Энг асосийси, сизлардан яқин ва узоқ қариндошлардан сўрайманки, мени мақташга зўр берманглар (мен шундай қилишларингизни биламан, ҳаётим давомида бу жуда нўноқ тарзда амалга оширилди, агар асарларимни тарғиб қилмоқчи бўлсангиз улар орасида худонинг хоҳиши билан адо этилган ва мен ҳаётим давомида амал қилиб келган ўринларга урғу беринглар. Худонинг иродасини тарғиб этаётганимни қалбдан ҳис қилган дақиқаларим кўп бўлган. Баъзан манфурлик қилиб, ўз хоҳиш истакларимга қул бўлган кезларимда ўзимдаги жаҳолат туфайли ана шу ҳаёт нури хиралашди, аммо бу ҳақиқат нури вужудимни доим ёритиб турди, бу умримдаги энг бахтиёр дамларимдир…

Лев ТОЛСТОЙ
АСОСИЙ ҚАҲРАМОНЛАРИМ — ҲАҚИҚАТ
(Хатлар, кундаликлар, махфий кундаликдан)
Ортиқбой Абдуллаев таржимаси

   Лев Николаевич Толстой [1828.28.8 (9.9), Тула губерняси Ясная Поляна қишлоғи — 1910.7 (20).11, Липецк вилояти, ҳоз. Лев Толстой бекати; Ясная Полянада дафн этилган] — рус ёзувчиси. Россиядаги кадимий дворянлар сулоласидан, граф. Петербург Фанлар Академияси мухбир аъзоси (1873), фахрий академиги. (1900). 1844—47 йилларда Қозон университетининг араб-турк ва ҳуқуқшунослик факультетларида ўқиган. 1851—53 йилларда Кавказда бўлиб, жангларда иштирок этган. 1854 йил Дунай армиясига юборилган; илтимосига кўра, қамалдаги Севастополга ўтказилган. Қрим урушида қатнашган. Толстой 1855 йилда Петербургга бориб, Н. А. Некрасовнннг «Современник» («Замондош») журнали ва журнал атрофидаги ёзувчилар (И. С. Тургенев, И. А. Гончаров, Н. Г. Чернышевский ва б.) билан ҳамкорлик қилган. Болалик кезларида рус ва араб халқ эртаклари, А.С.Пушкин шеърлари, шунингдек, Юсуф ҳақидаги Инжил ривояти таъсирида шеърлар ёзган. Биринчи йирик асари — «Инсон камолотининг тўрт даври» автобиографик асари («Болалик», 1852; «Ўсмирлик», 1852-54; «Ёшлик», 1855-57; «Йигитлик», ёзилмай қолган). Уруш лавҳалари ва аскарларнинг маиший турмуши Толстойнинг «Севастополь ҳикоялари» (1855) тўпламига кирган ҳикоя ва очеркларида ўз ифодасини топган.
50-йиллар Толстой руҳий ҳаёт лавҳалари ва маиший турмуш тафсилларини тарихий воқеаларнинг кенг манзараси, ҳаётнинг ахлоқий-фалсафий асослари тасвири билан уйғунлаштиришга ҳаракат қилади. Толстой ижодида шакллана бошлаган бу ижодий тамойил «Казаклар» қиссаси (1863)да, айниқса, яққол кўринади. Бу асарда ўз инъикосини топган халқ ҳаёти мавзуи ва воқеликнинг эпик тасвири Толстойнинг 60-йиллар ижодида янада теранлашади.
Рус ва жаҳон адабиёти хазинасидан мустаҳкам ўрин олган «Уруш ва тинчлик» (1863—69) эпопеяси Толстойнинг 60-йилларда ижодий камолотга эришганидан шаҳодат беради. Айрим совет адабиётшунослари гарчанд бу асарни Толстойнинг ўз даври муаммоларидан қочиши, деб баҳолаган бўлсаларда, ёзувчи «Уруш ва тинчлик» романи билан ўз даврида рўй берган ва ўзи шахсан гувоҳ бўлган воқеаларга фаол муносабат билдирган. Энг муҳими, у Наполеоннинг 1805—07 ва 1812—14 йиллардаги ҳарбий юришлари мавзуига мурожаат этиб, кўплаб қаҳрамонлар иштирок этган эпик воқеалар билан бирга қаҳрамонларнинг руҳий тасвирлари илк бор катта маҳорат билан уйғунлашган тарихий роман жанрини яратди. Ҳолбуки, 19-аср ўрталарида эпик асарлар даври ўтди, деган фикрлар кенг тарқалган, 60-йилларда рус жамиятида куч ола бошлаган синфий зиддият ва курашлар эса «Уруш ва тинчлик»дек эпопеянинг майдонга келиши учун унумли замин бўла олмас эди. 1812 йилда Россиянинг Наполеон қўшинлари томонидан босиб олиниши мумкинлиги бир-бири билан келиша олмаган турли табақа ва синфларни душманга қарши кураш шиори остида бирлаштирдики, Толстойнинг рус халқи онгидаги ана шу уйғонишга мурожаат этиши «Уруш ва тинчлик» романининг юзага келиши учун ҳаётбахш замин вазифасини ўтади.
Толстойнинг 70-йиллар ижодида «Анна Каренина» романи алоҳида мавқега эга. «Уруш ва тинчлик»дан бу романни ёзгунига қадар бўлган даврда Толстойнинг рус жамиятидаги ижтимоий тенглик ва адолат тўғрисидаги орзу умидлари рўёбга чиқмади. 60-йиллардаги ислоҳот ёзувчи кутган натижани бермади. Мазкур романда Толстойнинг жамият ҳаётида кечаётган нохуш жараёнлар ҳақидаги изтиробли ўйлари акс этди. Романда Каренинлар, Облонскийлар ва Левинлардан иборат 3 оиланинг бир-бири билан чатишган, аммо мустақил сюжет чизиғига эга бўлган тарихи тасвир этилган. Толстой, аксар рус ёзувчиларидек, насроний динига катта эътиқод қўйган, ҳаётда рўй бераётган воқеаларга ва кишиларнинг хатти-ҳаракатларига ҳам шу дин нуқтаи назаридан ёндашган. Унинг диний қарашлари жамият ва шу жамиятда яшовчи кишиларга, бинобарин, у ёки бу қаҳрамонига бўлган муносабатига, шак-шубҳасиз, таъсир ўтказган. Толстойнинг оила масаласига, чунончи, Каренинлар оиласида содир бўлаётган воқеаларга ёндашувида ҳам диний қарашлари сезилади. У жамият аъзоларида қандай чиркин хислатлар мавжуд бўлмасин, кишилар диний қонун-қоидалар доирасида ҳаракат қилишлари лозим, акс ҳолда жамият ҳалокат сари боради, деган фикрдан келиб чиқиб, қаҳрамонлар образини яратади.
70-йилларда руҳий изтироб иқлимида яшаган Толстой ўз ҳаёт йўлини қайта назардан ўтказди ва шу жараёнда ижтимоий келиб чиқиши, тарбияси ва ҳаёт йўли билан боғлиқ жамият қатламининг маънавий асослари ёлғонга асосланган, деган хулосага келди. Унинг бундай қарашлари «Иқрорнома» (1880) ва «Эътиқодим нимада?» (1884) асарларида ўз ифодасини топди. Толстойнинг шу даврда ёзган асарлари орасида «Иван Ильичнинг ўлими» (1886), «Крейцер сонатаси» (1889) қиссалари, айниқса, эътиборга лойиқ.
Толстой 80-йилларда драматургия жанрларида ҳам ижод қилиб, «Зулмат ҳокимияти» (1886) драмаси ва «Маърифат мевалари» (1890) комедиясини ёзади. Бу асарларда қишлоқ аҳлидаги жаҳолат, шаҳар маданиятининг қишлоққа кўрсатаётган салбий таъсири катта бадиий куч билан тасвирланган.
Толстой дунёқарашида тобора кучайиб бораётган зиддиятлар унинг сўнгги йирик асарларидан бири — «Тирилиш» романи (1889—99)да ўз аксини топди. Хдётда бўлиб ўтган оддий воқеа — бир суд жараёни асосида яратилган бу асарда Толстой ижтимоий адолатсизликка асосланган жамиятнинг ички, маънавий асосларини очиб ташлайди. Мазкур асардаги кишилар тақдири билан воқеаларнинг ўзаро чамбарчас боғликлиги масаласи «Ҳожимурод» (1896— 1904) қиссасининг ҳам асосини ташкил этган.
Толстой диндор ёзувчи сифатида кишилар руҳиятидаги зиддиятларни тасвир этибгина қолмай, ўзи ҳам жамият ва кишилар ҳаётидаги бундай зиддият ва майллардан жароҳатланиб яшаган. Ёзувчидаги мураккаб руҳий ҳолат унинг сўнгги асарлари («Тирик мурда», 1890; «Балдан сўнг», 1903 ва б.) да ҳам акс этган. Толстой ҳаётининг Ясная Полянадаги сўнгги кунлари руҳий изтироблар пўртанасида кечди. У яқин кишилари тўқиган иғво ва фасод тўридан қочиб, 1910 йил Ясная Полянадан бош олиб чиқиб кетади ва йўлда шамоллаб, вафот этади.
Ўзбекистонда Толстой ижодига қизиқиш у ҳаёт пайтлардаёқ бошланган. Унинг «Одамлар нима билан тирик?», «Худо ҳақиқатни кўрса ҳам тезда айта олмайди» макрлалари 1887—1902 йилларда «Туркистон вилоятининг газети»да ўзбек тилида нашр этилган. Толстой ҳақидаги «Россия мамлакатининг машҳур ёзувчиси» деган мақола эса 1889 йил шу газетада таникли маърифатпарвар Сатторхон Абдуғаффоров таржимасида босилган. Толстойнинг болалар учун ёзган қатор ҳикоялари Саидрасул Азизий («Устоди аввал», 1902), Алиасқар Калинин («Муаллими соний», 1903), Абдулла Авлоний («Биринчи муаллим», 1909; «Иккинчи муаллим», 1912) сингари жадид маърифатпарварларининг ўқув қўлланмалари ва дарсликларида эълон қилинган ҳамда усули савтия мактабларида ўқитилган.
Толстой нафакат буюк ёзувчи, балки адолатпарвар ва халқпарвар инсон сифатида ҳам ўзбек жадидларининг эътиборини ўзига жалб этган. Биринчи ўзбек адвокати Убайдулла Хўжаев 1909 йилда Толстойга унинг ёмонликка ёмонлик билан жавоб бермаслик ҳақидаги таълимоти юзасидан хат ёзиб, ўша йилнинг 5 июнида ундан жавоб олган. Ислом динининг таниқли арбобларидан бири Абдувоҳид Қориев эса 1910 йил Ясная Полянага махсус бориб, Толстой билан бир неча марта мулоқотда бўлган. Аммо ўзбек халқининг Толстой ижоди билан яқиндан танишиши 20-асрнинг 30-йилларидан бошланган ва унинг барча асосий асарлари ўзбек тилига таржима қилинган.

1897 йил

С.А.Толстойга (жўнатилмаган)
19 май. Ясная Поляна.

Азиз ва қимматли Соня. Сенинг Танеев билан муносабатларнинг менга ноқулайлигидан ташқари даҳшатли даражада азоблидир. Шундай шароитда яшашда давом этар эканман, ўз ҳаётимни заҳарлаб, ўзим умримга завол бўламан. Мана, бир йил бўлдики, мен одамга ўхшаб яшаб, ишлай олмайман, фақат қийналаман. Сен буни биласан. Мен буни сенга аччиқланиб ҳам, илтимос қилиб ҳам айтдим, сўнгги пайтларда эса бутунлай индамай қўйдим. Мен ҳамма нарсани қилиб кўрдим, аммо ҳеч қандай нафи тегмади: сенинг яқин муносабатларинг давом этмоқда, ҳатто кучайиб бормоқда, кўриб турибманки, охиригача шундай бўлаверади.

Мен бунга ортиқ чидай олмайман. Охирги хатингни (1) олганимдан кейинги дастлабки кунларда уйдан бош олиб кетишга қарор қилдим. Уч кун давомида ана шу хаёл ичида яшадим ва сендан ажралиш не чоғли қийин бўлмасин, ҳар ҳолда бундай тубан шубҳалар ичида ўтаётган даҳшатли кунлардан, юракни бурдалаб ташлайдиган изтироблардан қутуламан ва умримнинг охирида барибир қилишим зарур деб ҳисоблаган ишни адо этиб, хотиржам яшашга муяссар бўламан деган қарорга келдим. Мен жўнаб кетишга аҳд қилдим, аммо сени ўйлаганимда, сендан ажралиш мен учун қанчалик оҚир бўлишини эмас, аксинча, сен қанчалик куюнишинг, азоб чекишинг, қийналишингни ўйлаб, сени розилигингни олмасдан туриб, бу ишни қилолмаслигимни англаб етдим.

