Ислом-Шарқ адабиётида «арбаъин» анъанаси мавжуд бўлиб, халқ орасида машҳур, энг саҳиҳ ҳадислардан 40 тасини саралаб олиб, унинг мазмунини бир рубоийда талқин қилинган.
Абдураҳмон Жомийнинг «Чиҳил ҳадис»ини Алишер Навоий туркийга таржима қилган. Шоирнинг нияти, асар муқаддимасида таъкидланганидек, «форсийдонлар идрок айлаган» қирқ ҳадис моҳиятидан туркийзабонларни ҳам баҳраманд қилиш эди. Бу ҳадисларни шеърга солишда эса барча шоирлар уларнинг осон тушунилишини, ёдда сақланилишини ҳам назарда тутганлар.

ҲАДИС (араб. — хабар, гап, янгилик) — Ҳазрати Пайғамбаримиз Муҳаммад (сав) айтган сўзлари, қилган ишлари, иқрорлари тўғрисидаги ривоят. Ислом динида Қуръондан кейин 2-манба ҳисобланади. Ҳадис 2 қисмдан иборат бўлади: матн ва иснод. Ҳадис 2 турга — Ҳадис и қудсий (маъноси Аллоҳ таолоники, айтилиши расулуллоҳ томонидан бўлган ҳадислар) ва Ҳадиси набавийга бўлинади. Ҳадислар эътиборга олиниши жиҳатидан 3 қисмга бўлинади: 1) саҳиҳ (ишончли); 2) ҳасан (яхши); 3) заиф.
Қуръонда барча ҳуқуқий ва ахлоқий масалалар умумий тарзда баён этилган. Уларга аниқлик киритиш ва изоҳлаш учун Муҳаммад (сав) ўз ҳадисларини айтардилар. Бу ҳадисларни Ҳазрати Пайғамбаримиз сафдошлари ёдда сақлашга ҳаракат қилардилар. Ҳазрати пайғамбаримиз вафотларидан ҳадисларни нақл қилиш одат тусига кирди. Шу муносабат билан бир гуруҳ мусулмонлар уни ёзма шаклда тўплай бошладилар. Биринчи ҳадислар китобини Ибн Шиҳоб аз-Зуҳрий ёзди. Ундан кейин бирин-кетин ҳадислар тўпламлари тасниф этила бошлади. Лекин бу тўпламлар муайян тартибга солинмаган, бобларга ажратилмаган бўлиб, уларда Расулилоҳ алайҳиссалом ҳадислари билан саҳобалар ва тобеъинларнинг фатволари чалкаштириб юборилган эди.
Ҳижрий 3-а.да ҳадисларни таълиф этиш соҳасида «муснад», «саҳиҳ», «сунан» деб аталмиш турли йўналишлар вужудга келди. «Муснад» йўналишида тасниф этилган тўпламларда турли мавзудаги ҳадислар бир жойда келтирилиб, улар ҳадис ривоят қилувчи саҳобаларнинг ислом динини қабул қилган вақтига кўра ёки алифбо тартибида жойлаштирилган. Абу Ҳанифа, Аҳмад ибн Ҳанбалғнинг ҳадис китоблари шу йўналишга мансуб. «Саҳиҳ» йўналишига тўғри, ишонарли ҳадислар киритилган. Бу йўналишга Имом Бухорий асос солган. «Сунан» йўналишидаги тўпламга эса, тўғри, ишонарли ҳадислар билан бир қаторда «заиф» ҳадислар ҳам киритилган. Абу Довуд, Абу Исо ат-Термизий, Насоий, Ибн Можа тўпламлари шу йўналишта мансубдир.
Мовароуннаҳрда биринчи бўлиб Имом Абдуллоҳ ибн Муборак ал-Марвазий ҳадис. тўпламини таълиф этган. Бундан ташқари Аҳмад ибн Ҳанбал ал-Марвазий, Исҳоқ ибн Роҳавайҳ ал- Марвазий, Ҳайсам ибн Кулайб аш- Шоший, Абу Бакр Аҳмад ибн Муҳаммад ал-Баракотий, Иброҳим ибн Маъқул ан- Насафий ва бошқалар ҳадис тўпламларини тасниф этишган. Кейинчалик, миллий-сиёсий ихтилофлар натижасида, Расулилоҳ алайҳиссалом номидан ёлғон ҳадислар тўқиш, фиқҳ ва калом илми соҳасидаги зиддиятлар, амир ва ҳокимларга хушомадгўйлик оқибатида кўплаб ишонарсиз, тўқима ҳадислар юзага келган.
Давр ўтиши билан ҳадислар танланиб, муҳим деб ҳисобланганлари бир тизимга солина бошлади. 9— 10-аср бошларида диндорлар орасида энг ишончли деб танилган ҳадиснинг 6 та тўплами вужудга келган. Булар: «Саҳиҳи Бухорий», «Саҳиҳи Муслим», «Саҳиҳи Термизий», «Сунани Аби Довуд», «Сунани Ибн Можа», «Сунани Насоий». «Саҳиҳи Бухорий» кўпроқ эъзозланади. Бу 6 та ҳадис тўпламини тузган муҳаддислардан 2 таси мовароуннаҳрлик, 4 таси эса хуросонлик бўлган. Ҳадислар тўплами сунна деб ном олган. Ҳадисларни йиғувчи, шарҳловчи, тарғиб этувчи шахслар муҳаддис деб аталган.

АЛИШЕР НАВОИЙ
АРБАЪИН (ҚИРҚ ҲАДИС)

БИСМИЛЛОҲИР-РАҲМОНИР-РАҲИМ

Ҳамд ангаким, каломи хайрмаол
Қилди элга расулидин ирсол.
Ул расулеки, ҳам каломи фасиҳ
Элга тегурди, ҳам ҳадиси саҳиҳ,
То улус жаҳлдин халос бўлуб,
Илм хилватгаҳига хос бўлуб,
Чун тамуқдин нажот топқайлар,
Ужмоҳ ичра ҳаёт топқайлар.
Жалла зикруҳ зиҳе илоҳи рафиъ,
Азза кадруҳ зиҳе расули шафиъ.

