Агар инсон илм нури билан ўз йўлини ёритмаса, зулмат ва нодонлик кўчасида қолади. Киши қалбининг нури илм ва маърифат билан бақувват бўлади. Инсониятнинг қадри илм билан ҳосил бўлади. Илмдан ҳали ҳеч ким зарар кўрган эмас. Илмни эгаллаб олиш эса бир санъатдир.

ИЛМ ҲАҚИДА
ШАРҚ  ҲИКМАТЛАРИ

Илм ўрганиш ҳар бир мусулмон учун фарздир.

Ҳадис

Бешикдан қабргача билим иста.

Ҳадис

Бир соатгина илм ўрганиш бир кечалик ибодатдан яхшидир.

Ҳадис

Қайси бир олимнинг илмидан сўралганда қизғониб гапириб бермаса, қиёматда оғзига ўтдан тизгин солиб қўйилади.

Ҳадис

Аввало олим бўл! Лоақал таълим олувчи ёки тингловчи, илму уламоларни севувчи бўлгин.

Ҳадис

Садақанинг афзали мусулмон кишининг илм ўрганиб, сўнг бошқа мусулмон биродарларига ҳам ўргатишидир.

Ҳадис

Илм ибодатдан афзал.

Ҳадис

Илм ўқуб қилмаган амал мақбул,
Дона сочиб кЎтармади маҳсул.

Навоий

Ер юзи бир дашту саҳро бўлса, гулзори илм,
Саҳнаи оламни бўлмоқда намудори илм.
Илму фан бирла қуролланмоқда сардори илм,
Илм ўқи, ҳеч бир жонга еткурмайди озор илм.

Оразий

Эмиш ҳар элға қадри илм бало,
Ўла илм мақоми баски боло.
Кишиким илму фандин бохабардур,
Ҳалойиққа мўътабардур.
Тирикликда кишиким қилса ҳар кор,
Анинг осонлиғина илм даркор.

Абдулла Авлоний

Жаҳон равшан зиёйи илмдандур,
Кўнгил софи сафойи илмдандур.

Анбар Отин

Кимда бўлса донишу, ақлу, тамиз,
Илм ила ҳилм аҳлини тутган азиз.
Сен хатолардан ўзингни тут узоқ,
Эй ўғил! Оқил эсанг солгил қулоқ!

Фаридиддин Аттор

Бировким қилса олимларға таъзим,
Қилур гўёки пайғамбарга таъзим.

Навоий

Билимни буюк, ўқувни улуғ бил,
Бу иккиси танланган бандасини улуғлайди.
Заковат қаерда бўлса, улуғлик бўлади,
Билим кимда бўлса буюклик олади.

Юсуф Хос Ҳожиб

Илм ила кимнинг дили равшан эрур,
У замон ичра саломат тан эрур.

Фаридиддин Аттор

Билимсиз, шубҳасиз, аниқ кўрдир,
Кел, эй нодон, билимдан ҳисса ол.

Юсуф Хос Ҳожиб

Агар инсон илм нури билан ўз йўлини ёритмаса, зулмат ва нодонлик кўчасида қолади. Киши қалбининг нури илм ва маърифат билан бақувват бўлади. Инсониятнинг қадри илм билан ҳосил бўлади. Илмдан ҳали ҳеч ким зарар кўрган эмас. Илмни эгаллаб олиш эса бир санъатдир. Дунёда қандай ёвузлик содир бўлган бўлса, уларнинг ҳаммаси нодонлик орқали келиб чиққан. Энг зўр ҳалокат нодонлик, инсонийликни битирувчи ҳам нодонликдур. Яхши таҳсил кўрган ва илм нури билан ҳулқини яхшилаган аёл ҳар ерда иззат топади. Илм — аёл учун зийнат. Ақлини нодонликдан қутқарган ҳар бир аёл номус, иззат, аёллик қадрини тушуниб етади. Бундай аёл ҳеч бир ишда адашмайди. Илмсиз аёл эса бола тарбиялашда турли хатоларга йўл қўяди.

Абдибек Шерозий

Муяссар бўлса тилладин сенга тахт,
Ўзингдин пастга зинҳор айламагин сахт.

Агар берса сенга жаҳон султонлиғи даст,
Киши ўз ҳолини билмак керак паст.

Агар рутбанг эрур аълойи офоқ,
Йиқилгон хасталарни ҳолина боқ.