Аҳвол шундай: ҳозирги ҳолатда жимгина яшайверишнинг деярли иложи йўқ. Нима қилиш керак? Буни ўзинг ҳал қил. ўзинг ўйла ва нима қилиш ҳақида бир қарорга кел. Менимча, бу аҳволга чек қўйиш йўллари қуйидагича: 1) энг яхшиси, бизни бир йилдан бери бўғиб келаётган даҳшатли расвогарчиликдан бира тўла қутилиш учун барча муносабатларни, ким нима дейишига эътибор бермасдан, бутунлай тўхтатишимиз керак. Учрашувлар, хатлар, болалар, портретлар, Анна Иванованинг (2) қўзиқоринлари, Померанцевлар фойда бермайди, Маша Зандердан, Таня Поповдан озод бўлгани каби, биз ҳам тўла озод бўлишимиз керак. Бу энг яхши йўллардан бири. Яна бир йўли шуки, сендан бутунлай ажралиб, чет элга кетишим керак ва ҳар биримиз ўзимизча мустақил ҳаёт кечиришимизга тўҚри келади. Бу йўл жуда қийин, аммо уни амалга ошириш мумкин ва у бизни бир йил ичида бошимиздан кечирганларимизга қараганда мен учун минг марта енгил туюлади. Учинчиси шуки, Танеев билан барча алоқаларни йиҚиштириб қўйиб, иккимиз биргаликда ҳорижга кетишимиз ва ҳамма дилхираликлар йўқолиб кетгунча у ёқда яшашимиз лозим…

Тўртинчиси йўл эмас, даҳшатли синов бўлиб, мен бу ҳақда ўйлаганимда ваҳимага тушаман ва қаттиқ афсусланаман, бу шундайки, ўтган йилдаги каби буларнинг ҳаммаси ўтиб кетади, бу ерда ранжийдиган нарсанинг ўзи йўқ, деб ўзимни ишонтиришим ва ҳозиргидек яшайверишим керак, сен ҳам буни сезмагандек, бизни боҚлаб турадиган ҳамма воситаларни излаб топиб, мен билан учрашишинг, мени назорат қилишинг, фаҳмлашинг ва азоб чекишинг лозим бўлади — бу ерда рашкка ўрин қолмайди, аслида шундай туйҚу ҳам бор, аммо у асосий нарса эмас.

Энг асосийси, бу ҳақда сенга айтганман, буларнинг ҳаммаси сен учун ҳам, мен учун ҳам уят, шармандаликдир. Бу туйғу мен Таня, Попов, Стаховичларга нисбатан бошимдан кечирганимга қараганда юз марта азоблироқдир. Сен таклиф қилаётган бешинчи йўл буларнинг ҳаммасига ўткинчи нарсалар деб қараш ва сен айтганингдек, бирон гап бўлган бўлса, ҳаммаси жойига тушиб кетишини кутишдан иборат. Бу бешинчи йўлни мен синаб кўрдим ва азоб чекишимга сабаб бўлаётган омиллар бутунлай йўқолмасдан туриб, бу оғир ўйлардан қутула олмаслигимга қаттиқ ишонч ҳосил қилдим…

С.А.ТОЛСТОЙГА
8 июль. Ясная Поляна.

Қимматли Соня,
Кўпдан бери ҳаётим билан эътиқодим ўртасидаги номутаносиблик мени азоблаб келади. Сени ўзим ўргатган яшаш тарзи ва одатларингни ўзгартиришга мажбур қила олмайман, шу пайтгача сени ташлаб кетишга ҳам журъатим етмади, кичкина болаларни, гарчи уларга таъсирим камлигини билсам-да, кўзим қиймайди. 16 йил мобайнида баъзан курашиб ва сенинг Қашингга тегиб, баъзан мени қуршаган муҳит таъсирида турли васваса хаёлларга берилиб яшаганим сингари ҳаёт кечиришим сенга малол келади, энди мен бунга тоқат қилолмайман ва кўпдан ўйлаб юрган режамни амалга оширишга — кетишга қарор қилдим, биринчидан, қариб-қартайиб бораётганлигим сабабли умр ўтказишим тобора қийинлашиб, ёлғизликни кўпроқ қўмсайдиган бўлиб қолдим ва иккинчидан, болалар улғайди, энди уйда уларга таъсир кўрсатишимга ҳожат йўқ, ҳаммангизни ўзига яраша қизиқадиган нарсангиз бор, шунинг учун менинг йўқлигим сизларга деярли сезилмайди.

…Агар буни очиқчасига қилай десам, илтимослар, баҳслар, шикоятлар кўпайиб кетиб, кўнглим бўшашади ва аҳдимдан қайтиб қолишим мумкин, ниятимни эса амалга оширишим муқаррар. Шунинг учун хатти-ҳаракатларим дилингизга азият етказса, марҳамат кўрсатиб мени кечирасизлар, энг муҳими, сен Соня, ўз хоҳшинг билан кетишимга рухсат бер ва мени қидирма, қарғама, қоралаб ўтирма.

Ҳузурингдан кетганим сендан кўнглим қолгани учун эмас. Биламанки, сен айнан менга ўхшаб, кўриш ва ҳис қилишга қодир эмассан, ҳа, шунинг учун ҳам турмуш тарзингни ўзгартириб, ўзинг англамаган мавҳум нарсалар учун ҳаётингни қурбон қилишга қурбинг етмайди. Шу туфайли мен сени қоралай олмайман, аксинча биргаликда ўтган 35 йиллик умримизни биринчи ярмида сен ўз табиатингга мос оналарча фидойилик кўрсатиб, бутун куч-қувватингни сарфлаганингни миннатдорчилик ва муҳаббат билан эслайман. Сен фидокорлик билан менга ва дунёга оналик муҳаббатини баҚишладинг, бунинг учун сени қадрламаслик кўрнамаклик бўлади. Аммо ҳаётимизнинг кейинги даврида, 15 йил ичида биз бегоналашиб кетдик. Бунга ўзимни айбдор деб билмайман, сабаби мен ўзимни ёки одамларни ўйлаб эмас, балки бошқача яшай олмаганим туфайли ўзгардим. Бу масалада менга ҳамдард бўлолмаганинг учун сени айбламайман, аксинча менга бағишлаган меҳринг учун миннатдорлик билдираман ва ҳамиша муҳаббат билан ёдда тутаман. Алвидо, қадирли Соня.

Сени севгучи
Лев Толстой

Мазкур мактуб Толстойнинг хотинига берилмасдан кабинетдаги креслолардан бирининг қопламаси тагига яшириб қўйилган. 1901—1902 йиллардаги оғир касаллик пайтида у Мария Львовнадан хатни олишни илтимос қилиб, конверт устига: “Таржимаи ҳолимга доир бу лавҳа кимнидир қизиқтирса, вафотимдан эллик йил ўтгандан кейин очилсин”, — деб ёздирган. 1907 йил май ойида Толстой хатни сўраб олиб ўз қўли билан: “Мен томонимдан махсус буйруқ бўлмаса, вафотимдан кейин Софья Андреевнага берилсин”, — деб ёзиб қўйган ва куёви Н.Л.Оболенскийга берган. У марҳумнинг топшириғини бажарган.

Д.П.МАКОВИЦКИЙГА
17 декабрь. Москва.

Қадрли дўстим Душан,
Хатни жўнатиб юборганингиз ва энг муҳими, ҳамма одамлар ардоқлаб севадиган яхши одам бўлганингиз учун сизга чексиз миннатдорчилик билдираман. Мен “Санъат нима?“ни тамомладим, “Фалсафа масалалари” журналига бердим ва бўлиб-бўлиб чиқаришига розилигимни билдирдим…
Унинг бу ерда босилиши инглизча нашрига ҳалақит бермайди деб умид қиламан. Мен уларга хат ёздим ва телеграмма жўнатдим, аммо ҳалигача жавоб олмадим.
Карпентерга ёзиладиган сўзбошига келганда, у мен учун кўп ноқулайликлар туғдирди. Бунга сиз ҳам ғайри ихтиёрсиз сабабчи бўлдингиз. Хотиним Гуревичга нисбатан ҳеч қандай сабабсиз, ғалати бир нафрат билан муносабатда бўлади, уни мендан беҳуда қизғанади. Бу аҳвол улар “Хўжайин ва хизматкор”ни босиб чиқаргандан бери давом этиб келади. Мен буларнинг ҳаммаси ўтиб кетади деб ўйлаган эдим, сўзбоши бунчалик ғалвага сабаб бўлишини хаёлимга ҳам келтирмагандим ва бу ҳақда унга ўзим айтишга шайланиб юргандим. Сиз юборган хабар унга даҳшатли даражада таъсир кўрсатди, мен оғир кунларни бошдан кечирдим ва “Шимол хабарномаси”дан мақолани қайтиб олишимга ҳамда сўзбошини босиб чиқаришдан бутунлай воз кечишимга тўғри келади. Шунинг учун уни сизга юбормайман…

Сизни оғаларча қучиб,
Л.Толстой.

1898 йил

Л.Л. ва Д.Ф.ТОЛСТОЙЛАРГА
20 январь, Москва

Азизларим Дора ва Лёва, мен сизларни жуда кўп ўйлайман ва буни сизларга билдириб қўйишни хоҳлайман. Доранинг саломатлиги яхшими? Оилавий ҳаётингиз қандай ўтмоқда? Машғулотларинг-чи? Чамаси, яхши бўлса керак? Биздаги шаҳарга хос ғала-ғовурлар жонга тегди. Тоза қор ва тиниқ ҳаво қўйнида бўлишни доим қўмсаб юраман. Биз аҳил яшаяпмиз. Таня Петербургга кетди…(3)
“Вестник Европа” учун раҳмат. Боборикин ўта зийрак.(4) У таҳсинга сазовор. Мен эса Гейнени қайта ўқияпман…

М.Л.ОБОЛЕНСКИЙГА
13 февраль. Москва.

Азизим Маша, мендан бошқа ҳамма сени унутди. Тинимсиз сени ўйлайман, ёнимда йўқлигинг доим билиниб туради… Фақат ўзингга яхши қара, мабодо касалланиб қолсанг, тантиқланиб кетма, ҳеч кимга аччиқ қилма, аксинча, бемор бўлганинг учун ўзингни айбла. Танянинг Петербургдаги саргузаштлари мана бундай бўлди: самаралик молоканлар(5) ҳузуримга келган пайтда, у уйга қайтиши лозим эди. Мен унга телеграмма жўнатиб, яна бир оз қолишга даъват этдим. Телеграммани олгач, у Победоносцев(6)нинг ҳузурига боришга қарор қилади. Телефонда гаплашади, у эртага соат 11 да қабул қилишини айтади. Таня эрталаб қабулга отланган пайтда малоканлар мен подшоҳдан мадад сўраб ёзган хатни унга етказишади. Таня бу мактубни олиб Победоносцев ҳузурига боради. Уни шу заҳотиёқ қабулига киритишади. Таня мақсадини айтади ва подшоҳга ёзилган илтимосномани ўқиб беради. У: “Дар ҳақиқат Архиерей ҳаддидан ошиб кетибди. 16 нафар болани тортиб олган экан. Мен ҳозироқ болалар қайтарилсин деб губернаторга хат ёзаман”, — дейди. Столга ўтиб: “Исмлари нима?”— деб сўрайди. Таня: “Мен билмайман аниқлаб келаман”, — деб жавоб бериб, кетишга чоғланади. Шунда у: “Кимлигингизни айтмадингиз-ку”, — дейди, Таня: “Татьяна Львовна” деса, у: “Левнинг қизи, демак, сиз машҳур Татьяна экансиз-да”, — деб хайратга тушади. Таня эса машҳурлигимни билмас эканман, деб ўрнидан туради. Победоносцев у билан бирга келган молоканларга болаларни қайтаришга ваъда қилади ва бу ҳақда ёзиб ҳам беради (7) . Таня бу хатни муҳим ҳужжат сифатида сақлаб қўйган. Болалар қайтарилгани ҳақида ҳалигача хабар топмадим…(8)

С.А.СТАХОВИЧГА
11 март Москва.

Қимматли Софья Александровна.
Машъум қатл (9) тафсилотларини ҳозир эслай олмаяпман. Чамаси Тубецкийнинг қайдлари (унинг мактублари)(10) бор эди. Ишончли маълумотлар декабристларнинг ёзишмаларида эмас, замондошлари ва турли генералларнинг асарларида мавжуд. Стасов кўп нарсаларни билса керак. Бестужев билан Муравьёвнинг яқинлиги ҳақида мен Матв. И.В.Муравьёв— Апостол ҳикоялари орқали хабар топганман. Бестужевнинг шахси ва ташқи қиёфаси ҳақида Петербургда яшайдиган жияни, қурол заводининг директори Василий Николаевичдан маълумот олиш мумкин…
Л.Толстой.

1909 йил

В.Г.ЧЕРТКОВГА
31 август. Ясная Поляна.