САБАБИ ТАЪЛИФИ МАНЗУМА

Ул сафо аҳли пок фаржоми,
Покфаржому покфар Жомий.
Ул яқин сори дастгир манга,
Қиблаву устоду пир манга
Ки тутубдур жаҳонни таснифи,
Назм девони, наср таълифи.
Чунки ҳижратдин эл аросида сўз
Сексан олти эди-ю секкиз юз,
Ким яна туҳфае аён қилди,
Туҳфа йўқ, турфае баён қилди.
Ўқуғонда бухориу муслим
Қирқ сўз борча шубҳадин солим.
Наср ила назмни мураккаб этиб,
Форсий лафз ила мураттаб этиб,
«Арбаъин»е чиқардиким, жонлар
Балки қирқ арбаъин чиқорғонлар.
Топтилар анда нашъаи мақсуд,
«Арбаъин»дин нечукки, аҳли шуҳуд,
Форсийдонлар айлабон идрок,
Орий эрди бу нафъдин атрок.
Истадимки, бу халқ ҳам бори
Бўлмағайлар бу нафъдин орий.
Мен демакни чу муддао айлаб,
Ул ижозат бериб дуо айлаб.
Муддао чун бори савоб эрди,
Ҳар дуо қилса, мустажоб эрди.
Бир-ики кунки эҳтимом эттим,
Кўз тутардин бурун тамом эттим.
Бор умидимки, шоҳи шаръойин
Ким, набий шаръиға берур тазйин,
Улки авроқ ароки солғай кўз,
Айлагай кўнглига асар бори сўз.
Насридин дағи баҳравар бўлғай,
Назмдин дағи бохабар бўлғай.
Бу кун ўлса ҳадисларга мутиъ,
Тонгла бўлғай муҳаддис анга шафиъ.

1. Ло юъмину аҳадукум ҳатта яҳиббу ла аҳиҳи ма юҳиббу ли нафсиҳи.1

Мўъмин эрмастур, улки иймондин
Рўзгорида юз сафо кўргай,
Токи қардошиға раво кўрмас –
Ҳар неким ўзига раво кўргай.

2. Ман аъта лиллаҳи ва манаъа лиллаҳи ва аҳабба лиллаҳи ва абғаза лиллаҳи фақад-исътакмала ийманаҳу.

Кимгаким ҳуббу буғзу манъу ато
Ҳақ учун бўлди жазм бил они,
Ким эрур Тенгри лутфидин комил
Аҳли иймон қошида иймони.

3. Ал-муслиму ман салим ал-муслимуна мин ядиҳи ва лисониҳи.

Ким мусулмонлиғ айласа даъво
Чин эмас гар фидо қилур жонлар.
Ул мусулмондурурки, солимдур.
Тилию илгидин мусулмонлар.

4. Хислат аъни ло яжтамиъани фи мўъминин ал-бухлу ва суъ ул-хулқи.

Мўъмин эрсанг қилиб дуррингни нисор,
Эл била равшан ўл нечукким шамъ.
Негаким, Тенгри ҳеч мўъминда,
Бухлу бадхўйлуқни қилмади жамъ.

5. Яшибу ибну адама ва ташуббу фиҳи хислатони ал-ҳирсу ва тул ул-амали.

Одамиға агарчи воқеъ эрур
Қариған сори барча ишда халал.
Икки феъли вале йигитрак ўлур:
Бири ҳирсу бириси тули амал.

6. Ман лам яшкуриннаса лам яшкуриллаҳа.

Улки холиқға шукр дер, аввал
Шокир ўлмоқ керак халойиқдин.
Кимки, махлуқ шукрини демагай,
Демагай дағи шукр холиқдин.

7. Ман лам ярҳаминаса ла ярҳамҳуллоҳу.

Тенгридин раҳм агар тамаъ қилсанг,
Аввал ўлмоқ кераксен элга раҳим.
Хар кишиким улусқа раҳм этмас,
Анга раҳм айламас раҳими карим.

8. Ад-дунё малъунатун ва малъунун ма фийҳа илла зикраллоҳи таоло.

Дунёву ҳар не андадур мавжуд
Бўлди ҳақ лаънати гирифтори.
Ғайри ҳақ зикриким, эрур зокир
Тенгрининг раҳмати сазовори.

9. Луъина абд уд-динари ва луъина абд ул-дирҳами.

Раҳмат озодағаки ул олмос,
Даҳр динору дирҳамин ғамға.
Лек лаънат ангаки қул бўлғай:
Хоҳ динору хоҳ дирҳамға.

10. Дум ала-т-таҳорати ювсаъу алайка-р-ризқу

Гар ҳамиша таҳоратинг бўлса,
Ориғай фоқа чирки ул сувдин.
Тоҳир ўл истасанг фузун рўзий,
Хосир улким йитурди бул сувдин.

11. Ла юлдағ ул-мўъмину мин жуҳрин воҳидил марратайни.

Эйки, бир неш етти музйидин
Кўнглунга неча узайса, ётла.
Чунки мўъминни тишламас ҳаргиз,
Бир тўшукдин йилон ики қатла.

12. Ал-ваъдату дайнун.

Кимки ҳар кимга ваъдае қилди,
Шарт эрур ваъдаға вафо қилмоқ.
Ваъдаким қилдинг уйладурким дайн,
Фарздур қарзни адо қилмоқ.

13. Ал-мажолису бил-амонати.

Қайси мажлисдаким эшитсанг сўз,
Билгил ул сўз санга амонатдур.
Гар ани ўзга ерда нақл этсанг,
Ул амонатға бу хиёнатдур.

14. Ал-мусташору муътаминун.

Ҳар кишиким бировни маҳрам этиб,
Машваратда амини роз этти,
Гар яшурди билиб салоҳ сўзин,
Ўзини қалбу ҳийласоз этти.

15. Ас-самоҳу рабаҳун.

Мол базл ила суд агар тиласанг,
Оқибат чун ўлум эрур мавжуд.
Асрағон қолур, улки базл эттинг
Санга ҳамроҳ борурдин эттинг суд.

16. Ад-дайну шайн уд-дини.

Аҳли дин ул дурурки қилғай адо,
Бот агар зиммасинда дайн ўлғай.
Дайн адоси чу дин аломатидур,
Беадолиқ динға шайн ўлғай.

17. Ал-қаноъату молун ла яфна.

Ҳирсдин кечгил ул ғамедурким,
Ҳадду ғоят эмас анга пайдо.
Тут қаноатки, ул эрур моле
Ки, ниҳоят эмас анга пайдо.

18. Навм ус-субайҳати ямнаъ ур-ризқа.

Субҳ уйқусин улки айлар тарк
Ризқу рўзин ўзига тўш кўргай.
Улки ғафлатдин этти навми сабуҳ,
Бу шарафни магарки туш кўргай.

19. Офат ус-самоҳати ал-манну.

Ҳар кишига риояте қилсанг,
Миннат ўткармагил гумонингға.
Негаким ул кишига офат эрур,
Юкла миннат ва лек жонингға.

20. Ас-саъиду ман вуъиза биғайриҳи.

Элга не келса айламас панд,
Улки кўнглини қилди ғафлат банд.
Кимки панд олди элга тушгандин,
Они билким, эрур саодатманд.

