ёзувчилар дала ҳовлисида макон тутмай, хотин, бола-чақамнинг ёнида юрардим. Тузуккина рўзнома ёки журналга муҳаррирлик қилиш ҳам қўлимдан келади… Шахсан мен бу йўлга кирдимми… йўқ, орқага қайтиб бўлмайди. Бошқача ҳаёт кечира олмайман. Лекин бир нарсага афсус қиламан. Бу йўлдан кетган одам, бу руҳда тарбияланган одам рўзғордан қийналар экан. Мен рисоладагидек эр бўлолмадим деб ҳисоблайман ўзимни. Яхши, меҳрибон ота бўлолмадим. Ҳаётимнинг кўп дамларини адабиётга сарфладим. Бундан афсусланмайман.
Ишонасизми, баъзан ҳикояни ёзиб бўлганимдан кейин уни бировга кўрсатмай, редакцияларга ҳам бермай юраман. Яхши кўрган куйингни хиргойи қилгандек, ўзимча ўқиб, ўзимча завқланиб юраман. Кейин… ҳаёт шундайки, тирикчилик ўтиши керак: жиғилдон ташвиши бор, бирор редакцияга элтаман.
Мен матбаа соҳасида Иброҳим Раҳимдек бағрикенг, қўрқмас ва тадбиркор раҳбарни кўрганим йўқ! У киши миллий қадриятларимиз ҳақида ҳар қандай қалтис материалларнинг ҳам чоп этилишига бош бўлар, “Ўзим жавоб бераман. Сизлар топинглар!” дер, биз ходимлар жон-жаҳдимиз билан ишлар эдик. Тасаввур этинг, 1967-68-йиллар “Темур тузуклари”ни босиш учун қанақа юрак керак… Айтадиларки, “халқ қандоқ бўлса, раҳбар ҳам шундоқ бўлади”, деб. Йўқ, кўпинча раҳбар қандоқ бўлса, халқ ҳам шундоқ бўлиб кетар экан.
Ҳақиқий адабий тилимиз – Чўлпоннинг тили. Менга бу гапни Шукур Бурҳон айтган. “Шукуржон, 30-йиллари биз адабий тилни норма қилдик. Чўлпондан ўргандик. У бизга адабий эмакдош эди. Режиссёримиз Маннон Уйғур эди. Шунда адабий тил шаклланган эди. Кейин шўронинг таъсирига ўтиб, русча гаплашадиган, шевада гапирадиган бўлдик… Ўзбек тили бузиляпти, бузиляпти”, деб Шукур Бурҳон армон билан ўтиб кетди.
Мен иккинчи курсдаёқ шеър ёзишни ташлаб кетганман. Бунга Абдуллажон сабаб бўлган. Мен ўшанда Абдуллажондан ўтказиб шеър ёзолмаслигимни англаб етган эдим… Умуман, шеърни яхши кўраман. Қулоғим тинч, кўнглим тинч бўлган пайтларда шеър ўқийман. Шеърнинг садағаси кетай, бунда гап кўп…
Булбул нега сайрайди? Бизга, булбул одамлар учун сайрайди, деб ўргатишган. Йўқ, булбул ўзи учун сайрайди. Сайрамаса, ўлади. Менимча, адабиёт ҳам шундай. Бу бир табиий туйғу. Ибтидоий одам бировни тарбия қилай деб суратлар чизгани йўқ. У табиатга тақлид қилган. Дарвоқе, Арасту ҳам шундай фикр билдирган. Шу нуқтаи назардан олиб қараганда адабиёт ҳам бир эҳтиёж. Тинглаш ҳам, завқланиш ҳам инсон табиатидан келиб чиқадиган эҳтиёж. Шу боис мен адабиётни ҳам эҳтиёж санъати деб биламан.
“Сўнгги бекат” романим чиққан эди. Шунда Ватан ўзи нима, деб ўйлар эдим. Менинг энг яқин дўстим бор эди, археолог Менгзиё Сафаров деган. Биз қабристонларда юрардик. Қадим вайроналарда, Афросиёбда, Далварзинтепаларда юрардик. Биз Толстовнинг, Массоннинг, Пугаченкованинг, Бартольднинг асарларини ҳижжалаб ўқир эдик. Ўшанда 26 ёшларда эдим. Кимман мен? Шу араблар босқинидан олдин ҳам менинг Ватаним бўлганми ё кейин бўлдими, деган бир ғашлик бор эди. Йўқ, биз илгаридан ҳам халқ эканмиз. Илгаридан ҳам Ватан бор экан…
Инсоннинг яшаш қонунлари оддий ҳайвонларнинг яшаш тарзидан унча фарқ қилмайди. Ҳайвонларнинг руҳиятини қанча кўп ўргансангиз, инсонни шунча кашф этаркансиз. Нафақат одамни, балки ўзингизни кашф қила бошларкансиз… Аввал одамни ўрганишдан қўрққан пайтларим бўлган. Чунки мен қаҳрамоним нима ўйлаётганини билиб турардим. Аммо адабиётда кўрмаганман-да. Кўрсатилган йўллар мени қаноатлантирмаган. Шунинг учун қўрққанимдан асарни кўпроқ диалогларга қурардим. Орадан йиллар ўтиб, инсонни ўрганиб олганимдан кейин қўрқмайдиган бўлдим. Бу – жуда муҳим нарса.