Перно жўнаб кетганидан фойдаланиб бир-икки оғиз сўз — айнан бир-икки оғиз сўз ёзгим келди, сабаби ҳар куни олдингизга боришга имкон излайман. Бу икки-уч кундан кейин амалга ошса керак. Менга алоқадор одамларни ташвишга қўйишни хоҳламайман. ўз аҳволимни мендан кўра минг марта ёмонроқ аҳволдаги одамлар билан қиёслаб кўриб, ўзимдан уялиб кетаман. Кеча қаттиқ бетоб эдим. Шу аҳволда Перно (11) билан учрашдим. Ҳозир ҳар доимги ҳолатимдаман. Шу кунлар ичида — беш кундан бери жиддий иш қилганим йўқ. Турли-туман режалар кўп — кўп нарсалар айтгим келади, аммо қувватим кам, бу ҳол ҳалақит бермайди-ку, аммо ўз хоҳишимга ҳам қўймайди. Саша ёзув-чизувлар ва бошқа ишларимда яхши ёрдам беради.
Кўпинча баъзи қарияларга, айниқса маълум йилларда саҳрога чиқиб кетадиган буддавийларга ҳавасим келади.

Бу ерга Буланже келди, уни кўрганимдан хурсанд бўлдим. У Конфуций(12) ҳақида китоб тайёрламоқда. Мен Муҳаммад(13)дан ташқари Лаотзе(14)нинг ҳикматларини ҳам кичик муқаддима билан нашрга тайёрладим. Биз Иван Иванович билан биргаликда барча донишманд руҳонийлар ҳақида кичик китобчалар тайёрламоқчимиз…

1910 йил

С.А.ТОЛСТОЙГА

28 октябрь. Ясная Поляна.
Жўнаб кетишим сени қайғуга солади (15). Бунинг учун ачинаман, аммо тўғри тушун ва гапимга ишон, мен бошқа йўл топа олмадим. Менинг уйдаги аҳволим чидаб бўлмайдиган даражага етди. Буларнинг ҳаммасидан ташқари, мен бундан кейин шу пайтгача яшаб келганимга ўхшаб хашамат ичида яшай олмайман, одатда менинг ёшимдаги қариялар қиладиган ишга қўл урдим, улар дунё ишларига қўл силкиб, умрининг охирги кунларини ёлғизлик ва сокинликда ўтказадилар.

Марҳамат қилиб, буни тўғри тушун ва қаерда эканимни билганингдан кейин ҳам мени излаб борма. Сенинг шундай ташрифинг ҳар иккимизга ҳам зарар етказиб, аҳволимизни оғирлаштиради холос, аммо қароримни асло ўзгартирмайди. Мен билан 48 йил ҳалол яшаганинг учун сендан миннатдорман ва сенинг олдингда гуноҳларим бўлса, ҳаммасини кечиришингни илтимос қиламан, шу билан бирга, менинг олдимда биронта гуноҳинг бўлса, уларни чин дилдан кечираман. Менинг кетишим туфайли вужудга келадиган янги шароитга кўникишингни маслаҳат бераман, бунинг учун мен ҳақимда ёмон хаёлларга бориб ўтирма. Менга биронта гапинг бўлса, Сашага айт, у қаердалигимни билади ва дарҳол менга етказади; аммо қаерда эканлигимни айта олмайди, чунки буни ҳеч кимга билдирмаслик ҳақида онт ичган (16).
Лев Толстой

А.Л.ТОЛСТОЙГА
28 октябрь тонги, соат 6. Шчекино.

Яхши етиб келдик. Чамаси, Оптинага борамиз (17). Хатларни ўқи. Чертковга айтиб қўй, агар бир хафта ичида 4-числогача мен фикримни ўзгартирмасам, газеталарга эълон бераверсин (18). Азизам, марҳамат қилиб, мен қаерда эканлигимни билганингдан кейин, уни яқинда билиб оласан, — жўнаб кетишимни қандай қабул қилишгани ва бошқа ҳамма ҳодисалардан хабар бериб тур — қанча батафсил бўлса, шунча яхши (19).

А.Л.ТОЛСТОЙГА
28 октябрь. Козельск.

Менга русча, сиёҳ ва ўқиётган китобларимни: Монтень, Николаев (20), Достоевскийнинг 2-жилди )21), Мопассаннинг “Ҳаёт” романларини бериб юбор ёки ўзинг олиб кел.
Барча хатларни ўқи ва муҳимларини менга: Подборка (22). Шамардинога жўнатиб тур…

——————————-
1.16 майда ёзилган мактуб.
2. С.И.Танеевнинг яқин дўсти Маслова.
3. Т.Л.Толстая 18-29 январда “Посредник” нашриётига алоқадор ишлар билан шуғулланиш ҳамда ўзи тайёрлаган француз суратлари альбомини “тарғиб қилиш” учун Петербургга борган эди.
4. Толстой юборган журналда П.Д.Боборикининг “Тортишув” ҳикояси босилган эди.
5. 1897 йил апрел ойида молоканлар (XVIII асрда пайдо бўлган мазҳаб, улар черковни ва диний расм-русумларни тан олмаганлар) мазҳабига мансуб деҳқонларнинг болалари полициячилар томонидан тортиб олиниб, православ дини руҳидан тарбияланишлари учун мажбуран монастирга жойлаштирилган эди. Толстой ёрдам сўраб келган деҳқонлар қисматини енгиллаштириш учун астойдил ҳаракат қилган. У икки марта Николай IIга ҳат ёзган, матбуот орқали бошқа давлат арбобларига мурожаат этган.
6. Победоносцев К.П. (1827—1907) — ҳуқуқшунос, 1880—1905 йилларда синод обер-прокурори.
7. Т.Л.Толстая ўз кундалигида Победоносцев қабулидаги тафсилотлар ҳақида батафсил ёзган.
8. Самаралик малоканлар 23 февралда барча болалар қайтарилганини Толстойга билдирганлар.
9. Репиннинг илтимосига мувофиқ 8 марта Стахович ёзган хатга жавоб. 1898 йилнинг январида Москвада бўлган Репин Толстойдан расм чизиш учун бирон сюжет айтиб беришни сўрайди. 4 февралда Т.Л.Толстая кундалигига ёзган эди: Кеча дадам калласига бир сюжет келиб қолганини айтди… Бу декабристларни дор остига олиб боришга боғлиқ. Навниҳол Бестужев Рюмин Муравьев Апостолнинг ғояларидан кўра шахсини кўпроқ ёқтириб қолган ва ундан бир дақиқа ҳам ажралмасди. У қатл олдидан иродасизлик қилиб, йиғлаб юборади, Муравьев уни қучоқлаб олади ва дор тагига шундай борадилар. Толстой ҳикоя қилган бу сюжетни Стахович Репинга сўзлаб беради. Шу аснода декабристлар ҳақида ҳамда қатл тафсилотлари ёзилган маълумотларни аниқлаш эҳтиёжи туғилган эди.
10. С.П.Трубецкий. “Мактублар”. Толстойнинг кутубхонасида мактубларнинг биринчи нашри сақланади.
11. Перно Александр Яковлевич (1878—1916) —кимлигини аниқлаб бўлмади.
12. “Конфуций — хитой донишманди. Ҳаёти ва ижоди”. 1910 йилда Толстой таҳрири остида “Посредник”да нашр этилган.
13. Муҳаммаднинг Қуръонга кирмаган ҳадислари. Толстой томонидан танлаб олинган. “Посредник”, 1910.
14. “Хитой файласуфи Лао-Тзенинг ҳикматлари”. Толстой нашрга тайёрлаган ва сўзбоши ёзган. “Посредник”, М., 1910.
15. Толстойнинг жўнаб кетганидан хабар топган Софья Андреевна жонига қасд қилишга уринади.
16. Толстой эрталаб соат 7 дан 55 дақиқа ўтганда уйдан чиқиб, поездда Шамардинога — синглиси.М.Н.Толстаяникига йўл олган эди.
17. Оптина Введенский хилватхонаси — эркаклар монастири. Толстой бу ерда 1877, 1881, 1890 йилларда бўлган эди.
18. Адиб 1881 йилдан кейин ёзган барча асарларидан фойдаланиш ҳуқуқини халқ ихтиёрига беришга қарор қилган эди.
19. 29 октябрда Оптин хилватхонасига А.П.Сергиенко келиб Чертков ва А.Л.Толстойнинг мактубларини топширади. Мактубларда Толстой жўнаб кетгандан кейин Софья Андреевна ўзини қандай тутганини баён қилинган.
20. П.П.Николаевнинг Оламни яратган худо ҳақида тушунча Женева, 1910 асари.
21. “Ака-ука Карамазовлар” романи.
22. Калуга губерниясидаги почта бўлими.

1895 йил

3 январь. Никольское Олсуфьевларникида (1). Мўлжалланганидек 1-да йўлга чиқдик. Мен сўнгги дақиқагача “Хўжайин ва хизматкор” устида ишладим. Бадиий жиҳатдан эпақага келди, аммо мазмуни ҳамон заиф. Фотосуратга боғлиқ воқеа жуда мунгли. Ҳаммаси камситилган (2). Мен чертковга хат ёздим. Йўлга чиқишдан олдим тобим йўқ эди, тузалмай, дармонга кирмай туриб жўнаган эдик. Яхши етиб келдик. Кейинги кунда ва ҳозир ҳам ҳеч қандай иш қилмадим — фақат ўқидим, сайрга чиқдим, ухладим…
6 январь. Никольское. Батамом соғайдим, кеча ва бугун яна “Катехизис”ни ишлай бошладим. Мавзу ўзига тортади, кўнгилга яқин, аммо муносиб шакл тополмаяпман ва ўзимдан норозиман. Учинчи куни кечқурун ўзим ёзган ҳикояни ўқидим (3). Яхши эмас. Биронта ҳам харакат кўринмайди. Ҳозир нима қилишни биламан…

29 январь. Москва. Уч ҳафтадан кўп бўлдики, ёзаман. Олсуфьевларникида яхши яшадим. Кўпроқ ҳикоя билан банд бўлдим. Корректураси чиққанига қарамай, ҳали тамомлаганим йўқ. Мени ёмон аҳволга солиб қўядиган бир ҳодиса юз берди — бу подшоҳнинг кескин нутқи (4). Шаховский ўтказган йиғинда қатнашдим. Бекорга борган эканман. Ҳаммаси аҳмоқлик, бу ташкилот айрим одамларнинг шахсий иродасини фалаж қилиб қўяди. Уни ҳам корректурасини тузатдим. Яхши хатлар (5) ҳамда “Ватанпарварлик ва насронийлик” мақоласини олдим. Нималарнидир қораладим, ҳозир вақтим зиқ, кечқурун ёзишга ҳаракат қиламан.

7 февраль. Москва. Шу куни кечқурун ёзишга улгуролмадим. Бир хафтадан бери шу аҳвол. Бу вақт ичида Дрожиннинг таржимаи ҳолига кичкина сўзбоши ёздим (6) ва ҳикоя устидаги ишни давом эттирдим. Омадсиз ҳикоя. У кеча Сонянинг дарғазаб бўлиб, шиддатли бўрон қўзғашига сабаб бўлди. У соғлом эмас, мадордан қолган, ёқимтой Ванечка касаллангандан бери ҳаловатини йўқотган, менинг ҳам тобим келишмаяпти…
18 март. Тонг. Беш кун ўтди. Ҳеч нарса қилмадим. Эрталаблари “Катехизис” устида ўйладим. Бир марта “Сергей ота”га уриниб кўрдим, яхши чиқмади. Маша Ильяларникига кетди. Соня оғир қалб изтироблари билан янги ҳаётга қадам қўйди. Унга ўзинг мадад бер, тангрим. Шу кунлар ичида бошим оғрияпти, жуда мадордан қолганман. Кечқурунлари одамлар кўп келишади. Улар билан суҳбатлашиб ўтириш менга оғирлик қилади.

Ёзувчилик, айниқса бадиий ижод, мен учун тўғридан-тўғри маънавий зарар етказади. Мен “Хўжайин ва хизматкор”ни ёзаётган пайтимда шуҳратпарастлик майлига берилган эдим. Ҳозирги мақтовлар ва муваффақият буларнинг ҳаммаси бетайин иш эканини яхши кўрсатиб берди. Ҳозир мен маънавий жаҳатдан бир қадар уйғонгандайман. Бу уйғониш бундан икки кун аввал юз берди…

27 март, Москва. … Кеча Лесковнинг “Васият”и (7) ҳақида ўйлаб қолдим ва ўзим ҳам шундай нарса ёзишим кераклигини ҳис қилдим. Бунга ҳали эрта деб уни орқага суриб келаяпман, холбуки жуда яқин қолди. Бу шунинг учун ҳам яхши ва зарурки, у яқин кишиларни мурдага қандай муносабатда бўлиши ҳақидаги ташвишлар ҳамда иккиланишлардан халос қилади, айни замонда тобутдан чиққан товушни яхши эшитадилар. Яқинларига айтиладиган гаплар бўлса, дастлабки дақиқаларда билдириб қўйган яхши.
Менинг васиятим тахминан қуйидагича бўлади. Ҳозирча бошқасини ёзганим йўқ, у асосан шундай:

1) Мени вафот этган жойимда — энг ғариб қабристонга, агар шаҳарда бўлса, энг арзон тобутда, энг қашшоқ одамлар каби дафн қилишингизни сўрайман. Гуллар, гулчамбарлар керак эмас, нутқлар сўзлашга ҳожат йўқ. Иложи бўлса, руҳонийларсиз, жанозасиз қабрга қўйинглар. Мабодо бу дафн этувчилар учун ноқулайлик туғдирса, ҳамма қатори жаноза ўқилса ҳам майли, аммо у арзон ва дабдабасиз бўлсин.