21. Кафа билмаръи исман ан юҳаддиса бикулли ма ясмаъу.

Бу ёзуқ бас кишигаким, элдин
Ҳар на сўзким эшитти фош этти.
Тоғ эшитганни дер, гуноҳидин
Гўиё Тенгри они тош этти.

22. Кафа билмавти ваъизан.

Воизинг бас ато-ано ўлуми,
Ким аларча эрур санга носиҳ.
Воизе ул ким айтуру қилмас,
Эрур ул воизинг мунга рожиҳ.

23. Хайр ун-наси ман янфаъули-н-наси.

Халқ аро яхшироқ, дединг, кимдур?
Эшитиб, айла шубҳа рафъ андин,
Яхшироқ бил ани улус ароким,
Етса кўпрак улусқа нафъ андин.

24. Инналлоҳа юҳиб ус-саҳл ат-талқа.

Ҳақ сени севгай эл била бўлсанг,
Тилу кўнглунгни қилиб якрўй,
Нукта сурсанг шукуфтау хандон,
Зист қилсанг кушодау хушрўй.

25. Таҳаду таҳаббу.

Дўстлашинглар ҳадиялар беришиб,
Баҳра топқон хирад атиясидин.
Худ жаҳонда атияе борму,
Яхшироқ дўстлиқ ҳадиясидин.

26. Утлуб ул-хайри инда ҳисонил-вужуҳи.

Эйки, бир ишда ҳожатинг бўлса,
Яхши юзлуқдин иста бахшойиш.
Токи бахшойишидин аввалроқ
Кўрмагидин етушгай осойиш.

27. Зур ғаббан таздад ҳуббан.

Бир-бирин дўстлар агар гаҳ-гаҳ,
Кўрсалар, дўстлуқ ўлур ғолиб.
Шавқдин ихтилот ўлур матлуб,
Васл учун орзу ўлур толиб.

28. Туба лиман шағалаҳу айбуҳу ан уюб-ун-наси.

Эй хушо улки, айб кўрмамак ила
Юз ҳунарвар маротибин топқай.
Яъни ўз айби пардаси кўзига
Ўзга эл айби чеҳрасин ёпқай.

29. Ал-ғинал-яъсу мимма фи айдин-наси.

Бойлиғ истар эсанг эл илгидин
Ҳар на кўрсанг боридин ўл навмид,
Бул ғино, баски, халқдин кечибон
Тутсанг уммид ҳақдин-ўқ жовид.

30. Мин ҳуснил ислом ил-маръи таркуҳу ма ла юийбуҳи.

Кимки ислом кўзгусида тилар
Ҳар замон ўзга бир сафо мавжуд,
Кечсун ул навъ борча ишдинким,
Тенгри рози эмас, улус-хушнуд.

31. Лайса аш-шадиду бисиръати иннама аш-шадид ул-лазийна ямлику нафсаҳу инд ал ғазаби.

Эмас ул паҳлавонки ўз қадрин
Бош уза элтибон нигун қилғай.
Паҳлавон они билки етса ғазаб
Нафси амморани забун қилғай.

32. Лайс ал-ғанию ан касрат ил арзи иннамал-ға-нию нафси.

Бой эмас улки, мол касратидин
Кўрмагай фоқау талаб ранжин.
Они билким, худой бермиш анга
Нафси аммора таркини ганжин.

33. Ал-ҳазму суъ уз-занни.

Ҳазм боис дурур ангаки, мудом
Иши эл сори бадгумон ўлғай.
Доимо эҳтиёт этар ангаким,
Кайдлардин ҳама амон ўлған.

34. Ал-илму ла яҳиллу манъҳу.

Эй хирадманд олимеки, санга
Илмдин рўзий айлади сонеъ.
Киши ўрганса қилмағил маҳрум,
Ёки нафъ олса бўлмағил монеъ.

35. Ал-калимат ут-таййибату садақатун.

Яхши сўз бирла ҳожат аҳлин сўр,
Бермасанг яхши тўъмадин нафақа.
Не учунким расул қавли билан-
Яхши сўз бордур уйлаким садақа.

36. Касрат уз-зиҳки юмийт ул-қалба.

Асру кўп кулмаким, ўлар эрмиш,
Зинда дил кўнгли кулгу касратидин.
Муни ҳар кимки билди кўнгли била,
Кулмагай ўлса кўнгли ҳасратидин.

37. Ал-жаннату таҳта ақдоми уммаҳати.

Оналарнинг оёғи остидадур
Равзаи жаннату жинон боғи.
Равза боғи висолин истар эсанг,
Бўл онанинг оёғи туфроғи.

38. Ал-балоу муаккалун бин-нутқи.

Деди кўп сўзлаган хато кўп этар,
Улки дерлар ани валиюллоҳ.
Ҳар балоким етар-эрур сўздин,
Буйла ҳукм айлади набиюллоҳ.

39. Ан-назару илал маръатил-ажнабияти саҳмун мин сиҳами иблиса.

Солма кўз кимса бўлса номаҳрам,
Гарчи нафсинг топар назорада суд,
Ки назарким ҳаром-шайтоннинг
Новакидур ва лек заҳролуд.

40. Ло яшбаъ ул-мўъмину дуна жориҳи.

Кимки мўъмин дурур қачон чидағай,
Ким ўзи тўқу қўшни бўлғай оч.
Анга доғи керак етурса насиб,
Хонида гар қулочу хоҳи умоч.

* *
Эйки, шахсингни холиқи фаттоҳ
Деди: «Хаммарту арбаъина сабоҳ»,

Эрур ул арбаъининг аввали ҳол,
Айла бу «Арбаъин» била аъмол,

Ки бу навъ икки «Арбаъин» мавжуд
Бўлса, шоядки топқасен мақсуд.

Етса мақсуд муддао бирла
Мени ёд этгасен дуо бирла

Ки, Навоийға ул дуо етгай,
Булбули руҳиға наво етгай.

Вал-ҳамду лиллаҳи ала тавфиқи ҳаазл-арбаъинк вас-салоту вас-салом ат-таййибин ат-тоҳирина ва сал-лама таслиман касийран.