Такаббур қилмағил эй бемаоний,
Фалонни ўғлидурмен деб фалоний.

Сўфи Оллоёр

Билиб дарсингиз айлаб азбар ўқунг,
Ўқунглар, ўқунглар, ўқунглар, ўқунг.

Ҳавоу ҳавасларни айлаб раҳо,
Сабоқларни такрор этинг борҳо.

Роқим

Илм мартабаси мартабаларнинг зўридир, деган гап шубҳасиз тўғри. Қайси ерда илму маърифат кучли бўлса, ўша ер бахт маскани ҳисобланади. Қайси ерда нодонлик мавжуд бўлса, у ер қуруқ ёки тошлоқ жой кабидир.

Гўзал хулқ билан пайваста бўлган илм одамларни бахтиёр қилади, мартабасини баландлатади. Илмдан мақсад кўркам ва эзгу ишларни амалга оширишдир.

Фахрулбанот Сулаймоний

Илмсиз иликсиз сўнгак каби бўшдир, иликсиз сўнгакка қўл урилмайди. Билим билан кишининг мартабаси ошди, илмсизлик эса кишини тубанлаштирди. Билимли киши керақли сўзни сўзлайди, кераксиз сўзни кўмиб ташлайди.

Аҳмад Югнакий

Муродингни ҳаётинг ичра ахтар,
Ки мавҳум илм ичинда бўлма ахгар.

Анбар Отин

Заковатли уқади, билимли билади, Билимли, заковатли тилакка етади.

Юсуф Хос Ҳожиб

Ҳар кишининг руҳи илм бирла қувватланса, шафқатли ва бетамаъ бўлур.

Сидқий Хондойлиқий

Ҳамма эзгуликлар билим туфайлидир. Билим туфайли гўё кўкка йўл топилади. Сўз бўз ерга яшил кўкдан тушди, Сўзи туфайли инсон ўзини улуғ қилди.

Юсуф Хос Ҳожиб

Эй келди фунуни илм таслим санга,
Қилмоқ анга лозим бўлди таъзим санга.

Гарчи йўқ эрди қувват оёқимда, вале,
Келдим бош ила олғали таълим санга.

Огаҳий

Дунёни билмакка идрокинг гаров,
Зеҳн қуймоққа дили покинг гаров.
Яхши иш қилмоқ учун йўқса ўқув,
Санга лозимдур ўқув бирлан ўқув.

Анбар Отин

Оз-оз ўрганиб доно бўлур,
Қатра-қатра йиғилиб дарё бўлур.

Навоий

Билмаганни сўраб ўрганган олим,
Орланиб сўрамаган ўзига золим.

Навоий

Илм, Навоий сенга мақсуд бил,
Эмдики, илм ўлди, амал айлагил.

Навоий

Билим билан саодат йўли очилади, шунга кўра,
Илмли бўл, бахт йўлини изла.

Аҳмад Югнакий

Билим қидиришга урдим бошимни,
Бекорга ўтказмадим умримни бир дам.
Қайдаки эшитсам илму донишни,
Эшиги тагида ултирдим маҳкам.

Носир Хисрав

Билимсиз кишиларнинг кўнгли хурофотга мойил бўлади.

Абу Райҳон Беруний

Одамидур илму дониш бирла одам, йўқ эса,
Жумлаи ҳайвонгадур яксон қаду рухсору лаб.

Огаҳий

Билим — қайтариш ва такрорлаш мевасидир.

Абу Райҳон Беруний

Эр кишига зебу зийнат ҳикмат ва донишдур.

Навоий

Бу дин илмики хомам қилди таҳрир,
Эрур фиқҳу ҳадису сўнгра тафсир.
Чу такмил ўлди бу уч илм, сен, бил,
Яна ҳар илм майлин қилма, ё қил.

Навоий

Илмдан истасанг, нишон йўқтур,
Бор бошида қазонча салласи.

Баёний

Ҳеч ким устозсиз топмас жаҳонда иззу жоҳ,
Нечаким ҳашмат била Искандари даврон эрур.

Пошшохўжа

Илм андоқ ганжи нофеъдур бани одамғаким,
Кимда ул бўлса, икки олам бўлур обод анго.

Огаҳий

Шахски, илм нурин топти зоти,
Анинг то ҳашр қолди яхши оти.
Сикандар чун топти илму ҳунарни,
Не янглиқ олди, кўргил, баҳру барни.