2) Вафотим ҳақида газеталарда ёзилмасин ва некрологлар эълон қилинмасин.

3) Қоғозларимни кўздан кечириш ва саралаш учун хотинимга, В.Г.Чертковга, Страховга (қизларим Таня ва Машага) берилсин (кераксизларини ўзим йўқ қилганман қизларим овора бўлиб юришмасин). ўғилларимга бу вазифани топширмаганимга сабаб — уларни яхши кўрмаганимдан эмас (худога шукур, айниқса мен сўнгги пайтларда уларни жуда яхши кўриб қолдим), улар ҳам мени яхши кўришларини биламан, аммо улар мени банд этган ўй-хаёлларни етарли даражада билишмайди, уларнинг қандай пайдо бўлиб, қандай шаклланганини кузатган эмаслар, бу ҳақда ўз фикрлари, қарашлари бўлишига шубҳа йўқ, шу туфайли улар кераксиз нарсаларни олиб қолиб, сақланиши зарурларини йўқ қилиб юборишлари мумкин. Бўйдоқлик даврида ёзган кундаликларимдан энг зарур жойларини олиб қолиб, бошқаларини йўқ қилишларингизни илтимос қиламан, айни шу тарзда оилавий ҳаётим давомида ёзган кундаликларимдан ҳам, улар эълон қилинса, кимларгадир малоллик етказадиган ўринларини йўқотиш зарур. Чертков мен ҳаётлигимдаёқ бу ишни бажаришга ваъда берган. Унинг менга нисбатан улкан муҳаббатини вақтида қадрлай олмадим, юксак маънавий фазилатлар соҳиби бўлган бу инсон юқоридаги вазифани виждонан адо этишига ишонаман…

Умуман олганда, кундаликларимни шундай қолдирса ҳам бўлади. Ҳеч бўлмаганда, улар ёшлигимдаги ярамас, бемаъни ишларимдан ташқари оз бўлса-да худо ярлақаган одам бўлганимни ва жилла қурса кексайган йилларимни кўрсатишга хизмат қилади.

Бошқа қоғозларимни саралаб олиб, ҳаммасини эмас, одамларга нафи тегадиганларини нашр этишни илтимос қиламан…
4) Асарларимни нашр этиш ҳуқуқи аввалгидек қолади: уларнинг ўз жилди ва алифбени жамоатчиликка тақдим қилиш, яъни муаллифлик ҳуқуқидан воз кечишни меросхўрларимдан илтимос қиламан. Бу фақат илтимос, васият эмас. Бажарсаларинг яхши. Бу сизлар учун ҳам яхши бўлади, бажармасаларинг — ўзларинг биласизлар. Демак, шундай қилишни хоҳламайсизлар. Сўнгги ўн йиллар ичида асарларимнинг сотилиши — мен учун ҳаётимдаги энг оҚир ишга айланди.
5) Яна энг асосийси, сизлардан яқин ва узоқ қариндошлардан сўрайманки, мени мақташга зўр берманглар (мен шундай қилишларингизни биламан, ҳаётим давомида бу жуда нўноқ тарзда амалга оширилди, агар асарларимни тарғиб қилмоқчи бўлсангиз улар орасида худонинг хоҳиши билан адо этилган ва мен ҳаётим давомида амал қилиб келган ўринларга урғу беринглар. Худонинг иродасини тарғиб этаётганимни қалбдан ҳис қилган дақиқаларим кўп бўлган. Баъзан манфурлик қилиб, ўз хоҳиш истакларимга қул бўлган кезларимда ўзимдаги жаҳолат туфайли ана шу ҳаёт нури хиралашди, аммо бу ҳақиқат нури вужудимни доим ёритиб турди, бу умримдаги энг бахтиёр дамларимдир…

5 август, Ясная Поляна. Бир ой деярли ёзмадим. Ой яхши ўтди. Далада озгина меҳнат қилдим. Сули ўрдим. Коневский устида кўп ишладим. Қимирлаяпти. Бу вақт ичида Киднинг “Social Evolutsion”ини (8) ва ўзим ҳақимда “Wahrheit”да(9)ги мақола ва ҳоказоларни ўқидим. ўзинг ҳақидагиларни ўқиганда бутун дунё фақат сен қилаётган ишлар билан шуғулланаётгандек туюлади, аммо бу нотўғри Хилковнинг духобор таъқиб қилинадиган ҳақидаги мактуби келди. Мен инглиз газетасига мақола ёзиб жўнатдим. Ҳозир таржима қилинмоқда…

…Колпнеда бўронда қолиб кетдим. Мужикларнинг уйида ҳордиқ олдим. Улар бой экан, кечки овқат келтиришди: картошка, нон, бодринг иштаҳа билан ейилди. Рахитга чалинган болалар, оғир меҳнат чақиб ташлаган эркаклар, чойшабсиз ўрин-тўшак, пашшалар, ифлослик. Энг ёмони ,маънавий хотиржамликка ишонмаслик. Келажакдаги ҳаётини ўйламаслик, Исо Масиҳ сингари яшаш мумкинлигини тан олмасликдир…

————————————
1.Толстой 1-18 январда А.В. ва А.М.Олсуфьевларнинг Москва губернаси. Никольское — Горушкийдаги меҳмондорчиликда бўлган эди.
2. Толстой дўстлари билан тушган суратларни хотини негативлари билан йўқ қилган эди.
3. “Хўжайин ва хизматкор” ҳикояси.
4. Николай II земство ҳайъати аъзолари ҳузурида кескин нутқ сўзлаб, земствонинг ички бошқарув ишларида қатнашиш ҳақидаги гапларни “самарасиз орзулар” деб баҳолаган эди. Бундан дарғазаб бўлган либерал зиёлилар Д.И.Шаховский бошчилигида мажлис ўтказишади, Толстой ҳам унга қатнашган эди. У подшоҳнинг кескин нутқидан норозилигини “Беъмани орзулар” мақоласида баён қилади.
5. Фин ёзувчиси Арвид Ернефельт, Н.Н.Страхов, Г.Фаст ва бошқалардан келган хатлар.
6. Е.И.Поповнинг “Евдоким Никитич Дрожиннинг ҳаёти ва ўлими” асарига сўнгги сўз.
7. Н.С.Лесков 1895 йил 21 февраль кечаси оламдан ўтган.У “Менинг сўнгги илтимосим” деб номланган сўнгги мактубида “энг қашшоқ одамлар” мақомида дафн этишларини илтимос қилган эди.
8. Инглиз идеалист файласуфи Бенжамен Киднинг “Ижтимоий эволюция” китоби. Лондон, 1894 йил.
9. Немис журнали “Wahrheit” (1895 йил, 31-36-42-сонлар)да Толстойнинг дикит маърифат таълимоти ҳақидаги мақолалар эълон қилинган эди, (1895йил 31-36-42-сонлар).

1908 йил 2 июль. Ясная Поляна.

Ўзим учун махфий кундалик тутишга киришдим. Агар қилаётган ишларимдан кўнгиллар баҳра олаётганини англаб етганимда, агар оламни қалбга жойлаб яшаш мумкин бўлмаганда, ҳаётим жуда оғир кечарди.Мен ҳақимда кимдир у ҳашамат ичида умр ўтказади, ҳеч кимни йўлатмайдиган қоравуллари бор, хоҳласа деҳқонларини қамоқхонага ўтказиб қўяди, христианлик удумларини номига бажариб, хўжа кўрсинга гапириб юради, беш тийин садақа беради, ярамас ишларини қилиб қўйиб, хотининг орқасига яшириниб олган деб гап тарқатса — уни аблаҳ деб айблашга хаддим сиғмайди! Инсон зотига хос бўлган шон-шуҳрат туйғусидан халос бўлиб, фақат қалб учун яшамоққа шунинг ўзи кифоя қилади.

Василий Морозовнинг ҳикоясини таҳрир қилдим (1). Кўнглим азоб-уқубатга тўла. Бу дилимга ҳаловат беришини биламан, аммо бари бир оғир.

Ўз-ўзимдан сўрайман менга нима керак? Фақат қочиб қутулиш. Қаерга? Худога. Ўлимга. Ўзимга азоб бериб, ўлим тилайман.

Мана шу мулоҳазаларни ёзганимдан кейин Чертков мени суратга туширди (2) ва оқибатда англаб бўлмайдиган, қўпол, ваҳший томоша бўлиб ўтди. Индамай юраверганим яхши иш бўлаяптими ёки Буланже(3)га ўхшаб қочиб кетиб, яширинганим маъқулми, деган фикр миямга келади…
Ўзинг мадад бер, тангрим, мадад бер, мадад бер!!! Ўлиб қутулишдан бошқа яхши йўл йўқ.

3 июль. Ич-этимни еб, ўзим билан курашяпман, аммо ёмон курашаяпман. Бу ердаги — Ясная Полянадаги ҳаётим бутунлай заҳарланган. Қаерга борсам — уят ва шармандалик. Гоҳ қамоқхонадаги грумондлик мужиклар, гоҳ қоровуллар, гоҳ қария В.Суворов: “Гуноҳ, граф, оҳ, гуноҳ, графиня хафа бўлди”, дейишади. Ўйламасдан солинган йўл сабабли шундай бўлаяптими? (4) Оғир, билолмайман, кайфиятим шунинг учун ёмон ёки ҳаёт даҳшатлари туфайлими О, менга мадад бер, менинг сийратимга мадад бер…

4 июль. Аҳвол сал яхшиланди, аммо ҳамон оғир. Саша билан яхши гаплашдик. Жуда ғалати ҳолат — эркакларга отасининг ақли, онасининг феъл-атвори ўтади ва аксинча.

6 июль. Булар даҳшатли тақдир синовларими ёки ишқпарастлик учун берилган жазоми? Даҳшатли даражадаги оғир жазо. Ҳозиргина Чертков у билан бўлиб ўтган суҳбатни айтиб берди: “У дабдабали ҳаёт кечиради, яна буларни ортиқча ҳашамат деб ҳисоблайди”. Мен эса, ўзимни қурбон қилаяпман… ва ҳ.к. Менга мадад бер, раббим. Яна кетишни хоҳлаяпман. Аммо журъат қилолмайман. Воз кечолмайман ҳам. Энг муҳими: кетсам ўзим учун кетаман. Агар қолсам, бошқаларни деб қолган бўламан, буни яхши биламан. Фақат худодан мадад сўраш керак. Энди шундай қиламан.

7 июль. Кечаги кун жуда азоб билан ўтди. Пулларни тахлаб қандай кетишимни тасаввур қилиб кўрдим. Унга очиқ кўнгил билан қарай олмайман. Ҳозир аҳвол сал ўзгарди…
Ҳамма менинг таржимаи ҳолимни ёзиш билан овора. Уларда ўсмирликдаги қилиқларим ҳақида ҳеч нарса дейилмайди. 13-14 ёшдан то 15-16 ёшгача (бошқа оилаларда ахлоқий бузилиш неча ёшдан бошлангани билмайман) жинсий майилларимни ҳамда деҳқон қизи Аксинья билан алоқаларимни – у ҳозир тирик – ҳеч ким билмайди. Кейин уйланиш, хотинимга бирон марта хиёнат қилмасам-да, муҳаббат масаласида унга жинояткорона лоқайдлигим… Булар жуда муҳим, ўзим бу илатларимни англаб етганман, улар бошқаларга ибрат бўлиши жиҳатидан ҳам муҳим.

9 июль. Унга хат ёзишни ўйлаяпман. Худога шукур, ёмон ниятим йўқ. Фақат бир нарса: мен яшаётган муҳитдаги тасаввурга сиғмайдиган телбаларча ортиқча хашаматлар ва аслида йўқ қашшоқликдан шикоятлар.
Буларнинг ҳаммаси ёмондан-ёмон, оғирдан-оғир тарзда давом этмоқда. Уларни унутолмайман, кўришга тоқатим йўқ.

18 июль. Ёмон ўйлардан қутулдим. Кўнглим ёришди. Кеча иккита қочқин денгизчи келди (5). Пул бердим, дуо қилдим. Яхши ўйлаяпман. Кўнглим қувончи — Саша тўйдан қайтиб келди. Уни жудаям яхши кўраман. Оёғим оғрийди. Ҳамма нарсага бефарқ қарайман.

———————
1. Толстой яснополяналик деҳқон В.С.Морозовнинг “Бир оғиз сўз” ҳикоясини қайта ишлаб, сўз боши ёзиб берган эди.
2. В.Г. Чертков англялик фотограф Томас Тапселни олиб келиб, Толстойни суратга туширган эди. Чертковнинг бу иши Софья Андреевнада норозилик уйғотади.
3. П.А.Буланже давлат пулларини қиморга ютқазиб қўйиб, Кавказга қочиб кетган ва жонига қасд қилганди, деб гап тарқатган эди.
4. Ясная Полянага олиб борадиган янги йўл деҳқонларнинг манфаатига зарар етказган эди.
5. Қўзғолон кўтарган “Потёмкин” броненосецидаги матрослардан бўлса керак.