ҲАДИСИ ШАРИФ ТАРЖИМАЛАРИ
Мансур Асқаров таржима қилган

1. Сизлардан ҳеч бирингиз ўзига раво кўрган нарсани биродарига раво кўрмагунча, чин мўъмин бўлолмайди.
2. Кимки ҳайр-эҳсон қилишда, ноўрин жойларга сарф қилмасликда, яхши одамларни дўст ва ёмон одамларни душман тутишда фақат Оллоҳнинг ризолигини ният қилган бўлса, демак у ўз иймонини бутун сақлайди.
3. Қўлидан ва тилидан мусулмонларга озор етмайдиган кишигина ҳақиқий мусулмондир.
4. Мўъмин кишида икки хислат жамъ бўлмайди: бахиллик ва ёмон хулқлилик.
5. Инсон кексайган сари унда икки хил хислат яшариб боради: дунёга муҳаббат ва орзу-ҳавас.
6. Кимки инсонларга шукр айтмаса Оллоҳга ҳам шукр қилмайди.
7. Одамларга раҳмли бўлмаган кишига Оллоҳнинг ҳам раҳми келмайди.
8. Дунё малъундур, Оллоҳ зикридан бошқа дунёдаги бефойда ишлар ҳам малъундур.
9. Динор ва дирҳамга қул бўлганларга лаънат бўлсин.
10. Доим таҳоратли юргин, таҳорат – тозалик ризқу рўзингни оширади.
11. Мўъмин киши бир тешикдан икки марта чиқолмайди.
12. Ваъда – бу қарздур.
13. Мажлисларда эшитганинг – омонат.
14. Маслаҳатчи – ишончга сазовордир.
15. Қўли очиқлик – фойдадур.
16. Қарз – бу дин узра доғдур.
17. Қаноат – туганмас бойликдир.
18. Тонги уйқу ризқни қисқартиради.
19. Миннат – сахийлик офатидир.
20. Бошқалардаги камчиликни кўриб, ўзини тузатган одам – саодатлидир.
21. Эшитган гапларини ўзгаларга айтиш – инсоннинг гуноҳга ботиши учун кифоядир.
22. Ўлим – бу айни панду насиҳатдур.
23. Инсонларнинг яхшиси – инсонларга фойдаси тегадиганидир.
24. Оллоҳ таоло хушфеъл ва очиқ юзли бандаларини севади.
25. Бир-бирингизга ҳадялар бериб, дўстлашинглар.
26. Яхшиликни чеҳралари очиқ одамлардан кутинглар.
27. Гоҳ-гоҳ кўришганда муҳаббат ошар.
28. Ўз айбини билиб, бошқалар айбини қидирмайдиган одам – хўб яхши одамдур.
29. Ҳақиқий бойлик – бу одамлар қўлидаги нарсалардан ноумид бўлиш, тамаъ қилмасликдур.
30. Ўзига ярашмаган нарсаларни тарк этиш – инсон мусулмончилигининг ҳуснидур.
31. Курашда ғолиб чиққан паҳлавон эмас, балки ғазаби келганда, ўзини босиб олган одам паҳлавондир.
32. Бойлик – молу дунёнинг кўплнги билан эмас, балки нафснинг тўқлиги билан ўлчанади.
33. Ишонмаслик – эҳтиёткорликдир.
34. Илмда бахиллик йўқ.
35. Яхши сўз – садақадур.
36. Кулгининг кўпи – қалб ўлими.
37. Жаннат оналарингиз оёғи остидадур.
38. Ҳамма бало – тилдандур.
39. Бегона аёлларга ташланган ҳар бир назар – шайтон ўқидур.
40. Мўъмин киши қўшниси оч туриб, ўз қорнини тўйғазмайди.
Шул «Арбаъин»га муваффақ этгани учун Оллоҳга шукр. (Муҳаммад) ва унинг барча пок наслига Оллоҳнинг марҳамат ва раҳмати ҳамда саломи бўлсин.

“АРБАЪИН” ҲИКМАТИ
Тожибой Норов,
ЎзМУ катта ўқитувчиси

Алишер Навоий ижодининг пойдевори Ислом дини аҳкомларидир. Шу сабабли буюк мутафаккир асарларида Қуръони карим оятлари, ҳадислар; пайғамбарлар, авлиёлар ва олимлар ҳаёти билан боғлиқ ибратли ҳикоялар кўп учрайди. Кўп китоблари Аллоҳга ҳамд-санолар, пайғамбарларга салавотлар, азиз-авлиёлар руҳига дуолар билан бошланади. Бундан ташқари, ҳазрат Навоий бевосита диний мавзуларда ҳам асарлар ёзган. Уларда динни англаш, унинг талабларини тўғри бажариш, ҳалол-ҳаром ва савоб-гуноҳни ажрата билиш каби масалалар юксак бадиий маҳорат билан акс эттирилган. Бундай қимматли асарлар сирасига “Вақфия”, “Арбаъин”, “Сирожул муслимин”, “Муножот”, “Рисолаи тийр андохтан” кабиларни келтиришимиз мумкин. Юқорида тилга олганимиз – “Арбаъин” асари мусулмонлар учун зарурий қўлланма ва тарбиявий манба бўлган ҳадислар шарҳига бағишланган.

Мусулмон шарқи мумтоз адабиётида арбаъин ёзиш анъанаси Навоийгача ҳам бўлган. Арбаъин арабча “арбаъ” яъни, “қирқ” сўзидан олинган бўлиб, қирқта машҳур, саҳиҳ ҳадис мазмунини шеърий вазнда, аниқроғи, бир рубоийда ифодалаш санъатини англатган. Бундай асарлар оддий халқ вакиллари ҳадислар мазмунини осон тушуниши ва хотирасида узоқ сақлаб қолиши учун хизмат қилган. Навоий замонида ҳам бутун улус, хусусан, оддий халқ оммаси араб тилини билмаган ва бу тилда ёзилган манбаларни тушунмаган. Навоий бобо нима учун туркий тилда “Арбаъин” ёзишни ният қилгани ҳақида шундай ёзади:

Форсийдонлар айлабон идрок,
Орий эрди бу нафъдин атрок.
Истадим, бу халқ ҳам бори
Бўлмағайлар бу нафъдин орий.

Яъни, форсийда сўзлашувчи эллар ҳадислар мазмунини ўз тилларида шеърий услубда ёдлаб ўрганар, атрок, яъни туркий халқлар эса бу имкониятдан бебаҳра эди. Шу сабабли туркий тилли улуслар ҳам ҳадислар мазмунини осон ва завқли тушуниши, хотирасида сақлаши учун таржимага қўл урдим, ҳадисларни шеърга солдим, дейди ҳазрат Навоий.

Буюк шоир бу асарни таржима мақомида кўради. Чунки у “Арбаъин”ни устози ва пири – улуғ мутафаккир, форс-тожик адабиётининг улуғ даҳоларидан бири Абдураҳмон Жомийнинг “Чиҳл ҳадис”и таъсирида ёзган. Навоий бобо асар дебочасида устозининг розилиги ва дуосини олгани, сўнгра таржимага киришганини айтади.