Навоий

Эй азиз! Киши учун китобдан азизроқ ва ёқимлироқ суҳбатдош йўқдир. Китоб фасоҳат, балоғатда, латофатда тенги йўқ, мунофиқликдан холи ҳамроҳдир. Ёлғизликда ва ғамли айёмларда мунис улфатдир. Унда на нифоқ бору, на гина. У шундай ҳамдамки, сўзларида ёлғон ва хато бўлмайди. Суҳбатидан эса кишига малоллик етмайди. У ўз дўстининг дилини оғритмайди. Юрагини эса сиқмайди. У шундай рафиқдирки, киши орқасидан ғийбат қилиб юрмайди. Унинг суҳбатидан сенга шундай файзли фойдалар етадики, бундай фойдани одамлардан топа олмайсан. Аксинча, аксар одамлар суҳбатидан кишига зарар етади. Китобдек дўст ичида барча илму ҳилм мужассамдирки, у кишиларни ўтмишдан ва келажакдан огоҳ қилиб туради. Шунинг учун ҳам: «Китоб ақл қалъасидир», деганлар.

Муҳаммад Жабалрудий

Билимнинг шундайки, у яланғоч бўлганингда ҳам ўзинг билан қолади уни ҳаммомга кирганингда сув ҳам йўқота олмайди.

Абу Райҳон Беруний

Камол эт касбким, олам уйидин
Сенга фарз улмагай гамнок чиқмоқ.

Навоий

Дониш эрур отган ўқим нишони,
Дадиллик манбаи билимим кони.
Эзгулик осмонини маҳбусиман,
Занжирим фаною само уммони.

Паҳлавон Маҳмуд

Ҳақ йўлинда ким сенга бир ҳарф уқутди юз ранж ила,
Айламоқ осон эмас ҳаққин адо минг ганж ила.

Навоий

Касби илм этмай киши гар қолса маҳз жаҳл ила,
Икки олам обрўси бўлғуси барбод анго.

Огаҳий

 

Agar inson ilm nuri bilan o‘z yo‘lini yoritmasa, zulmat va nodonlik ko‘chasida qoladi. Kishi qalbining nuri ilm va ma’rifat bilan baquvvat bo‘ladi. Insoniyatning qadri ilm bilan hosil bo‘ladi. Ilmdan hali hech kim zarar ko‘rgan emas. Ilmni egallab olish esa bir san’atdir.

ILM HAQIDA
SHARQ HIKMATLARI

Ilm o‘rganish har bir musulmon uchun farzdir.

Hadis

Beshikdan qabrgacha bilim ista.

Hadis

Bir soatgina ilm o‘rganish bir kechalik ibodatdan yaxshidir.

Hadis

Qaysi bir olimning ilmidan so‘ralganda qizg‘onib gapirib bermasa, qiyomatda og‘ziga o‘tdan tizgin solib qo‘yiladi.

Hadis

Avvalo olim bo‘l! Loaqal ta’lim oluvchi yoki tinglovchi, ilmu ulamolarni sevuvchi bo‘lgin.

Hadis

Sadaqaning afzali musulmon kishining ilm o‘rganib, so‘ng boshqa musulmon birodarlariga ham o‘rgatishidir.

Hadis

Ilm ibodatdan afzal.

Hadis

Ilm o‘qub qilmagan amal maqbul,
Dona sochib kO‘tarmadi mahsul.

Navoiy

Yer yuzi bir dashtu sahro bo‘lsa, gulzori ilm,
Sahnai olamni bo‘lmoqda namudori ilm.
Ilmu fan birla qurollanmoqda sardori ilm,
Ilm o‘qi, hech bir jonga yetkurmaydi ozor ilm.

Oraziy

Emish har elg‘a qadri ilm balo,
O‘la ilm maqomi baski bolo.
Kishikim ilmu fandin boxabardur,
Haloyiqqa mo‘tabardur.
Tiriklikda kishikim qilsa har kor,
Aning osonlig‘ina ilm darkor.

Abdulla Avloniy

Jahon ravshan ziyoyi ilmdandur,
Ko‘ngil sofi safoyi ilmdandur.

Anbar Otin

Kimda bo‘lsa donishu, aqlu, tamiz,
Ilm ila hilm ahlini tutgan aziz.
Sen xatolardan o‘zingni tut uzoq,
Ey o‘g‘il! Oqil esang solgil quloq!