Ўйлаб қарасам, болалар ўйинида гап кўп экан. Биз ўша ўйинларда фақат жисмоний эмас, балки маънавий жиҳатдан ҳам чиниқар эканмиз… Биздаги, шахсан ўзимдаги айрим фазилатлар заминини ҳам ўша ўйинлардан кўраман. Ахир, ўйинда ғирромлик қилган айрим дўстларимизнинг кейинчалик, катта бўлгандан кейин ҳам ҳаётда ғирромлик қилганига гувоҳмиз. Ёхуд бунинг аксича.
Очиқроқ айтсам, биз яхши, ҳалол акс эттирмадик. Чунки ўша носоғлом муҳитда анавини ёзиш мумкин-у, буни ёзиш мумкин эмас деган нуқтаи назар тепангда бамисли ойболтадек осилиб турар, шунинг учун бизда аксар ёзувчилар рост гапни ёзмас эди. Ажабо, бу ердаям бир қонуният бор-а: маънавий муҳитимизда ёлғон кўп бўлганидан адабиётда ҳам ёлғон кўп эди, дейиш мумкинми? Бироқ яна юқоридаги фикрга қайтасан киши: ахир, адабиётнинг вазифаси, демак, ўша ёлғонни ҳам акс эттиришдан иборатмасмиди?
Мана, бахтимиз бор экан: замон айланиб, рост гапни – борини айтиш имконияти очилди. Бу – ёзувчи учун бахт! Ахир, ёзувчига нима керак? Ана шу эркинлик-да! Ёзувчининг вазифаси нима? Ҳақиқатни айтиш-да! Шунинг учун бўлса керак, дунё адиблари ўртасида тарқалган қадим бир гап бор: ёзувчининг худоси ҳақиқат эмиш.
Мен “Қутлуғ қон”ни ҳали ҳам ҳузур қилиб ўқийман. Мана, Мирзакаримбой ҳақидаги ўйларимдан бир шингил: “Бой бўлишнинг ўзи бўлмас экан. Ахир, у одам нақадар тадбиркорлик билан бой бўлди! Хотинининг тақинчоқларигача чиқариб сотди, ер олди. Ўғли Ҳакимбойваччага зўр маслаҳат берди-я, Фарғонада пахта заводи очиш тўғрисида? Ўзимизда заводлар бўлиши лозимлиги ҳақида бойларимиз ўшандаёқ ўйлаган экан-да?! Унинг Йўлчибойга насиҳатлари… Хўп, ана, Мирзакаримбойнинг ўн олти яшар Гулнорни хотинликка олишини “ёмон” дейлик. Лекин бу ҳолни ҳам тушуниш мумкин: нима қипти ёш хотин олган бўлса?”
Ҳақиқий ёзувчи мен одамни тарбия қиляпман, демайди. Уни мўлжалламайди. Бу – ўртача ёзувчиларнинг иши.
Пушкиннинг машҳур гапини эсланг-а: “Я плачу над вымыслом!” Ўзи тўқиган – бадиий тўқимани салмоқлаб кўриб… йиғлар экан! Ғалати ҳол, а? Аммо ёзувчи учун бу табиий ҳолдир. Ана шунинг учун ҳам азизимиз Абдулла Қодирий Кумуш ўлганида сим-сим йиғлаган… Французнинг буюги Флобер Бовари хоним ўлган чоғда ўзидан кетиб қолган… Асар яралиши жараёнида битта нуқтага жиддий эътибор берилишини истайман: қаҳрамоннинг кўнглидан изма-из, босқичма-босқич ва узвий мунтазамликда кечадиган ҳамда (демак) қаёққадир кўтарилиб ёхуд пастлаб борадиган ҳис-туйғулари ва ана шулар таъсирида пайдо бўладиган (маънилими, бемаъними – фарқи йўқ) фикр-мулоҳазаларнинг табиий чиқишига… ҳушёр бўлишни истайман: бу иш шу қадар нозик ва мураккаб жараёнки, ҳар қандай олий математик ҳисоб-китоб ҳам ҳеч нарсадир!
Замон қаҳрамони ҳақида ёзадиган ёзувчининг ўзи тўғри, тўлиқ бўлиши керак. Ҳемингуэйнинг бир гапи бор: яхши одамдан яхши ёзувчи чиқади. Демак, ёмон одамдан ҳеч қачон яхши ёзувчи чиқмайди… Ким ўзгани ўзичалик тасаввур этади?! У ўзини, ўзлигини асарда акс эттиради. Ўзи, ўзлиги чатоқ бўлгандан кейин ижобий қаҳрамон қаердан пайдо бўлсин?!
Адабиёт миллий кўтарилишлар, жамиятнинг ўсиш даврларида, чўкиш даврларида тараққий этар экан. Куни кеча – мустақиллик арафасида бизнинг шоирларимиз бир даҳодай, йўлбошчидай чиқишди. Шеърдан ҳузур олдик. Шеър бизни бошқарди.
Вақти келганда, ижодкорни бир оғиз илиқ сўз билан сийлаб қўйиш ҳам унинг ҳаётини ўзгартириб юбориши мумкин экан. Бироқ пишмаган мевани уриб туширадиган “мерган”дек мукофотга интилиш, ҳай-ҳай, уят! Тамагирликдан бошқа нарса эмас! Ҳолбуки, бундай “мерган”ларнинг сони… э, жуда кўп! Битта яхшигина шоирнинг Оқилжон Ҳусановга “Во, акажон-э, жуда қийналиб кетдим-э шу мукофот учун!” деганини эшитганман. Шоира комсомол мукофотини олган эди. Бунинг учун ўзининг вилоятига қатнаб, анча талабномалар биттирган экан. Каттакон бир адибимизнинг бу йўриғда айтган гапи ҳам эсимда: “Агар шу йил ҳам давлат мукофотини бермаса, Яшиннинг эшиги оғзида ётиб оламан!” Э, шу йўл билан мукофот олгандан кўра “четда турган яхши”-да! Ғурурингни поймол этмайсан. Қолаверса, бу ўткинчи дунёда адиб дегани Шахс бўлиб ҳам қолиши керак-ку!