“Арбаъин” рубоийлари ҳадислар мазмунини англашга кўмак бериб, инсон маънавий дунёсини янада юксалтиришга хизмат қилади:

Ҳадис: Ман аъта лиллаҳи ва манаъа лиллаҳи ва аҳабба лиллаҳи ва абғаза лиллаҳи фақодистакмала ийманаҳу.

Мазмуни: Ким хайр-эҳсон қилишда, ноўрин жойларга сарф қилмасликда, яхши одамларни дўст ва ёмон одамларни душман тутишда фақат Аллоҳнинг розилигини ният қилган бўлса, демак, у имонини бутун сақлайди^[1].

Кимгаким ҳуббу буғзу манъу ато
>Ҳақ учун бўлди жазм бил они,
Ким эрур Тенгри лутфидин комил
Аҳли имон қошида имони.

Ислом динида ҳар бир нарсада меъёрга амал қилиш уқтирилади, ҳаддан ошиш Яратганга хуш келмаслиги айтилади. Хусусан, хайр-эҳсон қилишда саховатли бўлиш, лекин бунда ҳам меъёрдан четга чиқмаслик таъкидланади. Чунки меъёридан ошган хайр-эҳсон биринчидан берувчининг манманлигини кўрсатса, иккинчидан эҳсон олувчини дангасалик, танбаллик ва тубанлашишга олиб келади. Бу ҳадис ва унинг мазмунидаги рубоий айрим замондошларимизга қарата айтилганга ўхшайди. Афсус, юртимиз ободлиги, тинчлик ва фаровонликни калта тушунган кўпчилик юртдошларимиз тўй ва байрамларда исрофгарчилик, ҳашамдорлик, тўқликка шўхлик қилиб гуноҳ устига гуноҳ орттираётганларини билмайди. Айримлар эса ўзини сахий кўрсатиш учун тўқ одамнинг олдига дастурхон ёзади, эгни бут одамга тўн кийгизади. Бундай хатти-ҳаракатлар савоб эмас, аксинча, гуноҳ олиб келади. Навоий бобо бизни худди ана шу ёмон оқибатдан огоҳлантиради.

Ҳадис: Хислатани лаа яжтамиъани фи мўминин: ал бухлу ва суъ ул-хулқи.

Мазмуни: мўмин кишида икки хислат жам бўлмайди: бахиллик ва ёмон хулқлилик.

Мўмин эрсанг қилиб дуррингни нисор,
Эл била равшан ўл нечукким шам.
Негаким, Тенгри ҳеч мўминда
Бухлу бадхўйлиқни қилмади жам.

Ушбу рубоийни шарҳлашга ҳожат йўқ. Рубоий мазмуни бугунги кун кишисига ҳам очиқ-ойдин тушунарли. Мўмин киши ҳеч қачон ёмон хулқли ва бахил бўлмайди. Акс ҳолда, мўминлик мақомига путур етиши аниқ.

Навоий ижоди бизнинг асл адабиётимиз ўрнагидир. У инсонни ҳамиша комил ахлоққа, эзгуликларга чорлайди, ёмонликлардан қайтаради, маънавий фалокатлардан огоҳлантиради. Буюк мутафаккир асарлари ёшу қари учун бирдай фойдали. Кўксида миллий фахри бор, ўзбекман деган ҳар бир киши Навоийни ўқиши, ўқиганида ҳам меҳр ва ихлос билан ўқиши шарт.

---

^[1] Мисоллар Алишер Навоий тўла асарлар тўплами 16-жилдидан олинган. Матнни нашрга Суйима­ Ғаниева тайёрлаган. Ҳадисларни араб тилидан Мансур Асқаров ўзбекчалаштирган.

Яна шу мавзуда ўқинг:
«Арбаъин»нинг насрий баёни ва тахрижи
Нодира Афоқова.» Муҳаммад (с.а.в.) дедилар…»Арбаъин» туркуми

HADIS (arab. — xabar, gap, yangilik) — Hazrati Payg’ambarimiz Muhammad (sav) aytgan so’zlari, qilgan ishlari, iqrorlari to’g’risidagi rivoyat. Islom dinida Qur’ondan keyin 2-manba hisoblanadi. Hadis 2 qismdan iborat bo’ladi: matn va isnod. Hadis 2 turga — Hadis i qudsiy (ma’nosi Alloh taoloniki, aytilishi Rasululloh tomonidan bo’lgan hadislar) va Hadisi nabaviyga bo’linadi. Hadislar e’tiborga olinishi jihatidan 3 qismga bo’linadi: 1) sahih (ishonchli); 2) hasan (yaxshi); 3) zaif.
Qur’onda barcha huquqiy va axloqiy masalalar umumiy tarzda bayon etilgan. Ularga aniqlik kiritish va izohlash uchun Muhammad (sav) o’z hadislarini aytardilar. Bu hadislarni Hazrati Payg’ambarimiz safdoshlari yodda saqlashga harakat qilardilar. Hazrati payg’ambarimiz vafotlaridan hadislarni naql qilish odat tusiga kirdi. Shu munosabat bilan bir guruh musulmonlar uni yozma shaklda to’play boshladilar. Birinchi hadislar kitobini Ibn Shihob az-Zuhriy yozdi. Undan keyin birin-ketin hadislar to’plamlari tasnif etila boshladi. Lekin bu to’plamlar muayyan tartibga solinmagan, boblarga ajratilmagan bo’lib, ularda Rasuliloh alayhissalom hadislari bilan sahobalar va tobe’inlarning fatvolari chalkashtirib yuborilgan edi.