Lev TOLSTOY
ASOSIY QAHRAMONLARIM — HAQIQAT
(Xatlar, kundaliklar, maxfiy kundalikdan)
Ortiqboy Abdullaev tarjimasi

Lev Nikolaevich Tolstoy [1828.28.8 (9.9), Tula gubernyasi Yasnaya Polyana qishlog’i — 1910.7 (20).11, Lipetsk viloyati, hoz. Lev Tolstoy bekati; Yasnaya Polyanada dafn etilgan] — rus yozuvchisi. Rossiyadagi kadimiy dvoryanlar sulolasidan, graf. Peterburg Fanlar Akademiyasi muxbir a’zosi (1873), faxriy akademigi. (1900). 1844—47 yillarda Qozon universitetining arab-turk va huquqshunoslik fakul`tetlarida o’qigan. 1851—53 yillarda Kavkazda bo’lib, janglarda ishtirok etgan. 1854 yil Dunay armiyasiga yuborilgan; iltimosiga ko’ra, qamaldagi Sevastopolga o’tkazilgan. Qrim urushida qatnashgan. Tolstoy 1855 yilda Peterburgga borib, N. A. Nekrasovnnng «Sovremennik» («Zamondosh») jurnali va jurnal atrofidagi yozuvchilar (I. S. Turgenev, I. A. Goncharov, N. G. Chernishevskiy va b.) bilan hamkorlik qilgan. Bolalik kezlarida rus va arab xalq ertaklari, A.S.Pushkin she’rlari, shuningdek, Yusuf haqidagi Injil rivoyati ta’sirida she’rlar yozgan. Birinchi yirik asari — «Inson kamolotining to’rt davri» avtobiografik asari («Bolalik», 1852; «O’smirlik», 1852-54; «Yoshlik», 1855-57; «Yigitlik», yozilmay qolgan). Urush lavhalari va askarlarning maishiy turmushi Tolstoyning «Sevastopol` hikoyalari» (1855) to’plamiga kirgan hikoya va ocherklarida o’z ifodasini topgan.
50-yillar Tolstoy ruhiy hayot lavhalari va maishiy turmush tafsillarini tarixiy voqealarning keng manzarasi, hayotning axloqiy-falsafiy asoslari tasviri bilan uyg’unlashtirishga harakat qiladi. Tolstoy ijodida shakllana boshlagan bu ijodiy tamoyil «Kazaklar» qissasi (1863)da, ayniqsa, yaqqol ko’rinadi. Bu asarda o’z in’ikosini topgan xalq hayoti mavzui va voqelikning epik tasviri Tolstoyning 60-yillar ijodida yanada teranlashadi.
Rus va jahon adabiyoti xazinasidan mustahkam o’rin olgan «Urush va tinchlik» (1863—69) epopeyasi Tolstoyning 60-yillarda ijodiy kamolotga erishganidan shahodat beradi. Ayrim sovet adabiyotshunoslari garchand bu asarni Tolstoyning o’z davri muammolaridan qochishi, deb baholagan bo’lsalarda, yozuvchi «Urush va tinchlik» romani bilan o’z davrida ro’y bergan va o’zi shaxsan guvoh bo’lgan voqealarga faol munosabat bildirgan. Eng muhimi, u Napoleonning 1805—07 va 1812—14 yillardagi harbiy yurishlari mavzuiga murojaat etib, ko’plab qahramonlar ishtirok etgan epik voqealar bilan birga qahramonlarning ruhiy tasvirlari ilk bor katta mahorat bilan uyg’unlashgan tarixiy roman janrini yaratdi. Holbuki, 19-asr o’rtalarida epik asarlar davri o’tdi, degan fikrlar keng tarqalgan, 60-yillarda rus jamiyatida kuch ola boshlagan sinfiy ziddiyat va kurashlar esa «Urush va tinchlik»dek epopeyaning maydonga kelishi uchun unumli zamin bo’la olmas edi. 1812 yilda Rossiyaning Napoleon qo’shinlari tomonidan bosib olinishi mumkinligi bir-biri bilan kelisha olmagan turli tabaqa va sinflarni dushmanga qarshi kurash shiori ostida birlashtirdiki, Tolstoyning rus xalqi ongidagi ana shu uyg’onishga murojaat etishi «Urush va tinchlik» romanining yuzaga kelishi uchun hayotbaxsh zamin vazifasini o’tadi.
Tolstoyning 70-yillar ijodida «Anna Karenina» romani alohida mavqega ega. «Urush va tinchlik»dan bu romanni yozguniga qadar bo’lgan davrda Tolstoyning rus jamiyatidagi ijtimoiy tenglik va adolat to’g’risidagi orzu umidlari ro’yobga chiqmadi. 60-yillardagi islohot yozuvchi kutgan natijani bermadi. Mazkur romanda Tolstoyning jamiyat hayotida kechayotgan noxush jarayonlar haqidagi iztirobli o’ylari aks etdi. Romanda Kareninlar, Oblonskiylar va Levinlardan iborat 3 oilaning bir-biri bilan chatishgan, ammo mustaqil syujet chizig’iga ega bo’lgan tarixi tasvir etilgan. Tolstoy, aksar rus yozuvchilaridek, nasroniy diniga katta e’tiqod qo’ygan, hayotda ro’y berayotgan voqealarga va kishilarning xatti-harakatlariga ham shu din nuqtai nazaridan yondashgan. Uning diniy qarashlari jamiyat va shu jamiyatda yashovchi kishilarga, binobarin, u yoki bu qahramoniga bo’lgan munosabatiga, shak-shubhasiz, ta’sir o’tkazgan. Tolstoyning oila masalasiga, chunonchi, Kareninlar oilasida sodir bo’layotgan voqealarga yondashuvida ham diniy qarashlari seziladi. U jamiyat a’zolarida qanday chirkin xislatlar mavjud bo’lmasin, kishilar diniy qonun-qoidalar doirasida harakat qilishlari lozim, aks holda jamiyat halokat sari boradi, degan fikrdan kelib chiqib, qahramonlar obrazini yaratadi.
70-yillarda ruhiy iztirob iqlimida yashagan Tolstoy o’z hayot yo’lini qayta nazardan o’tkazdi va shu jarayonda ijtimoiy kelib chiqishi, tarbiyasi va hayot yo’li bilan bog’liq jamiyat qatlamining ma’naviy asoslari yolg’onga asoslangan, degan xulosaga keldi. Uning bunday qarashlari «Iqrornoma» (1880) va «E’tiqodim nimada?» (1884) asarlarida o’z ifodasini topdi. Tolstoyning shu davrda yozgan asarlari orasida «Ivan Il`ichning o’limi» (1886), «Kreytser sonatasi» (1889) qissalari, ayniqsa, e’tiborga loyiq.
Tolstoy 80-yillarda dramaturgiya janrlarida ham ijod qilib, «Zulmat hokimiyati» (1886) dramasi va «Ma’rifat mevalari» (1890) komediyasini yozadi. Bu asarlarda qishloq ahlidagi jaholat, shahar madaniyatining qishloqqa ko’rsatayotgan salbiy ta’siri katta badiiy kuch bilan tasvirlangan.
Tolstoy dunyoqarashida tobora kuchayib borayotgan ziddiyatlar uning so’nggi yirik asarlaridan biri — «Tirilish» romani (1889—99)da o’z aksini topdi. Xdyotda bo’lib o’tgan oddiy voqea — bir sud jarayoni asosida yaratilgan bu asarda Tolstoy ijtimoiy adolatsizlikka asoslangan jamiyatning ichki, ma’naviy asoslarini ochib tashlaydi. Mazkur asardagi kishilar taqdiri bilan voqealarning o’zaro chambarchas bog’likligi masalasi «Hojimurod» (1896— 1904) qissasining ham asosini tashkil etgan.
Tolstoy dindor yozuvchi sifatida kishilar ruhiyatidagi ziddiyatlarni tasvir etibgina qolmay, o’zi ham jamiyat va kishilar hayotidagi bunday ziddiyat va mayllardan jarohatlanib yashagan. Yozuvchidagi murakkab ruhiy holat uning so’nggi asarlari («Tirik murda», 1890; «Baldan so’ng», 1903 va b.) da ham aks etgan. Tolstoy hayotining Yasnaya Polyanadagi so’nggi kunlari ruhiy iztiroblar po’rtanasida kechdi. U yaqin kishilari to’qigan ig’vo va fasod to’ridan qochib, 1910 yil Yasnaya Polyanadan bosh olib chiqib ketadi va yo’lda shamollab, vafot etadi.
O’zbekistonda Tolstoy ijodiga qiziqish u hayot paytlardayoq boshlangan. Uning «Odamlar nima bilan tirik?», «Xudo haqiqatni ko’rsa ham tezda ayta olmaydi» makrlalari 1887—1902 yillarda «Turkiston viloyatining gazeti»da o’zbek tilida nashr etilgan. Tolstoy haqidagi «Rossiya mamlakatining mashhur yozuvchisi» degan maqola esa 1889 yil shu gazetada tanikli ma’rifatparvar Sattorxon Abdug’afforov tarjimasida bosilgan. Tolstoyning bolalar uchun yozgan qator hikoyalari Saidrasul Aziziy («Ustodi avval», 1902), Aliasqar Kalinin («Muallimi soniy», 1903), Abdulla Avloniy («Birinchi muallim», 1909; «Ikkinchi muallim», 1912) singari jadid ma’rifatparvarlarining o’quv qo’llanmalari va darsliklarida e’lon qilingan hamda usuli savtiya maktablarida o’qitilgan.
Tolstoy nafakat buyuk yozuvchi, balki adolatparvar va xalqparvar inson sifatida ham o’zbek jadidlarining e’tiborini o’ziga jalb etgan. Birinchi o’zbek advokati Ubaydulla Xo’jaev 1909 yilda Tolstoyga uning yomonlikka yomonlik bilan javob bermaslik haqidagi ta’limoti yuzasidan xat yozib, o’sha yilning 5 iyunida undan javob olgan. Islom dinining taniqli arboblaridan biri Abduvohid Qoriev esa 1910 yil Yasnaya Polyanaga maxsus borib, Tolstoy bilan bir necha marta muloqotda bo’lgan. Ammo o’zbek xalqining Tolstoy ijodi bilan yaqindan tanishishi 20-asrning 30-yillaridan boshlangan va uning barcha asosiy asarlari o’zbek tiliga tarjima qilingan.

MAKTUBLAR

1897 yil

S.A.Tolstoyga (jo’natilmagan)
19 may. Yasnaya Polyana.

Aziz va qimmatli Sonya. Sening Taneev bilan munosabatlarning menga noqulayligidan tashqari dahshatli darajada azoblidir. Shunday sharoitda yashashda davom etar ekanman, o’z hayotimni zaharlab, o’zim umrimga zavol bo’laman. Mana, bir yil bo’ldiki, men odamga o’xshab yashab, ishlay olmayman, faqat qiynalaman. Sen buni bilasan. Men buni senga achchiqlanib ham, iltimos qilib ham aytdim, so’nggi paytlarda esa butunlay indamay qo’ydim. Men hamma narsani qilib ko’rdim, ammo hech qanday nafi tegmadi: sening yaqin munosabatlaring davom etmoqda, hatto kuchayib bormoqda, ko’rib turibmanki, oxirigacha shunday bo’laveradi.

Men bunga ortiq chiday olmayman. Oxirgi xatingni (1) olganimdan keyingi dastlabki kunlarda uydan bosh olib ketishga qaror qildim. Uch kun davomida ana shu xayol ichida yashadim va sendan ajralish ne chog’li qiyin bo’lmasin, har holda bunday tuban shubhalar ichida o’tayotgan dahshatli kunlardan, yurakni burdalab tashlaydigan iztiroblardan qutulaman va umrimning oxirida baribir qilishim zarur deb hisoblagan ishni ado etib, xotirjam yashashga muyassar bo’laman degan qarorga keldim. Men jo’nab ketishga ahd qildim, ammo seni o’ylaganimda, sendan ajralish men uchun qanchalik oQir bo’lishini emas, aksincha, sen qanchalik kuyunishing, azob chekishing, qiynalishingni o’ylab, seni roziligingni olmasdan turib, bu ishni qilolmasligimni anglab yetdim.