“Тошкент” меҳмонхонасида ўтирганимизда Чингиз Айтматов келиб қолди. Биз кўпчилик эдик, раҳматли Ботир Зокиров ҳам ҳаёт эди. “Сизлар жуда ширин гаплашасизлар. Кто здесь прозаик?” деди у. Бир-иккимиз айтдик. Шунда “Сизлар жиндек совуққон бўлиб ёзинглар. Жуда гажак қилиб юборманглар”, деди. Мен ёмон таъсирланганман. Кейин ўқидим, дунё адабиётида шунақа ёзадиган ёзувчиларни “шафқатсиз ёзувчи”, улар насрини эса “яланғоч проза” дейишади. Қандай қилиб айрим миллатларнинг ёзувчилари шу даражага етар экан, деб ўйладим.
Бизда кўпинча адабиётшунослар бирор бир адибнинг маънавий мулки – ижоди ҳақида фикр юритганда ва уни у ёки бу тарафдан ёндашиб таҳлил этганда, ўша адибнинг шахсига – у ҳам конкрет бир одам, шахс, пироварди, характер эканига; унинг ана шу характери, индивидуал хусусиятлари ҳам асарларига, тасвир усулларига бевосита ўтиши, қолаверса, “услуб – ёзувчи” деган эски ақидага амал қилмайроқ кетишларини сезамиз. Ҳолбуки, бу масала – ижодиётда туб масалалардан биридир.
Адабиётда бир гап бор: ёзувчи ЁЗИШни ёзиш жараёнида ўрганади. Адабий жамоатчилик фикри унга қўшимча куч бағишлайди.
Бир куни Абулқосим мадрасасининг бир ҳужрасида (Абдулла Қодирий ҳужрасига қўшни) режиссёр Баҳодир Йўлдошев, шоир Усмон Азимов ва тағин бир-икки улфатлар билан ўтиргандик. Баҳодир сўраб қолди:
– Шукур ака, ўзи, босмачиларнинг ғояси бўлганми?
– О, бўлганда қандоқ! – деб маъруза ўқий кетдим. Кейин у:
– Нега “Қилкўприк” романингизда шу нарсаларни очиқ ёзмагансиз, – деб сўради.
– Қўрққанман, – дедим.
– Қўрқманг! – деб хитоб қилди у бирдан. – Менга босмачиларнинг аслида ким бўлгани ҳақида битта пьеса ёзиб беринг! Мен қўяман… Усмон, айтинг бу кишига!
– Ака, ёзинг, – деди Усмон. – Дунё ўтди-ку… Ёзинг, биз ёнингизда турамиз.
Бу суҳбат кечганда, “қайта қуриш” деган сўзнинг ўзи йўқ эди.
Энам ўлган кун. Тобутни опчиқиб кетишяпти. Орқамдан бир келинчак бақириб: “Холажон, опамни сўраб қўйинг” деди… Бундан икки-уч йил олдин Юнусободдан беш хонали уй берилган эди. Ўша ерда битта ўзим қишладим. Ётибман. Хонам деразасининг бир кўзи учган эди. Бир маҳал уйғониб кетдим. Хона совиб кетган. Оёғимни дивандан тушириб, эшикка қарадим. Қарасам, Менгзиё турибди! Сафаров… Баданларимни, у ёқ-бу ёғимни чимчилаб, ўйиб-ўйиб олдим. Йўқ… Қарадим, турибди Менгзиё! “Менгзиё, кепсиз-а? – дедим. – Умарбеков яқинда кетган эди, шуни сўраб қўйинг”. У турибди. “Менгзиё, Умарбековни кўрдингизми?” дедим. У ғойиб бўлди. Менга таъсир қилди шу нарсалар. Оллоҳга шукр, “Динозавр” романимни ёздим; худо умр берса, яна баъзи нарсаларни қоралаш ниятим бор. Лекин ўзим яхши кўрган одамлар ҳақида – Менгзиё, Умарбеков, Шуҳрат ака, Одил ака, Абдуллажон бор, Усмон ҳақида ёздим… Бу – одамнинг кетаётган пайтидаги васияти эмас, аммо шунга яқин бир нарсалар бўлади. Кимни, қандай фазилатларни яхши кўрасан… Ўшани ёзиш эҳтиёжи ўлимлар туфайли кўнглимга тушди.
Бир асаримни Москвада таржима қилмоқчи бўлишди. Сўзма-сўз таржимасини юбордим. “Молодая гвардия” нашриётидан Шевелёв деган ношир Темур Пўлатов билан келди… Зоҳир Аълам деган ёзувчи укамиз бор, шу билан Хоразмга бордик. У ерда Омон Матчоннинг отасининг худойиси бўлаётган экан, шунга кириб ўтдик. Ҳаво совуқ эди, эшик олдида ёшуллилар чиройли-чиройли чопон кийиб туришган экан. Шевелёв шундан олиб бер, деди. Суриштирсам, икки минг сўм тураркан, ўша пайтда тўрт мингга машина берарди, менда бунча пул йўқ, дедим. Хафа бўлди, гаплашмай қўйди. Эртасига меҳмонхонада Темур менга бир рўйхат тутқазди. Қарасам ёнғоқ, майиз, писта ва ҳоказо ноз-неъмат, ҳаммаси ўн килодан ёзилган. Мен ҳайрон қолдим. Бу нимаси, дедим. Ҳамма шунақа қилади, деди Темур. Биров туркман гилам, биров пўстин – ким асарини таржима қилдирса чекига тушаркан. Мен қилмайман буни, бор, кетавер, дедим. Шундан кейин асарларим таржимасига қизиқмадим.