Farididdin Attor

Birovkim qilsa olimlarg‘a ta’zim,
Qilur go‘yoki payg‘ambarga ta’zim.

Navoiy

Bilimni buyuk, o‘quvni ulug‘ bil,
Bu ikkisi tanlangan bandasini ulug‘laydi.
Zakovat qayerda bo‘lsa, ulug‘lik bo‘ladi,
Bilim kimda bo‘lsa buyuklik oladi.

Yusuf Xos Hojib

Ilm ila kimning dili ravshan erur,
U zamon ichra salomat tan erur.

Farididdin Attor

Bilimsiz, shubhasiz, aniq ko‘rdir,
Kel, ey nodon, bilimdan hissa ol.

Yusuf Xos Hojib

Agar inson ilm nuri bilan o‘z yo‘lini yoritmasa, zulmat va nodonlik ko‘chasida qoladi. Kishi qalbining nuri ilm va ma’rifat bilan baquvvat bo‘ladi. Insoniyatning qadri ilm bilan hosil bo‘ladi. Ilmdan hali hech kim zarar ko‘rgan emas. Ilmni egallab olish esa bir san’atdir. Dunyoda qanday yovuzlik sodir bo‘lgan bo‘lsa, ularning hammasi nodonlik orqali kelib chiqqan. Eng zo‘r halokat nodonlik, insoniylikni bitiruvchi ham nodonlikdur. Yaxshi tahsil ko‘rgan va ilm nuri bilan hulqini yaxshilagan ayol har yerda izzat topadi. Ilm — ayol uchun ziynat. Aqlini nodonlikdan qutqargan har bir ayol nomus, izzat, ayollik qadrini tushunib yetadi. Bunday ayol hech bir ishda adashmaydi. Ilmsiz ayol esa bola tarbiyalashda turli xatolarga yo‘l qo‘yadi.

Abdibek Sheroziy

Muyassar bo‘lsa tilladin senga taxt,
O‘zingdin pastga zinhor aylamagin saxt.

Agar bersa senga jahon sultonlig‘i dast,
Kishi o‘z holini bilmak kerak past.

Agar rutbang erur a’loyi ofoq,
Yiqilgon xastalarni holina boq.

Takabbur qilmag‘il ey bemaoniy,
Falonni o‘g‘lidurmen deb faloniy.

So‘fi Olloyor

Bilib darsingiz aylab azbar o‘qung,
O‘qunglar, o‘qunglar, o‘qunglar, o‘qung.

Havou havaslarni aylab raho,
Saboqlarni takror eting borho.

Roqim

Ilm martabasi martabalarning zo‘ridir, degan gap shubhasiz to‘g‘ri. Qaysi yerda ilmu ma’rifat kuchli bo‘lsa, o‘sha yer baxt maskani hisoblanadi. Qaysi yerda nodonlik mavjud bo‘lsa, u yer quruq yoki toshloq joy kabidir.

Go‘zal xulq bilan payvasta bo‘lgan ilm odamlarni baxtiyor qiladi, martabasini balandlatadi. Ilmdan maqsad ko‘rkam va ezgu ishlarni amalga oshirishdir.

Faxrulbanot Sulaymoniy

Ilmsiz iliksiz so‘ngak kabi bo‘shdir, iliksiz so‘ngakka qo‘l urilmaydi. Bilim bilan kishining martabasi oshdi, ilmsizlik esa kishini tubanlashtirdi. Bilimli kishi keraqli so‘zni so‘zlaydi, keraksiz so‘zni ko‘mib tashlaydi.

Ahmad Yugnakiy

Murodingni hayoting ichra axtar,
Ki mavhum ilm ichinda bo‘lma axgar.

Anbar Otin

Zakovatli uqadi, bilimli biladi, Bilimli, zakovatli tilakka yetadi.

Yusuf Xos Hojib

Har kishining ruhi ilm birla quvvatlansa, shafqatli va betama’ bo‘lur.

Sidqiy Xondoyliqiy

Hamma ezguliklar bilim tufaylidir. Bilim tufayli go‘yo ko‘kka yo‘l topiladi. So‘z bo‘z yerga yashil ko‘kdan tushdi, So‘zi tufayli inson o‘zini ulug‘ qildi.

Yusuf Xos Hojib

Ey keldi fununi ilm taslim sanga,
Qilmoq anga lozim bo‘ldi ta’zim sanga.

Garchi yo‘q erdi quvvat oyoqimda, vale,
Keldim bosh ila olg‘ali ta’lim sanga.