Ahvol shunday: hozirgi holatda jimgina yashayverishning deyarli iloji yo’q. Nima qilish kerak? Buni o’zing hal qil. o’zing o’yla va nima qilish haqida bir qarorga kel. Menimcha, bu ahvolga chek qo’yish yo’llari quyidagicha: 1) eng yaxshisi, bizni bir yildan beri bo’g’ib kelayotgan dahshatli rasvogarchilikdan bira to’la qutilish uchun barcha munosabatlarni, kim nima deyishiga e’tibor bermasdan, butunlay to’xtatishimiz kerak. Uchrashuvlar, xatlar, bolalar, portretlar, Anna Ivanovaning (2) qo’ziqorinlari, Pomerantsevlar foyda bermaydi, Masha Zanderdan, Tanya Popovdan ozod bo’lgani kabi, biz ham to’la ozod bo’lishimiz kerak. Bu eng yaxshi yo’llardan biri. Yana bir yo’li shuki, sendan butunlay ajralib, chet elga ketishim kerak va har birimiz o’zimizcha mustaqil hayot kechirishimizga to’Qri keladi. Bu yo’l juda qiyin, ammo uni amalga oshirish mumkin va u bizni bir yil ichida boshimizdan kechirganlarimizga qaraganda men uchun ming marta yengil tuyuladi. Uchinchisi shuki, Taneev bilan barcha aloqalarni yiQishtirib qo’yib, ikkimiz birgalikda horijga ketishimiz va hamma dilxiraliklar yo’qolib ketguncha u yoqda yashashimiz lozim…

To’rtinchisi yo’l emas, dahshatli sinov bo’lib, men bu haqda o’ylaganimda vahimaga tushaman va qattiq afsuslanaman, bu shundayki, o’tgan yildagi kabi bularning hammasi o’tib ketadi, bu yerda ranjiydigan narsaning o’zi yo’q, deb o’zimni ishontirishim va hozirgidek yashayverishim kerak, sen ham buni sezmagandek, bizni boQlab turadigan hamma vositalarni izlab topib, men bilan uchrashishing, meni nazorat qilishing, fahmlashing va azob chekishing lozim bo’ladi — bu yerda rashkka o’rin qolmaydi, aslida shunday tuyQu ham bor, ammo u asosiy narsa emas.

Eng asosiysi, bu haqda senga aytganman, bularning hammasi sen uchun ham, men uchun ham uyat, sharmandalikdir. Bu tuyg’u men Tanya, Popov, Staxovichlarga nisbatan boshimdan kechirganimga qaraganda yuz marta azobliroqdir. Sen taklif qilayotgan beshinchi yo’l bularning hammasiga o’tkinchi narsalar deb qarash va sen aytganingdek, biron gap bo’lgan bo’lsa, hammasi joyiga tushib ketishini kutishdan iborat. Bu beshinchi yo’lni men sinab ko’rdim va azob chekishimga sabab bo’layotgan omillar butunlay yo’qolmasdan turib, bu og’ir o’ylardan qutula olmasligimga qattiq ishonch hosil qildim…

S.A.TOLSTOYGA
8 iyul`. Yasnaya Polyana.

Qimmatli Sonya,
Ko’pdan beri hayotim bilan e’tiqodim o’rtasidagi nomutanosiblik meni azoblab keladi. Seni o’zim o’rgatgan yashash tarzi va odatlaringni o’zgartirishga majbur qila olmayman, shu paytgacha seni tashlab ketishga ham jur’atim yetmadi, kichkina bolalarni, garchi ularga ta’sirim kamligini bilsam-da, ko’zim qiymaydi. 16 yil mobaynida ba’zan kurashib va sening Qashingga tegib, ba’zan meni qurshagan muhit ta’sirida turli vasvasa xayollarga berilib yashaganim singari hayot kechirishim senga malol keladi, endi men bunga toqat qilolmayman va ko’pdan o’ylab yurgan rejamni amalga oshirishga — ketishga qaror qildim, birinchidan, qarib-qartayib borayotganligim sababli umr o’tkazishim tobora qiyinlashib, yolg’izlikni ko’proq qo’msaydigan bo’lib qoldim va ikkinchidan, bolalar ulg’aydi, endi uyda ularga ta’sir ko’rsatishimga hojat yo’q, hammangizni o’ziga yarasha qiziqadigan narsangiz bor, shuning uchun mening yo’qligim sizlarga deyarli sezilmaydi.

…Agar buni ochiqchasiga qilay desam, iltimoslar, bahslar, shikoyatlar ko’payib ketib, ko’nglim bo’shashadi va ahdimdan qaytib qolishim mumkin, niyatimni esa amalga oshirishim muqarrar. Shuning uchun xatti-harakatlarim dilingizga aziyat yetkazsa, marhamat ko’rsatib meni kechirasizlar, eng muhimi, sen Sonya, o’z xohshing bilan ketishimga ruxsat ber va meni qidirma, qarg’ama, qoralab o’tirma.

Huzuringdan ketganim sendan ko’nglim qolgani uchun emas. Bilamanki, sen aynan menga o’xshab, ko’rish va his qilishga qodir emassan, ha, shuning uchun ham turmush tarzingni o’zgartirib, o’zing anglamagan mavhum narsalar uchun hayotingni qurbon qilishga qurbing yetmaydi. Shu tufayli men seni qoralay olmayman, aksincha birgalikda o’tgan 35 yillik umrimizni birinchi yarmida sen o’z tabiatingga mos onalarcha fidoyilik ko’rsatib, butun kuch-quvvatingni sarflaganingni minnatdorchilik va muhabbat bilan eslayman. Sen fidokorlik bilan menga va dunyoga onalik muhabbatini baQishlading, buning uchun seni qadrlamaslik ko’rnamaklik bo’ladi. Ammo hayotimizning keyingi davrida, 15 yil ichida biz begonalashib ketdik. Bunga o’zimni aybdor deb bilmayman, sababi men o’zimni yoki odamlarni o’ylab emas, balki boshqacha yashay olmaganim tufayli o’zgardim. Bu masalada menga hamdard bo’lolmaganing uchun seni ayblamayman, aksincha menga bag’ishlagan mehring uchun minnatdorlik bildiraman va hamisha muhabbat bilan yodda tutaman. Alvido, qadirli Sonya.

Seni sevguchi
Lev Tolstoy

Mazkur maktub Tolstoyning xotiniga berilmasdan kabinetdagi kreslolardan birining qoplamasi tagiga yashirib qo’yilgan. 1901—1902 yillardagi og’ir kasallik paytida u Mariya Lvovnadan xatni olishni iltimos qilib, konvert ustiga: “Tarjimai holimga doir bu lavha kimnidir qiziqtirsa, vafotimdan ellik yil o’tgandan keyin ochilsin”, — deb yozdirgan. 1907 yil may oyida Tolstoy xatni so’rab olib o’z qo’li bilan: “Men tomonimdan maxsus buyruq bo’lmasa, vafotimdan keyin Sof`ya Andreevnaga berilsin”, — deb yozib qo’ygan va kuyovi N.L.Obolenskiyga bergan. U marhumning topshirig’ini bajargan.

D.P.MAKOVITSKIYGA
17 dekabr`. Moskva.

Qadrli do’stim Dushan,
Xatni jo’natib yuborganingiz va eng muhimi, hamma odamlar ardoqlab sevadigan yaxshi odam bo’lganingiz uchun sizga cheksiz minnatdorchilik bildiraman. Men “San’at nima?“ni tamomladim, “Falsafa masalalari” jurnaliga berdim va bo’lib-bo’lib chiqarishiga roziligimni bildirdim…
Uning bu yerda bosilishi inglizcha nashriga halaqit bermaydi deb umid qilaman. Men ularga xat yozdim va telegramma jo’natdim, ammo haligacha javob olmadim.
Karpenterga yoziladigan so’zboshiga kelganda, u men uchun ko’p noqulayliklar tug’dirdi. Bunga siz ham g’ayri ixtiyorsiz sababchi bo’ldingiz. Xotinim Gurevichga nisbatan hech qanday sababsiz, g’alati bir nafrat bilan munosabatda bo’ladi, uni mendan behuda qizg’anadi. Bu ahvol ular “Xo’jayin va xizmatkor”ni bosib chiqargandan beri davom etib keladi. Men bularning hammasi o’tib ketadi deb o’ylagan edim, so’zboshi bunchalik g’alvaga sabab bo’lishini xayolimga ham keltirmagandim va bu haqda unga o’zim aytishga shaylanib yurgandim. Siz yuborgan xabar unga dahshatli darajada ta’sir ko’rsatdi, men og’ir kunlarni boshdan kechirdim va “Shimol xabarnomasi”dan maqolani qaytib olishimga hamda so’zboshini bosib chiqarishdan butunlay voz kechishimga to’g’ri keladi. Shuning uchun uni sizga yubormayman…

Sizni og’alarcha quchib,
L.Tolstoy.

1898 yil

L.L. va D.F.TOLSTOYLARGA
20 yanvar`, Moskva

Azizlarim Dora va Lyova, men sizlarni juda ko’p o’ylayman va buni sizlarga bildirib qo’yishni xohlayman. Doraning salomatligi yaxshimi? Oilaviy hayotingiz qanday o’tmoqda? Mashg’ulotlaring-chi? Chamasi, yaxshi bo’lsa kerak? Bizdagi shaharga xos g’ala-g’ovurlar jonga tegdi. Toza qor va tiniq havo qo’ynida bo’lishni doim qo’msab yuraman. Biz ahil yashayapmiz. Tanya Peterburgga ketdi…(3)
“Vestnik Yevropa” uchun rahmat. Boborikin o’ta ziyrak.(4) U tahsinga sazovor. Men esa Geyneni qayta o’qiyapman…

M.L.OBOLENSKIYGA
13 fevral`. Moskva.

Azizim Masha, mendan boshqa hamma seni unutdi. Tinimsiz seni o’ylayman, yonimda yo’qliging doim bilinib turadi… Faqat o’zingga yaxshi qara, mabodo kasallanib qolsang, tantiqlanib ketma, hech kimga achchiq qilma, aksincha, bemor bo’lganing uchun o’zingni aybla. Tanyaning Peterburgdagi sarguzashtlari mana bunday bo’ldi: samaralik molokanlar(5) huzurimga kelgan paytda, u uyga qaytishi lozim edi. Men unga telegramma jo’natib, yana bir oz qolishga da’vat etdim. Telegrammani olgach, u Pobedonostsev(6)ning huzuriga borishga qaror qiladi. Telefonda gaplashadi, u ertaga soat 11 da qabul qilishini aytadi. Tanya ertalab qabulga otlangan paytda malokanlar men podshohdan madad so’rab yozgan xatni unga yetkazishadi. Tanya bu maktubni olib Pobedonostsev huzuriga boradi. Uni shu zahotiyoq qabuliga kiritishadi. Tanya maqsadini aytadi va podshohga yozilgan iltimosnomani o’qib beradi. U: “Dar haqiqat Arxierey haddidan oshib ketibdi. 16 nafar bolani tortib olgan ekan. Men hoziroq bolalar qaytarilsin deb gubernatorga xat yozaman”, — deydi. Stolga o’tib: “Ismlari nima?”— deb so’raydi. Tanya: “Men bilmayman aniqlab kelaman”, — deb javob berib, ketishga chog’lanadi. Shunda u: “Kimligingizni aytmadingiz-ku”, — deydi, Tanya: “Tat`yana L`vovna” desa, u: “Levning qizi, demak, siz mashhur Tat`yana ekansiz-da”, — deb xayratga tushadi. Tanya esa mashhurligimni bilmas ekanman, deb o’rnidan turadi. Pobedonostsev u bilan birga kelgan molokanlarga bolalarni qaytarishga va’da qiladi va bu haqda yozib ham beradi (7) . Tanya bu xatni muhim hujjat sifatida saqlab qo’ygan. Bolalar qaytarilgani haqida haligacha xabar topmadim…(8)

S.A.STAXOVICHGA
11 mart Moskva.

Qimmatli Sof`ya Aleksandrovna.
Mash’um qatl (9) tafsilotlarini hozir eslay olmayapman. Chamasi Tubetskiyning qaydlari (uning maktublari)(10) bor edi. Ishonchli ma’lumotlar dekabristlarning yozishmalarida emas, zamondoshlari va turli generallarning asarlarida mavjud. Stasov ko’p narsalarni bilsa kerak. Bestujev bilan Murav`yovning yaqinligi haqida men Matv. I.V.Murav`yov— Apostol hikoyalari orqali xabar topganman. Bestujevning shaxsi va tashqi qiyofasi haqida Peterburgda yashaydigan jiyani, qurol zavodining direktori Vasiliy Nikolaevichdan ma’lumot olish mumkin…
L.Tolstoy.

1909 yil

V.G.CHERTKOVGA
31 avgust. Yasnaya Polyana.

Perno jo’nab ketganidan foydalanib bir-ikki og’iz so’z — aynan bir-ikki og’iz so’z yozgim keldi, sababi har kuni oldingizga borishga imkon izlayman. Bu ikki-uch kundan keyin amalga oshsa kerak. Menga aloqador odamlarni tashvishga qo’yishni xohlamayman. o’z ahvolimni mendan ko’ra ming marta yomonroq ahvoldagi odamlar bilan qiyoslab ko’rib, o’zimdan uyalib ketaman. Kecha qattiq betob edim. Shu ahvolda Perno (11) bilan uchrashdim. Hozir har doimgi holatimdaman. Shu kunlar ichida — besh kundan beri jiddiy ish qilganim yo’q. Turli-tuman rejalar ko’p — ko’p narsalar aytgim keladi, ammo quvvatim kam, bu hol halaqit bermaydi-ku, ammo o’z xohishimga ham qo’ymaydi. Sasha yozuv-chizuvlar va boshqa ishlarimda yaxshi yordam beradi.
Ko’pincha ba’zi qariyalarga, ayniqsa ma’lum yillarda sahroga chiqib ketadigan buddaviylarga havasim keladi.