Шундай булбуллар бор, ёнида ҳар хил қушлар (масалан, ҳакка) бўлса, бузилади ҳар хил қушларнинг овозини эшитиб. Канарейкани одамлар тарбия қилаётганида энг яхши канарейкалар билан бирга боқади. Шулардан ўрганар экан чиройли овоз чиқаришни. Буям ўрганиш-да! Ёзувчилик маҳоратини ошириш учун бошқа ёзувчиларни ўқиймиз. У араб бўладими, негр бўладими – шулардан ўрганамиз.
Биз ўша сунъий бир вакуумда, изоляцияда яшаган давримизда чет эл ёзувчиларига қаттиқ берилган эдик. У Тагорми, Бальзакми, Жек Лондонми, Стендалми – нима бўлса ҳам ўқир эдик. Ва: “Э, адабиёт бундай бўлар экан-да”, дер эдик. Ўзимизнинг адабиёт эса қониқтирмас эди… Ғарб таъсирига тушиб ғарбчи бўлган пайтларимиз ҳам бўлди. Тасаввур қилинг: бир корхонада, бошлиқ қўл остида меҳнат қиладиган ёзувчини. Энди унинг асари нима бўлади? Қаҳрамонлари-чи? Мен аминманки, унинг ижобий қаҳрамони ҳам худди ўзи каби қарам бўлади! Демоқчиманки, ёзувчи ҳам ўзини тарбиялаши керак… ҳар қандай шахс, албатта ўзлигига қайтади. Ва, шу маънода, бугунги ғарбчилар ҳам бир кун келиб Шарққа қайтиши табиий!
Юртга борар бўлсам, машинам бор вақтида-да, ўшанда Чак-чак довони устига чиқиб ўтирар эдим. Бойчечак очилган бўладими, ё хазон фасли… Ё тавба! Ҳатто ўша ердан қайтгим ҳам келар эди. Ё тавба! Шу қандайдир дақиқалар учун мен бир йил тайёрландим. Ва мана, келдим. Ўтирибман. Шу, ўша – менинг энг бахтиёр онларим…
Муҳаммад Ҳодий деган бир озар шоири ўтган. Унинг “Алвоҳу интибоҳ” асари бор. Рауф Парфи таржима қилган. Жуда оғи-ир поэма у. Лекин биз уни таржимасиз ўқидик. Ўшанда адашмасам мана шундай байт бор: “Муҳаббатлар муваққатдир, / Фақат ғамлар ҳақиқатдур”. Ёки кечаги кунимиз ҳақида ёзилгандек туюладиган қуйидаги ғалати сатрларни учратдим: “Ватан обод шаклинда, Қуллар озод шаклинда”.
Биз моддият – бирламчи, руҳ – иккиламчи; материя – бирламчи, онг – иккиламчи, деб катта бўлган авлодмиз. Аммо-лекин жуда фозил, ориф одамлар ҳам айтишади: “Худо дегил-у, билганингдан қолма!” Мен демоқчиманки, одам ўз-ўзини тарбиялаш асосида яхшиликни топар экан, демак, ҳамма нарса ўзида – ботинида бўлиши керак.
Биласизми, ҳаммамизнинг вужудимизда, руҳиятимизда бир худбинлик бўлади. Инсониятда бор. Бу туғма бўлса керак, чунки бу худбинликни тузатиб бўлмайди. Инсон – ўлиб тирилганидек, бу нуқсон у билан бирга ўлиб, қайта яна тирилади. Кейинги авлодлар билан бирга.
Бизга етишмай келаётган нарсалардан энг муҳимлари – ижодда ҳалоллигу ҳаётда мардликдир.
Мен истайман, ҳамма рост гапирса. Мен истайман, нафсдан ўзини устун қўйсалар. Тамом, бошқа ниятим йўқ. Шунинг замирида маънавият ётибди.
Филология фанлари доктори Олим ТОШБОЕВ саралади.
Манба: “Tafakkur” журнали, 2022 йил 1-сон.
Bulbul nega sayraydi? Bizga, bulbul odamlar uchun sayraydi, deb o‘rgatishgan. Yo‘q, bulbul o‘zi uchun sayraydi. Sayramasa, o‘ladi. Menimcha, adabiyot ham shunday.
SHUKUR XOLMIRZAYEV:
ILGARIDAN HAM VATAN BOR EKAN…
O‘zbekiston xalq yozuvchisi Shukur Xolmirzayev hayot bo‘lganida shu yil bahorda xalqimiz 85 yoshini nishonlar edi. Yigirma yil bo‘libdi, adibning dunyodan o‘tganiga. Lekin hamon katta-kichik davralarda, adabiy gurunglarda uning sharafli nomi ko‘p eslanadi, jahon adabiyotining eng nodir namunalariga teng asarlari faxr bilan tilga olinadi.
Mubolag‘asiz aytish mumkinki, Vatanni sevish, yurtga fido bo‘lish va jannatmonand o‘lkamiz, uning boy tabiati, oqibatli odamlari hayotini san’at darajasida yorita olgan sanoqli yozuvchilardan biri edi.