Ogahiy

Dunyoni bilmakka idroking garov,
Zehn quymoqqa dili poking garov.
Yaxshi ish qilmoq uchun yo‘qsa o‘quv,
Sanga lozimdur o‘quv birlan o‘quv.

Anbar Otin

Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur,
Qatra-qatra yig‘ilib daryo bo‘lur.

Navoiy

Bilmaganni so‘rab o‘rgangan olim,
Orlanib so‘ramagan o‘ziga zolim.

Navoiy

Ilm, Navoiy senga maqsud bil,
Emdiki, ilm o‘ldi, amal aylagil.

Navoiy

Bilim bilan saodat yo‘li ochiladi, shunga ko‘ra,
Ilmli bo‘l, baxt yo‘lini izla.

Ahmad Yugnakiy

Bilim qidirishga urdim boshimni,
Bekorga o‘tkazmadim umrimni bir dam.
Qaydaki eshitsam ilmu donishni,
Eshigi tagida ultirdim mahkam.

Nosir Xisrav

Bilimsiz kishilarning ko‘ngli xurofotga moyil bo‘ladi.

Abu Rayhon Beruniy

Odamidur ilmu donish birla odam, yo‘q esa,
Jumlai hayvongadur yakson qadu ruxsoru lab.

Ogahiy

Bilim — qaytarish va takrorlash mevasidir.

Abu Rayhon Beruniy

Er kishiga zebu ziynat hikmat va donishdur.

Navoiy

Bu din ilmiki xomam qildi tahrir,
Erur fiqhu hadisu so‘ngra tafsir.
Chu takmil o‘ldi bu uch ilm, sen, bil,
Yana har ilm maylin qilma, yo qil.

Navoiy

Ilmdan istasang, nishon yo‘qtur,
Bor boshida qazoncha sallasi.

Bayoniy

Hech kim ustozsiz topmas jahonda izzu joh,
Nechakim hashmat bila Iskandari davron erur.

Poshshoxo‘ja

Ilm andoq ganji nofe’dur bani odamg‘akim,
Kimda ul bo‘lsa, ikki olam bo‘lur obod ango.

Ogahiy

Shaxski, ilm nurin topti zoti,
Aning to hashr qoldi yaxshi oti.
Sikandar chun topti ilmu hunarni,
Ne yangliq oldi, ko‘rgil, bahru barni.

Navoiy

Ey aziz! Kishi uchun kitobdan azizroq va yoqimliroq suhbatdosh yo‘qdir. Kitob fasohat, balog‘atda, latofatda tengi yo‘q, munofiqlikdan xoli hamrohdir. Yolg‘izlikda va g‘amli ayyomlarda munis ulfatdir. Unda na nifoq boru, na gina. U shunday hamdamki, so‘zlarida yolg‘on va xato bo‘lmaydi. Suhbatidan esa kishiga malollik yetmaydi. U o‘z do‘stining dilini og‘ritmaydi. Yuragini esa siqmaydi. U shunday rafiqdirki, kishi orqasidan g‘iybat qilib yurmaydi. Uning suhbatidan senga shunday fayzli foydalar yetadiki, bunday foydani odamlardan topa olmaysan. Aksincha, aksar odamlar suhbatidan kishiga zarar yetadi. Kitobdek do‘st ichida barcha ilmu hilm mujassamdirki, u kishilarni o‘tmishdan va kelajakdan ogoh qilib turadi. Shuning uchun ham: “Kitob aql qal’asidir”, deganlar.

Muhammad Jabalrudiy

Bilimning shundayki, u yalang‘och bo‘lganingda ham o‘zing bilan qoladi uni hammomga kirganingda suv ham yo‘qota olmaydi.

Abu Rayhon Beruniy

Kamol et kasbkim, olam uyidin
Senga farz ulmagay gamnok chiqmoq.

Navoiy

Donish erur otgan o‘qim nishoni,
Dadillik manbai bilimim koni.
Ezgulik osmonini mahbusiman,
Zanjirim fanoyu samo ummoni.

Pahlavon Mahmud

Haq yo‘linda kim senga bir harf uqutdi yuz ranj ila,
Aylamoq oson emas haqqin ado ming ganj ila.

Navoiy

Kasbi ilm etmay kishi gar qolsa mahz jahl ila,
Ikki olam obro‘si bo‘lg‘usi barbod ango.

Ogahiy