Hijriy 3-a.da hadislarni ta’lif etish sohasida «musnad», «sahih», «sunan» deb atalmish turli yo’nalishlar vujudga keldi. «Musnad» yo’nalishida tasnif etilgan to’plamlarda turli mavzudagi hadislar bir joyda keltirilib, ular hadis rivoyat qiluvchi sahobalarning islom dinini qabul qilgan vaqtiga ko’ra yoki alifbo tartibida joylashtirilgan. Abu Hanifa, Ahmad ibn Hanbalg’ning hadis kitoblari shu yo’nalishga mansub. «Sahih» yo’nalishiga to’g’ri, ishonarli hadislar kiritilgan. Bu yo’nalishga Imom Buxoriy asos solgan. «Sunan» yo’nalishidagi to’plamga esa, to’g’ri, ishonarli hadislar bilan bir qatorda «zaif» hadislar ham kiritilgan. Abu Dovud, Abu Iso at-Termiziy, Nasoiy, Ibn Moja to’plamlari shu yo’nalishta mansubdir.
Movarounnahrda birinchi bo’lib Imom Abdulloh ibn Muborak al-Marvaziy hadis. to’plamini ta’lif etgan. Bundan tashqari Ahmad ibn Hanbal al-Marvaziy, Is’hoq ibn Rohavayh al- Marvaziy, Haysam ibn Kulayb ash- Shoshiy, Abu Bakr Ahmad ibn Muhammad al-Barakotiy, Ibrohim ibn Ma’qul an- Nasafiy va boshqalar hadis to’plamlarini tasnif etishgan. Keyinchalik, milliy-siyosiy ixtiloflar natijasida, Rasuliloh alayhissalom nomidan yolg’on hadislar to’qish, fiqh va kalom ilmi sohasidagi ziddiyatlar, amir va hokimlarga xushomadgo’ylik oqibatida ko’plab ishonarsiz, to’qima hadislar yuzaga kelgan.Davr o’tishi bilan hadislar tanlanib, muhim deb hisoblanganlari bir tizimga solina boshladi. 9— 10-asr boshlarida dindorlar orasida eng ishonchli deb tanilgan hadisning 6 ta to’plami vujudga kelgan. Bular: «Sahihi Buxoriy», «Sahihi Muslim», «Sahihi Termiziy», «Sunani Abi Dovud», «Sunani Ibn Moja», «Sunani Nasoiy». «Sahihi Buxoriy» ko’proq e’zozlanadi. Bu 6 ta hadis to’plamini tuzgan muhaddislardan 2 tasi movarounnahrlik, 4 tasi esa xurosonlik bo’lgan. Hadislar to’plami sunna deb nom olgan. Hadislarni yig’uvchi, sharhlovchi, targ’ib etuvchi shaxslar muhaddis deb atalgan.

Sharq adabiyotida «arba’in» an’anasi mavjud bo’lib, xalq orasida mashhur, eng sahih hadislardan 40 tasini saralab olib, uning mazmunini bir ruboiyda talqin qilingan.
Abdurahmon Jomiyning «Chihil hadis»ini Alisher Navoiy turkiyga tarjima qilgan. Shoirning niyati, asar muqaddimasida ta’kidlanganidek, «forsiydonlar idrok aylagan» qirq hadis mohiyatidan turkiyzabonlarni ham bahramand qilish edi. Bu hadislarni she’rga solishda esa barcha shoirlar ularning oson tushunilishini, yodda saqlanilishini ham nazarda tutganlar.

ALISHER NAVOIY
ARBA’IN (QIRQ HADIS)

BISMILLOHIR-RAHMONIR-RAHIM

Hamd angakim, kalomi xayrmaol
Qildi elga rasulidin irsol.
Ul rasuleki, ham kalomi fasih
Elga tegurdi, ham hadisi sahih,
To ulus jahldin xalos bo’lub,
Ilm xilvatgahiga xos bo’lub,
Chun tamuqdin najot topqaylar,
Ujmoh ichra hayot topqaylar.
Jalla zikruh zihe ilohi rafi’,
Azza kadruh zihe rasuli shafi’.

SABABI TA’LIFI MANZUMA

Ul safo ahli pok farjomi,
Pokfarjomu pokfar Jomiy.
Ul yaqin sori dastgir manga,
Qiblavu ustodu pir manga
Ki tutubdur jahonni tasnifi,
Nazm devoni, nasr ta’lifi.
Chunki hijratdin el arosida so’z
Seksan olti edi-yu sekkiz yuz,
Kim yana tuhfae ayon qildi,
Tuhfa yo’q, turfae bayon qildi.
O’qug’onda buxoriu muslim
Qirq so’z borcha shubhadin solim.
Nasr ila nazmni murakkab etib,
Forsiy lafz ila murattab etib,
«Arba’in»ye chiqardikim, jonlar
Balki qirq arba’in chiqorg’onlar.
Toptilar anda nash’ai maqsud,
«Arba’in»din nechukki, ahli shuhud,
Forsiydonlar aylabon idrok,
Oriy erdi bu naf’din atrok.
Istadimki, bu xalq ham bori
Bo’lmag’aylar bu naf’din oriy.
Men demakni chu muddao aylab,
Ul ijozat berib duo aylab.
Muddao chun bori savob erdi,
Har duo qilsa, mustajob erdi.
Bir-iki kunki ehtimom ettim,
Ko’z tutardin burun tamom ettim.
Bor umidimki, shohi shar’oyin
Kim, nabiy shar’ig’a berur tazyin,
Ulki avroq aroki solg’ay ko’z,
Aylagay ko’ngliga asar bori so’z.
Nasridin dag’i bahravar bo’lg’ay,
Nazmdin dag’i boxabar bo’lg’ay.
Bu kun o’lsa hadislarga muti’,
Tongla bo’lg’ay muhaddis anga shafi’.

1. Lo yu’minu ahadukum hatta yahibbu la ahihi ma yuhibbu li nafsihi.1

Mo»min ermastur, ulki iymondin
Ro’zgorida yuz safo ko’rgay,
Toki qardoshig’a ravo ko’rmas –
Har nekim o’ziga ravo ko’rgay.

2. Man a’ta lillahi va mana’a lillahi va ahabba lillahi va abg’aza lillahi faqad-is’takmala iymanahu.

Kimgakim hubbu bug’zu man’u ato
Haq uchun bo’ldi jazm bil oni,
Kim erur Tengri lutfidin komil
Ahli iymon qoshida iymoni.

3. Al-muslimu man salim al-muslimuna min yadihi va lisonihi.

Kim musulmonlig’ aylasa da’vo
Chin emas gar fido qilur jonlar.
Ul musulmondururki, solimdur.
Tiliyu ilgidin musulmonlar.

4. Xislat a’ni lo yajtami’ani fi mo»minin al-buxlu va su’ ul-xulqi.

Mo»min ersang qilib durringni nisor,
El bila ravshan o’l nechukkim sham’.
Negakim, Tengri hech mo»minda,
Buxlu badxo’yluqni qilmadi jam’.

5. Yashibu ibnu adama va tashubbu fihi xislatoni al-hirsu va tul ul-amali.

Odamig’a agarchi voqe’ erur
Qarig’an sori barcha ishda xalal.
Ikki fe’li vale yigitrak o’lur:
Biri hirsu birisi tuli amal.

6. Man lam yashkurinnasa lam yashkurillaha.

Ulki xoliqg’a shukr der, avval
Shokir o’lmoq kerak xaloyiqdin.
Kimki, maxluq shukrini demagay,
Demagay dag’i shukr xoliqdin.

7. Man lam yarhaminasa la yarhamhullohu.

Tengridin rahm agar tama’ qilsang,
Avval o’lmoq keraksen elga rahim.
Xar kishikim ulusqa rahm etmas,
Anga rahm aylamas rahimi karim.