Vatan, millat, ozodlik deganda qalbi og‘riydigan inson edi u. To‘g‘ri, hammamiz Vatanni sevamiz. Lekin O‘zbekistonni, Turkistonni uningdek yonib sevgan, uningdek yonib kuylay olgan qalamkash ko‘p emas adabiyotimizda.
Men adabiyotni qismatim deb allaqachon aytib qo‘yganman. Buni o‘zim bilaman, Olloh biladi. Qismatim demaganimda, men bu yerlarda – yozuvchilar dala hovlisida makon tutmay, xotin, bola-chaqamning yonida yurardim. Tuzukkina ro‘znoma yoki jurnalga muharrirlik qilish ham qo‘limdan keladi… Shaxsan men bu yo‘lga kirdimmi… yo‘q, orqaga qaytib bo‘lmaydi. Boshqacha hayot kechira olmayman. Lekin bir narsaga afsus qilaman. Bu yo‘ldan ketgan odam, bu ruhda tarbiyalangan odam ro‘zg‘ordan qiynalar ekan. Men risoladagidek er bo‘lolmadim deb hisoblayman o‘zimni. Yaxshi, mehribon ota bo‘lolmadim. Hayotimning ko‘p damlarini adabiyotga sarfladim. Bundan afsuslanmayman.
Ishonasizmi, ba’zan hikoyani yozib bo‘lganimdan keyin uni birovga ko‘rsatmay, redaksiyalarga ham bermay yuraman. Yaxshi ko‘rgan kuyingni xirgoyi qilgandek, o‘zimcha o‘qib, o‘zimcha zavqlanib yuraman. Keyin… hayot shundayki, tirikchilik o‘tishi kerak: jig‘ildon tashvishi bor, biror redaksiyaga eltaman.
***
Men matbaa sohasida Ibrohim Rahimdek bag‘rikeng, qo‘rqmas va tadbirkor rahbarni ko‘rganim yo‘q! U kishi milliy qadriyatlarimiz haqida har qanday qaltis materiallarning ham chop etilishiga bosh bo‘lar, “O‘zim javob beraman. Sizlar topinglar!” der, biz xodimlar jon-jahdimiz bilan ishlar edik. Tasavvur eting, 1967-68-yillar “Temur tuzuklari”ni bosish uchun qanaqa yurak kerak… Aytadilarki, “xalq qandoq bo‘lsa, rahbar ham shundoq bo‘ladi”, deb. Yo‘q, ko‘pincha rahbar qandoq bo‘lsa, xalq ham shundoq bo‘lib ketar ekan.
***
Haqiqiy adabiy tilimiz – Cho‘lponning tili. Menga bu gapni Shukur Burhon aytgan. “Shukurjon, 30-yillari biz adabiy tilni norma qildik. Cho‘lpondan o‘rgandik. U bizga adabiy emakdosh edi. Rejissyorimiz Mannon Uyg‘ur edi. Shunda adabiy til shakllangan edi. Keyin sho‘roning ta’siriga o‘tib, ruscha gaplashadigan, shevada gapiradigan bo‘ldik… O‘zbek tili buzilyapti, buzilyapti”, deb Shukur Burhon armon bilan o‘tib ketdi.
***
Men ikkinchi kursdayoq she’r yozishni tashlab ketganman. Bunga Abdullajon sabab bo‘lgan. Men o‘shanda Abdullajondan o‘tkazib she’r yozolmasligimni anglab yetgan edim… Umuman, she’rni yaxshi ko‘raman. Qulog‘im tinch, ko‘nglim tinch bo‘lgan paytlarda she’r o‘qiyman. She’rning sadag‘asi ketay, bunda gap ko‘p…
***
Bulbul nega sayraydi? Bizga, bulbul odamlar uchun sayraydi, deb o‘rgatishgan. Yo‘q, bulbul o‘zi uchun sayraydi. Sayramasa, o‘ladi. Menimcha, adabiyot ham shunday. Bu bir tabiiy tuyg‘u. Ibtidoiy odam birovni tarbiya qilay deb suratlar chizgani yo‘q. U tabiatga taqlid qilgan. Darvoqe, Arastu ham shunday fikr bildirgan. Shu nuqtayi nazardan olib qaraganda adabiyot ham bir ehtiyoj. Tinglash ham, zavqlanish ham inson tabiatidan kelib chiqadigan ehtiyoj. Shu bois men adabiyotni ham ehtiyoj san’ati deb bilaman.
***
“So‘nggi bekat” romanim chiqqan edi. Shunda Vatan o‘zi nima, deb o‘ylar edim. Mening eng yaqin do‘stim bor edi, arxeolog Mengziyo Safarov degan. Biz qabristonlarda yurardik. Qadim vayronalarda, Afrosiyobda, Dalvarzintepalarda yurardik. Biz Tolstovning, Massonning, Pugachenkovaning, Bartoldning asarlarini hijjalab o‘qir edik. O‘shanda 26 yoshlarda edim. Kimman men? Shu arablar bosqinidan oldin ham mening Vatanim bo‘lganmi yo keyin bo‘ldimi, degan bir g‘ashlik bor edi. Yo‘q, biz ilgaridan ham xalq ekanmiz. Ilgaridan ham Vatan bor ekan…
***
Insonning yashash qonunlari oddiy hayvonlarning yashash tarzidan uncha farq qilmaydi. Hayvonlarning ruhiyatini qancha ko‘p o‘rgansangiz, insonni shuncha kashf etarkansiz. Nafaqat odamni, balki o‘zingizni kashf qila boshlarkansiz… Avval odamni o‘rganishdan qo‘rqqan paytlarim bo‘lgan. Chunki men qahramonim nima o‘ylayotganini bilib turardim. Ammo adabiyotda ko‘rmaganman-da. Ko‘rsatilgan yo‘llar meni qanoatlantirmagan. Shuning uchun qo‘rqqanimdan asarni ko‘proq dialoglarga qurardim. Oradan yillar o‘tib, insonni o‘rganib olganimdan keyin qo‘rqmaydigan bo‘ldim. Bu – juda muhim narsa.