Bu yerga Bulanje keldi, uni ko’rganimdan xursand bo’ldim. U Konfutsiy(12) haqida kitob tayyorlamoqda. Men Muhammad(13)dan tashqari Laotze(14)ning hikmatlarini ham kichik muqaddima bilan nashrga tayyorladim. Biz Ivan Ivanovich bilan birgalikda barcha donishmand ruhoniylar haqida kichik kitobchalar tayyorlamoqchimiz…

1910 yil

S.A.TOLSTOYGA

28 oktyabr`. Yasnaya Polyana.
Jo’nab ketishim seni qayg’uga soladi (15). Buning uchun achinaman, ammo to’g’ri tushun va gapimga ishon, men boshqa yo’l topa olmadim. Mening uydagi ahvolim chidab bo’lmaydigan darajaga yetdi. Bularning hammasidan tashqari, men bundan keyin shu paytgacha yashab kelganimga o’xshab xashamat ichida yashay olmayman, odatda mening yoshimdagi qariyalar qiladigan ishga qo’l urdim, ular dunyo ishlariga qo’l silkib, umrining oxirgi kunlarini yolg’izlik va sokinlikda o’tkazadilar.

Marhamat qilib, buni to’g’ri tushun va qaerda ekanimni bilganingdan keyin ham meni izlab borma. Sening shunday tashrifing har ikkimizga ham zarar yetkazib, ahvolimizni og’irlashtiradi xolos, ammo qarorimni aslo o’zgartirmaydi. Men bilan 48 yil halol yashaganing uchun sendan minnatdorman va sening oldingda gunohlarim bo’lsa, hammasini kechirishingni iltimos qilaman, shu bilan birga, mening oldimda bironta gunohing bo’lsa, ularni chin dildan kechiraman. Mening ketishim tufayli vujudga keladigan yangi sharoitga ko’nikishingni maslahat beraman, buning uchun men haqimda yomon xayollarga borib o’tirma. Menga bironta gaping bo’lsa, Sashaga ayt, u qaerdaligimni biladi va darhol menga yetkazadi; ammo qaerda ekanligimni ayta olmaydi, chunki buni hech kimga bildirmaslik haqida ont ichgan (16).
Lev Tolstoy

A.L.TOLSTOYGA
28 oktyabr` tongi, soat 6. Shchekino.

Yaxshi yetib keldik. Chamasi, Optinaga boramiz (17). Xatlarni o’qi. Chertkovga aytib qo’y, agar bir xafta ichida 4-chislogacha men fikrimni o’zgartirmasam, gazetalarga e’lon beraversin (18). Azizam, marhamat qilib, men qaerda ekanligimni bilganingdan keyin, uni yaqinda bilib olasan, — jo’nab ketishimni qanday qabul qilishgani va boshqa hamma hodisalardan xabar berib tur — qancha batafsil bo’lsa, shuncha yaxshi (19).

A.L.TOLSTOYGA
28 oktyabr`. Kozel`sk.

Menga ruscha, siyoh va o’qiyotgan kitoblarimni: Monten`, Nikolaev (20), Dostoevskiyning 2-jildi )21), Mopassanning “Hayot” romanlarini berib yubor yoki o’zing olib kel.
Barcha xatlarni o’qi va muhimlarini menga: Podborka (22). Shamardinoga jo’natib tur…

——————————-
1.16 mayda yozilgan maktub.
2. S.I.Taneevning yaqin do’sti Maslova.
3. T.L.Tolstaya 18-29 yanvarda “Posrednik” nashriyotiga aloqador ishlar bilan shug’ullanish hamda o’zi tayyorlagan frantsuz suratlari al`bomini “targ’ib qilish” uchun Peterburgga borgan edi.
4. Tolstoy yuborgan jurnalda P.D.Boborikining “Tortishuv” hikoyasi bosilgan edi.
5. 1897 yil aprel oyida molokanlar (XVIII asrda paydo bo’lgan mazhab, ular cherkovni va diniy rasm-rusumlarni tan olmaganlar) mazhabiga mansub dehqonlarning bolalari politsiyachilar tomonidan tortib olinib, pravoslav dini ruhidan tarbiyalanishlari uchun majburan monastirga joylashtirilgan edi. Tolstoy yordam so’rab kelgan dehqonlar qismatini yengillashtirish uchun astoydil harakat qilgan. U ikki marta Nikolay IIga hat yozgan, matbuot orqali boshqa davlat arboblariga murojaat etgan.
6. Pobedonostsev K.P. (1827—1907) — huquqshunos, 1880—1905 yillarda sinod ober-prokurori.
7. T.L.Tolstaya o’z kundaligida Pobedonostsev qabulidagi tafsilotlar haqida batafsil yozgan.
8. Samaralik malokanlar 23 fevralda barcha bolalar qaytarilganini Tolstoyga bildirganlar.
9. Repinning iltimosiga muvofiq 8 marta Staxovich yozgan xatga javob. 1898 yilning yanvarida Moskvada bo’lgan Repin Tolstoydan rasm chizish uchun biron syujet aytib berishni so’raydi. 4 fevralda T.L.Tolstaya kundaligiga yozgan edi: Kecha dadam kallasiga bir syujet kelib qolganini aytdi… Bu dekabristlarni dor ostiga olib borishga bog’liq. Navnihol Bestujev Ryumin Murav`ev Apostolning g’oyalaridan ko’ra shaxsini ko’proq yoqtirib qolgan va undan bir daqiqa ham ajralmasdi. U qatl oldidan irodasizlik qilib, yig’lab yuboradi, Murav`ev uni quchoqlab oladi va dor tagiga shunday boradilar. Tolstoy hikoya qilgan bu syujetni Staxovich Repinga so’zlab beradi. Shu asnoda dekabristlar haqida hamda qatl tafsilotlari yozilgan ma’lumotlarni aniqlash ehtiyoji tug’ilgan edi.
10. S.P.Trubetskiy. “Maktublar”. Tolstoyning kutubxonasida maktublarning birinchi nashri saqlanadi.
11. Perno Aleksandr Yakovlevich (1878—1916) —kimligini aniqlab bo’lmadi.
12. “Konfutsiy — xitoy donishmandi. Hayoti va ijodi”. 1910 yilda Tolstoy tahriri ostida “Posrednik”da nashr etilgan.
13. Muhammadning Qur’onga kirmagan hadislari. Tolstoy tomonidan tanlab olingan. “Posrednik”, 1910.
14. “Xitoy faylasufi Lao-Tzening hikmatlari”. Tolstoy nashrga tayyorlagan va so’zboshi yozgan. “Posrednik”, M., 1910.
15. Tolstoyning jo’nab ketganidan xabar topgan Sof`ya Andreevna joniga qasd qilishga urinadi.
16. Tolstoy ertalab soat 7 dan 55 daqiqa o’tganda uydan chiqib, poezdda Shamardinoga — singlisi.M.N.Tolstayanikiga yo’l olgan edi.
17. Optina Vvedenskiy xilvatxonasi — erkaklar monastiri. Tolstoy bu yerda 1877, 1881, 1890 yillarda bo’lgan edi.
18. Adib 1881 yildan keyin yozgan barcha asarlaridan foydalanish huquqini xalq ixtiyoriga berishga qaror qilgan edi.
19. 29 oktyabrda Optin xilvatxonasiga A.P.Sergienko kelib Chertkov va A.L.Tolstoyning maktublarini topshiradi. Maktublarda Tolstoy jo’nab ketgandan keyin Sof`ya Andreevna o’zini qanday tutganini bayon qilingan.
20. P.P.Nikolaevning Olamni yaratgan xudo haqida tushuncha Jeneva, 1910 asari.
21. “Aka-uka Karamazovlar” romani.
22. Kaluga guberniyasidagi pochta bo’limi.

KUNDALIKLARDAN

1895 yil

3 yanvar`. Nikol`skoe Olsuf`evlarnikida (1). Mo’ljallanganidek 1-da yo’lga chiqdik. Men so’nggi daqiqagacha “Xo’jayin va xizmatkor” ustida ishladim. Badiiy jihatdan epaqaga keldi, ammo mazmuni hamon zaif. Fotosuratga bog’liq voqea juda mungli. Hammasi kamsitilgan (2). Men chertkovga xat yozdim. Yo’lga chiqishdan oldim tobim yo’q edi, tuzalmay, darmonga kirmay turib jo’nagan edik. Yaxshi yetib keldik. Keyingi kunda va hozir ham hech qanday ish qilmadim — faqat o’qidim, sayrga chiqdim, uxladim…
6 yanvar`. Nikol`skoe. Batamom sog’aydim, kecha va bugun yana “Katexizis”ni ishlay boshladim. Mavzu o’ziga tortadi, ko’ngilga yaqin, ammo munosib shakl topolmayapman va o’zimdan noroziman. Uchinchi kuni kechqurun o’zim
yozgan hikoyani o’qidim (3). Yaxshi emas. Bironta ham xarakat ko’rinmaydi. Hozir nima qilishni bilaman…

29 yanvar`. Moskva. Uch haftadan ko’p bo’ldiki, yozaman. Olsuf`evlarnikida yaxshi yashadim. Ko’proq hikoya bilan band bo’ldim. Korrekturasi chiqqaniga qaramay, hali tamomlaganim yo’q. Meni yomon ahvolga solib qo’yadigan bir hodisa yuz berdi — bu podshohning keskin nutqi (4). Shaxovskiy o’tkazgan yig’inda qatnashdim. Bekorga borgan ekanman. Hammasi ahmoqlik, bu tashkilot ayrim odamlarning shaxsiy irodasini falaj qilib qo’yadi. Uni ham korrekturasini tuzatdim. Yaxshi xatlar (5) hamda “Vatanparvarlik va nasroniylik” maqolasini oldim. Nimalarnidir qoraladim, hozir vaqtim ziq, kechqurun yozishga harakat qilaman.

7 fevral`. Moskva. Shu kuni kechqurun yozishga ulgurolmadim. Bir xaftadan beri shu ahvol. Bu vaqt ichida Drojinning tarjimai holiga kichkina so’zboshi yozdim (6) va hikoya ustidagi ishni davom ettirdim. Omadsiz hikoya. U kecha Sonyaning darg’azab bo’lib, shiddatli bo’ron qo’zg’ashiga sabab bo’ldi. U sog’lom emas, madordan qolgan, yoqimtoy Vanechka kasallangandan beri halovatini yo’qotgan, mening ham tobim kelishmayapti…
18 mart. Tong. Besh kun o’tdi. Hech narsa qilmadim. Ertalablari “Katexizis” ustida o’yladim. Bir marta “Sergey ota”ga urinib ko’rdim, yaxshi chiqmadi. Masha Il`yalarnikiga ketdi. Sonya og’ir qalb iztiroblari bilan yangi hayotga qadam qo’ydi. Unga o’zing madad ber, tangrim. Shu kunlar ichida boshim og’riyapti, juda madordan qolganman. Kechqurunlari odamlar ko’p kelishadi. Ular bilan suhbatlashib o’tirish menga og’irlik qiladi.

Yozuvchilik, ayniqsa badiiy ijod, men uchun to’g’ridan-to’g’ri ma’naviy zarar yetkazadi. Men “Xo’jayin va xizmatkor”ni yozayotgan paytimda shuhratparastlik mayliga berilgan edim. Hozirgi maqtovlar va muvaffaqiyat bularning hammasi betayin ish ekanini yaxshi ko’rsatib berdi. Hozir men ma’naviy jahatdan bir qadar uyg’ongandayman. Bu uyg’onish bundan ikki kun avval yuz berdi…

27 mart, Moskva. … Kecha Leskovning “Vasiyat”i (7) haqida o’ylab qoldim va o’zim ham shunday narsa yozishim kerakligini his qildim. Bunga hali erta deb uni orqaga surib kelayapman, xolbuki juda yaqin qoldi. Bu shuning uchun ham yaxshi va zarurki, u yaqin kishilarni murdaga qanday munosabatda bo’lishi haqidagi tashvishlar hamda ikkilanishlardan xalos qiladi, ayni zamonda tobutdan chiqqan tovushni yaxshi eshitadilar. Yaqinlariga aytiladigan gaplar bo’lsa, dastlabki daqiqalarda bildirib qo’ygan yaxshi.
Mening vasiyatim taxminan quyidagicha bo’ladi. Hozircha boshqasini yozganim yo’q, u asosan shunday:

1) Meni vafot etgan joyimda — eng g’arib qabristonga, agar shaharda bo’lsa, eng arzon tobutda, eng qashshoq odamlar kabi dafn qilishingizni so’rayman. Gullar, gulchambarlar kerak emas, nutqlar so’zlashga hojat yo’q. Iloji bo’lsa, ruhoniylarsiz, janozasiz qabrga qo’yinglar. Mabodo bu dafn etuvchilar uchun noqulaylik tug’dirsa, hamma qatori janoza o’qilsa ham mayli, ammo u arzon va dabdabasiz bo’lsin.

2) Vafotim haqida gazetalarda yozilmasin va nekrologlar e’lon qilinmasin.