8. Ad-dunyo mal’unatun va mal’unun ma fiyha illa zikrallohi taolo.

Dunyovu har ne andadur mavjud
Bo’ldi haq la’nati giriftori.
G’ayri haq zikrikim, erur zokir
Tengrining rahmati sazovori.

9. Lu’ina abd ud-dinari va lu’ina abd ul-dirhami.

Rahmat ozodag’aki ul olmos,
Dahr dinoru dirhamin g’amg’a.
Lek la’nat angaki qul bo’lg’ay:
Xoh dinoru xoh dirhamg’a.

10. Dum ala-t-tahorati yuvsa’u alayka-r-rizqu

Gar hamisha tahorating bo’lsa,
Orig’ay foqa chirki ul suvdin.
Tohir o’l istasang fuzun ro’ziy,
Xosir ulkim yiturdi bul suvdin.

11. La yuldag’ ul-mo»minu min juhrin vohidil marratayni.

Eyki, bir nesh yetti muzyidin
Ko’nglunga necha uzaysa, yotla.
Chunki mo»minni tishlamas hargiz,
Bir to’shukdin yilon iki qatla.

12. Al-va’datu daynun.

Kimki har kimga va’dae qildi,
Shart erur va’dag’a vafo qilmoq.
Va’dakim qilding uyladurkim dayn,
Farzdur qarzni ado qilmoq.

13. Al-majolisu bil-amonati.

Qaysi majlisdakim eshitsang so’z,
Bilgil ul so’z sanga amonatdur.
Gar ani o’zga yerda naql etsang,
Ul amonatg’a bu xiyonatdur.

14. Al-mustashoru mu’taminun.

Har kishikim birovni mahram etib,
Mashvaratda amini roz etti,
Gar yashurdi bilib saloh so’zin,
O’zini qalbu hiylasoz etti.

15. As-samohu rabahun.

Mol bazl ila sud agar tilasang,
Oqibat chun o’lum erur mavjud.
Asrag’on qolur, ulki bazl etting
Sanga hamroh borurdin etting sud.

16. Ad-daynu shayn ud-dini.

Ahli din ul dururki qilg’ay ado,
Bot agar zimmasinda dayn o’lg’ay.
Dayn adosi chu din alomatidur,
Beadoliq ding’a shayn o’lg’ay.

17. Al-qano’atu molun la yafna.

Hirsdin kechgil ul g’amedurkim,
Haddu g’oyat emas anga paydo.
Tut qanoatki, ul erur mole
Ki, nihoyat emas anga paydo.

18. Navm us-subayhati yamna’ ur-rizqa.

Subh uyqusin ulki aylar tark
Rizqu ro’zin o’ziga to’sh ko’rgay.
Ulki g’aflatdin etti navmi sabuh,
Bu sharafni magarki tush ko’rgay.

19. Ofat us-samohati al-mannu.

Har kishiga rioyate qilsang,
Minnat o’tkarmagil gumoningg’a.
Negakim ul kishiga ofat erur,
Yukla minnat va lek joningg’a.

20. As-sa’idu man vu’iza big’ayrihi.

Elga ne kelsa aylamas pand,
Ulki ko’nglini qildi g’aflat band.
Kimki pand oldi elga tushgandin,
Oni bilkim, erur saodatmand.

21. Kafa bilmar’i isman an yuhaddisa bikulli ma yasma’u.

Bu yozuq bas kishigakim, eldin
Har na so’zkim eshitti fosh etti.
Tog’ eshitganni der, gunohidin
Go’iyo Tengri oni tosh etti.

22. Kafa bilmavti va’izan.

Voizing bas ato-ano o’lumi,
Kim alarcha erur sanga nosih.
Voize ul kim ayturu qilmas,
Erur ul voizing munga rojih.

23. Xayr un-nasi man yanfa’uli-n-nasi.

Xalq aro yaxshiroq, deding, kimdur?
Eshitib, ayla shubha raf’ andin,
Yaxshiroq bil ani ulus arokim,
Yetsa ko’prak ulusqa naf’ andin.

24. Innalloha yuhib us-sahl at-talqa.

Haq seni sevgay el bila bo’lsang,
Tilu ko’nglungni qilib yakro’y,
Nukta sursang shukuftau xandon,
Zist qilsang kushodau xushro’y.

25. Tahadu tahabbu.

Do’stlashinglar hadiyalar berishib,
Bahra topqon xirad atiyasidin.
Xud jahonda atiyae bormu,
Yaxshiroq do’stliq hadiyasidin.

26. Utlub ul-xayri inda hisonil-vujuhi.

Eyki, bir ishda hojating bo’lsa,
Yaxshi yuzluqdin ista baxshoyish.
Toki baxshoyishidin avvalroq
Ko’rmagidin yetushgay osoyish.

27. Zur g’abban tazdad hubban.

Bir-birin do’stlar agar gah-gah,
Ko’rsalar, do’stluq o’lur g’olib.
Shavqdin ixtilot o’lur matlub,
Vasl uchun orzu o’lur tolib.

28. Tuba liman shag’alahu aybuhu an uyub-un-nasi.

Ey xusho ulki, ayb ko’rmamak ila
Yuz hunarvar marotibin topqay.
Ya’ni o’z aybi pardasi ko’ziga
O’zga el aybi chehrasin yopqay.

29. Al-g’inal-ya’su mimma fi aydin-nasi.

Boylig’ istar esang el ilgidin
Har na ko’rsang boridin o’l navmid,
Bul g’ino, baski, xalqdin kechibon
Tutsang ummid haqdin-o’q jovid.

30. Min husnil islom il-mar’i tarkuhu ma la yuiybuhi.

Kimki islom ko’zgusida tilar
Har zamon o’zga bir safo mavjud,
Kechsun ul nav’ borcha ishdinkim,
Tengri rozi emas, ulus-xushnud.

31. Laysa ash-shadidu bisir’ati innama ash-shadid ul-laziyna yamliku nafsahu ind al g’azabi.

Emas ul pahlavonki o’z qadrin
Bosh uza eltibon nigun qilg’ay.
Pahlavon oni bilki yetsa g’azab
Nafsi ammorani zabun qilg’ay.

32. Lays al-g’aniyu an kasrat il arzi innamal-g’a-niyu nafsi.

Boy emas ulki, mol kasratidin
Ko’rmagay foqau talab ranjin.
Oni bilkim, xudoy bermish anga
Nafsi ammora tarkini ganjin.

33. Al-hazmu su’ uz-zanni.

Hazm bois durur angaki, mudom
Ishi el sori badgumon o’lg’ay.
Doimo ehtiyot etar angakim,
Kaydlardin hama amon o’lg’an.