O‘ylab qarasam, bolalar o‘yinida gap ko‘p ekan. Biz o‘sha o‘yinlarda faqat jismoniy emas, balki ma’naviy jihatdan ham chiniqar ekanmiz… Bizdagi, shaxsan o‘zimdagi ayrim fazilatlar zaminini ham o‘sha o‘yinlardan ko‘raman. Axir, o‘yinda g‘irromlik qilgan ayrim do‘stlarimizning keyinchalik, katta bo‘lgandan keyin ham hayotda g‘irromlik qilganiga guvohmiz. Yoxud buning aksicha.
***
Ochiqroq aytsam, biz yaxshi, halol aks ettirmadik. Chunki o‘sha nosog‘lom muhitda anavini yozish mumkin-u, buni yozish mumkin emas degan nuqtayi nazar tepangda bamisli oyboltadek osilib turar, shuning uchun bizda aksar yozuvchilar rost gapni yozmas edi. Ajabo, bu yerdayam bir qonuniyat bor-a: ma’naviy muhitimizda yolg‘on ko‘p bo‘lganidan adabiyotda ham yolg‘on ko‘p edi, deyish mumkinmi? Biroq yana yuqoridagi fikrga qaytasan kishi: axir, adabiyotning vazifasi, demak, o‘sha yolg‘onni ham aks ettirishdan iboratmasmidi?
Mana, baxtimiz bor ekan: zamon aylanib, rost gapni – borini aytish imkoniyati ochildi. Bu – yozuvchi uchun baxt! Axir, yozuvchiga nima kerak? Ana shu erkinlik-da! Yozuvchining vazifasi nima? Haqiqatni aytish-da! Shuning uchun bo‘lsa kerak, dunyo adiblari o‘rtasida tarqalgan qadim bir gap bor: yozuvchining xudosi haqiqat emish.
***
Men “Qutlug‘ qon”ni hali ham huzur qilib o‘qiyman. Mana, Mirzakarimboy haqidagi o‘ylarimdan bir shingil: “Boy bo‘lishning o‘zi bo‘lmas ekan. Axir, u odam naqadar tadbirkorlik bilan boy bo‘ldi! Xotinining taqinchoqlarigacha chiqarib sotdi, yer oldi. O‘g‘li Hakimboyvachchaga zo‘r maslahat berdi-ya, Farg‘onada paxta zavodi ochish to‘g‘risida? O‘zimizda zavodlar bo‘lishi lozimligi haqida boylarimiz o‘shandayoq o‘ylagan ekan-da?! Uning Yo‘lchiboyga nasihatlari… Xo‘p, ana, Mirzakarimboyning o‘n olti yashar Gulnorni xotinlikka olishini “yomon” deylik. Lekin bu holni ham tushunish mumkin: nima qipti yosh xotin olgan bo‘lsa?”
***
Haqiqiy yozuvchi men odamni tarbiya qilyapman, demaydi. Uni mo‘ljallamaydi. Bu – o‘rtacha yozuvchilarning ishi.
Pushkinning mashhur gapini eslang-a: “Ya plachu nad vimislom!” O‘zi to‘qigan – badiiy to‘qimani salmoqlab ko‘rib… yig‘lar ekan! G‘alati hol, a? Ammo yozuvchi uchun bu tabiiy holdir. Ana shuning uchun ham azizimiz Abdulla Qodiriy Kumush o‘lganida sim-sim yig‘lagan… Fransuzning buyugi Flober Bovari xonim o‘lgan chog‘da o‘zidan ketib qolgan… Asar yaralishi jarayonida bitta nuqtaga jiddiy e’tibor berilishini istayman: qahramonning ko‘nglidan izma-iz, bosqichma-bosqich va uzviy muntazamlikda kechadigan hamda (demak) qayoqqadir ko‘tarilib yoxud pastlab boradigan his-tuyg‘ulari va ana shular ta’sirida paydo bo‘ladigan (ma’nilimi, bema’nimi – farqi yo‘q) fikr-mulohazalarning tabiiy chiqishiga… hushyor bo‘lishni istayman: bu ish shu qadar nozik va murakkab jarayonki, har qanday oliy matematik hisob-kitob ham hech narsadir!
***
Zamon qahramoni haqida yozadigan yozuvchining o‘zi to‘g‘ri, to‘liq bo‘lishi kerak. Hemingueyning bir gapi bor: yaxshi odamdan yaxshi yozuvchi chiqadi. Demak, yomon odamdan hech qachon yaxshi yozuvchi chiqmaydi… Kim o‘zgani o‘zichalik tasavvur etadi?! U o‘zini, o‘zligini asarda aks ettiradi. O‘zi, o‘zligi chatoq bo‘lgandan keyin ijobiy qahramon qayerdan paydo bo‘lsin?!
***
Adabiyot milliy ko‘tarilishlar, jamiyatning o‘sish davrlarida, cho‘kish davrlarida taraqqiy etar ekan. Kuni kecha – mustaqillik arafasida bizning shoirlarimiz bir dahoday, yo‘lboshchiday chiqishdi. She’rdan huzur oldik. She’r bizni boshqardi.