3) Qog’ozlarimni ko’zdan kechirish va saralash uchun xotinimga, V.G.Chertkovga, Straxovga (qizlarim Tanya va Mashaga) berilsin (keraksizlarini o’zim yo’q qilganman qizlarim ovora bo’lib yurishmasin). o’g’illarimga bu vazifani topshirmaganimga sabab — ularni yaxshi ko’rmaganimdan emas (xudoga shukur, ayniqsa men so’nggi paytlarda ularni juda yaxshi ko’rib qoldim), ular ham meni yaxshi ko’rishlarini bilaman, ammo ular meni band etgan o’y-xayollarni yetarli darajada bilishmaydi, ularning qanday paydo bo’lib, qanday shakllanganini kuzatgan emaslar, bu haqda o’z fikrlari, qarashlari bo’lishiga shubha yo’q, shu tufayli ular keraksiz narsalarni olib qolib, saqlanishi zarurlarini yo’q qilib yuborishlari mumkin. Bo’ydoqlik davrida yozgan kundaliklarimdan eng zarur joylarini olib qolib, boshqalarini yo’q qilishlaringizni iltimos qilaman, ayni shu tarzda oilaviy hayotim davomida yozgan kundaliklarimdan ham, ular e’lon qilinsa, kimlargadir malollik yetkazadigan o’rinlarini yo’qotish zarur. Chertkov men hayotligimdayoq bu ishni bajarishga va’da bergan. Uning menga nisbatan ulkan muhabbatini vaqtida qadrlay olmadim, yuksak ma’naviy fazilatlar sohibi bo’lgan bu inson yuqoridagi vazifani vijdonan ado etishiga ishonaman…

Umuman olganda, kundaliklarimni shunday qoldirsa ham bo’ladi. Hech bo’lmaganda, ular yoshligimdagi yaramas, bema’ni ishlarimdan tashqari oz bo’lsa-da xudo yarlaqagan odam bo’lganimni va
jilla qursa keksaygan yillarimni ko’rsatishga xizmat qiladi.

Boshqa qog’ozlarimni saralab olib, hammasini emas, odamlarga nafi tegadiganlarini nashr etishni iltimos qilaman…
4) Asarlarimni nashr etish huquqi avvalgidek qoladi: ularning o’z jildi va alifbeni jamoatchilikka taqdim qilish, ya’ni mualliflik huquqidan voz kechishni merosxo’rlarimdan iltimos qilaman. Bu faqat iltimos, vasiyat emas. Bajarsalaring yaxshi. Bu sizlar uchun ham yaxshi bo’ladi, bajarmasalaring — o’zlaring bilasizlar. Demak, shunday qilishni xohlamaysizlar. So’nggi o’n yillar ichida asarlarimning sotilishi — men uchun hayotimdagi eng oQir ishga aylandi.
5) Yana eng asosiysi, sizlardan yaqin va uzoq qarindoshlardan so’raymanki, meni maqtashga zo’r bermanglar (men shunday qilishlaringizni bilaman, hayotim davomida bu juda no’noq tarzda amalga oshirildi, agar asarlarimni targ’ib qilmoqchi bo’lsangiz ular orasida xudoning xohishi bilan ado etilgan va men hayotim davomida amal qilib kelgan o’rinlarga urg’u beringlar. Xudoning irodasini targ’ib etayotganimni qalbdan his qilgan daqiqalarim ko’p bo’lgan.
Ba’zan manfurlik qilib, o’z xohish istaklarimga qul bo’lgan kezlarimda o’zimdagi jaholat tufayli ana shu hayot nuri xiralashdi, ammo bu haqiqat nuri vujudimni doim yoritib turdi, bu umrimdagi eng baxtiyor damlarimdir…

5 avgust, Yasnaya Polyana. Bir oy deyarli yozmadim. Oy yaxshi o’tdi. Dalada ozgina mehnat qildim. Suli o’rdim. Konevskiy ustida ko’p ishladim. Qimirlayapti. Bu vaqt ichida Kidning “Social Evolutsion”ini (8) va o’zim haqimda “Wahrheit”da(9)gi maqola va hokazolarni o’qidim. o’zing haqidagilarni o’qiganda butun dunyo faqat sen qilayotgan ishlar bilan shug’ullanayotgandek tuyuladi, ammo bu noto’g’ri Xilkovning duxobor ta’qib qilinadigan haqidagi maktubi keldi. Men ingliz gazetasiga maqola yozib jo’natdim. Hozir tarjima qilinmoqda…

…Kolpneda bo’ronda qolib ketdim. Mujiklarning uyida hordiq oldim. Ular boy ekan, kechki ovqat keltirishdi: kartoshka, non, bodring ishtaha bilan yeyildi. Raxitga chalingan bolalar, og’ir mehnat chaqib tashlagan erkaklar, choyshabsiz o’rin-to’shak, pashshalar, ifloslik. Eng yomoni ,ma’naviy xotirjamlikka ishonmaslik. Kelajakdagi hayotini o’ylamaslik, Iso Masih singari yashash mumkinligini tan olmaslikdir…

————————————
1.Tolstoy 1-18 yanvarda A.V. va A.M.Olsuf`evlarning Moskva gubernasi. Nikol`skoe — Gorushkiydagi mehmondorchilikda bo’lgan edi.
2. Tolstoy do’stlari bilan tushgan suratlarni xotini negativlari bilan yo’q qilgan edi.
3. “Xo’jayin va xizmatkor” hikoyasi.
4. Nikolay II zemstvo hay’ati a’zolari huzurida keskin nutq so’zlab, zemstvoning ichki boshqaruv ishlarida qatnashish haqidagi gaplarni “samarasiz orzular” deb baholagan edi. Bundan darg’azab bo’lgan liberal ziyolilar D.I.Shaxovskiy boshchiligida majlis o’tkazishadi, Tolstoy ham unga qatnashgan edi. U podshohning keskin nutqidan noroziligini “Be’mani orzular” maqolasida bayon qiladi.
5. Fin yozuvchisi Arvid Yernefel`t, N.N.Straxov, G.Fast va boshqalardan kelgan xatlar.
6. YE.I.Popovning “Evdokim Nikitich Drojinning hayoti va o’limi” asariga so’nggi so’z.
7. N.S.Leskov 1895 yil 21 fevral` kechasi olamdan o’tgan.U “Mening so’nggi iltimosim” deb nomlangan so’nggi maktubida “eng qashshoq odamlar” maqomida dafn etishlarini iltimos qilgan edi.
8. Ingliz idealist faylasufi Benjamen Kidning “Ijtimoiy evolyutsiya” kitobi. London, 1894 yil.
9. Nemis jurnali “Wahrheit” (1895 yil, 31-36-42-sonlar)da Tolstoyning dikit ma’rifat ta’limoti haqidagi maqolalar e’lon qilingan edi, (1895yil 31-36-42-sonlar).

MAXFIY KUNDALIK

1908 yil 2 iyul`. Yasnaya Polyana.

O’zim uchun maxfiy kundalik tutishga kirishdim. Agar qilayotgan ishlarimdan ko’ngillar bahra olayotganini anglab yetganimda, agar olamni qalbga joylab yashash mumkin bo’lmaganda, hayotim juda og’ir kechardi.Men haqimda kimdir u hashamat ichida umr o’tkazadi, hech kimni yo’latmaydigan qoravullari bor, xohlasa dehqonlarini qamoqxonaga o’tkazib qo’yadi, xristianlik udumlarini nomiga bajarib, xo’ja ko’rsinga gapirib yuradi, besh tiyin sadaqa beradi, yaramas ishlarini qilib qo’yib, xotining orqasiga yashirinib olgan deb gap tarqatsa — uni ablah deb ayblashga xaddim sig’maydi! Inson zotiga xos bo’lgan shon-shuhrat tuyg’usidan xalos bo’lib, faqat qalb uchun yashamoqqa shuning o’zi kifoya qiladi.

Vasiliy Morozovning hikoyasini tahrir qildim (1). Ko’nglim azob-uqubatga to’la. Bu dilimga halovat berishini bilaman, ammo bari bir og’ir.

O’z-o’zimdan so’rayman menga nima kerak? Faqat qochib qutulish. Qaerga? Xudoga. O’limga. O’zimga azob berib, o’lim tilayman.

Mana shu mulohazalarni yozganimdan keyin Chertkov meni suratga tushirdi (2) va oqibatda anglab bo’lmaydigan, qo’pol, vahshiy tomosha bo’lib o’tdi. Indamay yuraverganim yaxshi ish bo’layaptimi yoki Bulanje(3)ga o’xshab qochib ketib, yashiringanim ma’qulmi, degan fikr miyamga keladi…
O’zing madad ber, tangrim, madad ber, madad ber!!! O’lib qutulishdan boshqa yaxshi yo’l yo’q.

3 iyul`. Ich-etimni yeb, o’zim bilan kurashyapman, ammo yomon kurashayapman. Bu yerdagi — Yasnaya Polyanadagi hayotim butunlay zaharlangan. Qaerga borsam — uyat va sharmandalik. Goh
qamoqxonadagi grumondlik mujiklar, goh qorovullar, goh qariya V.Suvorov: “Gunoh, graf, oh, gunoh, grafinya xafa bo’ldi”, deyishadi. O’ylamasdan solingan yo’l sababli shunday bo’layaptimi? (4) Og’ir, bilolmayman, kayfiyatim shuning uchun yomon yoki hayot dahshatlari tufaylimi O, menga madad ber, mening siyratimga madad ber…

4 iyul`. Ahvol sal yaxshilandi, ammo hamon og’ir. Sasha bilan yaxshi gaplashdik. Juda g’alati holat — erkaklarga otasining aqli, onasining fe’l-atvori o’tadi va aksincha.

6 iyul`. Bular dahshatli taqdir sinovlarimi yoki ishqparastlik uchun berilgan jazomi? Dahshatli darajadagi og’ir jazo. Hozirgina Chertkov u bilan bo’lib o’tgan suhbatni aytib berdi: “U dabdabali hayot kechiradi, yana bularni ortiqcha hashamat deb hisoblaydi”. Men esa, o’zimni qurbon qilayapman… va h.k. Menga madad ber, rabbim. Yana ketishni xohlayapman. Ammo jur’at qilolmayman. Voz kecholmayman ham. Eng muhimi: ketsam o’zim uchun ketaman. Agar qolsam, boshqalarni deb qolgan bo’laman, buni yaxshi bilaman. Faqat xudodan madad so’rash kerak. Endi shunday qilaman.

7 iyul`. Kechagi kun juda azob bilan o’tdi. Pullarni taxlab qanday ketishimni tasavvur qilib ko’rdim. Unga ochiq ko’ngil bilan qaray olmayman. Hozir ahvol sal o’zgardi…
Hamma mening tarjimai holimni yozish bilan ovora. Ularda o’smirlikdagi qiliqlarim haqida hech narsa deyilmaydi. 13-14 yoshdan to 15-16 yoshgacha (boshqa oilalarda axloqiy buzilish necha yoshdan boshlangani bilmayman) jinsiy mayillarimni hamda dehqon qizi Aksin`ya bilan aloqalarimni – u hozir tirik – hech kim bilmaydi. Keyin uylanish, xotinimga biron marta xiyonat qilmasam-da, muhabbat masalasida unga jinoyatkorona loqaydligim… Bular juda muhim, o’zim bu ilatlarimni anglab yetganman, ular boshqalarga ibrat bo’lishi jihatidan ham muhim.

9 iyul`. Unga xat yozishni o’ylayapman. Xudoga shukur, yomon niyatim yo’q. Faqat bir narsa: men yashayotgan muhitdagi tasavvurga sig’maydigan telbalarcha ortiqcha xashamatlar va aslida yo’q
qashshoqlikdan shikoyatlar.
Bularning hammasi yomondan-yomon, og’irdan-og’ir tarzda davom etmoqda. Ularni unutolmayman, ko’rishga toqatim yo’q.

18 iyul`. Yomon o’ylardan qutuldim. Ko’nglim yorishdi. Kecha ikkita qochqin dengizchi keldi (5). Pul berdim, duo qildim. Yaxshi o’ylayapman. Ko’nglim quvonchi — Sasha to’ydan qaytib keldi. Uni
judayam yaxshi ko’raman. Oyog’im og’riydi. Hamma narsaga befarq qarayman.

———————
1. Tolstoy yasnopolyanalik dehqon V.S.Morozovning “Bir og’iz so’z” hikoyasini qayta ishlab, so’z boshi yozib bergan edi.
2. V.G. Chertkov anglyalik fotograf Tomas Tapselni olib kelib, Tolstoyni suratga tushirgan edi. Chertkovning bu ishi Sof`ya Andreevnada norozilik uyg’otadi.
3. P.A.Bulanje davlat pullarini qimorga yutqazib qo’yib, Kavkazga qochib ketgan va joniga qasd qilgandi, deb gap tarqatgan edi.
4. Yasnaya Polyanaga olib boradigan yangi yo’l dehqonlarning manfaatiga zarar yetkazgan edi.
5. Qo’zg’olon ko’targan “Potyomkin” bronenosetsidagi matroslardan bo’lsa kerak.

Таржимон ҳақида — Tarjimon haqida