34. Al-ilmu la yahillu man’hu.

Ey xiradmand olimeki, sanga
Ilmdin ro’ziy ayladi sone’.
Kishi o’rgansa qilmag’il mahrum,
Yoki naf’ olsa bo’lmag’il mone’.

35. Al-kalimat ut-tayyibatu sadaqatun.

Yaxshi so’z birla hojat ahlin so’r,
Bermasang yaxshi to»madin nafaqa.
Ne uchunkim rasul qavli bilan-
Yaxshi so’z bordur uylakim sadaqa.

36. Kasrat uz-zihki yumiyt ul-qalba.

Asru ko’p kulmakim, o’lar ermish,
Zinda dil ko’ngli kulgu kasratidin.
Muni har kimki bildi ko’ngli bila,
Kulmagay o’lsa ko’ngli hasratidin.

37. Al-jannatu tahta aqdomi ummahati.

Onalarning oyog’i ostidadur
Ravzai jannatu jinon bog’i.
Ravza bog’i visolin istar esang,
Bo’l onaning oyog’i tufrog’i.

38. Al-balou muakkalun bin-nutqi.

Dedi ko’p so’zlagan xato ko’p etar,
Ulki derlar ani valiyulloh.
Har balokim yetar-erur so’zdin,
Buyla hukm ayladi nabiyulloh.

39. An-nazaru ilal mar’atil-ajnabiyati sahmun min sihami iblisa.

Solma ko’z kimsa bo’lsa nomahram,
Garchi nafsing topar nazorada sud,
Ki nazarkim harom-shaytonning
Novakidur va lek zahrolud.

40. Lo yashba’ ul-mo»minu duna jorihi.

Kimki mo»min durur qachon chidag’ay,
Kim o’zi to’qu qo’shni bo’lg’ay och.
Anga dog’i kerak yetursa nasib,
Xonida gar qulochu xohi umoch.

* *
Eyki, shaxsingni xoliqi fattoh
Dedi: «Xammartu arba’ina saboh»,

Erur ul arba’ining avvali hol,
Ayla bu «Arba’in» bila a’mol,

Ki bu nav’ ikki «Arba’in» mavjud
Bo’lsa, shoyadki topqasen maqsud.

Yetsa maqsud muddao birla
Meni yod etgasen duo birla

Ki, Navoiyg’a ul duo yetgay,
Bulbuli ruhig’a navo yetgay.

Val-hamdu lillahi ala tavfiqi haazl-arba’ink vas-salotu vas-salom at-tayyibin at-tohirina va sal-lama tasliman kasiyran.

HADISI SHARIF TARJIMALARI
Mansur Asqarov tarjima qilgan

1. Sizlardan hech biringiz o’ziga ravo ko’rgan narsani birodariga ravo ko’rmaguncha, chin mo»min bo’lolmaydi.
2. Kimki hayr-ehson qilishda, noo’rin joylarga sarf qilmaslikda, yaxshi odamlarni do’st va yomon odamlarni dushman tutishda faqat Ollohning rizoligini niyat qilgan bo’lsa, demak u o’z iymonini butun saqlaydi.
3. Qo’lidan va tilidan musulmonlarga ozor yetmaydigan kishigina haqiqiy musulmondir.
4. Mo»min kishida ikki xislat jam’ bo’lmaydi: baxillik va yomon xulqlilik.
5. Inson keksaygan sari unda ikki xil xislat yasharib boradi: dunyoga muhabbat va orzu-havas.
6. Kimki insonlarga shukr aytmasa Ollohga ham shukr qilmaydi.
7. Odamlarga rahmli bo’lmagan kishiga Ollohning ham rahmi kelmaydi.
8. Dunyo mal’undur, Olloh zikridan boshqa dunyodagi befoyda ishlar ham mal’undur.
9. Dinor va dirhamga qul bo’lganlarga la’nat bo’lsin.
10. Doim tahoratli yurgin, tahorat – tozalik rizqu ro’zingni oshiradi.
11. Mo»min kishi bir teshikdan ikki marta chiqolmaydi.
12. Va’da – bu qarzdur.
13. Majlislarda eshitganing – omonat.
14. Maslahatchi – ishonchga sazovordir.
15. Qo’li ochiqlik – foydadur.
16. Qarz – bu din uzra dog’dur.
17. Qanoat – tuganmas boylikdir.
18. Tongi uyqu rizqni qisqartiradi.
19. Minnat – saxiylik ofatidir.
20. Boshqalardagi kamchilikni ko’rib, o’zini tuzatgan odam – saodatlidir.
21. Eshitgan gaplarini o’zgalarga aytish – insonning gunohga botishi uchun kifoyadir.
22. O’lim – bu ayni pandu nasihatdur.
23. Insonlarning yaxshisi – insonlarga foydasi tegadiganidir.
24. Olloh taolo xushfe’l va ochiq yuzli bandalarini sevadi.
25. Bir-biringizga hadyalar berib, do’stlashinglar.
26. Yaxshilikni chehralari ochiq odamlardan kutinglar.
27. Goh-goh ko’rishganda muhabbat oshar.
28. O’z aybini bilib, boshqalar aybini qidirmaydigan odam – xo’b yaxshi odamdur.
29. Haqiqiy boylik – bu odamlar qo’lidagi narsalardan noumid bo’lish, tama’ qilmaslikdur.
30. O’ziga yarashmagan narsalarni tark etish – inson musulmonchiligining husnidur.
31. Kurashda g’olib chiqqan pahlavon emas, balki g’azabi kelganda, o’zini bosib olgan odam pahlavondir.
32. Boylik – molu dunyoning ko’plngi bilan emas, balki nafsning to’qligi bilan o’lchanadi.
33. Ishonmaslik – ehtiyotkorlikdir.
34. Ilmda baxillik yo’q.
35. Yaxshi so’z – sadaqadur.
36. Kulgining ko’pi – qalb o’limi.
37. Jannat onalaringiz oyog’i ostidadur.
38. Hamma balo – tildandur.
39. Begona ayollarga tashlangan har bir nazar – shayton o’qidur.
40. Mo»min kishi qo’shnisi och turib, o’z qornini to’yg’azmaydi.
Shul «Arba’in»ga muvaffaq etgani uchun Ollohga shukr. (Muhammad) va uning barcha pok nasliga Ollohning marhamat va rahmati hamda salomi bo’lsin.

Yana shu mavzuda o’qing:
«Arba’in»ning nasriy bayoni va taxriji
Nodira Afoqova.» Muhammad (s.a.v.) dedilar…»Arba’in» turkumi