***
Vaqti kelganda, ijodkorni bir og‘iz iliq so‘z bilan siylab qo‘yish ham uning hayotini o‘zgartirib yuborishi mumkin ekan. Biroq pishmagan mevani urib tushiradigan “mergan”dek mukofotga intilish, hay-hay, uyat! Tamagirlikdan boshqa narsa emas! Holbuki, bunday “mergan”larning soni… e, juda ko‘p! Bitta yaxshigina shoirning Oqiljon Husanovga “Vo, akajon-e, juda qiynalib ketdim-e shu mukofot uchun!” deganini eshitganman. Shoira komsomol mukofotini olgan edi. Buning uchun o‘zining viloyatiga qatnab, ancha talabnomalar bittirgan ekan. Kattakon bir adibimizning bu yo‘rig‘da aytgan gapi ham esimda: “Agar shu yil ham davlat mukofotini bermasa, Yashinning eshigi og‘zida yotib olaman!” E, shu yo‘l bilan mukofot olgandan ko‘ra “chetda turgan yaxshi”-da! G‘ururingni poymol etmaysan. Qolaversa, bu o‘tkinchi dunyoda adib degani Shaxs bo‘lib ham qolishi kerak-ku!
***
“Toshkent” mehmonxonasida o‘tirganimizda Chingiz Aytmatov kelib qoldi. Biz ko‘pchilik edik, rahmatli Botir Zokirov ham hayot edi. “Sizlar juda shirin gaplashasizlar. Kto zdes prozaik?” dedi u. Bir-ikkimiz aytdik. Shunda “Sizlar jindek sovuqqon bo‘lib yozinglar. Juda gajak qilib yubormanglar”, dedi. Men yomon ta’sirlanganman. Keyin o‘qidim, dunyo adabiyotida shunaqa yozadigan yozuvchilarni “shafqatsiz yozuvchi”, ular nasrini esa “yalang‘och proza” deyishadi. Qanday qilib ayrim millatlarning yozuvchilari shu darajaga yetar ekan, deb o‘yladim.
***
Bizda ko‘pincha adabiyotshunoslar biror bir adibning ma’naviy mulki – ijodi haqida fikr yuritganda va uni u yoki bu tarafdan yondashib tahlil etganda, o‘sha adibning shaxsiga – u ham konkret bir odam, shaxs, pirovardi, xarakter ekaniga; uning ana shu xarakteri, individual xususiyatlari ham asarlariga, tasvir usullariga bevosita o‘tishi, qolaversa, “uslub – yozuvchi” degan eski aqidaga amal qilmayroq ketishlarini sezamiz. Holbuki, bu masala – ijodiyotda tub masalalardan biridir.
***
Adabiyotda bir gap bor: yozuvchi YOZISHni yozish jarayonida o‘rganadi. Adabiy jamoatchilik fikri unga qo‘shimcha kuch bag‘ishlaydi.
Bir kuni Abulqosim madrasasining bir hujrasida (Abdulla Qodiriy hujrasiga qo‘shni) rejissyor Bahodir Yo‘ldoshev, shoir Usmon Azimov va tag‘in bir-ikki ulfatlar bilan o‘tirgandik. Bahodir so‘rab qoldi:
– Shukur aka, o‘zi, bosmachilarning g‘oyasi bo‘lganmi?
– O, bo‘lganda qandoq! – deb ma’ruza o‘qiy ketdim. Keyin u:
– Nega “Qilko‘prik” romaningizda shu narsalarni ochiq yozmagansiz, – deb so‘radi.
– Qo‘rqqanman, – dedim.
– Qo‘rqmang! – deb xitob qildi u birdan. – Menga bosmachilarning aslida kim bo‘lgani haqida bitta pyesa yozib bering! Men qo‘yaman… Usmon, ayting bu kishiga!
– Aka, yozing, – dedi Usmon. – Dunyo o‘tdi-ku… Yozing, biz yoningizda turamiz.
Bu suhbat kechganda, “qayta qurish” degan so‘zning o‘zi yo‘q edi.
***
Enam o‘lgan kun. Tobutni opchiqib ketishyapti. Orqamdan bir kelinchak baqirib: “Xolajon, opamni so‘rab qo‘ying” dedi… Bundan ikki-uch yil oldin Yunusoboddan besh xonali uy berilgan edi. O‘sha yerda bitta o‘zim qishladim. Yotibman. Xonam derazasining bir ko‘zi uchgan edi. Bir mahal uyg‘onib ketdim. Xona sovib ketgan. Oyog‘imni divandan tushirib, eshikka qaradim. Qarasam, Mengziyo turibdi! Safarov… Badanlarimni, u yoq-bu yog‘imni chimchilab, o‘yib-o‘yib oldim. Yo‘q… Qaradim, turibdi Mengziyo! “Mengziyo, kepsiz-a? – dedim. – Umarbekov yaqinda ketgan edi, shuni so‘rab qo‘ying”. U turibdi. “Mengziyo, Umarbekovni ko‘rdingizmi?” dedim. U g‘oyib bo‘ldi. Menga ta’sir qildi shu narsalar. Ollohga shukr, “Dinozavr” romanimni yozdim; xudo umr bersa, yana ba’zi narsalarni qoralash niyatim bor. Lekin o‘zim yaxshi ko‘rgan odamlar haqida – Mengziyo, Umarbekov, Shuhrat aka, Odil aka, Abdullajon bor, Usmon haqida yozdim… Bu – odamning ketayotgan paytidagi vasiyati emas, ammo shunga yaqin bir narsalar bo‘ladi. Kimni, qanday fazilatlarni yaxshi ko‘rasan… O‘shani yozish ehtiyoji o‘limlar tufayli ko‘nglimga tushdi.
***
Bir asarimni Moskvada tarjima qilmoqchi bo‘lishdi. So‘zma-so‘z tarjimasini yubordim. “Molodaya gvardiya” nashriyotidan Shevelyov degan noshir Temur Po‘latov bilan keldi… Zohir A’lam degan yozuvchi ukamiz bor, shu bilan Xorazmga bordik. U yerda Omon Matchonning otasining xudoyisi bo‘layotgan ekan, shunga kirib o‘tdik. Havo sovuq edi, eshik oldida yoshullilar chiroyli-chiroyli chopon kiyib turishgan ekan. Shevelyov shundan olib ber, dedi. Surishtirsam, ikki ming so‘m turarkan, o‘sha paytda to‘rt mingga mashina berardi, menda buncha pul yo‘q, dedim. Xafa bo‘ldi, gaplashmay qo‘ydi. Ertasiga mehmonxonada Temur menga bir ro‘yxat tutqazdi. Qarasam yong‘oq, mayiz, pista va hokazo noz-ne’mat, hammasi o‘n kilodan yozilgan. Men hayron qoldim. Bu nimasi, dedim. Hamma shunaqa qiladi, dedi Temur. Birov turkman gilam, birov po‘stin – kim asarini tarjima qildirsa chekiga tusharkan. Men qilmayman buni, bor, ketaver, dedim. Shundan keyin asarlarim tarjimasiga qiziqmadim.
***
Shunday bulbullar bor, yonida har xil qushlar (masalan, hakka) bo‘lsa, buziladi har xil qushlarning ovozini eshitib. Kanareykani odamlar tarbiya qilayotganida eng yaxshi kanareykalar bilan birga boqadi. Shulardan o‘rganar ekan chiroyli ovoz chiqarishni. Buyam o‘rganish-da! Yozuvchilik mahoratini oshirish uchun boshqa yozuvchilarni o‘qiymiz. U arab bo‘ladimi, negr bo‘ladimi – shulardan o‘rganamiz.
Biz o‘sha sun’iy bir vakuumda, izolyatsiyada yashagan davrimizda chet el yozuvchilariga qattiq berilgan edik. U Tagormi, Balzakmi, Jek Londonmi, Stendalmi – nima bo‘lsa ham o‘qir edik. Va: “E, adabiyot bunday bo‘lar ekan-da”, der edik. O‘zimizning adabiyot esa qoniqtirmas edi… G‘arb ta’siriga tushib g‘arbchi bo‘lgan paytlarimiz ham bo‘ldi. Tasavvur qiling: bir korxonada, boshliq qo‘l ostida mehnat qiladigan yozuvchini. Endi uning asari nima bo‘ladi? Qahramonlari-chi? Men aminmanki, uning ijobiy qahramoni ham xuddi o‘zi kabi qaram bo‘ladi! Demoqchimanki, yozuvchi ham o‘zini tarbiyalashi kerak… har qanday shaxs, albatta o‘zligiga qaytadi. Va, shu ma’noda, bugungi g‘arbchilar ham bir kun kelib Sharqqa qaytishi tabiiy!
***
Yurtga borar bo‘lsam, mashinam bor vaqtida-da, o‘shanda Chak-chak dovoni ustiga chiqib o‘tirar edim. Boychechak ochilgan bo‘ladimi, yo xazon fasli… Yo tavba! Hatto o‘sha yerdan qaytgim ham kelar edi. Yo tavba! Shu qandaydir daqiqalar uchun men bir yil tayyorlandim. Va mana, keldim. O‘tiribman. Shu, o‘sha – mening eng baxtiyor onlarim…
***
Muhammad Hodiy degan bir ozar shoiri o‘tgan. Uning “Alvohu intiboh” asari bor. Rauf Parfi tarjima qilgan. Juda og‘i-ir poema u. Lekin biz uni tarjimasiz o‘qidik. O‘shanda adashmasam mana shunday bayt bor: “Muhabbatlar muvaqqatdir, / Faqat g‘amlar haqiqatdur”. Yoki kechagi kunimiz haqida yozilgandek tuyuladigan quyidagi g‘alati satrlarni uchratdim: “Vatan obod shaklinda, Qullar ozod shaklinda”.
Biz moddiyat – birlamchi, ruh – ikkilamchi; materiya – birlamchi, ong – ikkilamchi, deb katta bo‘lgan avlodmiz. Ammo-lekin juda fozil, orif odamlar ham aytishadi: “Xudo degil-u, bilganingdan qolma!” Men demoqchimanki, odam o‘z-o‘zini tarbiyalash asosida yaxshilikni topar ekan, demak, hamma narsa o‘zida – botinida bo‘lishi kerak.
Bilasizmi, hammamizning vujudimizda, ruhiyatimizda bir xudbinlik bo‘ladi. Insoniyatda bor. Bu tug‘ma bo‘lsa kerak, chunki bu xudbinlikni tuzatib bo‘lmaydi. Inson – o‘lib tirilganidek, bu nuqson u bilan birga o‘lib, qayta yana tiriladi. Keyingi avlodlar bilan birga.
Bizga yetishmay kelayotgan narsalardan eng muhimlari – ijodda halolligu hayotda mardlikdir.
Men istayman, hamma rost gapirsa. Men istayman, nafsdan o‘zini ustun qo‘ysalar. Tamom, boshqa niyatim yo‘q. Shuning zamirida ma’naviyat yotibdi.
Filologiya fanlari doktori Olim TOSHBOYEV saraladi.
Manba: “Tafakkur” jurnali, 2022 yil 1-son.
